Inhoudsopgave Basisboek oncologie 2021

Inhoud

Inhoud Voorwoord 5 Hoofdstuk 1 Epidemiologie 19 1

Belangrijke cijfers 19

2 Overlevingscijfers 20 3

Beïnvloedende factoren in het ontstaan van kanker 20 3.1 Algemene gegevens 21 3.2 Leeftijd 21 3.3 Roken 21 3.4 Alcohol 22 3.5 Voeding 22 3.5.1 Groenten en fruit

22

3.5.2 Vetten

23

3.5.3 Rood vlees en bereide vleeswaren

23

3.6 Overgewicht 23 3.7 Lichaamsbeweging 24 3.8 Biologische factoren 24 3.9 Blootstelling aan uv-straling 24 3.10 Hormonen 25 3.11 Leefmilieu en chemische stoffen 25 3.12 Ioniserende stralen 26 3.13 Combinaties van risicofactoren 26

Hoofdstuk 2 Preventie 29 1

Soorten preventie 29

2 Hpv-vaccinatie 29 3 Screening 30 7

597193_Oncologie_Inner_2021.indd 7

13/08/21 08:20

Inhoud

Hoofdstuk 3 Fundamentele aspecten van kanker 33 1

Cel en tumorbiologie 33 1.1 Inleiding 33 1.2 Celcyclus en apoptose 33 1.3 Het ontstaan van kanker of carcinogenese 34 1.3.1 Meerstappenproces

34

1.3.2 Betrokkenheid van de genen

35

1.3.3 Angiogenese

36

2

Goedaardige versus kwaadaardige tumoren 36

3

Classificatie van tumoren 37 3.1 Classificatie op basis van architectuur, morfologie en lokalisatie 37 3.2 Onderverdeling in stadia 38 3.3 TNM-classificatie 38

4 Metastasering 39 5

Remissie, recidief en progressie 39 5.1 Remissie 39 5.2 Recidief 40 5.3 Progressieve ziekte 40

6 Erfelijkheid 40 6.1 Basisbegrippen 40 6.2 Erfelijke vormen van kanker 40 6.3 Voorbeeld: erfelijk en familiaal borstcarcinoom 41 6.3.1 Erfelijk borstcarcinoom

41

6.3.2 Familiaal borstcarcinoom

42

Hoofdstuk 4 Oncologische diagnostiek 43 1

Diagnostische onderzoeken 43 1.1

Anamnese en lichamelijk onderzoek 43

1.2 Cytopathologisch onderzoek 44 1.2.1 Algemeen bloedonderzoek

44

1.2.2 Tumormarkers

44

8

597193_Oncologie_Inner_2021.indd 8

13/08/21 08:20

Inhoud

1.3 Beeldvormende technieken 45 1.3.1 Radiologie

45

1.3.2 Interventieradiologie

46

1.3.3 Endoscopische technieken

47

1.3.4 Nucleairgeneeskundige diagnostiek

48

1.4 Genetisch onderzoek 49 1.4.1 DNA-onderzoek

49

1.4.2 Next generation sequencing (NGS)

49

2 Stadiëring 49 2.1 TNM-classificatie 50 2.1.1

Algemene parameters

2.1.2 Andere parameters

50 51

2.2 WHO-ICD 51 2.3 Andere classificatiesystemen 52

Hoofdstuk 5 Behandelingsmodaliteiten 53 1

Oncologische heelkunde 54 1.1 Inleiding 54 1.2 Chirurgische toepassingen 54 1.2.1 Diagnostische chirurgie

54

1.2.2 Preventieve chirurgie

54

1.2.3 Curatieve chirurgie

55

1.2.4 Reconstructieve chirurgie

55

1.2.5 Debulkingchirurgie en pelvische exenteratie

55

1.2.6 Metastasechirurgie

56

1.2.7 Palliatieve chirurgie

56

1.3 Verpleegkundige interventies 56 1.3.1 Preoperatieve interventies

56

1.3.2 Perioperatieve interventies

57

1.3.3 Postoperatieve interventies

57

9

597193_Oncologie_Inner_2021.indd 9

13/08/21 08:20

Inhoud

2 Radiotherapie 58 2.1 De rol van radiotherapie in de behandeling van kanker 58 2.1.1

Lokale radiotherapie

58

2.1.2 Radiotherapie in combinatie met andere behandelingen

59

2.1.3 Curatieve radiotherapie

59

2.1.4 Palliatieve radiotherapie

59

2.2 Fysica en algemene begrippen 60 2.2.1 Radiofysica

60

2.2.2 Ioniserende straling

60

2.2.3 Dosis

60

2.2.4 Lineaire versnellers

60

2.2.5 Stralingseffecten

61

2.2.6 Therapeutische werkingsbreedte van de radiotherapie

63

2.3 Bestralingsbehandeling 64 2.3.1 Inleiding

64

2.3.2 Consultatie bij de radiotherapeut

64

2.3.3 CT-simulatie

65

2.3.3.1 Patiëntenvoorlichting en -educatie

65

2.3.3.2 Positionering en immobilisatie

66

2.3.3.3 Referentiepunten en isocenter

68

2.3.3.4 Beeldvorming en beeldverwerking

68

2.3.3.5 Indexatie

69

2.3.4 Bestralingsplan en planning

69

2.4 Uitwendige bestraling 70 2.4.1 Het bestralingstoestel

70

2.4.2 De bestralingsruimte

71

2.4.3 Verloop van de bestraling

71

2.4.4 Kwaliteitsbewaking

74

2.4.5 Externe bestralingstechnieken

76

2.4.5.1 Conformele radiotherapie

76

2.4.5.2 IMRT (intensiteitsgemoduleerde radiotherapie)

77

2.4.5.3 VMAT (volumetrisch gemoduleerde arctherapie)

77

2.4.5.4 Stereotactische bestraling

78

10

597193_Oncologie_Inner_2021.indd 10

13/08/21 08:20

Inhoud

2.4.5.5 Adaptieve radiotherapie

78

2.4.5.6 Hematologische bestraling

78

2.4.5.7 Gating

79

2.4.5.8 Recente ontwikkelingen

80

2.5 Inwendige bestraling 82 2.5.1 Methode

82

2.5.2 Techniek

83

2.5.2.1 Interstitieel

83

2.5.2.2 Intracavitair

83

2.5.2.3 Contacttherapie

84

2.5.3 Dosisdebiet

84

2.5.3.1 Gemiddeld dosisdebiet (PDR of pulsed dose rate)

84

2.5.3.2 Hoog dosisdebiet (high dose rate)

84

2.6 Therapiegerelateerd symptoommanagement 85 2.6.1 Vermoeidheid

85

2.6.2 Huidreacties

86

2.6.3 Bestraling in het hoger abdomen

87

2.6.3.1 Bestraling van de oesophagus 2.6.4 Bestraling in het lagere abdomen

87 88

2.6.4.1 Bestraling van het rectum en de anus

88

2.6.4.2 Bestraling van de blaas

89

2.6.4.3 Bestraling van het vrouwelijke geslachtsorgaan

89

2.6.4.4 Bestraling van het mannelijk geslachtsorgaan

90

2.6.5 Bestraling in het hoofd-halsgebied

91

2.6.5.1 Bestralingen van de schedelregio

91

2.6.5.2 Bestraling van de halsregio

91

2.6.5.3 Bestraling van de slokdarm

93

2.6.6 Nevenwerkingen bij bestraling van de thoraxregio

94

2.6.6.1 Bestraling van de thorax (longen)

94

2.6.6.2 Bestraling van de borst, thoraxwand en/of axillaregio

95

2.6.7 Nevenwerkingen bij bestraling van botletsels

96

2.7 Radioprotectie 97 2.7.1 Inleiding

97

11

597193_Oncologie_Inner_2021.indd 11

13/08/21 08:20

Inhoud

2.7.2 Radioprotectieprincipes

97

2.7.3 Enkele veiligheidsaspecten

98

2.7.3.1 Afstand tot de bron

98

2.7.3.2 Afscherming

99

2.7.3.3 Tijdsduur 2.7.4 Monitoring

3

100 100

Antitumorale middelen 101 3.1 Cytostatica 101 3.1.1

Indeling cytostatica

102

3.1.1.1 Antimetabolieten

102

3.1.1.2 Alkylerende middelen

103

3.1.1.3 Antitumorale antibiotica

105

3.1.1.4 Topo-isomerase-inhibitoren

106

3.1.1.5 Microtubulaire inhibitoren

106

3.1.2 Combinatietherapie

108

3.1.3 Interacties

108

3.1.4 Resistentie

109

3.1.5 Acute bijwerkingen ten gevolge van een behandeling met cytostatica

109

3.1.5.1 Aantasting van het beenmerg (hematologische toxiciteiten)

109

3.1.5.2 Vermoeidheid

112

3.1.5.3 Orale mucositis

116

3.1.5.4 Nausea en braken

119

3.1.5.5 Verstoord stoelgangpatroon

125

3.1.5.6 Voedingsproblemen (zie ook hoofdstuk Malnutritie en kanker)

126

3.1.5.7 Kauw- en slikstoornissen

127

3.1.5.8 Smaak- en geurafwijkingen

127

3.1.5.9 Huidreacties

128

3.1.5.10 Urinair stelsel

134

3.1.5.11 Hart

134

3.1.5.12 Longen

135

3.1.5.13 Neurologisch stelsel

135

3.1.5.14 Voortplantingsorganen

135

3.1.5.15 Overgevoeligheidsreacties

136

12

597193_Oncologie_Inner_2021.indd 12

13/08/21 08:20

Inhoud

3.2 Antihormonale behandeling 137 3.2.1 Hormonen

137

3.2.2 Geslachtshormonen

138

3.2.3 Hormonen en kanker

139

3.2.4 Antihormonale therapie

140

3.2.5 Toepassing van antihormonale behandeling

141

3.2.5.1 Adjuvante behandeling

141

3.2.5.2 Neo-adjuvante behandeling

141

3.2.5.3 Palliatieve behandeling

141

3.2.6 Soorten antihormonale therapie

141

3.2.6.1 Antioestrogenen

141

3.2.6.2 Aromatase-inhibitoren

142

3.2.6.3 Hormonen die de hypofyse beïnvloeden (LHRH-preparaten)

143

3.2.6.4 Progestativa

144

3.2.7 Bijwerkingen van de antihormonale behandeling

144

3.2.7.1 De impact van de antihormonale therapie op intimiteit en seksualiteit 145 3.2.8 Antihormonale behandeling bij borstkanker

146

3.2.8.1 Verwijdering van de organen die vrouwelijke geslachtshormonen produceren 146 3.2.8.2 Toediening van medicatie

146

3.2.9 Antihormonale behandeling bij prostaatkanker

147

3.2.10 Therapie(on)trouw bij antihormonale therapie

148

3.2.11 De rol van de oncologieverpleegkundige bij antihormonale behandeling

149

3.3 Targeted therapy of doelgerichte behandeling 150 3.3.1 Hoe werkt doelgerichte therapie?

150

3.3.2 Monoklonale antilichamen (MAB’s)

152

3.3.2.1 Therapeutisch gebruik

153

3.3.2.2 Belangrijke soorten MAB’s

153

3.3.2.3 Toediening

154

3.3.2.4 Bijwerkingen

154

3.3.2.5 Verpleegkundige aandachtspunten

156

3.3.3 Small molecules

157

3.3.3.1 Verpleegkundige aandachtspunten

158

3.3.3.2 Belangrijkste bijwerkingen

159

13

597193_Oncologie_Inner_2021.indd 13

13/08/21 08:20

Inhoud

3.3.4 PARP-inhibitoren

159

3.3.4.1 Therapeutisch gebruik

159

3.3.4.2 Bijwerkingen

159

3.4 Immunotherapie 160 3.4.1 Kanker als gevolg van een falend immuuunsysteem

160

3.4.2 Toepassingsgebieden

160

3.4.2.1 Blokkade van ‘immunocheckpoints’ (checkpointinhibitoren)

160

3.4.2.2 Vaccintherapie bij kanker

165

3.4.2.3 Dendritische celbehandeling

166

3.4.2.4 Cytokinen (o.a. groeifactoren)

166

3.4.2.5 Tumorinfiltrerende lymfocyten (TIL)

166

3.4.2.6 Chimeer-antigeen-receptor-T-celtherapie (CAR-T)

166

4 Toedieningsmodaliteiten 167 4.1 Veiligheid 167 4.1.1

Wettelijk kader

167

4.1.2 Beroepsmatige blootstelling

168

4.1.3 Beschermingsmaatregelen

168

4.2 Toediening antitumorale middelen 170 4.2.1 Identificatie, voorschrift en controle

170

4.2.2 Toedieningsweg

170

4.2.2.1 Intraveneus

170

4.2.2.2 Oraal

172

4.2.2.3 Intramusculair en subcutaan

172

4.2.2.4 Andere toedieningswegen

172

4.2.3 Tijdens de toediening

174

4.3 Afvalverwerking 174 4.4 Calamiteiten 175

5

4.4.1 Morsincident

175

4.4.2 Extravasatie

176

Complementaire geneeskunde 179 5.1 Situering conventionele en complementaire geneeskunde 179 5.2 Soorten complementaire behandelingen 180 5.2.1 Beschrijving van enkele niet-reguliere behandelingen

180

14

597193_Oncologie_Inner_2021.indd 14

13/08/21 08:20

Inhoud

5.3 Rol van de oncologieverpleegkundige 183 5.3.1 Sta open voor communicatie over complementaire behandelingen

183

5.3.2 Bespreek de voordelen en de risico’s met patiënt en familie

184

5.3.3 Bespreek het gebruik van complementaire behandelingen met het multidisciplinair team

184

5.4 Slotbeschouwing 184

Hoofdstuk 6 Klinische studies 185 1

De fases van klinisch onderzoek 185 1.1

Fase I-studies 185

1.2 Fase II-studies 186 1.3 Fase III-studies 186 1.4 Fase IV-studies 186

2

Risico’s en veiligheid 186 2.1 Good clinical practise 187 2.2 Geïnformeerde toestemming 187

Hoofdstuk 7 Voeding en kanker 189 1

Primaire preventie 189

2 Malnutritie 189 3

Prevalentie en oorzaken van malnutritie bij kankerpatiënten 190 3.1 Prevalentie 190 3.2 Oorzaken 190

4

Cachexia en sarcopenie 191 4.1 Cachexia 191 4.2 Sarcopenie 191

5

Screening en evaluatie van de voedingstoestand 191 5.1 Hulpmiddelen 192 5.1.1

Screening

192

5.1.1.1

192

MUST (malnutrition universal screening tool)

5.1.1.2 De NRS 2002 5.1.2 Assessment

193 194

15

597193_Oncologie_Inner_2021.indd 15

13/08/21 08:20

Inhoud

6

Nutritionele interventie 195 6.1 Specifieke aanpak 196 6.1.1

Chirurgische patiënten

6.1.2 Palliatieve patiënten in de terminale fase

196 196

7 Tips 196

Hoofdstuk 8 Kankeroverlevers en rol oncologische revalidatie 199 1 Doel 201 2 Doelgroep 201 3 Programma’s 201 4 Kankeroverlevers 202 4.1 Fysieke symptomen 203 4.1.1 Vermoeidheid

203

4.1.2 Chronische pijn

203

4.1.3 Onvruchtbaarheid

204

4.1.4 Seksuele problemen

204

4.1.5 Fecale problemen

204

4.1.6 Urinaire problemen

204

4.2 Psychologische problemen 205 4.2.1 Wegvallen van de zorg

205

4.2.2 Cognitieve problemen

205

4.2.3 Angst voor herval

205

4.3 Sociale problemen 206 4.3.1 Sociaal isolement

206

4.3.2 Werkhervatting

206

Hoofdstuk 9 Palliatieve zorg 207 1

Wat is palliatieve zorg? 207

16

597193_Oncologie_Inner_2021.indd 16

13/08/21 08:20

Inhoud

2

Waar kan men een beroep doen op palliatieve zorg? 208 2.1 Palliatieve zorg in het ziekenhuis 208 2.2 Palliatieve zorg in de woonzorgcentra 208 2.3 Palliatieve dagcentra 209 2.4 Palliatieve thuiszorg 209

3

Palliatieve behandeling 209

4

Enkele belangrijke medische beslissingen aan het levenseinde 210 4.1 Pijn- en symptoomcontrole 210 4.2 Palliatieve sedatie

210

4.3 Levensbeëindigend handelen 211

5

4.3.1 Euthanasie

211

4.3.2 Hulp bij zelfdoding

211

4.3.3 Levensbeëindiging zonder verzoek

211

Voorafgaande zorgplanning 211

Hoofdstuk 10 Oncologische zorg: wettelijke bepalingen 213 1

Oncologisch zorgprogramma 213 1.1 Omschrijving 213 1.2 Kwaliteitscriteria 215 1.2.1 Erkenningscriteria voor de verpleegkundige omkadering

215

1.2.2 Erkenningscriteria voor de medische omkadering

216

1.2.3 Erkenningscriteria voor de psychosociale omkadering

217

1.2.4 Andere erkenningscritria

217

1.2.5 Criteria i.v.m. infrastructuur (geldig voor het zorgprogramma voor oncologie) 218 1.3 Zorgprogramma versus klinisch pad 218 1.4 Ziekenhuisnetwerk en referentiecentrum 218

2

1.4.1 Waarom?

219

1.4.2 Voorbeelden

219

Verpleegkundige gespecialiseerd in de oncologie 219 2.1 Periode 2009 - 2018 219 2.2 Situatie sinds 2018 220

17

597193_Oncologie_Inner_2021.indd 17

13/08/21 08:20

Inhoud

Hoofdstuk 11 Rol oncologie­verpleegkundige 223 1

De verpleegkundige gespecialiseerd in oncologische zorg 223

2

Functiedifferentiatie in de oncologieverpleegkunde 224 2.1 Begrippen 224 2.2 Verpleegkundige expertfuncties in de oncologieverpleegkunde 224

3

2.2.1 De gespecialiseerde verpleegkundige

227

2.2.2 De verpleegkundig consulent (VC)

227

2.2.3 De verpleegkundig specialist (VS) of de advanced practice nurse (APN)

228

Het oncologisch verpleegkundig spreekuur (OVS) 229 3.1 Inhoud van het oncologisch verpleegkundig spreekuur 229 3.1.1

4

Een patiëntgericht verpleegkundig spreekuur

230

3.1.2 Evidencebased nursing als basis

230

3.1.3 Het OVS is doelgericht, gepland en systematisch

230

3.1.4 Praktische organisatie van het spreekuur

231

3.1.5 Meerwaarde van het verpleegkundig spreekuur

231

De oncologieverpleegkundige op de afdeling radiotherapie 232

Bibliografie 235 Woordenlijst 241 Fotokatern 255

18

597193_Oncologie_Inner_2021.indd 18

13/08/21 08:20