Perspectief leer-opdrachtenboek 3 hv by ThiemeMeulenhoff

Perspectief godsdienst/levensbeschouwing voor de onderbouw

havo/vwo

leer-opdrachtenboek deel

DĂŠsirĂŠ Brokerhof Hilde van Halm Mattijs Bron Inge Brokerhof

Met tekeningen van Margreet de Heer

Colofon

Perspectief Godsdienst/levensbeschouwing voor de basisvorming

Methode-overzicht

Désiré Brokerhof, Hilde van Halm, Mattijs Bron, Inge Brokerhof, onder verantwoordelijkheid van Oase Media b.v. Hoevelaken.

vmbo Lesboek 1 Leergids 1 Lesboek 2 Leergids 2 Leer-opdrachtenboek 3/4

Aan deze methode werkten verder mee

vmbo-t/havo/vwo

Zehra Bal, Bill Banning, Emin Baydemir, Greet Brokerhof-van der Waa, Naomi Bronkhorst, Gerrie de Haan, Trudy Labuschagne, Halima Özen-el Hajoui, Anne Stael, Jochem Quartel, Rawie Sewnath, Bas van der Sijde, Anne Claudine Tuller.

Leer-opdrachtenboek 1 Leer-opdrachtenboek 2

Ontwikkeling, samenstelling, fotoresearch en opmaak

digibordbij

Redactie- en auteursgroep

Oase Media b.v., Hoevelaken

Vormgeving: Ontwerpbureau Neo, Velp Fotografie omslag: Inge Hondebrink, Nijmegen

978-9006-48480-9 978-9006-48481-6 978-9006-48483-0 978-9006-48484-7 978-9006-48486-1

978-9006-48488-5 978-9006-48489-2

havo/vwo Leer-opdrachtenboek 3 Leer-opdrachtenboek 4/5/6

1 vmhv 2 vmhv 3/4 vmhv 4/5/6 hv

978-9006-48490-8 978-9006-48492-2

978-9006-48494-6 978-9006-48495-3 978-9006-48496-0 978-9006-48497-7

Locatie omslagfoto: Amadeus Lyceum, Vleuten Tekeningen Mees & Mus: Margreet de Heer

Leer-opdrachtenboek 3 havo/vwo 978-9006-48490-8 NUR 132 Derde druk, eerste oplage ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor Primair Onderwijs, Algemeen Voortgezet Onderwijs, Beroepsonderwijs en Volwasseneducatie en Hoger Beroepsonderwijs. Meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze leermiddelen: www.thiememeulenhoff.nl of via onze klantenservice (088) 8002015 of vo@thiememeulenhoff.nl

© ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2014 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, St.bl.471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijke verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Publicatie- en Reproductierechten (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp. Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Inhoudsopgave Hoor eens!

Over wat je kunt horen van godsdiensten en levensbeschouwingen.

9 Toekomst

Over morgen en later, fictie en werkelijkheid, kiezen en vrije wil, eindtijdverwachtingen, idealisme en utopiën. project duurzaamheid

10 Bezinning

Over reflectie en zelfreflectie, tijd en identiteit, zin en zinloosheid, bidden en mediteren, stilte, bezieling en inspiratie. project werken

11 Dood gewoon

Over onsterfelijkheid en het grootste taboe, sterven en uitvaartverzorging, afscheid en rouw, euthanasie en zelfdoding. project vrede

126

12 Doorgeven

129

Over ‘roots’ en generaties, normen, waarden en tradities, vertellen en vertalen, heilige voorwerpen en heilige boeken en over vandaag als schakel tussen gisteren en morgen.

Legenda In dit boek kom je de volgende soorten vragen en opdrachten tegen: Bij de gele strepen staan denkvragen voor jezelf en discussievragen om te bespreken in de klas. Bij de blauwe strepen staan opdrachten om alleen of met een groepje klasgenoten uit te voeren. Bij de paarse strepen staan opdrachten om een eigen portfolio aan te leggen. Over de bedoeling daarvan lees je alles op blz. 10 en 11.

In de tekst staan woorden in kleur afgedrukt. Dit zijn belangrijke begrippen en personen, waarvan je de betekenis moet kennen. Maak zelf een begrippenlijst. In elk thema vind je informatie over verschillende levensbeschouwelijke stromingen. De opdracht die daarbij hoort, heet:

Stromingen-opdracht Elke stroming heeft zijn eigen symbool.

De opdrachten waarbij je internet nodig hebt, vind je op:

WWW. nline perspectief-o .nl

Hoor eens!

Dit is het derde boek Perspectief. Met nieuwe thema’s en projecten die allerlei levens beschouwingen in beeld brengen. Je gaat door met het ontwikkelen van je eigen kijk op het leven.

Een levensbeschouwing is een persoonlijke kijk op het leven. Die heeft iedereen, gelovig of niet. Iedere levensbeschouwing heeft verschillende aspecten. Sommige zijn duidelijk zichtbaar: een meisje draagt een hoofddoek of een kruisje om haar nek. Andere zijn verborgen: wat iemand diep in zijn hart gelooft, weet niemand. Een ander aspect is geluid. Als je weet waar je naar moet luisteren, dan hoor je veel levensbeschouwelijks om je heen.

1. orgel in een moderne kerk. 2. op de minaret zie

Derde jaar Dit is het derde boek van Perspectief. Vorige jaren heb je kennisgemaakt met acht verschillende stromingen. Je weet er inmiddels al aardig wat van. Maar er is nog veel meer te vertellen. Daarom gaan we dit jaar verder met nieuwe thema’s en projecten. Op dezelfde manier als de twee voorgaande jaren: we bekijken wat mensen denken en doen van verschillende kanten. En opnieuw valt er veel nieuws te ontdekken. Van wat andere mensen vinden en geloven. En je ontdekt ook weer wat je zélf vindt en gelooft. 1 Weet je zonder te bladeren welke acht stromingen in dit boek voorkomen? 2 Kun je uitleggen waarom dit boek ‘Perspectief’ heet?

je de luidsprekers die de gelovigen oproepen tot het

Luisteren

gebed.

‘Clap along if you feel like happiness is the truth,’ zong Pharrell Williams en de hele wereld zong het met hem mee. Een aanste-

3. muzikanten van de Amsterdam Klezmer Band.

kelijk liedje, waarvan iedereen het gevoel herkende: waarom zouden we allemaal niet gewoon een beetje blijer en vrolijker zijn? Duizenden mensen hebben hun eigen ‘happy’-videoclip op YouTube gezet. Daarmee laten ze zien dat blijdschap in hun leven belangrijk is. Door liedjes wordt er veel levensbeschouwelijks uitgedragen. Dat kan een eenvoudige boodschap zijn, die universeel begrepen wordt, zoals van Pharell Williams. Bij andere muziek moet je misschien wat beter luisteren om het te herkennen. In klassieke muziek zijn veel stukken te vinden met een christelijke oorsprong. In de missen van Mozart, Brahms en Puccini – om maar een paar componisten te noemen – zijn de teksten van de katholieke mis op muziek gezet. Händel schreef een ode aan de Schepping en Bach maakte twee beroemde muziekstukken naar aanleiding van het lijdensverhaal van Jezus. Daarnaast zijn er veel christelijke reli-popbandjes; er zijn

zelfs festivals met christelijk geïnspireerde popmuziek. Klezmer is de Joodse variant van populaire muziek. Je hoort er oosterse en Spaanse invloeden in; het is melancholiek en vrolijk tegelijk. De Britse zanger Sami Yusuf maakt moderne muziek, inclusief videoclips, waarin hij de alom aanwezige liefde van Allah bezingt. Yusuf is een voorbeeld uit de Anasheedstroming in de popmuziek: religieuze liederen die op een moderne manier God en zijn profeet bezingen. Hindoes hebben eigenlijk geen ‘eigen’ popbandjes. Ook niet in India. Misschien kun je de Bollywoodfilms tot een hedendaags hindoe-geluid rekenen. Wel worden er soms eeuwenoude mantra’s, zoals het Hare Krishna in een modern jasje gestoken. Maar onder hindoes is dat niet heel populair. 3 Welke levensbeschouwelijke geluiden hoor jij om je heen? 4 Wat vind jij mooie levensbeschouwelijke muziek? Leg je antwoord uit.

Kerkklokkenruzie Een paar jaar geleden was er ophef in Tilburg. De pastoor van de katholieke kerk luidde daar elke ochtend om kwart over zeven de kerkklokken, om de dienst van half acht aan te kondigen. Buurtbewoners klaagden: zij vonden dat klokgebeier in de vroege ochtend een ernstige vorm van geluidsoverlast. De rechter moest eraan te pas komen. In Arabische landen hoor je het vijf keer per dag: de azan – de oproep tot gebed. Vroeger beklom de muezin de minaret

om de oproep ‘live’ te doen. Tegenwoordig wordt er meestal een bandje afgespeeld. In sommige plaatsen in Nederland gebeurt dat nu ook. Soms alleen op vrijdag, soms dagelijks. Veel moskeeën zijn er voorzichtig mee. Ze willen de omwonenden niet voor het hoofd stoten. Er wordt dan ook weleens geprotesteerd tegen die oproepen door mensen die iets tegen de islam hebben. In principe hebben moskeeën – net als kerken – het recht om gelovigen op te roepen voor een dienst of voor het gebed. Daarvoor hebben we immers vrijheid van godsdienst. Maar soms botst dat met mensen die een andere overtuiging hebben en zeggen ‘ernstige geluidsoverlast’ te ervaren. De ene groep wil het liefst zo min mogelijk merken van de geloofsovertuiging van anderen; voor de andere groep zijn die geluiden onlosmakelijk met hun geloof verbonden. Niet alleen ‘buiten’ hoor je soms iets van de levensbeschouwing van de mensen om je heen; ook ‘binnen’ in godshuizen, meditatieruimten en zelfs in het voetbalstadion kun je iets horen van de levensbeschouwing die mensen hebben.

Stromingen-opdracht 5 Laat je inspireren door de volgende vier bladzijden en ga vervolgens op zoek naar hoe jouw levensbeschouwing klinkt. Maak een (geluids) opname en laat die horen in de klas.

Hoor eens!

‘Shema Jisraél’

Bij de Westmuur in Jeruzalem wordt op de sjofar geblazen.

‘Luister dus, Israël: de HEER, onze God, de HEER is de enige! Gij zult de Heer uw God liefhebben met geheel uw hart, geheel uw ziel en geheel uw verstand.’ In het Hebreeuws begint deze tekst met: ‘Shema Jisrael…’ De shema wordt door gelovige joden tweemaal per dag gezegd tijdens het gebed. Traditioneel zijn het de laatste woorden die een jood zegt. Ouders leren hun kinderen het te zeggen voor het slapengaan. Het gebed is opgerold terug te vinden in de mezoeza: een kokertje aan de deurpost van joodse huizen. En ook in de holtes van de telifin – de gebedsriemen. Zo is er een constante herinnering aan deze belangrijke woorden, de oproep om te luisteren naar de woorden van God. Een karakteristiek geluid dat bij het jodendom hoort, is de ramshoorn, of sjofar. Het is een herinnering aan de ram die Abraham heeft geofferd. Met het Joods Nieuwjaar wordt er honderdmaal op geblazen en ook op Jom Kippoer klinkt het instrument.

Orgel en zang

Tijdens de kerkdienst zingt het jongenskoor een modern christelijk lied.

Als je een kerk binnenloopt, wordt je aandacht vaak getrokken door het orgel dat daar te zien is. Het kerkorgel is natuurlijk het bekendst van de zondagse kerkdiensten. Het begeleidt de psalmen en gezangen die door de gemeente gezongen worden. Al worden daarvoor ook andere instrumenten gebruikt: piano, dwarsfluit en soms een hele band. Vaak ook zingt een koor of cantorij een deel van de liederen in de eredienst. Er zijn diverse bundels met psalmen en gezangen voor gebruik in de kerken. In orthodoxe kerken worden de psalmen op hele noten gezongen. Maar er zijn ook heel hippe en vrolijke kerkliederen. Dat er gezongen wordt in de kerk, is niet vreemd. In de Bijbel wordt verteld over mensen die God prijzen in een lied, zoals David en Maria. Als je heel blij bent, moet je wel zingen. Een jubellied, waarin je uiting geeft aan je blijdschap. En wat helpt als je heel bang bent? Hard zingen, om de schaduwen te verdrijven!

Reciteren

Indonesische moslims reciteren verzen uit de Koran in de moskee.

In de tijd dat de profeet Mohammed zijn openbaringen ontving, had hij veel tegenstanders. Mensen die hem voor gek verklaarden, die helemaal niets moesten hebben van zijn vreemde ideeën. Er waren zelfs mensen die hem probeerden te vermoorden. Zo gaat het verhaal over kalief Umar. Zijn eigen zuster had de godsdienst van de profeet aangenomen. Woedend ging hij op weg om eerst haar en daarna de profeet aan zijn zwaard te rijgen. Toen hij naar binnen wilde gaan, hoorde hij hoe de heilige tekst van de Koran werd gereciteerd. Dat maakte zo’n indruk op hem dat hij zijn zwaard liet vallen. ‘Wat een prachtige, nobele taal is dit,’ moet hij gezegd hebben. En hij bekeerde zich. Hoewel er ook vertalingen zijn, moet je de Koran eigenlijk in het Arabisch horen. Er gaat een bijzondere kracht van uit. Het reciteren van de Koran is een speciale vaardigheid die hoog wordt gewaardeerd en waarvoor zelfs talentenjachten gehouden worden.

Mantra

Volgelingen van Hare Krishna in de straten van Praag.

Een enkele keer zie je ze nog weleens door een stad rondtrekken: leden van de Hare Krishna beweging. Ze zijn gekleed in oranje gewaden en herhalen steeds de mantra: ‘Hare Krishna, Krishna Krishna, Hare Rama.’ Het ‘chanten’ – alsmaar zangerig herhalen – van zo’n mantra heeft een specifieke werking, afhankelijk van de woorden die je gebruikt. De Hare Krishna-mantra zou de ziel reinigen van besmettingen. Het woord Aum is een basismantra voor hindoes. Deze klank – zoals alle klanken die gemaakt worden – heeft een eigen trilling, die inwerkt op de trilling van het lichaam. Door deze klank te herhalen, kun je een hogere vorm van bewustzijn bereiken. Volgens de hindoe-traditie is het universum ontstaan uit deze Aum-klank. Mensen die naar India afreizen om bij een goeroe in de leer te gaan, ontvangen soms een eigen mantra. Het is de bedoeling dat je deze mantra herhaalt, in gedachten of door hem uit te spreken.

Hoor eens!

Klankschalen

Tibetaanse klankschalen zijn er in soorten en maten.

Oorspronkelijk zijn klankschalen afkomstig uit Tibet. Ze worden daar door boeddhistische monniken gebruikt. Je hebt ze in allerlei formaten, die elk eigen klanken voortbrengen. De klank hangt ook af van de soort stok waarmee je tegen de schaal tikt. Klankschalen worden gebruikt bij meditatie. Als het verder stil is, kun je het geluid heel lang blijven horen. Door het metaal van de schaal resoneert de toon lang. De trilling van dat geluid brengt je in een meditatieve sfeer. Aan het eind van de meditatie wordt er weer op de schaal geslagen: een teken om weer terug in de wereld te komen. Men gaat ervan uit dat de trilling van het geluid een helende werking heeft op lichaam en ziel. De schalen worden ook gebruikt voor therapie. Ze worden dan om iemand heen gezet, of ook wel op bepaalde lichaamsdelen. Het resoneren van de klank voel je dan diep in je lichaam doorwerken. Voor verschillende kwalen worden verschillenden tonen gebruikt.

Voor de mensheid

Enthousiaste menigte tijdens een festival.

De laatste eeuwen worden mensen er zich steeds meer van bewust dat we als mensen met elkaar verbonden zijn. Was slavernij in de 18e eeuw nog vanzelfsprekend, in de loop van de 19e eeuw raakte men ervan doordrongen dat we allemáál mensen zijn. Gelijkwaardig, met dezelfde rechten, gevoelens en dromen. Natuurlijk gaat het nog erg vaak – te vaak – mis. Maar dat gevoel van wereldwijde broederschap is er ook. Het idee is op muziek gezet door Ludwig van Beethoven. ‘Alle Menschen werden Brüder,’ zingt het koor. Het klinkt overweldigend en imposant. Er klinkt een droom in door, van hoe je zou willen dat het is. Voor sommige mensen is dit het volkslied van Europa. Een andere passende song is: ‘We are the world.’ Begin jaren 80 bundelden Amerikaanse artiesten hun krachten om gezamenlijk een lied uit te brengen. De opbrengst was bestemd voor het bestrijden van een hongersnood in Afrika. Muziek verbroedert!

Dolfijnen

Dolfijnen hebben een bijna menselijke uitstraling.

Ietsisten voelen zich vaak verbonden met de natuur. Ze gaan ervan uit dat alles met elkaar verbonden is, dat alles in wezen één is. In meditatie- of therapieruimten hoor je dan ook vaak natuurgeluiden: een cd met het ruisen van de zee, vogels in een bos, wind die door de takken van de bomen gaat. Ze vinden dat er een rust gevende werking van uitgaat. Sommige ietsisten hebben een bijzondere band met dolfijnen. Dolfijnen kijken altijd vrolijk. Ze hebben een sociale, bijna menselijke uitstraling. Er doen allerlei verhalen de ronde over dolfijnen die schipbreukelingen hebben gered van de verdrinkingsdood. Zwemmen met dolfijnen is een vorm van therapie. Kinderen met gedragsmoeilijkheden kunnen beter gaan functioneren als ze af en toe met een dolfijn mogen spelen. Sommige mensen dichten dolfijnen grootse krachten toe. Het luisteren naar dolfijngeluiden werkt kalmerend en helend.

Bloed, zweet en tranen!

Het legioen deelt een wedstrijd lang alle emoties.

Voetbal is emotie, zeggen ze. En al die emotie moet eruit. In een groot stadion kun je tijdens de wedstrijd de emotie voelen. Het schreeuwen, joelen en juichen wordt bijna als één stem ervaren. Bij internationale voetbalwedstrijden hoor je eerst de volksliederen. Het Wilhelmus wordt door de Nederlandse supporters hard meegezongen. Veel clubs hebben hun eigen clublied. Daarmee intimideren de fans de tegenstander en steunen ze hun team. Ze proberen hun club als het ware naar de overwinning toe te schreeuwen. En: samen zingen schept een band! Als de eigen club scoort, wordt er keihard gejuicht. Doen ze niet genoeg hun best, dan worden ze net zo makkelijk uitgejoeld. En als een scheidsrechter een verkeerde beslissing neemt, doen je oren pijn van het fluitconcert. Helaas zijn er ook ‘spreekkoren’ die zich racistisch uitlaten; soms zo erg dat de scheidsrechter de wedstrijd moet staken.

Hoor eens!

derde deel van je

Portfolio Je hebt nu al twee jaar informatie en werkstukken verzameld in je portfolio. Het is een groeiend dossier, waarin je hebt vastgelegd wat je weet en hoe je allerlei informatie in de eerste twee klassen op de middelbare school hebt verwerkt. Dit is het derde en laatste jaar dat je aan je portfolio verder bouwt.

Weten Je weet al een heleboel over geloof en levensbeschouwing. Je hebt al bij heel wat thema’s ontdekt hoe andere mensen over het leven denken. En dat helpt jouzelf om een eigen kijk op het leven te ontwikkelen. De thema’s in dit derde jaar zijn beslist wat pittiger. We gaan dieper op de stof in en ook de thema’s zelf leveren heel wat stof tot nadenken.

Terugbladeren Je bouwt ook dit jaar verder aan je portfolio met nieuwe thema’s en nieuwe opdrachten. Maar het leuke is, dat je nu ook al zo veel verzameld hebt dat je ook eens kunt terugbladeren en kijken hoe ver je al gekomen bent. Weet je de drie regels nog, die gelden voor een goede portfolio? Kijk anders nog even naar de samenvatting op de bladzijde hiernaast.

Levensvisieboek Dit is het derde en laatste jaar dat je werkt aan je portfolio. Volgend jaar bouw je voort op je portfolio door het maken van een eigen levensvisieboek. Dan ligt het accent meer op wat je zelf vindt. Maar om met een gefundeerde mening te kunnen komen, moet je wel kennis van zaken hebben. Daarom verzamel je nu eerst wat je later nodig hebt voor je eigen standpunt.

Let weer goed hierop:

1 2 3

Het is je eigen werk.

De inhoud klopt.

Je werk is goed verzorgd.

Het is een pluspunt als je toevoegt wat je er zelf van vindt.

Je maakt je portfolio op papier of digitaal.

toekomst

9·1

Later

In deze les bestuderen we verschillende toekomstbeelden en gaan we na hoe verleden, heden en toekomst met elkaar samen hangen.

Niemand weet hoe de wereld er later uit zal zien. Toch is de toekomst belangrijk voor iedereen. En iedereen heeft daar een voorstelling van. Toekomstbeelden gaan over je eigen latere leven en over de toekomst van de wereld. Je toekomstbeeld wordt sterk bepaald door de tijd waarin je leeft. Want verleden, heden en toekomst hangen nauw met elkaar samen.

Toekomstbeeld Heb je een idee hoe je leven er later uit zal zien? Misschien droom je van een topcarrière. Of wil je veel van de wereld zien. Of wil je een gezin en kinderen. Iedereen heeft zijn eigen toekomstbeeld. Je toekomstbeeld is belangrijk. Je leeft nu, maar morgen begint de toekomst al. Dus heeft ‘later’ invloed op je leven nu. Om later je droombaan te kunnen krijgen, kies je nu een opleiding. Of je kiest aardrijkskunde in je pakket om al die verre oorden te leren kennen. Toch weet je niet helemaal hoe het lopen zal. Je kunt wel van plan zijn op je achttiende je rijbewijs te halen, maar misschien zak je wel een paar keer. Sommige dingen kun je ook gewoon niet plannen. Je kunt bijvoorbeeld niet van plan zijn om op je 24ste te trouwen. Je moet maar net op tijd de juiste partner tegenkomen die ook met jou wil trouwen. Je kunt dus wel plannen maken, maar die zullen

vast niet allemaal uitkomen. Kun je je voorstellen hoe jouw leven eruit zal zien als je 30 bent? Je hebt een studie of opleiding afgerond. Misschien ben je getrouwd en heb je kinderen. Maar misschien loopt het ook allemaal anders. Als je op je 30ste terugkijkt, kan het zijn dat je leven heel anders is verlopen dan je nu denkt. Of niet natuurlijk: je hebt ook mensen die hun leven nauwkeurig uitstippelen. En hun plannen komen dan nog uit ook. (Zie bron 1 t/m 3.) 1 Hoe denk je dat je leven er op je 30ste uitziet? 2 Op welke manier beïnvloedt jouw toekomstbeeld je leven van nu? 3 Vind je het lastig dat de toekomst altijd onzeker is? 4 Toekomstbeelden veranderen. Weet je nog wat voor toekomstbeeld je vijf jaar geleden had? Denk je nu anders over de toekomst? Lees bron 1 t/m 3. 5 Welke verschillen zie je bij Danny, Hannah en Chris? Wat zijn de overeenkomsten? 6 Welke ‘life events’ kun je plannen? Welke niet? Geef van elk drie voorbeelden. 7 Noem een droom die je hebt voor jouw toekomst. Lees bron 1 t/m 4. 8 Welke uitspraak uit bron 4 past het best bij elk van de terugblikken in bron 1 t/m 3? Leg je antwoord uit. Lees bron 4. 9 Welke uitspraak past het best bij jou? Waarom?

bron 1

bron 2

Hannah (30): ‘Na mijn vwo kwam een oom met het idee om een jaar ‘high school’ in Amerika te gaan doen. Ik had geen idee wat ik wilde. Daarna ben ik gaan studeren in Amsterdam. Toffe stad, maar er waren heel veel dingen leuker dan tentamens halen. Al met al ben ik aan drie studies begonnen, maar ik heb niets afgemaakt. Na een vakantiebaantje ben ik bij een internetbedrijf blijven hangen. Ik maak er websites en apps. Mijn vader vindt dat ik mijn talenten heb vergooid, maar ik heb het best naar mijn zin. Op mijn vijftiende had ik nooit kunnen denken dat het zo zou gaan.’

Danny (30): ‘Ik heb netjes in vijf jaar mijn havo gedaan en ben gelijk begonnen met een opleiding werktuigbouwkunde. Toen ik mijn diploma had, zijn Elise en ik getrouwd. We zaten in dezelfde klas op de havo. Nu hebben we twee kinderen, twee leuke meiden. Als ik terugdenk aan toen ik 15 was, dan is het allemaal wel zo’n beetje gegaan zoals ik toen dacht. Ik was toen al met Elise en we hadden het altijd over kinderen, later. Ik zou nu nog best graag een jongen willen. Maar die krijg je niet op bestelling…’

bron 4

Bekende mensen

bron 3

Hieronder lees je uitspraken van bekende mensen over de toekomst:

Chris (30): ‘Al jong dacht ik: Ik wil een studie doen waarmee je goed verdient. Dus ben ik econometrie gaan doen. Ik kreeg een afstudeerstage bij het Sociaal Cultureel Planbureau en heb mijn master cum laude gehaald. Daarna heb ik mijn PhD in Cambridge gedaan. Dat was een geweldige tijd! Nu heb ik een baan als onderzoeker aan de universiteit. Ik zou ook wel in het buitenland willen werken, maar mijn vriendin wil dat niet. Toen ik 15 was, wist ik één ding zeker. Mijn ouders hadden nooit een cent te makken. Dat wilde ik later niet. Dat heeft de loop van mijn leven best wel bepaald.’

‘Ik denk veel aan de toekomst, want het is daar dat ik de rest van mijn leven zal doorbrengen.’ Woody Allen (Amerikaans filmregisseur en acteur 1935-heden)

‘Ik denk nooit aan de toekomst. Ze komt vroeg genoeg.’ Albert Einstein (Duits-Amerikaans natuurkundige 1879-1955)

‘Het beste wat er over de toekomst gezegd kan worden, is dat ze gelukkig maar met één dag tegelijk komt.’ Abraham Lincoln (16e Amerikaanse president 1809-1865)

‘Wie niet nadenkt over de toekomst, zal er nooit een hebben.’ John Galsworthy (Brits toneelschrijver 1867-1933)

9·1 Later

Sciencefiction Behalve een beeld van je persoonlijke toekomst, heb je vast ook een beeld van de toekomst van de wereld. Sciencefiction schrijvers en -filmmakers houden zich hier veel mee bezig. Zo schetst het populaire sciencefictionboek ‘The hunger games’ van Suzanne Collins uit 2008 een angstwekkend toekomstbeeld van Amerika. Dat land, inmiddels ‘Panem’ genoemd, is in haar boek een totalitaire staat geworden. Jaarlijks worden er drieëntwintig kinderen opgeofferd in een gruwelijke spelshow – een soort kruising tussen een gladiatorengevecht en een ‘reality soap’. Dictator Snow houdt de inwoners van Panem dag en nacht in de gaten. Hij kan zelfs door middel van nieuwe technieken hun gedachten beïnvloeden. Het angstwekkende toekomstbeeld in ‘The hunger games’ is niet nieuw. Zo schreef Aldous Huxley in 1932 het beroemde boek

‘Brave New World’, waarin mensen niet meer geboren worden, maar gemaakt in de fabriek. George Orwell beschreef in 1948 in zijn boek ‘1984’ een wereld van dictatuur en angst. En de film ‘The Matrix’ (1999) schetst een toekomst waarin computers de mens in een virtuele schijnwereld laten leven. Al deze toekomstbeelden zijn geënt op technologische ontwikkelingen en waarschuwen ons voor de bedreigingen ervan. Sciencefictionverhalen zijn fictie, fantasie. Maar omdat de wereld van morgen elke dag een beetje werkelijkheid wordt, is de grens tussen fictie en werkelijkheid vloeiend. (Zie bron 5.) Het is de vraag welke onderdelen van een toekomstbeeld van nu ook echt werkelijkheid zullen worden. Sommige toekomstbeelden kunnen maar beter fictie blijven.

10 In het toekomstbeeld van Huxley en Orwell is de vrije wil van mensen bijna helemaal verdwenen. Denk je dat dat werkelijkheid kan worden? 11 Is het waarschijnlijk dat een van deze twee toekomstbeelden uit zal komen? Onderbouw je antwoord met argumenten. 12 Portfolio Maak een presentatieblad over ‘The hunger games’ of een ander sciencefictionboek voor in je portfolio. Geef duidelijk aan wat het verband is met het thema toekomst. Lees bron 5. 13 Denk je dat een reis naar de maan betaalbaar of zelfs heel gewoon zal worden? 14 Is het gevaarlijk dat er veel privé-informatie wordt vastgelegd? 15 Denk je dat sciencefictionauteurs de aanslagen op de Twin Towers van tevoren hadden kunnen bedenken? 16 Rollenspel Bedenk een situatie waarin het heel vervelend is als er privé-informatie van iemand op het internet is terug te vinden. Speel die situatie in een rollenspel na. 17 Debat Lees bron 5 en bekijk de foto’s op de linkerpagina. ‘Big brother’ mag dan wel fictie zijn, w toch zijn er in werkelijkheid veel voorbeelden van privé-informatie van mensen die wordt vastgelegd. De schrijver Evgeny Mozorow vraagt zich zelfs af of je in de toekomst wellicht verdacht zult zijn als je weinig of geen data nalaat. Heb je dan iets te verbergen? Moet je dan gaan bewijzen dat je onschuldig bent? Houd een Lagerhuis-debat over de w stelling: ‘Het is een groot gevaar dat er in de toekomst steeds meer informatie over het gedrag van burgers zal worden vastgelegd.’

bron 5

Fictie en werkelijkheid

Werkelijkheid en fictie hangen op verschillende manieren samen. Een van de eerste sciencefictionschrijvers, Jules Verne, beschreef aan het einde van de negentiende eeuw een reis naar de maan. Dat is in 1969 door de vlucht van de Apollo 11 gerealiseerd. Inmiddels is in 2001 de eerste toerist voor meer dan twintig miljoen Amerikaanse dollar naar de maan geweest. Wie weet wordt het in de toekomst wel betaalbaar of zelfs heel gewoon om een maanreis te maken. Als het aan de Amerikaanse ‘Commercial Spaceflight Federation’ ligt in ieder geval wel. Het beeld van ‘Big Brother is watching you’ is in het boek van George Orwell nog fantasie. Inmiddels zijn er echter genoeg voorbeelden dat er privé-informatie wordt vastgelegd. Met je smartphone en je computer laat je een spoor van informatie achter. Camera’s op straat doen de rest. Bij de supermarkt weten ze precies wat jij lekker vindt en internetwinkels spelen handig in op jouw interesses. Erg? Mis schien denk je: ‘Ik heb niks te verbergen.’ Toch zijn er mensen die daar minder luchthartig over denken. Zoals klokkenluider Edward Snowden die waarschuwde dat de generaties die nu opgroeien, niet meer zullen weten wat privacy is. Alles wordt geregistreerd. En dat terwijl je volgens hem juist privacy nodig hebt om te kunnen uitvinden wie je bent. Een mens moet de ruimte krijgen om te experimenteren en dus ook om fouten te maken. Maar als alles wordt vastgelegd, kom je nooit meer van die fouten af! Fictie kan je ook meer zicht geven op de werkelijkheid. De fantasie van sciencefictionschrijvers heeft wetenschappers en politici verder geholpen. Na de aanslagen op het Pentagon en de Twin Towers in 2001 heeft de Amerikaanse regering bijvoorbeeld overlegd met sciencefictionauteurs. Zij konden zich door hun grote fantasie goed inleven in terroristen en bedenken welke nieuwe aanslagen die zouden kunnen bedenken. Daartegen kon de regering dan alvast maatregelen nemen.

9·1 Later

Futurologen beweren dat de robotisering

Wetenschap en futurologie

Verleden, heden, toekomst

van de samenleving

Een belangrijke taak van de wetenschap is het voorspellen en beïnvloeden van de toekomst. Op allerlei wetenschapsgebieden worden statistische modellen ontwikkeld om in te schatten hoe het over een aantal jaren zal gaan met o.a. de economie, de demografie, de criminaliteit en het klimaat. Er is zelfs een speciale tak van wetenschap die zich alleen maar bezighoudt met de toekomst: de futurologie. Futurologen zijn het tegenovergestelde van geschiedkundigen. Ze maken zich met behulp van rekenmodellen een voorstelling van het leven over 5, 50 of 100 jaar. In tegenstelling tot sciencefiction, die op fantasie is gebaseerd, proberen futurologen op grond van empirisch onderzoek de toekomst te voorspellen. Of hun verwachtingen écht uitkomen blijft de vraag.

De onzekerheid over de toekomst toont aan dat we tot op zekere hoogte ‘gevangen’ zitten in onze eigen tijd. We kijken altijd met de ‘bril van nu’ naar de toekomst. Hoe de wereld er later écht uit zal zien, kun je niet bedenken. Dat ligt buiten je voorstellingsvermogen. Zo dachten politici en wetenschappers aan het eind van de 19de eeuw dat een paardenpoepoverschot hét grote probleem van de toekomst zou worden (Zie bron 6.) De uitvinding van de auto veranderde dit drastisch. De wereld kan enorm veranderen door bepaalde uitvindingen, zoals het internet of de smartphone. Toen in de jaren 70 de voorloper van het internet door het Amerikaanse ministerie van defensie werd uitgevonden, had niemand verwacht dat dit een wereldwijd netwerk zou worden. En niemand had kunnen voorspellen dat we er nu met draadloze telefoons de hele dag gebruik van maken. Wie weet hoe we over een aantal jaar internetten... Misschien dragen we straks wel allemaal een internetbril! Naast technische ontwikkelingen drukken maatschappelijke gebeurtenissen van nu, zoals revoluties en oorlogen, een stempel op de toekomst. Tegelijkertijd schrijven en herschrijven we voortdurend onze geschie-

realiteit gaat worden.

18 Is futurologie belangrijk voor mens en samenleving? 19 Waarom is de wetenschap zo bezig met de toekomst? 20 Hoe komt het dat de verwachtingen van futurologen onzeker zijn? 21 Is het onzekere van de toekomst wel te verenigen met de kern van wetenschap: het onderzoeken van processen die aantoonbaar en herhaalbaar zijn?

bron 6

Dragen wij over afzienbare tijd allemaal een internetbril, waarmee we over alles wat we zien extra informatie krijgen?

denis. Zo zijn de verhalen die we over vroeger leren, sterk gebonden aan de tijd waarin we ze vertellen. En zo zijn de plannen die we voor de toekomst maken ook weer sterk geworteld in onze geschiedenis. Verleden, heden en toekomst zijn nauw met elkaar verbonden. Lees bron 6. 22 Kun jij je voorstellen dat men ooit dacht dat paardenpoep het probleem van de toekomst zou zijn? 23 Welk ander voorbeeld van een maatschappelijk probleem ken je, dat is opgelost door een nieuwe uitvinding? 24 Auto’s brachten nieuwe problemen met zich mee. Ze vervuilen het milieu en dragen bij aan de opwarming van de aarde. Denk jij dat we de oplossing voor die problemen al gevonden hebben of moet er nog een nieuwe oplossing komen? 25 Waarom is het verhaal over de paardenpoep een parabel? 26 Schrijfopdracht Deel de klas in twee groepen. De leerlingen in de ene groep beschrijw ven in een stukje van ±200 woorden wat iemand van honderd jaar geleden zou zeggen van de wereld van nu. De leerlingen in de andere groep w beschrijven in een stukje van ±200 woorden wat iemand over honderd jaar zou zeggen van de wereld van nu.

Parabel van de paardenpoep In de tweede helft van de 19de eeuw was in de grote Europese en Amerikaanse steden de paardenkar het meest populaire vervoermiddel. New York telde in 1880 meer dan 150.000 paarden! Het grote probleem was: paarden moeten poepen. Iedere dag. De paardenmest moest ergens worden gedumpt. Verlaten velden lagen vol met poep. Dit trok allerlei vliegen en bacteriën aan en werd gezien als een gevaar voor de volksgezondheid. De toename van paardenpoep was niet alleen een probleem voor New York, maar ook voor andere grote steden zoals Londen. ‘The London Times’ voorspelde in 1894 dat rond 1950 de straten van Londen begraven zouden zijn onder bijna drie meter paardenmest. Er moest iets worden gedaan! In de eerste internationale stedenbouwkundige conferentie in 1898 werd er druk over dit probleem gedebatteerd. Maar ze vonden geen oplossing. Een toekomst zónder paardenvervoer leek ondenkbaar… Toch werden alle paardenpoep zorgen uiteindelijk snel opgelost. Met de komst van de auto, werd er steeds minder gebruikgemaakt van de paardenkar. In 1912 waren er in New York al meer auto’s dan paarden. Deze beroemde ‘parabel van de paardenpoep’ laat zien hoezeer we de toekomst vanuit onze eigen tijd bekijken.

Wees creatief en gebruik je fantasie! Vergelijk de stukjes binnen de groew pen. Lijken ze op elkaar? Vergelijk de stukjes tussen de groepen. w Denken jullie dat de veranderingen tussen nu en honderd jaar geleden evenveel invloed zullen hebben als de (mogelijke) veranderingen tussen nu en honderd jaar later? Waarom?

9·1 Later

9·2

Alles kan

In deze les onderzoeken we de vrije wil van de mens, de keuzestress die daarvan soms het gevolg is en de maakbaarheid van het leven.

Mensen hebben een vrije wil. Ook al zijn er allerlei factoren die je keuzes beïnvloeden, je maakt uiteindelijk je eigen keuzes en bepaalt je eigen leven. Soms is dat wel lastig. Je moet sterk in je schoenen staan om knopen te kunnen doorhakken. Maar welke keuze je ook maakt, je hebt toch altijd de kans iets goeds van de toekomst te maken?

Kiezen Het dagelijks leven zit vol met kleine en grote keuzes. Je kiest wat je op je brood wilt of welke film je gaat kijken. Maar ook: welk muziekinstrument je wilt gaan spelen of welke opleiding je na school gaat doen. Er valt zoveel te kiezen. Alles is mogelijk. Veel mensen gaan er in dit woud van mogelijkheden van uit dat een mens een vrije wil heeft: dat hij bewust de afweging maakt om dit of dat te doen. En dat hij er bij die keuze rekening mee houdt wat de gevolgen zijn voor nu en later. Er zijn ook mensen die denken dat dit niet klopt, maar daarover gaat de volgende paragraaf. We gaan er eerst maar eens van uit dat de mens een vrije wil heeft. Bij elke keuze is het dan alsof je op een kruispunt staat en zelf je weg moet kiezen. (Zie bron 7.) Maakt het veel uit wat je kiest? Maakt het uit of je kaas of pindakaas op je brood neemt? Of dat je viool of klarinet gaat spelen? Misschien niet. Tenzij je van pindakaas en vioolmuziek houdt. De oude Griekse wijsgeer Aristoteles ging ervan uit dat een mens als ‘tabula rasa’ geboren wordt: een onbeschreven blad

waarop alle ervaringen worden opgetekend. (Zie bron 8.) Als je uitgaat van een vrije wil, zijn het jouw zeer persoonlijke keuzes die je leven bepalen. (Zie bron 9.) 27 Maak jij bewust afwegingen als je kiest? 28 Houd je rekening met de gevolgen van je keuzes? Lees bron 7. 29 Ben je het met de kat eens? 30 Er is een spreuk die zegt: ‘Het is niet de keuze die je maakt, maar wat je maakt van je keuze.’ Wat betekent dat? Ben je het ermee eens? Lees bron 8. 31 Waaruit blijkt dat Bedingfield uitgaat van een vrije wil? Lees bron 9. 32 Wat maakt duidelijk dat Jan uitgaat van een vrije wil? 33 Wat maakt zijn reis de moeite waard? 34 Vind je dat de vergelijking die Jan maakt, klopt?

bron 7

bron 8

Alice Alice kwam bij een kruispunt aan. ‘Welke weg moet ik kiezen?’ vroeg ze. ‘Waar wil je naartoe?’ antwoordde de Cheshire kat. ‘Ik weet het niet,’ zei Alice. De kat antwoordde: ‘Dan maakt het ook niet uit welke weg je kiest.’

Unwritten Natasha Bedingfield

(Uit: Alice in wonderland)

Keuzestress ‘Kiezen is verliezen,’ wordt er vaak gezegd. Want als je kiest, is het óf het een óf het ander. Lastig! Want: wat is de juiste keuze? Bij het maken van een profielkeuze kun je je bijvoorbeeld op verschillende dingen richten. Kies je de vakken waar je goed in bent? Of juist de vakken die belangrijk zijn voor je latere beroep? Of misschien kies je op gevoel en ga je vooral voor de vakken die je nu leuk vindt… Als je moeite hebt met het maken van een keuze en daarover piekert, heb je ‘keuzestress’. Dan kun je je behoorlijk verlamd voelen. (Zie bron 10.) Meestal helpt het om met iemand te praten (Zie bron 11.) of zelf rustig alle mogelijkheden op een rijtje te zetten. Wat ook helpt, is te bedenken dat er vaak geen ‘goede’ of ‘verkeerde’ keuze is. Soms moet je gewoon de knoop doorhakken en er het beste van maken. Als je dat voor een belangrijke keuze gedaan hebt, kan dat een grote opluchting zijn! 35 Vind je kiezen lastig? 36 Wat is volgens jou het beste bij het kiezen van een profiel? Kies je waar je goed in bent, wat belangrijk is voor later, of wat je nu leuk vindt? 37 Praat jij met andere mensen over je mogelijkheden en je keuzes? 38 Is gewoon een knoop doorhakken een goede strategie? 39 Is keuzestress een luxeprobleem?

I am unwritten, can’t read my mind, I’m undefined I’m just beginning, the pen’s in my hand, ending unplanned. (…) Feel the rain on your skin. No one else can feel it for you. Only you can let it in. No one else, no one else can speak the words on your lips. Drench yourself in words unspoken. Live your life with arms wide open. Today is where your book begins. The rest is still unwritten.

bron 9 Backpacken Jan is negentien en is na zijn school gaan backpacken in Nieuw-Zeeland. ‘Ik heb hier nu zes maanden gereisd en gewerkt. Ik had al die tijd mijn hele leven in mijn rugzak! Ik heb zoveel meegemaakt! Maar om zoveel mee te maken moest ik wel in actie komen. Als je alleen maar in je hostel rondhangt, gebeurt er niks. Ik moest werk regelen om geld te verdienen. En als ik excursies wilde maken, moest ik vervoer regelen en mensen vinden die mee wilden. Eigenlijk is zo’n reis net als het leven zelf: zonder stappen te zetten kom je niet vooruit. Het is belangrijk keuzes te maken. Door keuzes te maken en stappen te zetten, bepaal je zelf je toekomst!’

9·2 Alles kan

bron 10

bron 11

Eerste hulp Humanistisch geestelijk verzorger Edith Cohen (55) werpt zich op als eerste hulp bij keuzestress: ‘Als je geen keuze hebt tussen wit en bruin brood, hoef je je daar ook niet druk om te maken. Maar er zijn nu eenmaal heel veel soorten brood. Dus moet je wel kiezen. En we hebben niet goed geleerd om te onderscheiden waar het belang van jezelf ligt en waar dat van de ander. Je omgeving verwacht misschien dat je altijd zult kiezen voor de best betalende baan - terwijl ik onderzoek wat de persoon zélf wil.’

God kan je helpen Paulien Vervoorn coacht jongeren bij hun studiekeuze naar aanleiding van haar boek Hartelijk getalenteerd. Ze kijkt samen met hen naar karakter eigenschappen, vaardigheden, interesses en waarden. Haar insteek is dat God iedereen anders en uniek heeft gemaakt. Vervoorn: ‘Ik denk dat veel jongeren zich dat niet bedenken. Ze zijn wel bezig met geloof en studiekeuze, maar ze leggen de link niet. God kan met je meedenken over wat het beste bij jou past. Betrek Hem daarom bij je studiekeuze.’

(Bron: Dagblad Trouw 2008) (Bron: www.paulienvervoorn.nl)

Lees bron 10 en 11. 40 Vind jij dat er soms te veel mogelijkheden zijn? Motiveer je antwoord. 41 Welke strategie gebruik jij bij het maken van een belangrijke keuze? 42 Denk je dat God je kan helpen bij het maken van een moeilijke keuze? Zo ja, hoe? 43 Leg uit waarom Edith Cohen en Paulien Vervoorn allebei uitgaan van een vrije wil. 44 Hebben de twee personen uit deze bronnen te maken met keuzestress? Licht je antwoord toe.

Maakbaar Een vrije wil betekent dat je zelf de baas bent over je leven en dat elk mens zijn eigen leven en toekomst ‘maakt’. Ook in de filosofie zijn er stromingen die uitdrukkelijk uitgaan van de vrije wil. Het existentialisme is een van de duidelijkste voorbeelden. (Zie bron 12.) Mensen die geloven dat het leven maakbaar is, ontkennen niet dat je nare dingen kunnen overkomen. ‘Maar,’ zeggen ze, ‘ook dan is het wat je er zelf van maakt. Succes is een keuze. Gelukkig zijn is een besluit.’

Zo’n houding kan je kracht geven. Het kan ervoor zorgen dat je doorbijt en ondanks je nare situatie iets maakt van je leven. Zoals de beroemde natuurkundige Stephen Hawking. Door een ziekte aan zijn zenuwcellen belandde hij in een rolstoel. Later verloor hij door zijn ziekte zelfs zijn stem. Ondanks dat hij niet meer kon lopen of praten, gaf hij niet op. Met behulp van technische hulpmiddelen bleef hij werken. Hij gaf zelfs nog lezingen! Een computer zette zijn oogbewegingen om in gesproken taal! Toch kan het zich ook tegen je keren, als je vindt dat succes een keuze is. Want soms loopt het leven niet zoals je gepland hebt en lukt het niet om er iets van te maken. En dat voelt dan als falen: als je zelf verantwoordelijk bent voor je succes, ben je ook verantwoordelijk voor de mislukking! Eén mens alleen heeft soms niet de kracht om altijd maar door te zetten. Zo had Stephen Hawking een vrouw die hem steunde. Bovendien was hij zo’n briljante wetenschapper, dat hij de dure technische hulpmiddelen kreeg waardoor hij kon blijven werken. Dat is vast niet voor iedereen met dezelfde ziekte weggelegd…

bron 12

Stephan Hawking is een briljant wetenschapper, maar tegelijk volkomen afhankelijk van de techniek en de support van anderen.

45 Bouwtekening maken Stel je voor dat je je leven als een soort bouwwerk ziet, dat je zelf maakt. Welke bouwstenen heb je dan nodig? Maak een tekening van jouw levensw bouwwerk. Denk daarbij aan de volgende aspecten: - Wat heb je nodig voor een goed fundament voor jouw leven (denk aan goede genen, ouders met een stabiel huwelijk, etc...)? - Waar zijn je muren uit opgebouwd? - Wat zorgt ervoor dat je uitzicht hebt naar buiten? - Hoe is de toegang tot jouw huis geregeld? - Wat heb je nodig om een stevig dak te maken om je te beschermen? Lees bron 12. 46 Volgens het existentialisme heb je altijd iets te kiezen – je bent vrij. Bovendien ben je zelf verantwoordelijk voor je leven. Bespreek in groepjes of je het hiermee eens bent.

Existentialisme Een belangrijke filosofische stroming waarin de vrije wil een grote rol speelt, is het existentialisme. Voor Kierkegaard en Nietzsche – die gezien worden als de wegbereiders – en Sartre (foto) zijn individuele vrijheid en eigen verantwoordelijkheid belangrijk. Volgens het existentialisme is iedereen uniek. Je kunt het leven niet vangen in rationele of wetenschappelijke begrippen. Iedereen ervaart het leven namelijk op zijn eigen manier. Ook is er geen hoger plan voor de mensheid: de mens heeft geen oorsprong en geen doel. Je moet je leven zélf zin geven – daarvoor ben je zelf verantwoordelijk. Door het maken van persoonlijke keuzes, bepaal je welke levensweg je inslaat. De ene levensweg is niet beter dan de andere. Deze enorme vrijheid kan soms angstig maken. Dit heet bestaansangst. Volgens Sartre houden mensen vaak angstig vast aan een stabiel zelfbeeld. Dat zelfbeeld is voor een groot deel bepaald door hoe anderen jou zien. Misschien beschrijf je jezelf als ‘zorgzaam’, ‘chaotisch’, of juist ‘georganiseerd’. Als je zo’n idee over jezelf hebt, ga je je daarnaar gedragen. Daarom noemde Sartre het zelfbeeld ‘te kwader trouw.’ Je dwaalt af van wie je écht bent en je ontneemt jezelf vrijheid. Pas als je je losmaakt van dit beeld en in vrijheid je eigen keuzes maakt, ‘existeer’ je – besta je als een uniek persoon.

47 In het existentialisme leggen veel filosofen de nadruk op ‘authenticiteit’. Wat betekent dit? Op welke manier horen authenticiteit en vrije wil bij elkaar? 48 Portfolio Maak een presentatieblad over één van de filosofen van het existentialisme voor in je portfolio.

9·2 Alles kan

9·3

Niet alles kan

In deze les gaan we na welke beperkingen er zijn voor de vrije wil en maken we kennis met het determinisme. We bekijken in verband daarmee twee stromingen.

Ondanks alle mogelijkheden die zich in het leven aandienen, heb je uiteindelijk toch maar een zeer beperkte keus. Je kunt zelf niet alles even goed en er zijn vaak andere mensen die iets van je willen. In de praktijk kan helemaal niet alles. Misschien is je hele leven wel een soort draaiboek waarvan je telkens een nieuwe pagina omslaat…

Hoe ‘vrij’ zijn onze keuzes? Bij het maken van keuzes word je door allerlei factoren beïnvloed. Vaak denken we zelf de baas te zijn over onze beslissingen, maar ongemerkt speelt er veel meer mee. In de praktijk van het leven is het dus maar de vraag of alles kan. Vaak kan er van alles ook niet! Onverwachte gebeurtenissen kunnen de toekomst ineens veranderen, zoals bij Marit die onbedoeld zwanger is geworden. Ze staat voor lastige keuzes! (Zie bron 13.) En er zijn erfelijke factoren, die onze keuzes beperken. Wat je goed kunt, speelt een belangrijke rol bij de keuzes die je maakt. Iemand die muzikaal is, zal dat talent graag verder ontwikkelen. Maar wat je niet goed kunt, zul je ook niet gauw gaan doen.

Wetenschappelijk onderzoek naar het menselijk brein heeft duidelijk gemaakt dat een keuze al in onze hersenen is gemaakt, nog voordat we ons dat bewust zijn. Neurowetenschappers hebben daaruit geconcludeerd dat een mens helemaal geen vrije wil heeft. (Zie bron 14.) Ook buiten de persoon zelf zijn er allerlei omgevingsfactoren die van invloed zijn op de keuzes die iemand maakt. Je draagt een spijkerbroek met T-shirt omdat je vrienden dat ook doen. Je hebt misschien het gevoel dat je je moet aanpassen aan de groepscultuur om erbij te horen. Groepsdruk kan positief zijn. Als daardoor iedere speler in een voetbalteam gemotiveerd is, heeft de club sneller succes. Of als iedereen in de buurt extra oplet wat er op straat gebeurt, dan wordt de buurt beslist veiliger. Maar groepsdruk pakt vaak ook negatief uit. Soms doen mensen dingen die ze eigenlijk niet willen. Als iedereen in je vriendengroep rookt, zul je sneller gaan roken om erbij te horen. De kleding die je draagt, de smartphone die je koopt, de games die je speelt en zelfs de taal die je spreekt – alles is aan trends onderhevig. Als je het zo bekijkt, is de ruimte voor een vrije wil bijzonder klein. Het lijkt eerder zo dat iedereen zich braaf houdt aan de algemene norm, die grote firma’s voor ons bedenken. (Zie bron 15.) 49 Op welke manieren speelt de omgeving een rol bij het maken van keuzes? 50 Vind je het moeilijk om een andere mening te hebben dan je vrienden? 51 Voel jij je weleens onder druk gezet om ergens aan mee te doen? 52 Wanneer is groepsdruk positief? 53 Welke trends zijn op dit moment algemeen geaccepteerd?

bron 13

bron 14

Zwanger ‘Kijk je weleens naar Teenage mom? Ik vond die meiden altijd zo stom! Waarom gebruik je geen voorbehoedsmiddelen, dacht ik dan. Maar nu zit ik in hetzelfde schuitje. Stom geweest! Het was helemaal niet de bedoeling dat Mark en ik seks zouden hebben. Maar van het een kwam het ander. En bam, meteen zwanger. En dus meteen zorgen. Wat moet ik doen? ‘Laat het gewoon weghalen!’ zegt mijn vriendin. Maar nu ik zelf zwanger ben, voel ik dat je dat niet ‘gewoon’ doet. Het is een nieuw leven. Kan ik verder leven als ik dat beëindig? Maar mijn hele toekomst op het spel zetten door één ondoordacht moment, dat is óók nogal wat. Wat moet ik doen?’

Plezierige illusie? In zijn boek met de titel Wij zijn ons brein beschrijft neurobioloog Dick Swaab hoe het hele leven van een mens al vroeg in de hersenen vastligt: je talenten, je karakter, latere ziektes, tot wie je je aangetrokken voelt… alles! Dat beperkt de keuzevrijheid. Sterker nog: mensen zijn volgens hem zelfs niet vrij om hun identiteit te kiezen! Swaab noemt de vrije wil daarom ‘een plezierige illusie’. Hersenonderzoek toont aan dat ongeveer een halve seconde vóór je een besluit neemt, in je brein al te zien is dat je dit besluit gaat nemen. De hersenactiviteit komt eerst, het besluit daarna. Volgens sommige wetenschappers toont dit aan dat je misschien dénkt dat je zelf besluiten neemt, maar dat je brein eigenlijk de keuze al heeft gemaakt voor je je daarvan bewust bent. Toch zijn er ook tegengeluiden. Zo vindt hoogleraar Antonio Damasio dat de vrije wil juist dat stukje wilskracht is dat ‘nee’ kan zeggen tegen dat ‘voorgeprogrammeerde’ deel van onze hersenen. Damasio vindt het ‘idioot om te beweren dat wij geen vrije wil zouden hebben.’ Hij vindt dat het bewijs daarvoor ontbreekt. Ook andere neurowetenschappers vinden dat je voorzichtig moet zijn met het trekken van conclusies uit hersenonderzoek. Als je kunt aantonen dat hersenactiviteit vooraf gaat aan een beslissing, betekent dat nog niet dat dit ook de oorzaak is van deze beslissing.

Marit, 16 jaar

54 Praktijkvoorbeelden In de tekst worden de volgende factoren genoemd, die de vrije wil beperken: onverwachte gebeurtenissen, erfelijkheid, het brein, groepsdruk en trends. Noem van alle factoren een praktijkvoorbeeld, dat niet in het boek staat. Doe dit in groepjes van vijf leerlingen en verdeel de factoren onderling. Lees bron 13. 55 Waarom is de keuzevrijheid van Marit beperkt? 56 Wat moet Marit volgens jou doen? Lees bron 14. 57 Vind je dat Swaab een goed punt heeft? 58 Denk jij dat het bestaan of het ontbreken van een vrije wil wetenschappelijk bewezen kan worden? 59 Vind je het een plezierig idee als de vrije wil echt niet bestaat?

Lees bron 14. 60 Zoek op internet steekhoudende argumenten voor de mening van Swaab en Damasio. Maak een presentatie over het al of niet bestaan van de vrije wil.

9·3 Niet alles kan

bron 15

Impressie van een collage van Lidewij Edelkoort waarin ze haar kijk op de toekomst toont.

Lees bron 15. 61 Ben jij je bewust van trends en laat je je erdoor beïnvloeden? 62 Maken de mensen de trends of maken de trends de mensen? 63 Wat moet je volgens jou goed kunnen als trendwatcher? Lees bron 15. 64 Ga via Perspectief-online naar de website van trendwatcher Edelkoort. Hierop kun je zien welke nieuwe trends en bewegingen zij signaleert. Vaak wordt een trend gevangen in één enkel woord. - Welk woord is dat nu? - Welke beelden worden daarbij gebruikt? - Herken je iets van de gesignaleerde trend in je eigen leven? w - Maak een moodboard waarin je je eigen interpretatie van deze trend weergeeft.

Trendwatchers Bedrijven moeten ver in de toekomst kijken. Om te overleven moeten ze goed inspelen op wat men straks mooi en belangrijk vindt. Hoe willen de mensen eruitzien? Welke gadgets willen ze hebben? Welke kleuren zijn straks ‘in’? Om een langetermijnbeleid te ontwikkelen, doen grote bedrijven een beroep op trendwatchers. Dat zijn mensen die de signalen van nu oppikken, interpre teren en de lijnen doortrekken naar later. De Nederlandse Lidewij Edelkoort is een wereldberoemde trendwatcher. Haar tweejaarlijkse presentaties en haar trendboeken vinden gretig aftrek. Zo beschrijft ze hoe wij, nu ons leven steeds ‘draadlozer’ wordt, steeds meer belangstelling krijgen voor nomaden. We hebben geen vaste werkplek meer nodig – werken kun je immers overal op je laptop. Ook de werktijden liggen niet meer vast – het maakt niet uit wanneer je werkt, als je taak maar af komt. Internet verbindt ons met wie we maar willen, waar ook op aarde. We worden een soort ‘supernomaden’ die korte reizen maken en niet meer gebonden zijn aan een vaste woon- of verblijfplaats. Dat gaan we terugzien in de mode, zegt Edelkoort. De rugzak is alweer terug van weggeweest. Onze kleding zal multifunctioneler worden, net als de apparaten die we bij ons dragen. Edelkoort voorspelt ook een grote opkomst van de caravan en camper: de ideale manier om onderweg te zijn, geborgenheid te voelen én je ‘werkruimte’ altijd bij je te hebben.

hoe test je een stukje eigenheid – iets wat voor iedereen uniek en anders is? Volgens sommige wetenschappers vind je juist het bewijs in de keuzes die niet te verklaren zijn door onze aanleg of onze omgeving. Hoe kun je verklaren dat een meisje dat bang is aangelegd en in een beschermde omgeving is opgegroeid, ineens besluit een wereldreis te maken? Of dat de jongen die nooit goede cijfers haalde en thuis nooit werd aangemoedigd huiswerk te maken, ineens hard gaat werken om tóch te kunnen studeren? Juist in dit soort onverklaarbaar gedrag ligt onze vrije wil, zeggen deze wetenschappers. De appel die nu nog aan de boom hangt,

Determinisme versus vrije wil

zal in de toekomst op

Er zijn dus allerlei sociale en genetische factoren die onze keuzes beperken. En het is daardoor de vraag hoeveel echte ruimte er in een mensenleven is voor de vrije wil. In de filosofie zijn er theorieën ontwikkeld die nog een stapje verder gaan. In de wereld om ons heen heersen natuurwetten en gebeurt alles door een of andere oorzaak of reden. Wetenschappers onderzoeken deze natuurwetten en causale verbanden. Wanneer je bijvoorbeeld het mechanisme van de zwaartekracht kent, weet je dat de appel die nu nog aan de boom hangt, er in de toekomst af zal vallen en op de grond terecht zal komen. In het klein is dit wat in het universum in het groot gebeurt: alles wat in de toekomst gebeurt, heeft een oorzaak en ligt dus vast. Dit is de theorie van het ‘natuurwetmatig determinisme’. In deze theorie is er geen plaats voor toeval of vrije wil. In deze visie lijkt het wel alsof een mens keuzemogelijkheden heeft, maar die bestaan niet echt. De vraag is vervolgens of een mens wel verantwoordelijk is voor wat hij doet. Kun je iemand zijn daden aanrekenen, wanneer hij eigenlijk geen keuze had? Het gevoel te kunnen en zelfs vaak te moeten kiezen, is daarentegen iets wat elk mens kent. Het lastige is, dat de menselijke vrije wil heel moeilijk wetenschappelijk te testen is. Onderzoek richt zich alleen op significant gedrag van grotere groepen en de voorspelbaarheid van dat gedrag. Maar

de grond terecht komen.

Bijbel Religieus determinisme in het evangelie: als er geen haar van je hoofd gekrenkt zal worden zonder de Vader, is dat ook een veilig gevoel.

65 Vind je dat een mens verantwoordelijk is voor zijn daden en misdaden? Lees bron 14. 66 Kun je de visie van Swaab rekenen tot het natuurwetmatig determinisme? Leg je antwoord uit. 67 Debat en verslag Verdeel de klas in twee groepen. Debatteer over de volgende stelling. ‘Ieder mens maakt zélf zijn keuzes: de vrije wil bestaat.’ De ene groep verdedigt de stelling en zoekt argumenten voor de vrije wil. De andere groep bestrijdt de stelling en zoekt argumenten voor determinisme. w Maak na het debat een overzicht van de beste argumenten van beide groepen en schrijf een korte beschouwing waarin je beide kanten van de stelling belicht.

Religieus determinisme In verschillende religies speelt van oudsher ook de vraag naar de vrije wil of determinatie. Het christelijke en hindoeïstische gedachtegoed is verwant, maar toch ook weer heel verschillend.

Stromingen-opdracht 68 L ees de informatie op pagina 28 en 29 en omschrijf het verschil tussen de beide stromingen in eigen woorden.

9·3 Niet alles kan

Predestinatie Het woord predestinatie betekent voorbeschikking. Je bestemming (denk aan het Engelse woord ‘destination’) is van te voren (pre) bepaald. De leer van de predestinatie heeft door de eeuwen heen voor de nodige conflicten gezorgd. De eerste die hierover schreef was de kerkvader Augustinus. Hij zag de mens als zo door en door zondig, dat er eigenlijk geen redding mogelijk is. Toch geloven veel christenen dat God genadig is en

dat er door de dood en opstanding van Christus verlossing is. Maar Augustinus vond dat onverdiende genade. Een mens kan volgens hem zelf niets doen om behouden te worden. De leer van de predestinatie is één van de grote verschillen tussen rooms-katholieken en orthodoxe protestanten. De katholieken geloven dat het doen van goede werken ervoor kan zorgen dat God zich barmhartig opstelt tegenover de zondige mens. Maar Luther en andere hervormers dachten daar anders over. De mens heeft volgens hen geen vrije wil. God is immers alwetend. En als God alles weet, dan is ook alles al bepaald. Alles is vanaf de schepping al ‘voorbeschikt’. Calvijn heeft deze predestinatieleer verder uitgewerkt. Deze houdt in dat God bepaalt wie ‘verworpen’ is en wie ‘uitverkoren’. De eerste wacht de eeuwige verdoemenis, de tweede het eeuwig heil. Tijdens het Twaalfjarig Bestand in de Tachtigjarige Oorlog ontstond er een conflict tussen de Leidse hoogleraren Arminius en Gomarus over de predestinatie. In Arminius’ denken was er wel plaats voor een vrije keuze voor het geloof. Dit botste met de calvinistische leer. Uiteindelijk werd in de Synode van Dordrecht (1618-1619) de predestinatieleer bekrachtigd. De volgelingen van Arminius richtten daarop de Remonstrantse Broederschap op, die nu behoort tot de vrijzinnige christelijke richting.

Boven: Calvijn, die de leer van de predestinatie verder heeft uitgewerkt. Onder: Ligt het van tevoren vast wie zal winnen of verliezen? Ligt het leven vast als het patroon van een iris?

28 28

Advaita Vedanta De Upanishaden zijn een bundeling van oude teksten (800 v.Chr.) die een belangrijke bron vormen voor het Indiase denken. Hieruit komen ook de ideeën van ‘advaita’ voort. A-dvaita betekent letterlijk: niet twee. Daarmee wordt verwezen naar de idee van ‘non-dualisme’, d.w.z. er is geen twee-heid. Alles wat in het universum bestaat is

onlosmakelijk met elkaar verbonden. Alles is een en dezelfde energie die constant in beweging is. Deze bron van energie omvat alles; daarbuiten bestaat niets. Volgens de filosofie van advaita gaat alles vanzelf: het water stroomt, de boom groeit, de wind waait – daar heb je niks in te regelen of te willen. Het gebeurt. Net zoals je hartslag, je spijsvertering, het bruin worden van je huid in de zon. Zo komen er ook gedachten bij je op. Je kunt niet kiezen wat je gaat denken. Het gebeurt. En op grond van die impulsen, handel je. Je bent eigenlijk als een druppel in een rivier. Je wordt meegenomen in een stroom. Als er rotsen zijn, ga je eromheen. Bij een waterval stort je naar beneden. Bij droogte kun je verdampen. Het ‘probleem’ bij mensen is, dat ze de illusie hebben dat zij verantwoordelijk zijn voor die rivier. Dat zij – als druppel – de loop van de rivier kunnen bepalen. Maar eigenlijk valt er niets te kiezen. Het menselijk lijden ontstaat doordat men dat niet inziet. Zie je het wel, dan kun je het leven gadeslaan. Dan zie je, zonder oordeel, dingen komen en gaan. Je ziet hoe je handelt of niet. Je voelt emoties komen en weer verdwijnen. Je geeft je over aan wat er gebeurt. Je aanvaardt het leven, zonder het te willen veranderen.

Boven: Adi Sankara (788–820) met zijn leerlingen. Hij was een van de belangrijke denkers in de traditie van Advaita Vedanta. Onder: het universum is één groot geheel. Het leven is als een druppel in de rivier; je wordt meegenomen in de stroom.

9·3 Niet alles kan

9·4

(On)voorspelbaar

In deze les bekijken we het onvoorspelbare karakter van de toekomst en de manieren waarop mensen proberen toch iets over die onzekere toekomst te weten te komen.

Het is dubbelzinnig met de toekomst. Veel mensen willen graag weten wat er naar hen ‘toe komt’ en hoe het leven zal gaan. Het leven onzeker. Daarom proberen sommigen op allerlei manieren iets over de toekomst te weten te komen. Maar anderen weten al zo’n beetje wat de toekomst zal brengen. En dat kan dan juist weer benauwend zijn.

Links: Prinses Amalia, de oudste dochter van koning Willem Alexander en koningin Máxima. Rechts: de huidige dalai lama.

Voorbestemd Of je nu van een vrije wil uitgaat of niet, voor sommige mensen ligt de toekomst al aardig vast. Denk bijvoorbeeld aan kroonprinses Amalia. Haar leven staat al jong in het teken van haar latere koningschap. Haar ouders proberen haar zo gewoon mogelijk op te voeden. Maar hoe gewoon is het om op te groeien met een koning als vader en een koningin als moeder? Door haar geboorte in dit gezin kan ze niet zomaar doen wat ze zelf wil. Want voor haar functie krijgt ze een gedegen opleiding. Ze zal van alles moeten leren over geschiedenis en staatsinrichting en ze zal zich in het openbaar altijd netjes moeten gedragen. Van een heel andere orde is het voorbestemde leven van de dalai lama. Deze belangrijke boeddhistische leider uit Tibet wordt niet gekozen. Het is ook geen baan waarop je kunt solliciteren. Dalai lama word

je door reïncarnatie. Zodra de dalai lama overleden is en gecremeerd, begint de zoektocht naar zijn reïncarnatie. Tijdens zijn leven heeft de oude dalai lama al aanwijzingen gegeven over de familie en geboorteplaats van de nieuwe. Het kan enkele jaren duren voor deze gevonden wordt. Het gevonden kind moet een paar opdrachten uitvoeren, zoals het herkennen van persoonlijke voorwerpen van de vorige dalai lama. De nieuwe dalai lama krijgt vervolgens een speciale opleiding. De meeste boeddhisten verlangen ernaar om verlost te worden van het alsmaar opnieuw geboren worden. De dalai lama niet. Het is zijn keuze, zijn belofte zelfs, om telkens opnieuw terug te keren. Hij is een bodhisattva – iemand die de staat van verlichting heeft bereikt, maar uit mede dogen toch steeds opnieuw geboren wordt. Hij doet dit om anderen te onderwijzen en tot voorbeeld te zijn, tot veel meer mensen

bron 16

Zonnetekens

Een RAM (21 maart – 20 april) is impulsief en actief.

VISSEN (20 februari – 20 maart) zijn emotioneel en hulpvaardig.

Een STIER (21 april – 21 mei) is rustig en vasthoudend.

Een WATERMAN (21 januari – 19 februari) is origineel en erg gesteld op zijn vrijheid.

TWEELINGEN (22 mei – 21 juni) zijn flexibel en vrolijk.

Een STEENBOK (22 december – 20 januari) werkt hard en is betrouwbaar.

Een KREEFT (22 juni – 22 juli) is gevoelig en verzorgend.

Een LEEUW (23 juli – 23 augustus) heeft zelfvertrouwen en is een leider.

Een BOOGSCHUTTER (23 november – 21 december) is spontaan en tolerant.

Een MAAGD (24 augustus – 23 september) is ordelijk en zorgvuldig.

Een SCHORPIOEN (24 oktober – 22 november) leeft intens en is een diepgraver.

Een WEEGSCHAAL (24 september – 23 oktober) is tactvol en vredelievend.

die staat van verlichting bereikt hebben. De huidige dalai lama heeft al aangegeven dat hij in een vrij land, buiten China, zal reïncarneren. 69 Hoeveel heeft prinses Amalia volgens jou te kiezen voor haar toekomst? Leg je antwoord uit. 70 Zijn er omstandigheden in jouw leven die jouw toekomst al (deels) vastleggen? Zo ja, welke? 71 Hoe kijk jij aan tegen de opvolging van de dalai lama? 72 Wat vind jij het grootste verschil tussen de opvolging van de dalai lama en de opvolging in onze koninklijke familie? Zijn er ook overeenkomsten? 73 Portfolio Verzamel informatie over het leven van de dalai lama en maak een presentatieblad voor je portfolio met een van de volgende titels: Dalai Lama, Reïncarnatie, Bodhisattva.

Sterrenbeeld en horoscoop De meeste mensen zijn niet voor een bijzonder leven voorbestemd en zijn onzeker over hun toekomst. Ze willen heel graag weten hoe het leven verder zal gaan. Daarom zijn horoscopen populair. Een horoscoop is gebaseerd op astrologie. Dat is een wetenschap waarbij men ervan uitgaat dat de stand van sterren en planeten invloed heeft op het menselijk leven. De zon heeft de sterkste invloed. De positie van de zon op het moment van je geboorte bepaalt je zonneteken. Het zonneteken zegt iets over de aard van de persoon. (Zie bron 16.) De horoscopen die je kunt lezen in tijdschriften of via speciale apps zijn meestal vrij oppervlakkig en houden alleen rekening met je zonneteken. Een echte geboortehoroscoop is een nauwkeurige berekening van de stand van de planeten op het moment van je geboorte. Niet alleen de stand van de zon is daarbij van belang, ook de planeet die op het moment van je geboorte aan de

9·4 (On)voorspelbaar

je blijft altijd vrij om je eigen weg te kiezen. Voor sommige christenen is astrologie verbonden met een duistere en verboden wereld. Juist omdat de Bijbel waarschuwt tegen de aanbidding van zon, maan en andere planeten, willen zij niets van astrologie weten. Ze vinden het gevaarlijk om je toekomstbeeld erop te baseren, omdat het je aandacht afleidt van God. Voor veel hindoes is het gebruik van astrologie de gewoonste zaak van de wereld. Zij raadplegen astrologen voor het nemen van allerlei belangrijke beslissingen. Het is gebruikelijk om een astroloog te raadplegen bij de keuze van een huwelijkspartner. 74 L ees je weleens een horoscoop? Waarom wel of niet? 75 Geloof jij dat de sterren en planeten invloed hebben op je leven? 76 Wat is het verschil tussen een geboortehoroscoop en een horoscoop uit een tijdschrift? 77 Wat heeft astrologie te maken met determinisme? 78 Sluit astrologie de vrije wil uit? Leg je antwoord uit. Bekijk en lees bron 16 op blz. 31. 79 Welke eigenschappen horen volgens jouw zonneteken bij jou? Klopt dat?

Bijbel In het kerstverhaal komen de drie Wijzen uit het Oosten voor, astrologen, die in de sterren hebben gelezen dat er een nieuwe koningszoon is geboren. Hoe zit het met de Bijbel en astrologie?

horizon verschijnt (de ascendant). Volgens astrologen laat de wetenschappelijke horoscoop allerlei details zien van je karakter. Heb je een neiging tot oneerlijkheid? Ben je agressief of eerder wat bangelijk? Ook vatbaarheid voor ziekten en ongelukken, je houding ten opzichte van werk, familie, geld en seksualiteit kun je volgens astrologen aflezen aan de stand van de sterren. Astrologe Linda Goodman zegt: ‘Niets blijft verborgen... Niets, behalve de uiterst persoonlijke beslissing in hoeverre u uw eigen vrije wil wenst te gebruiken.’ De astrologie kan dus de neigingen en het karakter van ieder mens beschrijven. Maar

80 Analyseren Op het internet kun je uitgebreide horoscopen vinden bij elk teken van de dierenriem. Geef aan in hoeverre de beschrijving w van jouw karakter volgens jou klopt. Bekijk ook een horoscoop uit een w tijdschrift voor de komende week. Ga over een week na of de voorspellingen zijn uitgekomen.

Het lot Er zijn mensen die geloven dat het lot of het noodlot je leven bepaalt en dat je daar niet aan kunt ontsnappen. Als zo’n vastliggend lot bestaat, zou het ook mogelijk moeten zijn om uit te vinden wat dat lot

bron 17

bron 18

Orakel van Delphi In het oude Griekenland bestond het Orakel van Delphi. De priesteres Pythia zat op een driepotige kruk, boven een spleet in de aarde waaruit bedwelmende dampen opstegen. Zij raakte daardoor in een soort trance en stootte onbegrij pelijke klanken uit, waarvan men aannam dat het een boodschap van de goden was. Deze boodschap werd vervolgens door andere priesteressen vertaald en uitgelegd. Maar ook die ‘vertalingen’ waren niet altijd even begrijpelijk. Beroemd is het verhaal van koning Croesus van Lydië. Hij wilde een oorlog beginnen tegen de Perzen en vroeg het orakel om raad. Het orakel antwoordde dat er een groot rijk verwoest zou worden wanneer hij de oorlog zou beginnen. Koning Croesus was blij met dit bericht en begon dus de oorlog. De voorspelling kwam uit. Alleen ging niet het Perzische rijk maar zijn eigen rijk ten onder.

Leven en dood Met heftige weeën liep de vrouw van filosoof Coen Simons door de tuin. Onder een struik zag ze een jonge houtduif die uit het nest gevallen was. Hij was stervende. Vlak voordat hun zoon geboren zou worden, gooide Simons het dode vogeltje in de vuilnisbak. Was dit een teken? ‘Telkens bij de verjaardag van onze zoon kwam ook ons schuldgevoel jegens de duif weer boven. Waarom hadden we ons best niet gedaan om het beestje te redden? Na enige tijd merkte ik dat niet het schuldgevoel ons parten speelde, maar iets wat daaronder schuilging. De symboliek van de gebeurtenis drong zich zo sterk op dat het moeilijk was er geen boodschap in te zien – een boodschap van ‘gene zijde’. In zijn eerste halve levensjaar was onze zoon zoveel ziek dat de dode duif een waarschuwing leek. Maar ja, wat heb je aan zo’n waarschuwing als je niet weet welke conclusie je eruit moet trekken?’

inhoudt. Zolang er mensen zijn, proberen ze daar al achter te komen. In de oudheid werden er orakels geraadpleegd. (Zie bron 17.) Ook nu bezoeken mensen waarzeggers, handlezers en mensen die de toekomst zeggen te kunnen aflezen aan theebladeren of koffiedik. Maar ook gewone mensen denken soms van alles af te kunnen leiden uit wat er om hen heen gebeurt. (Zie bron 18.) In al dit soort gevallen ga je ervan uit dat er verborgen krachten zijn, die het leven beïnvloeden en die door bepaalde rituelen of bezweringen kunnen worden opgeroepen. (Zie bron 19.) Na een grote ramp zijn er verhalen van mensen die door een stom toeval net ontsnapt zijn. Iemand had zich bij uitzondering verslapen en miste daardoor het vliegtuig dat later neerstortte. Iemand werd

ziek, moest zijn vakantie uitstellen en zat dus niet op het cruiseschip dat zonk. Is dat geluk hebben? Is dat toeval? Of was het hun lot? ‘Het heeft zo moeten zijn,’ zeggen mensen in zo’n geval. En geldt dat dan ook voor al die mensen die de ramp niet hebben overleefd? En wat denk je van die toevallige ontmoeting in de trein? Een jongen neemt een latere trein dan gewoonlijk, raakt aan de praat met een meisje en zij blijkt de liefde van zijn leven te zijn. Heeft het lot hen bij elkaar gebracht? Of is het puur toeval? Als het toeval is, geeft dat een onzeker gevoel: je zou ook zomaar de liefde van je leven kunnen mislopen. Als je voor elkaar bestemd bent, geeft dat het gevoel van zekerheid, waarnaar elk mens op zoek is.

9·4 (On)voorspelbaar

81 W at zou jij willen weten over de toekomst? 82 Heb jij weleens geprobeerd om erachter te komen wat je te wachten staat, bijvoorbeeld door kaartleggen, een ouija-bord of een waarzegger? Waarom wel of niet? 83 Zijn er ook dingen die je helemaal niet wilt weten over de toekomst? 84 Denk jij dat je lot op een bepaalde manier vastligt? Leg je antwoord uit. 85 Bestaat toeval of niet? Leg je antwoord uit. Lees bron 17. 86 Gaat koning Croesus uit van het lot of van toeval? 87 Kun je uit het verhaal van koning Croesus afleiden dat het lot bestaat? 88 Hoe kwam het dat koning Croesus de voorspelling van de Pythia verkeerd begreep? Lees bron 18. 89 Zie jij een samenhang tussen het vinden van de dode duif en de zwakke gezondheid van de baby? 90 Zouden Simons en zijn vrouw ook betekenis hebben gegeven aan de dode duif, als ze die op een andere dag hadden gevonden? Leg je antwoord uit. 91 Zie jij weleens bepaalde tekenen om je heen die verwijzen naar iets in de toekomst? Lees bron 19. 92 Als blijkt dat mensen steeds weer bang worden van geesten die ze oproepen, waarom doen ze dat dan? 93 Denk je dat er bovennatuurlijke krachten of geesten bestaan? 94 Wat is het verschil tussen geloof in God en geloof in geesten? Lees bron 18 en 19. 95 Simons heeft het over ‘gene zijde’. Wat bedoelt hij daarmee? 96 Is de ervaring van Simons een vorm van occultisme?

bron 19 Occultisme Zijn er verborgen krachten of kwade geesten die je leven beïnvloeden? Soms zou je gaan denken van wel. Als je de verhalen leest over glaasje draaien of over mensen die geesten kunnen zien en voelen, tenminste. Maar er zijn ook altijd weer tegengeluiden en mensen die het onzin vinden. De vraag is immers of de verhalen echte ervaringen zijn of dat mensen last hebben van een op hol geslagen fantasie. Occultisme is een verzamelnaam voor alles wat te maken heeft met een verborgen werkelijkheid. ‘Occult’ betekent verborgen. En dat maakt het lastig, want 9·4 wat (On)voorspelbaar verborgen is, kun je niet goed kennen. Magie, hekserij, waarzeggerij en spiritisme veronderstellen dus, dat je ingewijde moet zijn om er iets van te begrijpen. Veel religies hebben strijd geleverd met vormen van occultisme. Omdat het altijd weer blijkt dat mensen er bang van worden en het hun leven negatief beïnvloedt.

97 Portfolio Maak aan het einde van deze paragraaf een presentatieblad, waarin je de belangrijkste aspecten van astrologie, lotsgeloof en occultisme verwerkt en duidelijk laat uitkomen wat jouw mening is.

9·5

Eindtijd

In deze les buigen we ons over de verschillende ideeën omtrent het einde van de wereld.

Je zou denken dat het leven op aarde ooit begonnen moet zijn. Betekent dat dan dat er ook ooit een einde aan de tijd zal komen? Of is het leven een voortdurend komen en gaan? Religies geven verschillende antwoorden op deze ingewikkelde vragen. Ook wetenschappers waarschuwen dat het leven zoals wij dat kennen, een houdbaarheidsdatum heeft…

Oude Mayakalender die liep tot december 2012. Lange tijd werd dit geïnterpreteerd als een voorspelling van het einde van de

Eindtijdverwachtingen Overal in de wereld delen mensen een diepgewortelde angst dat onze wereld in de toekomst eens zal ophouden te bestaan. De mensheid is ooit begonnen, dus zal zij ook wel een keer eindigen, denken ze. In veel godsdiensten vind je aankondigingen van de eindtijd, die wordt gekenmerkt door rampen en oorlogen. ‘De zon stopt met schijnen, sterren vallen uit de hemel en de aarde verdwijnt...’ Geen wonder dat mensen ingrijpende natuurrampen en oorlogen zien als een teken dat ‘het einde nabij is’. De verwachting van het einde is van alle tijden. In de middeleeuwen geloofde men dat de aarde rond het jaar 1000 zou vergaan. En in het jaar 1999 hielden opnieuw veel mensen hun hart vast of we de overgang naar het nieuwe millennium wel zouden overleven. In de loop van de eeuwen waren er verschillende momenten waarop groepen of eenlingen het einde van de wereld voorspelden. (Zie bron 20 en 21.)

In 2012 zat de wereld in spanning omdat de eeuwenoude Mayakalender het einde aangaf. Later bleek dat de Maya’s waarschijnlijk iets anders bedoeld hadden. Veel eindtijdvoorspellingen hebben een religieuze achtergrond. Godsdiensten zien de eindtijd als het moment waarop God in zal grijpen om orde op zaken te stellen. Ook wetenschappers hebben hun ideeën over de houdbaarheid van de aarde. De wereldbevolking groeit, energievoorraden raken op en het klimaat verandert. Als iedereen op dezelfde manier wil blijven leven zoals we nu doen, dan hebben we een tweede aardbol nodig. En dat kan natuurlijk niet. Wat gaat er gebeuren als de aarde de wereldbevolking niet meer kan voorzien van voldoende voedsel? Betekent dat het einde van ons bestaan? Genoeg reden om bang te zijn: bang voor de toekomst, bang voor God of gewoon bang voor het einde.

wereld.

98 D enk jij dat de wereld ooit zal ophouden te bestaan? Leg je antwoord uit. 99 Vind je het een eng idee dat ‘het einde der tijden’ al zo vaak is voorspeld? 100 Denk je dat er dingen moeten veranderen om de toekomst van de aarde veilig te stellen? Leg je antwoord uit. Lees bron 20 en 21. 101 Wat vind jij van de toekomstverwachting van Jehova’s getuigen? 102 Hoe komt het volgens jou dat mensen in de voorspelling van Camping zijn gaan geloven? 103 Hoe komt het dat de volgelingen van Camping zich niet bedrogen voelen en dat zo veel Jehova’s getuigen het einde blijven verkondigen?

9·5 Eindtijd

Maatschappij In films is het ‘eind der tijden’ een gewild onderwerp. Hoe komt het dat de rampscenario’s door inslaande meteorieten of door een invasie van aliens zo gretig aftrek vinden bij het grote publiek?

bron 20

bron 21

Jehova’s getuigen Veel mensen kennen de Jehova’s getuigen omdat ze langs de deuren gaan om hun geloof te verkondigen. De Amerikaan C. Russell (1852-1916) is de stichter van deze beweging. Hij had uitgerekend dat de wereld in 1914 zou vergaan. Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak, zag hij dit als een bevestiging van zijn gelijk. Later zijn er nieuwe data genoemd waarop het einde zou komen. Maar het liep anders. Nog altijd gaat het in de verkondiging van de Jehova’s getuigen vaak over het naderende einde. Ze ‘bewijzen’ dit met tal van bijbelcitaten. Wanneer het ‘hemels koninkrijk’ aanbreekt, zullen de goddelozen voor eeuwig vernietigd worden en zullen 144.000 uitverkorenen de hemel binnengaan. Wereldwijd zijn er zo’n 7,5 miljoen Jehova’s getuigen. Te veel dus, om allemaal uitverkoren te zijn. Degenen die niet naar de hemel gaan, hebben toch de hoop op een paradijselijk leven.

Harold Camping Duizenden mensen geloofden de voorspel lingen van Harold Camping. De aarde zou volgens hem vergaan op 21 mei 2011. Dat was trouwens niet voor het eerst. Ook in 1988 en 1994 voorspelde hij het einde van de wereld, maar toen had hij een rekenfout gemaakt. Dit keer zou het echt gebeuren! Camping baseerde zich op teksten uit de Bijbel. Sommige volgelingen verkochten hun huis, zegden hun baan op en gaven al hun spaargeld uit aan de campagne om zijn boodschap wereldwijd bekend te maken. Maar 21 mei ging voorbij en het werd gewoon 22 mei. Voor Campings volgelingen een grote teleurstelling. Ook nu zat er blijkbaar een foutje in zijn berekening. Eerst stelde Camping zijn voorspelling naar 21 oktober 2011. Toen er ook die dag niets bijzonders gebeurde, moest Camping toegeven dat hij er echt naast zat. Gek genoeg voelden niet alle volgelingen zich bedrogen.

Lineair en cyclisch

Bijbel In de geschiedenis van het christendom is de wederkomst van Christus een belangrijk dogma. Wat is de Bijbelse basis van deze toekomstverwachting en hoe denken christenen van nu over de terugkomst van Christus op aarde?

In de westerse wereld stellen we ons de tijd meestal voor als een rechte lijn met een begin en een einde. Zoals elke dag begint als de zon opkomt en eindigt als die ondergaat. De tijd is een lineair en onherhaalbaar proces, een aaneenrijging van unieke momenten. Deze visie bepaalt hoe je denkt over het leven en over de wereld. De wereld is ooit ontstaan, dus zal die ook ooit eindigen. En je moet alles uit dit leven halen, want het is ‘nu of nooit’! In het Oosten ziet men de tijd als een cirkelgang. Er is nooit een begin geweest en er zal nooit een einde komen. Het bestaan gaat eeuwig door. En je hebt niet dit ene leven, maar een oneindig aantal levens. Het is een aaneenschakeling van geboren worden, sterven en weer opnieuw beginnen. Ook in deze visie is er een einde, maar dit is steeds weer een begin van nieuw leven.

Vanzelfsprekend geven deze verschillende visies op de tijd ook een andere kijk op de toekomst. Bij een lineaire tijdsbeleving kun je uitkijken naar een toekomst die wellicht beter zal worden. Of, als je nergens in gelooft, dat het bij de dood allemaal voorbij is. Bij een cyclische tijdsbeleving zit je gevangen in de eeuwige tredmolen, waarvan je hopelijk ooit verlost zult worden.

Stromingen-opdracht 104 Lees de teksten over de toekomstverwachting in het christendom, de islam, het hindoeïsme en bij de a-religieuzen. Breng de toekomstverwachtingen in beeld en laat daarbij zien of ze lineair zijn of cyclisch.

Het einde, een nieuw begin... ‘Ik zal een nieuwe hemel en een nieuwe aarde scheppen,’ zegt God volgens de bijbelse overlevering. Een aarde zonder dood, pijn en verdriet. Een leven dicht bij God. Maar voor dat zover is, staat er nog wel wat te gebeuren. Het christendom kent een lineair toekomstbeeld. God staat aan het begin en aan het einde van de wereld. In de Bijbel staan verschillende uitspraken over dit ‘einde der tijden’. Het einde zal gepaard gaan met rampen, oorlog en chaos. De aarde is vol

boosheid, geweld, ontucht en egoïsme. Het is een tijd van ‘enorme verschrikkingen, zoals die nooit eerder zijn geweest en ook niet meer zullen komen’. Er zijn christenen die het nieuws in de wereld intensief volgen, omdat zij oorlogen en rampen zien als teken dat de eindtijd nabij is. Volgens hen zal er één grote wereldmacht zijn die christenen zal onderdrukken. Het kwaad, de satan, heerst over de aarde. Maar dan zal er aan de hemel een teken zichtbaar worden dat de komst van Jezus aankondigt. Iedereen zal Jezus zien en onder luid bazuingeschal zal iedereen op aarde verzameld worden: de levenden en de doden. Het kwaad wordt definitief verslagen. Iedereen krijgt een oordeel over zijn leven. De rechtvaardigen zullen eeuwig leven bij God, waar het goed is. Mensen die niet rechtvaardig zijn, leven eeuwig in afwezigheid van God. Christenen geloven dat je door het geloof in Jezus Christus tot de rechtvaardigen wordt gerekend. Niemand kent het moment waarop dit alles zal gebeuren, alleen God. Volgens de Bijbel zal het tijdstip veel mensen overvallen. God grijpt in op het moment dat voor hem de maat vol is. Het betekent het einde van een verdorven aarde. Maar ook het begin van een nieuwe wereld waarin de mens leeft in vrede, samen met God.

De ondergang van de wereld wordt op allerlei manieren angstaanjagend in beeld gebracht. Maar ook bij het nieuwe begin kunnen we ons van alles voorstellen. We zien dat immers ook in het gewone leven.

9·5 Eindtijd

37 37

Als de zon in het westen opkomt God staat aan het begin van deze wereld. Dus bepaalt hij ook het einde. Ook de islam heeft een lineaire visie op de wereld. In het einde der tijden zal de aarde beheerst worden door een valse profeet, Djallal. Het is een tijd waarin er maar weinigen leven volgens de wil van God. In die tijd zal de profeet Isa (Jezus) vanuit de

hemel terugkomen om orde op zaken te stellen. Hij zal de valse profeet verslaan en veertig jaar lang regeren over de aarde. De boodschap van de islam zal dan overal bekend zijn en iedereen houdt zich aan de islamitische regels. Als Jezus sterft, wordt hij begraven in Medina, naast het graf van Mohammed. Aan het einde van deze reeks gebeurtenissen zal alles wat op aarde leeft door Israfiel in slaap worden gebracht. Dan zal God rechtspreken over zowel de levenden als de doden. Dit is â&#x20AC;&#x2DC;de dag des oordeelsâ&#x20AC;&#x2122;. Iedereen zal zich moeten verantwoorden voor zijn of haar eigen leven. Als je goede daden overheersen, krijg je een plek in het paradijs. Overheersen je slechte daden, dan rest een plek in de hel. De tijd waarop dit allemaal gaat gebeuren is alleen bij God bekend. Toch zijn er tekenen waaraan moslims het einde kunnen herkennen. Er zijn veel kleine tekenen die aangeven dat we toewerken naar het einde. Dat mensen niet meer leven volgens de regels van de islam, staat daarbij centraal. Daarnaast zijn er grote tekenen die aangeven dat het einde echt dichtbij is. Een van die tekenen is dat de zon opkomt in het westen in plaats van in het oosten. De eindtijd wordt veel besproken onder moslims omdat je manier van leven invloed heeft op het oordeel van God.

Als de zon opkomt in het westen is dat een van de grote tekenen dat de dag des oordeels nabij is. Of je in de hemel of in de hel komt, hangt af van hoe je je tijdens je leven hebt gedragen.

Eindeloze cyclus Volgens het hindoeïsme komt er nooit een definitief einde. Net als de vier jaargetijden, doorloopt ook de aarde steeds dezelfde cyclus. Het is een eeuwig komen en gaan. Satyoeg is de eerste fase. Het is de tijd waarin mensen leven in overeenstemming met hun natuur. Treta is het tijdperk van moreel verval, bedrog en lust. Tijdens Dwaapar neemt het kwade en slechte in de mens steeds meer toe.

En Kalyoeg is het laatste tijdperk. Dat is een tijd waarin de mens beheerst wordt door egoïsme en steeds meer verwijderd raakt van het goede en van God. Volgens het hindoeïsme leven we op dit moment in deze laatste periode. Kalyoeg is ongeveer 5500 jaar geleden begonnen en duurt in totaal 432.000 jaar. Er zijn dus nog heel wat jaren te gaan waarin het kwade steeds meer de overhand zal krijgen. Aan het einde van Kalyoeg daalt Shiva op aarde neer en verslaat in een vernietigende oorlog het kwaad. Dan kan Brahma een nieuwe schepping creëren en kan Vishnu die weer onderhouden. Dit wordt de ‘kleine vernietiging’ genoemd. Slechts een paar verlichte zielen blijven bestaan en bevolken in de volgende Satyoeg-fase de wereld. Zo begint alles weer opnieuw. Uiteindelijk zal de algehele vernietiging van het universum plaatsvinden. Dat noemen hindoes de ‘dag en de nacht van Brahma’. Toch is ook dit niet het definitieve einde. Tijdens deze ‘grote vernietiging’ zal alles opgaan in ether. Als Brahma ontwaakt, wordt er vanuit de ether nieuwe materie gevormd. Zo ontstaat er nieuw leven. Voor hindoes is God een eindeloze bron van creatie. Steeds weer doorlopen we de cyclus van de goddelijke drie-eenheid: Brahma, de schepper, Vishnu, de onderhouder en Shiva, de vernietiger.

Boven: Verbeelding van het cyclische leven. Onder: De drie-eenheid van Brahma, Vishnu en Shiva, links afgebeeld als drie goden - vaak ook afgebeeld als één persoon met drie gezichten, zoals rechts.

9·5 Eindtijd

Einde van de wereld Veel a-religieuze mensen denken dat er ooit een einde aan de wereld komt. Zij baseren zich vooral op wetenschappelijke voorspellingen. Zo is er een groep astrofysici die gelooft dat over vijf miljard jaar de zon definitief onder zal gaan. In de jaren hiervoor zal de zon opzwellen tot een gigantische rode bol die uiteindelijk uit elkaar valt. De aarde zal gedeeltelijk in vloei-

ende lava en gedeeltelijk in ijs veranderen en er zal geen leven meer mogelijk zijn… Andere wetenschappers geloven dat het einde van de wereld al veel eerder komt. Zij denken dat de mens zélf dit einde veroorzaakt – door armoede, ziekte of oorlog, of door doorgeslagen technologische ontwikkelingen. ‘The Bulletin of Atomic Scientists’, gemaakt door een grote groep beroemde wetenschappers, houdt politieke, sociale en wetenschappelijke bronnen in de gaten met het doel mensen te waarschuwen voor de ondergang. Deze wetenschappers zien ontwikkelingen als de atoombom en nucleaire energie, maar ook de opwarming van de aarde als grote bedreigingen. Met de ‘doemdagklok’ geven ze aan hoe dichtbij het einde der tijden is. Ook bij gewone mensen is deze denkwijze doorgedrongen. Martin, bijvoorbeeld, studeert sociologie en gelooft dat de mens de oorzaak van het einde der tijden zal zijn: ‘Onze levensstijl maakt de aarde kapot. We kappen oerwouden, en vervuilen de zee en de lucht. Dat veroorzaakt schaarste en natuurrampen. Bovendien: als er nu een derde wereldoorlog uitbreekt, blazen we straks met kernwapens de aarde op!’ Over het ondergaan van de zon maakt Martin zich minder zorgen: ‘Als de mensheid over vijf miljard jaar nog leeft, betekent dit dat we manieren hebben gevonden om beter met de aarde én met elkaar om te gaan. Tegen die tijd lanceren we dan waarschijnlijk gewoon een kunstzon!’

Boven: Zal de zon die afkoelt het leven op aarde over miljoenen jaren onmogelijk maken? Of zal onze planeet door toedoen van de mens onleefbaar worden? (onder)

9·6

Toekomstdromen

In deze les houden we verschillende dromen en utopieën tegen het licht. Wat is er voor nodig om te dromen en te hopen en samen de wereld een stukje beter te maken?

Mensen dromen van een betere wereld. Want er is van alles in de wereld dat beter zou kunnen. Om werkelijk tot actie over te gaan, moet je wel een beetje optimistisch zijn en de moed hebben om te hopen op een betere wereld. Niet dat het zomaar lukt om die dromen te verwerkelijken. Soms blijken ze een utopie. Maar dat weet je niet van tevoren.

Dat kan beter! Er zijn genoeg dingen die beter zouden kunnen. In iedere tijd zijn er problemen die om een oplossing vragen. En elke oplossing geeft weer nieuwe problemen. Eigenlijk kan er altijd van alles beter. En gelukkig zijn er ook altijd mensen die zich daarvoor willen inzetten. (Zie bron 22.) Je kunt dan bijvoorbeeld denken aan superzuinige, snelle auto’s. Of aan medicijnen tegen ziektes waar nu nog mensen aan dood gaan. Maar er is meer! Het gaat ook om de samenleving: hoe kunnen politiek, economie, onderwijs en gezondheidszorg beter worden? Lees bron 22. 105 Wat is het verschil tussen normen, waarden en idealen? 106 Welke normen, waarden en idealen heb jij? Lees bron 22. 107 Elisa heeft het over een ecologische voetafdruk. Wat is dit precies? Ga via Perspectief-online naar de voetafdruktest en bereken online je eigen voetafdruk. Wat valt je op?

bron 22 Wereld verbeteraars Veel mensen zetten zich in voor een betere wereld. Zij doen dit niet per se vanuit een geloof, maar vanuit hun normen, waarden of idealen. Ze streven bijvoorbeeld naar wereldvrede, een gezonder milieu of het bestrijden van armoede. Mensen die zich hiervoor inzetten, dromen niet alleen van een betere wereld. Ze komen ook in actie! Dat kan op allerlei manieren. Elisa collecteert voor het Wereld Natuurfonds: ‘Ik vind het milieu erg belangrijk. Ik probeer zo ‘groen’ mogelijk te leven en mijn ecologische voetafdruk zo klein mogelijk te houden. Ik eet vegetarisch en we gebruiken groene stroom. Sommige vrienden vinden dat onzin. “Je kunt er in je eentje toch niets aan doen.” Maar als er veel mensen hun best doen, dan maken we de wereld samen een stukje mooier!’

De ecologische voetafdruk geeft aan hoeveel schade de mens toebrengt aan de aarde en de toekomst van het leven op aarde.

108 Brief aan jezelf Schrijf een brief aan jezelf met daarin jouw toekomstdroom voor jezelf en voor de wereld. Wat kan er volgens jou beter? En zou je je ook willen inzetten om dingen te verbeteren? Doe de brief in een envelop en schrijf je adres erop. De docent stuurt de brief aan het eind van het schooljaar ongelezen naar je toe.

9·6 Toekomstdromen

bron 23

Sir Winston Churchill, beroemd Engels

Pessimisme/optimisme

staatsman in de

De mensen die nadenken over hoe het beter zou kunnen, hebben iets optimistisch in zich. Zij denken in mogelijkheden. Zoals de Engelse staatsman Winston Churchill zei: ‘A pessimist sees the difficulty in every opportunity; an optimist sees the opportunity in every difficulty.’ Een optimist en een pessimist kunnen in dezelfde omstandigheden verkeren, maar toch allebei een heel andere werkelijkheid ervaren. Het is maar hoe je ernaar kijkt. (Zie bron 23.) Uit onderzoek blijkt dat het belangrijkste verschil tussen pessimisten en optimisten zit in de manier waarop zij succes en falen zien. Een pessimist beschouwt falen als permanent, persoonlijk en alomtegenwoordig; een optimist bekijkt het als iets tijdelijks, onpersoonlijks en specifieks. Het omgekeerde geldt voor succes. Een pessimist ziet succes als iets wat je overkomt en waarschijnlijk van korte duur is. Optimistische personen zijn – dat is vast geen verrassing – in het algemeen gelukkiger en gezonder. Het is de vraag of je als pessimist of als optimist geboren wordt. Kun je leren om het leven met een meer positieve blik te bekijken? Of blijven somberaars hun hele leven somberen? Psychologen zeggen dat je kunt leren om optimistischer te worden. Het helpt als je eenmaal doorhebt dat het je gedachten zijn die je ervaring bepalen.

vorige eeuw. Dit wassen beeld van hem staat bij Madame Tussauds wassenbeeldenmuseum in Washington D.C.

Schoenen naar Afrika In de negentiende eeuw waren er allerlei industrieën in opkomst. Door een fabrieksmatige aanpak kon er veel meer geproduceerd worden dan voorheen. Maar die producten moesten natuurlijk wel verkocht worden: de strijd om nieuwe en grotere afzetmarkten werd in gang gezet. Zo stuurde een Engelse schoenenfabrikant twee mensen naar Afrika, om te kijken wat de mogelijk heden waren. De ene kwam aan, keek om zich heen en telegrafeerde somber: ‘Hopeless situation. They don’t wear shoes here.’ De ander kwam aan, keek om zich heen en telegrafeerde enthousiast: ‘Glorious opportunity! They don’t have any shoes yet!’

109 Ben jij een optimist of een pessimist? Waaruit blijkt dat? 110 Denk jij dat je ervoor kunt kiezen om positiever in het leven te staan? Waarom wel of niet? 111 Situatie analyseren Je loopt over straat. Aan de overkant van de weg zie je Sara lopen. Sara zit in de parallelklas en vorige week hebben jullie in de pauze een leuk gesprek gehad. Je zou best wat beter bevriend met haar willen raken. Je zwaait enthousiast. Maar Sara zwaait niet terug. Zonder je te zien, verdwijnt ze om de hoek. Beschrijf wat een pessimist denkt na w dit voorval. w Beschrijf wat een optimist denkt na dit voorval. Wie denk jij dat er gelijk heeft? w

bron 24

Barack Obama is tweemaal gekozen

De moed om te hopen

tot president van de

Optimisme en pessimisme zijn verbonden met vertrouwen en angst. Om te kunnen vertrouwen op een goede afloop heb je moed nodig. In zijn autobiografie ‘Droom van mijn vader’ vertelt Barack Obama over een preek van dominee Jeremiah Wright die hij eens hoorde. Die preek maakte grote indruk op hem. Wright vertelde over een schilderij, getiteld ‘Hope’, waarop een vrouw te zien is met een harp. De vrouw is gekleed in lompen. Haar lichaam zit onder de wonden en blauwe plekken. Als je goed kijkt, zie je dat de harp nog maar één snaar heeft. Ze zit boven op de wereld – onze wereld met oorlog, hongersnood, hebzucht, discriminatie, onrecht. Toch zit ze daar. Ze heeft de moed om muziek te maken en God te prijzen. ‘Neem die ene snaar die je nog over hebt en heb de moed om te hopen,’ zo besloot Wright zijn preek. In een van zijn beroemde speeches verwees Obama naar Wright en zijn preek. ‘Deze hoop is geen blind, naïef optimisme. Het is de hoop van slaven, die rond het vuur zitten en zingen over vrijheid. Het is de hoop van immigranten die in wrakke bootjes op weg gaan naar een verre kust. Het is de hoop in het aanzien van moeilijkheden en onzekerheid. Het is een hoop waar moed voor nodig is!’ Wanneer je moed toont op een moment dat het erop aankomt, kan dat het verschil maken. Zo werd de joodse Lea Dasberg in de oorlog gered door het dappere optreden van haar moeder. (Zie bron 24.)

VS. In zijn eerste campagne had hij als motto ‘Yes, we can’, waarmee hij veel mensen nieuwe hoop gaf.

De rugzak Mijn moeder wilde niet geloven dat je in je eentje niets zou kunnen doen tegen de machten van die tijd. Ze weigerde bijvoorbeeld een rugzak te pakken. Bijna elke jood had er een klaarstaan voor het geval ze tijdens een razzia opgepakt zouden worden. Iedereen verklaarde haar voor gek. ‘Het gebeurt toch een keer,’ zeiden ze, ‘en dan heb jij geen dekens en warme kleren voor je kinderen.’ Maar mijn moeder zei: ‘Als ik zo’n rugzak pak, dan zou ik al gezwicht zijn. Maar ik ga nooit mee.’ Op een dag werd ze overvallen door negen man van de Wehrmacht. Haar werd gezegd samen met mijn twee zusjes mee te gaan. ‘Dat gaat niet, want mijn kind is ziek,’ zei ze. De Duitsers zeiden: ‘We tellen tot drie. Als u dan niet meegaat, kunt u ook hier worden doodgeschoten.’ Mijn moeder antwoordde: ‘Ik kan wel merken dat u geen kinderen heeft.’ De hoofdman liet toen van schrik zijn pistool vallen. ‘Ich habe drei Kinder,’ zei hij en hij begon te vloeken. En vervolgens zei hij: ‘Abmarschiert, lass das verdammte Judenweib zu Hause bleiben.’ Lea Dasberg in een interview van Trudy Klyn, Haagse Post, 1979.

Lees bron 24. 112 Wat vind je van de houding van de moeder van Lea Dasberg? 113 Hoe zou je haar houding tegenover de toekomst noemen? 114 Ken jij mensen die ook zo tegen de toekomst aankijken? 115 Barack Obama heeft in zijn speech voorbeelden gegeven van ‘de hoop waar moed voor nodig is.’ Op welke manier kun je dat idee toepassen op de moeder uit bron 24? 116 Is hopen volgens jou gemakkelijk of moeilijk?

9·6 Toekomstdromen

Dromen Hoopvol en met vertrouwen in het leven staan, kan je in allerlei dagelijkse situaties van pas komen. Optimisten zijn immers gelukkiger en gezonder, zoals we eerder al zagen. Ga je een stapje verder, dan kun je dromen van een betere toekomst voor iedereen. Het meest bekende beeld van zo’n betere toekomst is waarschijnlijk het idee van ‘Luilekkerland’. (Zie het schilderij van Brueghel.) Zo’n land, ‘ergens’, waar je luierend je tijd kunt doorbrengen en waar de gebraden kippetjes je in de mond vliegen… Zou je zo’n leventje wel willen? In de Bijbel wordt er een heel ander beeld van een ideale wereld geschetst. De profeet Jesaja zag een rechtvaardige, vreedzame wereld voor zich. (Zie bron 25.) Gelovigen putten daar nog altijd kracht uit om het hier en nu vol te houden, onrecht te verduren en tegenslagen te overwinnen.

bron 25 Jesaja Jesaja is een van de bekendste profeten uit de Bijbel. Hij leefde in een tijd van oorlog en onzekerheid. De toekomst was zorgelijk en de mensen waren bang. Maar Jesaja bleef dromen van vrede: ‘De Heer kondigt aan: ‘Ik schep een nieuwe hemel en een nieuwe aarde. Niemand denkt meer aan het verleden, niemand verlangt ernaar terug. Wat ik schep, maakt jullie blij en vrolijk, voor altijd. Van Jeruzalem maak ik een vrolijke stad… Je hoort er niemand huilen, niemand schreeuwen om hulp. Zuigelingen blijven in leven, bejaarden sterven niet voor hun tijd. Wie als honderdjarige sterft, sterft jong.’ Jesaja 65:17-20 Groot Nieuwsbijbel

Bekijk het schilderij hieronder. 117 Waarom verlangen mensen naar luilekkerland? 118 Welke nadelen zijn eraan verbonden? Lees bron 25. 119 Hoe kwam het dat Jesaja van een andere, betere toekomst bleef dromen? 120 Wat is de kern van Jesaja’s droom?

Schilderij ‘Luilekkerland’ van Pieter Brueghel (1526-1569)

121 Wat vind jij van de droom van Jesaja? 122 Denk jij dat het visioen van Jesaja ooit werkelijkheid kan worden? 123 Vind jij het belangrijk te blijven dromen van een betere toekomst?

Glazen stad ‘Utopia’

Utopieën Je kunt heel mooie toekomstdromen hebben, maar sommige zullen altijd onbereikbaar zijn. Met een Grieks woord heet dat ‘utopie’. Het betekent letterlijk: ‘geen plaats’. De Griekse filosoof Plato (427-347 v.Chr.) beschreef als eerste een utopie in zijn boek ‘De Staat’. Hij beschreef daarin zijn ideaalbeeld van de samenleving. Een van de dingen die hij belangrijk vond, was dat het land geleid zou worden door een filosoof. Een wijs man, die ervoor kon zorgen dat altijd de meest wijze besluiten genomen zouden worden. Filosofen waren volgens Plato altijd degenen die het algemeen belang boven het individueel belang zouden stellen. De Engelse filosoof Thomas Moore gebruikte het woord utopie als eerste. Hij schreef zijn boek ‘Utopia’ in 1516. Het gaat over een eiland, ‘Nergensland’. Er bestaat geen bezit. Alles is van iedereen. Men is er vrij om te geloven wat men wil en respecteert elkaar. De mensen leven er in vrede. Behalve Plato en Thomas Moore hebben nog veel anderen zich met utopieën beziggehouden. Er bestaan ook utopische stromingen in de kunst en de architectuur. Maar utopisme is het meest bekend in de politiek en het streven naar de ideale samenleving. Zo zou je Karl Marx, met zijn ideeën over een arbeiders-heilstaat, ook een utopist kunnen noemen.

124 Wat is het nut van het bedenken van een utopie? 125 Zijn er ook hedendaagse utopisten? 126 Portfolio Maak een presentatieblad voor je portfolio over Karl Marx als utopist.

Modern Utopia Vanaf 2013 zond SBS6 het programma Utopia uit. Vijftien mensen werden van de wereld afgezonderd om daar hun eigen nieuwe samenleving te bouwen. De historicus Rutger Bregman vond het raar dat de mensen daar weer helemaal vanaf nul moesten beginnen. Waarom mogen ze geen gebruik maken van wat de mensheid in de afgelopen eeuwen al heeft opgebouwd? We staan immers op de schouders van de voorgaande generaties, die ons óók heel veel goeds gebracht hebben. In een ‘televisie-essay’ pleit hij voor een nieuw utopisch denken. Met voorbeelden laat hij zien, waarom het zinloos is om terug te willen naar een nulpunt: kijk naar tv-presentator Beau van Erven Dorens, die zich terugtrok op een onbewoond eiland. Hij kwam daar bijna om van ellende en honger, hoe mooi het uitzicht ook was. Hij was fulltime bezig met overleven en dat lukte eigenlijk niet. En kunstenaar Thomas Thwaites probeerde zelf een broodrooster te maken. Hoe moeilijk kan dat zijn – in de winkel kost zo’n ding een tientje! Maar het bestaat

9·6 Toekomstdromen

Bijbel Het ‘koninkrijk van God’ is de bijbelse toekomstdroom. Wat zijn de kenmerken van dat koninkrijk en wat verwachten gelovige christenen ervan?

ondertussen uit zo’n 400 onderdelen van 100 verschillende materialen. Thwaites was maandenlang bezig om een exemplaar te maken. Het kostte hem ruim 1.100 pond. En het ding werkte slechts vijf seconden... Bregman pleit er al met al voor om juist alles wat we bereikt hebben te behouden en te verbeteren. Als je de lijn van het verleden doortrekt, ziet hij dat in de nabije toekomst steeds meer werk door robots overgenomen zal worden. Wat gaat dat betekenen voor de toekomst? De kans bestaat dat er een kleine groep heel rijke mensen ontstaat en dat de rest bezig is om de levensstandaard van die heel rijke mensen op peil te houden. Volgens Bregman wordt het tijd om serieus na te denken over een basisinkomen voor iedereen. Dan is iedereen verzekerd van een bestaan. Geld is een mensenrecht. Er zijn al verschillende proeven mee gedaan en de

resultaten zijn verrassend: er is niet alleen minder armoede, maar ook wordt er minder uitgegeven aan gezondheidszorg en besteden mensen meer tijd aan onderwijs. 127 Is het in het programma ‘Utopia’ gelukt om een nieuwe samenleving te bouwen? 128 Wat denk jij van een toekomst waarin steeds meer werk overgenomen zal worden door robots? 129 Wat vind je van het idee van Bregman om iedereen een basisinkomen te geven? 130 Schrijf een essay over robotisering. Welke voorbeelden van robotisering kun je bedenken? Wat betekent het als meer en meer robots het werk van mensen gaan doen? Wat betekent robotisering voor de toekomst?

Droom of illusie? Als je droomt over een betere toekomst, sta je voor lastige vragen. Zou het beter zijn zonder privé-bezit? Of is een rijke elite wel goed? Moet iedereen lang naar school of snel aan het werk? Is democratie de beste staatsvorm? Af en toe hebben mensen hun droom geprobeerd te realiseren. Plato en Marx mochten allebei hun ideeën uitproberen. Het werd geen succes. De utopie bleek niet haalbaar, de droom bleek een illusie. Niet iedereen wilde hetzelfde en dat is nodig om een droom te verwerkelijken. Dan maar niet denken en dromen over een betere wereld? Stel dat Martin Luther King op 28 augustus 1963 tijdens zijn wereldberoemde speech had gezegd: ‘Ik heb géén droom. Discriminatie hoort nu eenmaal bij het leven…’ Hoe zou de wereld er dan nu uitgezien hebben? Alleen omdat hij bleef geloven in zijn droom, is de apartheid in Amerika uiteindelijk afgeschaft. Niet dat iedereen dat wilde, maar er waren wel veel mensen die de rassenscheiding wilden afschaffen. Ook al blijken sommige dromen onbereikbaar te zijn, toch heeft de droom van King grote veranderingen gebracht. Je weet dus vooraf eigenlijk nooit of een droom verwerkelijkt kan worden of niet. Je loopt het risico dat je droom een illusie is, een onbereikbaar ideaal. Als een jongen ervan droomt profvoetballer te worden, maar er gaandeweg achter komt dat hij niet goed genoeg is, gaat het niet lukken. Je weet dat niet van tevoren. En als je het niet probeert, zul je ook nooit weten hoe het loopt. Dromen zijn dus belangrijk. Ook al lukt het misschien niet, een droom geeft kracht en richting aan je leven. 131 Heb jij zelf meegemaakt dat een droom een illusie bleek te zijn? 132 Wat is het verschil tussen droom, utopie en illusie? 133 Kun je leven zonder droom? 134 Heb jij een droom voor de wereld? 135 Zijn er ook bepaalde dromen of utopieën die alle mensen hebben?

bron 26 Mees en duif ‘Zeg, hoeveel weegt een sneeuwvlok,’ vroeg een mees aan een duif. ‘Minder dan niks,’ zei de duif. ‘Dan moet ik je een merkwaardig verhaal vertellen,’ zei de mees. ‘Ik zat op de tak van een den, dicht bij de stam, toen het begon te sneeuwen. Niet hevig, met stormgeweld, nee, als in een droom, zonder geluid of gewicht. Omdat ik niets beters te doen had, begon ik de sneeuwvlokken te tellen die op de twijgen en naalden van mijn tak vielen en daaraan bleven hangen. Op de kop af driemiljoenzevenhonderdeenenveertigduizendnegenhonderdtweeënvijftig waren het er. Toen de driemiljoenzevenhondereenenveertigduizendnegenhonderddrieënvijftigste vlok op de tak viel – minder dan niks, zo je zegt – brak de tak af.’ Daarop vloog de mees weg. De duif, sinds de dagen van Noach gespecialiseerd in dit soort vragen, zei na enig nadenken bij zichzelf: ‘Misschien ontbreekt er nog maar één stem van één enkel mens om de vrede in de wereld te verwerkelijken.’

Zijn dromen bedrog? Toch zijn er heel wat mensen die de toekomst somber inzien. Ze geloven niet in dromen zoals de profeet Jesaja die voor zich zag. Ze durven amper te hopen op een betere wereld, zoals Obama die in zijn speeches schetste. Al die dromen zijn immers nog nooit echt uitgekomen? Voor hen is Utopia echt ‘nergens’ – zo’n ideaal wordt nooit bereikt. Zelfs als je ervan uitgaat dat God bestaat, is het nog de vraag of er genoeg mensen opstaan om die betere wereld dichterbij te brengen. Lees bron 26. 136 Geef je reactie op het verhaal. 137 Zijn dromen bedrog? Geef je mening en onderbouw deze.

9·6 Toekomstdromen

project

1 fstijl

Jouw lee

duurzaamheid Duurzaam leven is belangrijk. Als we dat niet doen, is de aarde in de toekomst niet meer leefbaar. De gevolgen van onze leefstijl zijn nu al te zien. Grondstoffen raken op en door de hoge CO2-uitstoot stijgt de temperatuur op aarde. De gevolgen daarvan zijn niet te overzien. Het ontwikkelen van een duurzame samenleving wordt één van de grootste uitdagingen van de 21e eeuw genoemd. Gelukkig werken veel bedrijven tegenwoordig aan duurzaamheid. Niet alleen door ‘groene’ producten te produceren, maar ook door zelf duurzaam te zijn. Iedereen kan duurzame keuzes maken. Zonder er bij na te denken doen we vaak dingen die slecht zijn voor het milieu. De kraan laten lopen bij het tandenpoeten, onnodig licht laten branden of kauwgom op straat gooien. Als je je hiervan bewust wordt, kun je andere keuzes maken. Misschien lijkt dit weinig te veranderen, maar ook in je eentje maak je een verschil. Duurzaamheid heeft een belangrijke levensbeschouwelijke kant. Groen leven vraagt om aandacht en bewust leven. Alle grote wereldreligies hebben ‘groene’ programma’s. Bij christenen is het de taak om goed te zorgen voor de schepping – God’s levenswerk. Bij joden

bestaat een diep respect voor de leefomgeving en de natuur. Ook in de islam is het goed omgaan met de aarde, de natuurlijke hulpbronnen, dieren en medemensen een kernwaarde. In het hindoeïsme en boeddhisme bestaat veel aandacht voor matig leven en goed zorgen voor mens, dier en milieu. Religie en duurzaamheid zijn dus nauw met elkaar verbonden. Maar ook a-religieuzen zetten zich actief in voor een beter leefmilieu. Sommigen zijn zo overtuigd van het belang van duurzaamheid, dat groen leven eigenlijk hun religie is geworden. Dit project gaat over de vraag hoe je zelf ‘groen’ kunt leven en hoe je kunt bijdragen aan een beter en toekomstbestendig milieu. En je bepaalt de plaats die duurzaamheid inneemt in je kijk op het leven. Op de website: www.perspectief-online.nl vind je alle opdrachten met de nodige uitleg.

welke nlijk? En e ig e j ji ef kunnen rzaam le n gedrag e ig e Hoe duu je ou je aan dingen z ? en verbeter test en amheids a z k r u u d n. Beden nline resultate ener Doe de o e d n e sam gro bespreek aarop jullie zélf w en. Maak v n e le r n ie man n wille e n e n n pje. ku zouden rvend film e w n e e r daarove

2 Milieu

op sch

ool

Duurzaamheid in relig

Welke ro van de l speelt duurz sc aamhe id worden hool? Welke maatre in de visie er getr gelen offen v En hoe oor het gr m toekom oen denkt d e schoo ilieu? st te zij l in de n? Houd e en directie interview m et v zaamh an jouw scho iemand van eidsbe de o l over h leid duurza amheid . Is er een re et duurlatie tu identit e ssen eit van n de de scho ol?

ies

In alle wereldreligies is duurzaamheid een belangrijk onderw erp. Kies een van de religi es uit en bekijk wat er door gelovigen en instellingen aan duurzaamheid wordt gedaan. Schrijf een tijdschriftar tikel van twee pagina’s over duurza amheid in de religie van jouw keuze. Maak het netjes op met bijpassende foto’s.

3 heid Duurzaam

in de Bijbe

Duurzaamheid in de toekomst

sten over eel wat tek h n a a st l e er zelfs een In de Bijb middels is In . id e h m ksten over duurzaa arin alle te a w ’ le ib B groene ‘Green en milieu in id e h m a a duurz an. letters sta dat jullie ijbelcitaat b ’ n e ro ‘g in een sterk Zoek een rwerk dat e v n e t k e aanspre er. or een post ontwerp vo

Duurzaam leven doe je niet alleen voor dit moment: je doet het vooral voor de toekomst! Maak een stripverhaal, waarin je laat zien hoe duurzaam Nederland over vijftig jaar is. Kijk naar de ontwikkelingen van nu, maar denk ook na over nieuwe manieren van duurzaam leven.

Plastic soep

In de stille oceaan drijft een ‘pla stic soep’ ter grootte van twee maal de Vere nigde Staten. Die wordt veroorzaakt doo rdat mensen te veel plastic gebruiken en dat vervolgens achteloos weggooien. Bedenk een actie voor op school om leerlingen en leraren aan te zett en plastic te recyclen.

Afsluiting

klas. Laat tijdens de t een presentatie in de Sluit het project af me en aangepakt, hoe de jullie je opdracht hebb presentatie zien hoe worden. Benoem wat het resultaat is ge taken zijn verdeeld en tijdens dit en gen jullie geleerd hebb ook welke nieuwe din project.

Kijk op www.perspectie f-online.nl voor een overzicht va n alle opdrachten met toelich ting.

project · duurzaamheid