De Geo leerboek Aardrijkskunde onderbouw HAVO/VWO by ThiemeMeulenhoff

9 9789006 789006 619218 619218

D E GEO

1 H AVO / VWO LEERBOEK

Ontdek waar het om draait

www.thiememeulenhoff.nl/degeo

926125_OMSL.indd 1

9 789006 926125 9 789006 619218

27/11/18 13:48

926125_BNWRK.indb 1

27/11/18 13:20

DIT BOEK IS VAN:

KLAS:

Auteurs C.M. de Boer MSc, drs. Chr. de Jong F. Jutte MSc, drs. J.H.A. Padmos, A.M. Peters Eindredactie drs. D. Ariaens, A.M. Peters

926125_BNWRK.indb 1

27/11/18 13:20

Inhoud

Leerlijnoverzicht

Iran

Grote natuurlandschappen op aarde

Gambia: de smiling coast van Afrika

Natuurrampen in Japan

Start 6 §1 Kennismaking met Iran 8 §2 Inzoomen op Teheran 10 §3 Iran in de atlas 12 §4 Bronnen: De ligging van Teheran 14

Start §1 Ontbossing in het Amazonegebied §2 De outback in Australië §3 De Inuit in het poolgebied §4 Het Lötschental

Start 38 §1 Gambia: een andere wereld 40 §2 Arm en rijk in Gambia 42 §3 Bronnen: Bevolkings kenmerken van Gambia 44 §4 Kansen voor Gambia 46

Start 54 §1 Japan: land in de Ring van Vuur 56 §2 De grote Oost-Japanse ramp 58 §3 De vulkaan de Aso 60 §4 Bronnen: Omgaan met rampen 62

Anders actief - Klimaat en landschap 32 - Keuzemenu 34

Anders actief - Het ene land is het andere niet! - Keuzemenu

48 50

Anders actief - De aardbeving van Kanto in 1923 - Keuzemenu

64 66

Finish

Anders actief - Kish, het tweede Dubai! - Keuzemenu

16 18

Finish

22 24 26 28 30

Thema’s introductie van aardrijkskundige • werkwijzen en vaardigheden • aardrijkskundig beeld van Iran

• landschapszones op aarde • klimaatgebieden op aarde • bewoonbaarheid van landschapszones

• cultuur en volk • slavernij • verschillen tussen arm en rijk • hoe meet je ontwikkeling?

• platentektoniek, aardbevingen, tsunami’s, vulkanisme • hazard management • tropische stormen

• beschrijven en verklaren: waar liggen de landschapszones en waarom daar? • wisselen van schaalniveau: vanuit regio’s uitzoomen naar wereldschaal

• herkennen en benoemen van bevolkingskenmerken • een klimaatdiagram tekenen • kaartvaardigheden

• wisselen van schaalniveau • diagrammen tekenen • aardrijkskundige vragen stellen • onderzoeksplan maken • dimensies

Vaardigheden en werkwijzen kaartlezen: titel, legenda, schaal, • noordpijl • wisselen van schaalniveau: Teheran, Iran, wereld • werken met de atlas • zelf een kaart maken

Projecten

Earthquakes in New Zealand

138

Basisboek B24, B51, B110

926125_BNWRK.indb 2

B2, B3, B4, B13, B15, B20, B42, B48, B49, B51, B52, B57, B59, B60, B72, B77, B82, B83, B84, B85, B86

B9, B21, B72, B122, B148, B149, B150, B159, B164, B166, B167, B174, B193, B210, B220, B221, B225, B226, B236, B244

B13, B14, B26, B28, B37, B66, B67, B97, B100, B101, B102, B103, B105, B106, B107, B109

27/11/18 13:20

Inhoud

Leerlijnoverzicht

Land in Zuidoost-Azië: Indonesië

Klimaat en natuurlandschap in Europa

Je eigen omgeving in beeld

Brazilië: het land van de toekomst?

Start §1 De Indonesische archipel §2 De cultuur van Zuidoost-Azië §3 Snelle economische veranderingen §4 Verstedelijking

Start 86 §1 De invloed van de Golfstroom 88 §2 Reliëf als klimaatfactor 90 §3 Europa: klimaat en begroeiing 92 §4 Klimaatverandering 94

Start 102 §1 De inrichting van een wijk 104 §2 De Kinkerbuurt: inrichting en bewoners 106 §3 Stad of platteland? 108 §4 Bronnen: Onderzoek je eigen buurt 110

Anders actief - Klimaatpaspoort Nederland - Keuzemenu

Anders actief - Een rapportcijfer voor je buurt - Keuzemenu

112 114

Finish

116

Start §1 Brazilië: landschap en bevolking §2 Brazilië in de wereldeconomie §3 Ongelijkheid in Brazilië §4 Bronnen: het Amazonegebied Anders actief - Het Amazonegebied: ontwikkeling of bescherming? - Keuzemenu Finish

Anders actief - Plastic soep - Keuzemenu

Finish

70 72 74 76 78

80 82

Finish

96 98 100

118 120 122 124 126

128 130 132

Thema’s • cultuur, volk en staat • economische ontwikkeling • verstedelijking

• klimaten in Europa • landschappen in Europa • klimaatverandering

• buurtprofiel: woningkenmerken • buurtprofiel: bewonerskenmerken • stad en platteland

• bevolkingsontwikkeling • globalisering en ontwikkeling • regionale en sociale ongelijkheid

• klimaatdiagram tekenen • dimensies • weer en klimaat in eigen omgeving onderzoeken • kenmerken van kaarten

• werken met Google Earth aardrijkskundig onderzoek met • bronnen (eigen omgeving) • aardrijkskundige informatie verzamelen: veldwerk (bewoners enquête) • diagrammen tekenen

• kaartvaardigheden • wisselen van schaalniveau waarderen: stappenplan eigen • mening

De Ronde van Frankrijk 136

Ontwerp je eigen wijk

B14, B16, B44, B48, B49, B52, B53, B54, B55, B58, B72, B85, B86, B87, B110, B118, B119, B120, B141, B142, B143

B27, B28, B34, B35, B41, B150, B171, B174, B183, B213, B214

Vaardigheden en werkwijzen • regio in beeld • regio’s vergelijken: overeenkomsten en verschillen • beschrijven en verklaren • redeneren vanuit dimensies

Projecten

134

Basisboek B14, B15, B48, B59, B72, B164, B165, B166, B172, B196, B197, B206, B239, B240

926125_BNWRK.indb 3

B81, B137, B154, B155, B224, B226, B228, B239, B240, B247, B256

27/11/18 13:20

Hoe werk je met het leerboek? Vier paragrafen

Dit is het leerboek 1 havo/vwo. Je gaat het gebruiken bij het vak aardrijkskunde. Op deze bladzijden zie je hoe je ermee gaat werken.

Dit boek van De Geo gebruik je samen met de digitale leeromgeving in de les. Dit boek is van jou persoonlijk, dus je mag er aantekeningen in maken. Na dit schooljaar kun je het gebruiken als je nog eens iets wilt opzoeken.

Elk hoofdstuk heeft vier paragrafen. De paragrafen bestaan onder andere uit verschillende tekststukjes, kaarten en foto’s. Om je te helpen bij het leren, werkt De Geo met structuurtekens:  hoofdzaak: waarover gaat het stukje?  bijzaak of opsomming van verschillende punten  voorbeeld of extra uitleg

blauw begrip: begrip met omschrijving van de definitie

wereldbolletje: over welk gebied gaat het en waar ligt dat?

Leerboek

begintekst: waarover gaat de paragraaf?

Het leerboek bestaat uit acht hoofdstukken. Elk hoofdstuk is op een vaste manier opgebouwd: Start, vier paragrafen, Anders actief, Keuzemenu en Finish.

structuurteken

§1

Natuurrampen in Japan

§1 Japan: land in de Ring van Vuur

Hokkaido

CHINA

RUSLAND e

Japanbekken EURAZIATISCHE e tz PLAAT os /O Zee JAPAN Japa nse ZUIDKOREA

Kobe

Kyushu

Start Elk hoofdstuk begint met een Start. Dat is een visuele oriëntatie op het hoofdstuk. Oriënteren betekent: kijken wat je gaat doen. In de Start staat een foto over het gebied of onderwerp dat in het hoofdstuk wordt behandeld.

titel: het onderwerp en het gebied

Shikoku

Japan

Gambia: de smiling coast van Afrika

FIGUUR

De vulkaan de Fuji op het eiland Honshu.

Sendai

Grote Oceaan

Tokyo

Honshu Kyoto

PACIFISCHE PLAAT

Japan: land in de Ring van Vuur

 Japan heeft in zijn geschiedenis een aantal grote aardbevingen gehad. Bijvoorbeeld de aardbeving die in 2011 de vreselijke tsunami veroorzaakte. Een andere aardbeving die in het geheugen van de Japanners staat gegrift, is de Kantoaardbeving in 1923. Tokyo en verre omgeving werden hierbij vernield. Meer dan honderdduizend mensen kwamen om het leven. Een andere grote aardbeving trof Kobe in 1995. Toen vielen er ongeveer vijfduizend doden (figuur 5).

Grote Oceaan

T AA PL SE IJN IP IL

subductie

actieve vulkaan

bewegingsrichting platen

slapende vulkaan

vulkaanboog

trog (dieper dan 7.000 m)

plaat

FIGUUR

Bijna 10% van alle actieve vulkanen in de wereld ligt in Japan. Ook komen er in dat land veel aardbevingen voor. Waardoor is in Japan de kans op een aardbeving of een vulkaanuitbarsting zo groot?

Natuurrampen in Japan u Japan is een welvarend land in Oost-Azië. Het is een eilanden-

rijk met vier grote en bijna veertigduizend kleinere eilanden. De dichtbeboste eilanden zijn stuk voor stuk bergachtig. De bergen zijn niet zo hoog, maar de hellingen zijn erg steil (veel reliëf). Slechts een kwart van het Japanse oppervlak is goed bewoonbaar.  Dagelijks worden er kleine aardschokken gevoeld (rond de duizend per jaar) en om de zoveel tijd vindt er een zware aardbeving plaats. Bovendien heeft Japan bijna tweehonderdvijftig vulkanen, waarvan er nog meer dan vijftig werkzaam zijn. Er is dus altijd gevaar voor een uitbarsting, waarbij veel slachtoffers kunnen vallen en de schade groot kan zijn. Zo’n ramp die wordt veroorzaakt door de natuur, noem je een natuurramp.

 De platen van de Ring van Vuur bewegen vooral naar elkaar toe. De plaat waar de Grote Oceaan op ligt, botst tegen andere platen, zoals de Euraziatische en de Filipijnse plaat. Bij die botsing duikt de plaat van de Grote Oceaan onder de platen van de continenten. Dat komt doordat zo’n oceanische plaat zwaarder is dan een continentale plaat. De oceaanbodem kan wel 600 tot 700 km naar beneden duiken. Op een paar honderd kilometer diepte begint de oceanische korst te smelten. Gesmolten gesteente noem je magma. Het magma stijgt naar het aardoppervlak en breekt erdoorheen. Magma dat door de aardkorst naar buiten is gestroomd, heet lava. Zo ontstaan vulkanen. Japan bestaat uit een lange rij van vulkanen.

NOORD-AMERIKAANSE PLAAT

Platen en breuken bij Japan.

Troggen en aardbevingen u Als je inzoomt op Japan (figuur 4), zie je dat het land in het grensgebied van drie platen ligt: de Euraziatische plaat, de Pacifische plaat en de Filipijnse plaat. De laatste twee zijn oceanische platen. Ze schuiven onder de (continentale) Euraziatische plaat. Bij het wegduiken (subductie) ontstaan diepe troggen in de oceaan.  De beweging van de platen gaat niet vloeiend, maar schoksgewijs. Langzaam wordt de spanning in de aardkorst opgebouwd. Je kunt het vergelijken met een veer die je steeds verder spant. Op een gegeven moment ontlaadt de spanning zich en komt er veel energie vrij. Door die plotseling vrijkomende energie ontstaan aardbevingen.

EURAZIATISCHE PLAAT JUAN DE FUCAPLAAT FILIPIJNSE PLAAT BISMARCKPLAAT

Ring van Vuur

CARIBISCHE PLAAT

PACIFISCHE PLAAT

KOKOSPLAAT

FIGUUR

SALOMONPLAAT

u Japan maakt deel uit van de Ring van Vuur. Dat is een

gebied in de vorm van een boog rond de Grote Oceaan, waar veel vulkanen liggen en talloze aardbevingen voorkomen.  In figuur 3 zie je de begrenzing van de Ring van Vuur. In het midden ligt de grote Pacifische plaat (Pacific = Grote Oceaan), met eromheen andere platen (of schollen). De platen liggen als puzzelstukjes aan elkaar. Maar ze liggen niet stil. Ze bewegen een paar centimeter per jaar. Die bewegingen kunnen drie kanten op gaan: langs elkaar heen, van elkaar af en naar elkaar toe.

NAZCAPLAAT

Uitbarsting van de vulkaan de Sakurajima op het eiland Kyushu, augustus 2013.

INDISCH-AUSTRALISCHE PLAAT 4.000 km

Ring van Vuur (vulkanisme en aardbevingen)

FIGUUR

breuklijn Ring van Vuur

bewegingsrichting platen

andere breuklijnen

De Ring van Vuur.

FIGUUR

Schade na de aardbeving van Kobe in 1995.

Start

B 97

leertekst

Start

3 . Gambia:

de smiling coast van Afrika

FIGUUR

Vissers bij Tanji.

B 100 B 101

zwart begrip: herhaald begrip

Basisboeknummer(s) bij deze paragraaf en/of vaardigheid in Basisboek: wat moet je kunnen?

Anders actief Bij een Anders actief-paragraaf staat het symbool . Hierin ga je dieper in op een bepaald gebied of een onderwerp. Je gaat actief aan de slag, meestal in een groepje. 80

Land in Zuidoost-Azië: Indonesië

Anders actief

Plastic soep

Anders actief

foto: oriëntatie op het onderwerp en het gebied

Plastic soep In 1997 zeilde kapitein Charles Moore van Hawaii naar ZuidCalifornia. Midden op de Grote Oceaan zag hij dagelijks stukken plastic langs drijven. Dat plastic bleek niet alleen te drijven, maar ook te zweven in de waterkolom. Moore noemde het verschijnsel de plastic soep. In de oceanen bevinden zich vijf reusachtige draaikolken (gyren) waarin het drijfvuil langzaam naar het midden wordt gezogen, vergelijkbaar met de waterafvoer in een doucheputje. Het is een gigantische hoeveelheid plastic waarvan we het overgrote deel met het blote oog haast niet kunnen zien, omdat de deeltjes kleiner zijn dan 5 mm. Dit zijn de microplastics.

BRON

926125_BNWRK.indb 4

Plastic soep.

27/11/18 13:21

Hoe werk je met het leerboek?

Keuzemenu Bij het Keuzemenu staat ook het symbool . In het Keuzemenu staan vier of vijf onderwerpen. Je mag zelf kiezen wat je gaat doen. Je werkt soms alleen, maar ook samen of in groepjes. 130

Brazilië: het land van de toekomst?

Anders actief

In het werkboek zie je het symbool staan bij de Anders actiefparagraaf en bij het Keuzemenu. Dat betekent dat je daar op een andere manier aan de slag gaat dan in de gewone opdrachten.

vragen over tekst en figuren in het leerboek en/of Basisboek

131

Keuzemenu

Keuzemenu A

Fotospel

Weet jij waar in Brazilië de foto’s uit bron 9 genomen zijn? Met een kaart, de atlas en een aantal hints ga je dat uitzoeken. Wie heeft met de minste hints straks de meeste plaatsen goed?

Brasília: een compleet nieuwe hoofdstad

In 1956 kiest het Braziliaanse volk Kubitschek tot president. Hij belooft de Brazilianen binnen drie jaar een compleet nieuwe hoofdstad: Brasília. Kubitschek kiest voor een plek in het binnenland, 1.000 km van Rio de Janeiro. Daar waren geen steden, spoorlijnen of zelfs maar verharde wegen in de buurt! Een lastige plaats om een complete stad uit de grond te stampen, maar het project lukte. In 1960 was de gloednieuwe hoofdstad Brasília klaar. De wijkindeling van de stad is bedacht door Lúcio Costa. Het was zijn idee om de stad te bouwen volgens het plano piloto. Ontdek met dit keuzemenu waarom deze stad zo bijzonder is.

134

§3

Brazilië: het land van de toekomst?

e Noteer twee verschillen tussen een jonge favela en een oudere favela, zoals Rocinha. Leg ze ook uit.

135

Herhaling

a De inkomensverschillen in Brazilië zijn groot / klein. De ongelijkheid is jarenlang sterk afgenomen / toegenomen, maar is door de crisis weer wat afgenomen / toegenomen. De kloof tussen arm en rijk wordt in Brazilië dus weer groter / kleiner. b Beschrijf en verklaar de regionale ongelijkheid in Brazilië.

W13 Straatkunst in São Paulo, tijdens het WK voetbal in 2014.

Ongelijkheid in Brazilië

b Leg je antwoord uit aan de hand van deze straatkunst.

Doordat f

BRON

h Regionale ongelijkheid veroorzaakt zowel een gelijkere als een ongelijkere bevolkingsspreiding. Leg dit uit met de voorbeelden in je leerboek. - gelijkere bevolkingsspreiding:

Escaperoom

Bij aardrijkskunde is het handig als je snel de juiste informatie kunt vinden in het Basisboek. In dit ontsnappingsspel moet je binnen de tijd alle informatie gevonden hebben om te kunnen ontsnappen. De code geef je door aan je docent. Gaat het je lukken?

Zie je in W12A een jonge of een oudere favela?

W12 Een arme en een rijke wijk in een Braziliaans stad. A

c Beschrijf en verklaar de sociale ongelijkheid in Brazilië.

ongelijkere bevolkingsspreiding:

Bekijk de atlaskaart over de migratie in Brazilië nog een keer. Leidt de grootste migratiestroom tot een gelijkere of tot een ongelijkere bevolkingsspreiding?

g Het bruto regionaal product (brp) is bijna hetzelfde als het bnp. Maar het gaat niet over het inkomen in het hele land, maar over het inkomen in een regio. Leg het verband uit tussen het brp en de migratie. Gebruik hierbij de atlaskaarten Brazilië - Bruto regionaal product en Brazilië - Migratie (Brazilië - Bevolking en Economie, Bruto regionaal product en Binnenlandse migratie).

herhaling

In beeld: arm en rijk in São Paulo

In de televisieserie Arm & rijk onderzoekt presentator Jan Leyers wat het betekent om rijk of arm te zijn in São Paulo, de grootste stad van Brazilië. In dit keuzemenu kijk je met hem mee.

Lees in je leerboek Arm en rijk in Rio de Janeiro en bekijk figuur 16 en 17. Lees in het Basisboek B240 Krottenwijken en het derde rondje van B256 Gevolgen van globalisering.

Leerdoelen

Werk in tweetallen. Een van jullie kiest in W14 voor Lahis uit de wijk Rocinha, en de ander voor Maria uit de wijk Pinheiros. a Ga met Google Maps op onderzoek uit in de wijk van degene die jij hebt gekozen. Schrijf een verhaal over het leven in de wijk van jouw persoon. Hoe ziet een dag in het leven van Lahis en Maria eruit? Waar wonen ze? Waar gaan ze naar school? Waar doen ze boodschappen? Waar gaan ze overdag en ’s avonds heen met vrienden en vriendinnen? Zoek er foto’s bij. Je verhaal met foto’s moet ten minste één A4’tje zijn. b Lees elkaars verhaal. Welke verschillen en/of overeenkomsten zijn er?

a Wat is het verschil tussen regionale en sociale ongelijkheid?

b Hoe zie je de sociale ongelijkheid in figuur 16 en 17?

Wat moet je kennen en kunnen? LB • dat er in Brazilië grote verschillen in welvaart zijn • de regionale ongelijkheid in Brazilië kunnen beschrijven en verklaren • de sociale ongelijkheid in Brazilië kunnen beschrijven en verklaren

WB • de antwoorden op opdracht 4 en 5

BB BRON

BRON

• B240 Krottenwijken • B256 Gevolgen van globalisering, alleen het driehoekje en het derde rondje

c Waar zal de sociale ongelijkheid groter zijn: in de steden of op het platteland van Brazilië? Leg je antwoord uit.

d Bekijk W12. Noteer drie dingen waaraan je kunt zien dat de ene wijk rijker is dan de andere. 1 2 3

Finish

Lees figuur 12 in §2 van je leerboek nog een keer.

Begrippen

a Bekijk W13. Waarover gaat W13? A Deze straatkunst gaat over de teleurstelling van jonge Brazilianen over het verliezen van het WK voetbal. B Deze straatkunst gaat over de grote welvaartsverschillen in Brazilië, en dat het vreemd is dat er veel geld is geïnvesteerd in het WK voetbal, terwijl er veel mensen in armoede leven. C Deze straatkunst gaat over problemen met de opvoeding van kinderen in Brazilië, vooral in de favela’s van de grote steden.

Leerboek basisbehoefte, favela, gated community, inkomensongelijkheid, middenklasse, regionale ongelijkheid, sociale ongelijkheid, zelfbouwwijk Basisboek krottenwijk, regionale ongelijkheid, sociale ongelijkheid

W14 Lahis uit Rocinha, Rio de Janeiro (A) en Maria uit Pinheiros, São Paulo (B).

Digitaal samenvatting en proeftoets §3

Het hoofdstuk eindigt met de Finish. Daarin staan alle begrippen uit het hoofdstuk met de definities. leerdoelenoverzicht 84

Land in Zuidoost-Azië: Indonesië

Finish

Finish Welke begrippen moet je kennen? akkerbouw Het verbouwen van voedingsgewassen en niet-eetbare gewassen op stukken grond (akkers). arbeidsextensief Bedrijf dat weinig arbeid nodig heeft. arbeidsintensief Bedrijf dat veel arbeid nodig heeft. archipel Eilandengroep. assemblage Het in elkaar zetten van een product. beroepsbevolking Mensen die betaald werk (willen) doen. bevolkingsdichtheid Het gemiddelde aantal inwoners per vierkante kilometer (inw/km2). bosbouw Het kweken van bomen. breedteligging De afstand van een plaats tot de evenaar. commerciële dienstverlening Dienstverlening met als doel geld te verdienen, zoals handel, banken, transport, winkels en horeca. cultuur Alles wat je hebt aangeleerd. cultuurgebied Gebied met overeenkomsten in cultuur. diffusie De verspreiding van cultuurelementen van het ene naar het andere cultuurgebied. dimensie De invalshoek van waaruit je een bepaald onderwerp bekijkt: fysisch, economisch, sociaal-cultureel, demografisch of politiek. etnische groep Deel van een volk dat in een ander land bij elkaar woont. evenaar Lijn die de aardbol in twee helften verdeelt: het noordelijk halfrond en het zuidelijk halfrond. geboorteoverschot Als er in een jaar meer mensen worden geboren dan dat er mensen sterven. informele sector Ongeschoold, slechtbetaald werk in de dienstensector. irrigatie Het kunstmatig nathouden van landbouwgronden. kapitaalintensief Als een bedrijf dure kapitaalgoederen nodig heeft om te kunnen produceren. kolonie Gebied in een ander werelddeel dat in het bezit is van (meestal) een Europees land.

krottenwijk Een zelfbouwwijk met slechte huizen, weinig voorzieningen en onzekerheid voor de bewoners of ze er mogen blijven wonen. kunstmatige grens Een grens die door mensen is bepaald en die is aangegeven met borden en grenspalen. landbouw Het houden van dieren of het verbouwen van gewassen voor menselijk gebruik. lingua franca Taal die op grote schaal als voertaal wordt gebruikt door mensen met verschillende moedertalen. mechanisatie Vervangen van menselijke arbeid door machines. megalopolis Een aantal aaneengesloten stedelijke gebieden met meerdere centrale steden die ieder meer dan 1 miljoen inwoners hebben. monocultuur Het verbouwen van één product. multicultureel Mensen uit verschillende culturen die met elkaar samenleven. natie Een volk dat in één staat woont. natiestaat Een staat waar één volk woont. natuurlijke bevolkingsgroei Bevolkingsgroei of bevolkingsafname door het aantal geboorten min het aantal sterftes.

natuurlijke grens Een grens langs een natuurlijk obstakel, zoals een rivier of een gebergte. overbevolking Als er in een gebied meer mensen zijn dan de middelen van bestaan toelaten. plantage Landbouwonderneming waar op grote schaal één bepaald gewas wordt verbouwd. primaire sector Werk waarbij producten regelrecht uit de natuur worden gehaald. primate city Een stad die veel groter en belangrijker is dan elke andere stad in het land. quartaire sector Niet-commerciële diensten, zoals gezondheidszorg, onderwijs, defensie, brandweer en rechtspraak. ruraal-urbane migratie De migratie van het platteland naar de stad. sawa Rijstakker die door irrigatie onder water staat. secundaire sector Werk waarbij producten uit de primaire sector worden bewerkt. sociale bevolkingsgroei Verandering van het bevolkingsaantal door vestiging min vertrek. schiereiland Een gebied dat aan drie kanten is omringd door zee.

staat Een gebied met duidelijke grenzen en een bestuur dat eigen baas is (soeverein). stijgingsregen Regen die ontstaat door opwarming van de lucht, waardoor die lucht gaat stijgen en afkoelen. tertiaire sector Alle bedrijven die zich bezighouden met het verlenen van diensten, in het bijzonder commerciële dienstverlening. tropen Warme luchtstreek bij de evenaar tussen 23½° N.B en 23½° Z.B. tropisch klimaat Warm, vochtig klimaat met een gemiddelde temperatuur die altijd hoger is dan 18 °C. tropisch regenwoud Dicht ondoordringbaar bos in de warme, vochtige tropen. tuinbouw Een vorm van akkerbouw, met speciale tuinbouwgewassen zoals groente, fruit en bloemen. urbanisatiegraad Het percentage stedelingen in een land. urbanisatietempo De snelheid waarmee de urbanisatiegraad toeneemt. veeteelt Het houden van dieren voor bepaalde producten. verstedelijking Stijging van het percentage mensen dat in een stad woont. volk Een groep mensen die al eeuwenlang samenwoont en dezelfde cultuur heeft.

Wat heb je nodig? leerboek

Basisboek

atlas

computer

Overige symbolen vaardigheid

samenwerking

Basisboek

FIGUUR 24 Het rooftop zwembad van het Marina Bay Sands hotel in Singapore.

begrippen in van het hoofdstuk

FIGUUR 25 Een huis van de Minangkabau.

foto of kaart waarover je vragen beantwoordt in het werkboek

Het Basisboek heb je drie jaar nodig. Het is dus ook voor klas 2 en 3. In het Basisboek staat alles wat belangrijk is bij aardrijkskunde. Je vindt er alle begrippen. Maar ook leer je hoe je een kaart maakt. Of hoe een vulkaan werkt. En waarom het zo koud is bij de Noordpool. Bovendien vind je er veel ideeën en informatie voor een werkstuk of een verslag. Het Basisboek is ook digitaal beschikbaar. Je vindt er ook animaties die de begrippen uitleggen.

Projecten Achter in je leerboek staan drie projecten. Daarin doe je een onderzoek. Meestal verspreid over meer lessen. Je kunt ook samenwerken met andere vakken.

Werkboek Je begint altijd te werken vanuit je werkboek. Daar staan alle opdrachten. Die gaan over de tekst, foto’s, kaarten en diagrammen in het leerboek. Je moet vaak iets zelf doen, zoals kaarten kleuren of diagrammen tekenen. Bij alle opdrachten staat welke tekst of figuur uit het leerboek je nodig hebt voor het maken van die opdracht. Of welk Basisboeknummer je moet lezen.

926125_BNWRK.indb 5

De Geo digitaal bij een opdracht staat, betekent dit dat je op Als er een www.thiememeulenhoff.nl/degeo iets in de digitale leeromgeving kunt of moet doen, zoals een opdracht maken of een filmpje of animatie bekijken. Alles wat in de boeken staat, staat ook bij elkaar op www.thiememeulenhoff.nl/degeo. Via de digitale leeromgeving kun je er alle opdrachten maken. Ook vind je hier speciale opdrachten die niet in het werkboek staan, zoals opdrachten met GIS, interactieve kaarten en video. Bij iedere opdracht staat de informatie uit het leerboek die je voor die opdracht nodig hebt. Je kunt je werk direct nakijken.

27/11/18 13:21

FIGUUR

926125_BNWRK.indb 6

Iran

Darband.

27/11/18 13:21

Start

Iran

926125_BNWRK.indb 7

27/11/18 13:21

Iran

§1 Kennismaking met Iran

Iran

FIGUUR

Het Plein van de Imam in Esfahan (Isfahan).

Wat is Iran voor een land? In deze paragraaf krijg je een eerste indruk door het bekijken van kaarten en foto’s. Ook leer je hoe je moet kaartlezen.

AZERBEIDZJAN

ARMENIË TURKIJE

500 km 1 : 20.000.000

Kaspische Zee

Tabriz

TURKMENISTAN Atre k

Sefid-Rud

Rasht

Tochal +3.933 m Damavand +5.671 m

Karaj

Hamadan

Mashhad

Teheran

Qom

Kermanshah

IRAN

Esfahan

IRAK

Kuh-i Dena +4.409 m

Ahvaz

AFGHANISTAN

Yazd

Kerman Zahedan

Shiraz

KOEWEIT

Kuh-e Hazaran +4.420 m

M and

rzi

sc he

Bandar-e Abbas

G ol f

SAUDI-ARABIË

Go VERENIGDE ARABISCHE EMIRATEN

lf v

an O man

OMAN

hoogte in m

Iran op kaarten Arabische Zee

overig

lager dan 200

bergtop

500.000 - 1.000.000

200 - 500

auto(snel)weg

1.000.000 - 5.000.000

500 - 1.000

spoorlijn

meer dan 5.000.000

1.000 - 3.000

noordpijl

hoger dan 3.000

zoutmeer

250.000 - 500.000

FIGUUR

926125_BNWRK.indb 8

Iran.

 Iran is een groot land in West-Azië. Het land grenst in het westen aan Turkije en Irak en in het noordwesten aan Armenië en Azerbeidzjan. De namen van de buurlanden ten oosten van Iran eindigen alle drie op -stan: Turkmenistan, Afghanistan en Pakistan. Stan betekent land in het Perzisch, de taal van Iran. De hoofdstad Teheran ligt op vijf uur vliegen van Amsterdam.  Als je boven Iran uit het vliegtuigraampje kijkt, zie je dat het landschap vooral bergachtig is. Het hoogste punt ligt zelfs ruim boven de 5 km! Je ziet ook dat er veel lege plekken zijn: grote stukken land worden niet gebruikt.  Wanneer je geland bent, lijkt het moderne Imam Khomeini Airport gewoon op Schiphol. Toch zijn er wat verschillen. Aan de muren van het luchthavengebouw hangen grote afbeeldingen van de twee belangrijkste politieke en religieuze leiders. In Iran zijn die portretten verplicht in alle overheidsgebouwen, ook in alle klaslokalen. De taal op de borden is Perzisch, waarvan het alfabet lijkt op het Arabisch. Ook dragen alle vrouwen een hoofddoek, de hijab (figuur 2).

Kish

QATAR

aantal inwoners

PAKISTAN

Een eerste indruk

 Wanneer je kaarten en foto’s van Iran bekijkt, kun je meer

over het land leren. Een kaart is een verkleinde tekening van een gebied.  Figuur 3 vertelt je al veel over Iran: de namen van steden, bergen, rivieren, zeeën en buurlanden staan erop. Ook zie je de belangrijkste wegen en spoorlijnen. Zo’n beschrijving noem je topografie (topo = plaats, grafie = beschrijven). De kaart in figuur 3 is een overzichtskaart.  Figuur 4 laat zien dat de meeste Iraniërs in het noorden en westen wonen. Het aantal inwoners per vierkante kilometer (km2), de bevolkingsdichtheid, is daar hoog. Het oosten van Iran is juist heel dun bevolkt. De bevolkingsspreiding is dus

27/11/18 13:21

§1

ongelijk. Figuur 4 is een thematische kaart. Dat is een kaart met een bepaald thema (thema = onderwerp).  De foto van figuur 5 is genomen in Yazd, een stad midden in de woestijn. Rondom deze stad woont bijna niemand: het is te droog om er te overleven. Zonder de aanvoer van water uit nattere gebieden zou ook in Yazd niemand kunnen wonen. De ongelijke bevolkingsspreiding in Iran heeft alles te maken met de verdeling van de neerslag over het land.

Kennismaking met Iran

 In een kaart staat soms een noordpijl. Is er geen noordpijl, dan is de bovenkant van de kaart het noorden. AZERBEIDZJAN

ARMENIË TURKIJE

500 km 1 : 20.000.000

Kaspische Zee

Tabriz

Qom

Ahvaz

Shiraz

KOEWEIT

PAKISTAN

SAUDI-ARABIË

926125_BNWRK.indb 9

AFGHANISTAN

Yazd

IRAN

Esfahan

IRAK

rzi

FIGUUR

Teheran

Daarvoor heb je vier dingen nodig: de titel, de legenda, de schaal en de noordpijl.  De titel vertelt over welk onderwerp en/of gebied de kaart gaat. In dit leerboek staat de titel altijd naast het figuurnummer, in het bijschrift.  In de legenda staat de betekenis van de kleuren en de symbolen op de kaart. Een voorbeeld van symbolen zijn de stippen en het vierkantje van de steden op de kaart van figuur 3. Zonder legenda kun je zo’n kaart niet lezen.  De schaal laat zien hoeveel dat gebied op de kaart is verkleind. Dan staat er bijvoorbeeld 1 : 200.000 (spreek uit: 1 op 200.000). 1 cm op de kaart is dan in werkelijkheid 200.000 cm. Omgerekend is dat 2.000 m of 2 km. Dus haal vijf nullen van het schaalgetal af en je weet het aantal kilometers in werkelijkheid. Als je de schaal weet, kun je de afstanden uitrekenen.

Mashhad

Karaj

Kaartvaardigheden  Om een kaart te begrijpen, moet je kunnen kaartlezen.

TURKMENISTAN

G ol f

QATAR

aantal inwoners per km2 minder dan 1

25 - 100

1-5

meer dan 100

5 - 25

FIGUUR

Arabische plaats met minder dan Zee 500.000 OMAN inwoners plaats met meer dan 1 miljoen inwoners

Bevolkingsdichtheid in Iran.

Woestijnstad Yazd.

27/11/18 13:21

Iran

§2 Inzoomen op Teheran

De Grote Bazaar in Teheran.

100 m EE T

1 : 6.000 ST R A

VI N HE RZ EG O

BABA

Namazipark Amirteymourpark

FE RE SH

Sam Center

TE H

Melal

Café Sam

Z DI AB

T EE TR

ST R EE T

woning O

weg

AD STRE

WE ST

AGHA

Dariush

KHAKZ

Babakpark

Fereshteh

Rust in het noorden

K ALL

BO Z ORGI STREET

 Vanaf het hoogste gebouw van Teheran, de Milad toren (435 m) heb je een mooi uitzicht over de enorme hoofdstad. Je ziet ook goed de verschillen tussen het oude zuiden en het moderne noorden van de stad.  De Grote Bazaar (figuur 6) ligt in het oudere zuiden van Teheran. De gebouwen in de wijken eromheen zijn erg dicht op elkaar gebouwd. Ze zijn met twee tot vijf verdiepingen niet heel hoog. Op de bovenste verdiepingen wonen de Teheranners in appartementen met vaak maar twee kamers. Op de begane grond vind je kantoortjes, kleine winkeltjes die van alles verkopen voor weinig geld, en werkplaatsen voor bijvoorbeeld het repareren van schoenen of motoren. Open ruimten zijn er bijna niet. In de smalle straten is het overvol met verkeer, geparkeerde auto’s en de uitstalling van de winkelvoorraad.

BO SN IA

Drukte in het zuiden

bioscopen, kledingwinkels en moderne cafés, zoals Café Sam. En je vindt er veel restaurants en luxe banketbakkerijen die vooral veel zoete taartjes verkopen.  De meeste inwoners van Teheran nemen de auto of een brommer of scooter om zich binnen de stad te verplaatsen. Dat komt doordat de afstanden tussen woningen, werk en voorzieningen vaak groot zijn. De metro is sneller, maar is overvol en komt niet overal. De afstanden zijn te groot om te fietsen en het verkeer te druk en gevaarlijk. Iedere dag staan er lange files (figuur 8). Vanwege de uitlaatgassen is de lucht in de stad zo slecht, dat veel inwoners in het weekend de stad uit gaan, op zoek naar frisse lucht, bijvoorbeeld in Darband (figuur 1).

ST RE ET

In Nederland is Amsterdam de grootste stad met zo’n 850.000 inwoners. Dat is niets vergeleken met Teheran, waar ruim 12 miljoen mensen wonen. En iedere dag komen er ongeveer 8 miljoen mensen van buiten de stad om er te werken en studeren.

HY AR

KO O

FIGUUR

kantoor

restaurant

juwelier

winkelcentrum

café

winkel

GE  Op de plattegrond van figuur 7 zie je een deel van het RD park/tuin ST. TORAJ STREET noorden van Teheran. Een plattegrond is een kaart met alle EA ST ERD het noorden van Teheran. straten en huizenblokken erop. FIGUUR 7 Plattegrond van een deel Gvan STR EET  Het noorden van de stad is jonger dan het zuiden. Dat zie je aan de bredere straten. Ook is er ruimte vrijgehouden voor parken en speelplaatsen. De appartementencomplexen zijn hoger, de woningen zijn veel ruimer en hebben vaak een balkon of een gemeenschappelijke tuin. Ook zijn er villa’s met een eigen tuin en zelfs een zwembad. Je vindt hier winkelcentra met AY SW Y ES A PR SW E X RES P ES RR S EX RE AR

926125_BNWRK.indb 10

SAEEDI

27/11/18 13:21

§2

FIGUUR

File in Teheran, met op de achtergrond de Milad toren en het Elbursgebergte (Elboersgebergte) ten noorden van de stad.

5 km

pretpark het dak van Teheran

1 : 320.000

Tabiat brug Milad toren

Teheran Kunstmuseum

Golestan paleis

Mehrabad Airport

1 Centraal Station

bebouwing

weg

W5 en de Grote Bazaar

park

snelweg

figuur 7 en Café Sam

open terrein

spoorlijn

FIGUUR

bezienswaardigheid

Teheran.

Schaalniveaus  Bij aardrijkskunde maakt het veel uit op welke schaal je

werkt. Kijk je naar de wereld als geheel of ga je inzoomen? Inzoomen betekent dat je een gebied van dichterbij bekijkt. Je gaat van een groot gebied, zoals Azië, naar een kleiner gebied, zoals Iran. Uitzoomen is het tegenovergestelde van inzoomen. Je bekijkt een gebied van verderaf.  Zoom je in op een stad als Teheran, dan werk je op lokale schaal (lokaal = plaatselijk) (figuur 9). Zoom je uit naar de wereld als geheel, dan werk je op mondiale schaal (mondiaal = wereld). Daartussenin zijn nog drie andere schaalniveaus. Die staan in figuur 12.  Kijk je op lokale schaal naar de bevolkingsdichtheid in Teheran, dan zie je bijvoorbeeld grote verschillen tussen wijken. In het zuiden van de stad is de bevolkingsdichtheid een stuk hoger dan in het noorden. Kijk je op nationale schaal (nationaal = land), dan is daar niets meer van te zien (figuur 4). Dan gaat het om iets heel anders: de ongelijke bevolkingsspreiding in Iran.

926125_BNWRK.indb 11

FIGUUR 10 De Tabiat brug met de moderne skyline van Noord-Teheran.

Teheran in één dag

voetbalstadion FC Esteghlal

Inzoomen op Teheran

Thomas Erdbrink is een Nederlandse journalist en tv-presentator. Hij is getrouwd met een Iraanse en woont en werkt in Teheran. Hij leidt je een dagje rond. ‘Laten we beginnen bij de Grote Bazaar in het oude zuiden van de stad. Lekker mensen kijken en misschien een souvenir kopen. Blijf wel in mijn buurt, want je verdwaalt hier zo door al die smalle straatjes en de vele mensen. Daarna gaan we dwars door de stad naar het rijkere en modernere noorden. Zo heb je meteen in je eerste, en zeker niet je laatste, file gestaan. We kunnen daar shoppen en naar Café Sam in een chic winkelcentrum. Café Sam is helemaal hip, en zit vol met jonge, stadse Teheranners aan de koffie of een smoothie, kletsend of druk aan het werk achter een laptop. Genoeg gezeten? Dan gaan we met de metro naar de moderne Tabiat brug (figuur 10), die twee parken verbindt aan weerszijden van een snelweg. Ik vind hem zelf niet zo mooi eigenlijk, jij? Je zult inmiddels wel trek hebben gekregen. Laten we wat eten bij Khoone, een restaurant naast de brug waar ze Iraans eten serveren, met yoghurt, salades en stoofpotjes. We eindigen de tour bij een groot pretpark aan de rand van de bergen. Zeker in het weekend is het hier ’s avonds gezellig druk. Het park wordt vaak het dak van Teheran genoemd omdat je er een prachtig uitzicht hebt over de stad. Groot is het, hè? In de verte zie je de Milad toren: daar kun je morgen heen voor een nog beter uitzicht.’ FIGUUR 11

inzoomen

uitzoomen

lokale schaal: regionale schaal: nationale schaal: continentale schaal: mondiale schaal:

plaats streek, provincie, landsdeel land landen, werelddeel wereld

FIGUUR 12 Schaalniveaus.

27/11/18 13:21

Iran

§3 Iran in de atlas

FIGUUR 13 De Shahdadwoestijn ten oosten van Kerman in Iran.

Waar ligt Teheran precies? En hoe kan de atlas je helpen meer over Iran te weten te komen?

Ligging van Teheran op aarde  Als je precies wilt weten waar Teheran op aarde ligt, moet je kijken naar de absolute ligging. Daarvoor heb je twee dingen nodig: de breedteligging en de lengteligging van die stad.  breedteligging: De aarde is een bol met in het midden de evenaar. De evenaar verdeelt de aardbol in twee helften: het noordelijk halfrond en het zuidelijk halfrond. In het uiterste noorden ligt de Noordpool, in het uiterste zuiden de Zuidpool.  De twee halfronden kun je indelen in breedtegraden. Bij de evenaar staat een 0. Bij de twee polen staat 90. Op elke breedtegraad kun je een cirkel trekken, de breedtecirkel (of parallel). Al die cirkels lopen evenwijdig (= parallel) aan de evenaar.  Met de breedtegraden kun je precies meten hoe ver een plaats van de evenaar ligt. Dat is de breedteligging van zo’n

FIGUUR 14 Het Orumiyehmeer (Urmiameer) is het op een na grootste zoutmeer ter wereld.

926125_BNWRK.indb 12

plaats. Op het noordelijk halfrond spreek je van noorderbreedte (= N.B.). Op het zuidelijk halfrond van zuiderbreedte (= Z.B.). Teheran ligt bijvoorbeeld op 36° N.B.  Als een plaats dicht bij de evenaar ligt, dan zeg je: die plaats ligt op lage breedte (minder dan 30°). Een ver van de evenaar gelegen plaats ligt op hoge breedte (meer dan 60°).  lengteligging: De aarde kun je ook indelen in lengtegraden. Op elke lengtegraad kun je een halve cirkel trekken, de meridiaan. Dat zijn lijnen die van pool naar pool lopen. De 0 staat bij de lijn die over Greenwich (bij Londen) loopt. Dat is de nulmeridiaan.  Met de lengtegraden meet je hoe ver een plaats van de nulmeridiaan ligt. Dat is de lengteligging van zo’n plaats. De plaatsen ten oosten van die lijn liggen op oosterlengte (O.L.) en ten westen van die lijn liggen ze op westerlengte (W.L.). In beide richtingen zijn er 180 meridianen. Teheran ligt bijvoorbeeld op 52° O.L. Je kunt nu de absolute ligging van Teheran noteren. De coördinaten zijn: 36° N.B. en 52° O.L.

FIGUUR 15 De Nasir al-Molk moskee in Shiraz.

27/11/18 13:21

180° W.L. 150° 60° N.B.

30°

120°

90°

60°

30°

0°

Iran in de atlas

60°

90°

150° 180° O.L. 60° N.B.

Amsterdam

Washington

36° N.B.

120°

Teheran

Tokyo 30°

Mexico-stad

0°

Murmansk

Reykjavík

Calgary

30°

§3

Bangkok

evenaar

Nairobi

23° Z.B.

Rio de Janeiro

30°

0°

Jakarta

Sydney

Buenos Aires

30°

Kaapstad 5.000 km 1 : 300.000.000

60° Z.B.

43° W.L.

180° W.L. 150°

120°

90°

60°

60° Z.B.

52° O.L.

30°

0°

30°

60°

90°

120°

150° 180° O.L.

FIGUUR 16 Plaatsbepaling Teheran en Rio de Janeiro.

Hoe gebruik je de atlas?

A ha

d on lf r

60° N.B.

B  Bij aardrijkskunde heb je een atlas nodig. In een atlas zijn vier

Noordpool 90° N.B.

30° N.B.

60 30 °W .L. LE N GT E

.L. °W

WESTER-

O.L.

IRAN

d ron half oostelijk

LENGTE

30° Z.B.

0° nulme iaan rid

enaar

60°

BREEDTE

30° O.L.

st el lf r ij k on d

IRAN

Greenwich

OOST ER-

30 °W .L. LE N GT E

12 0° .L. O .L. °O 90

ool B.

O.L.

60° N.B.

60°

Zuidpool 90° Z.B.

30° O.L.

lijk

LENGTE

i de zu

30° Z.B. ZUIDERBREEDTE

0° nulme iaan rid

0° evenaar

OOST ER-

NOORDERBREEDTE

lfr on

heel belangrijk. 120 °  inhoudsopgave: Hier staan de nummers en titels van alle Greenwich atlaskaarten. Ze zijn ingedeeld in gebieden: eerst Nederland, dan Europa, de andere werelddelen en ten slotte de hele aarde. st je al ongeveer weet waar een plaats of gebied el  bladwijzer: AlsIRAN lf r ij k d nEen ligt, is de bladwijzer handig. bladwijzer is een kaart met on alfro d elijk h t s o o vakken waarin de nummers van de kaartbladen staan.  register: er zijn twee registers.  In het topografische register vind je een alfabetische lijst van alle plaatsen, rivieren en bergen in de atlas. Achter elke naam staat eerst de bladzijde van de kaart en daarachter het kaartvak. In de Grote Bosatlas staat bijvoorbeeld Teheran 148-149 E2. Dit betekent dat je Teheran kunt vinden op kaartblad 148-149 in kaartvak E2. In Alcarta staat achter Teheran 140A, D4. Dit betekent kaartblad 140A, kaartvak D4. Je gebruikt dit register als je niet weet waar een plaats of een gebied ligt.  In het trefwoordenregister vind je een lijst met onderwerpen. Bij elk onderwerp staat welke kaarten in de atlas daarover gaan. Bij het trefwoord bevolkingsspreiding kun je bijvoorbeeld een kaart vinden waarop je ziet hoe de bevolking over de wereld is verdeeld.  legenda: Als er in de atlas geen legenda bij de kaart staat, kijk je in de algemene legenda van de atlas. Daar staan legenda’s voor verschillende soorten kaarten, zoals van overzichtskaarten en thematische kaarten.

IRAN

.L.onderdelen °W

.L. O .L. °O 90

or de

lij k

EEDTE

Zuidpool 90° Z.B.

FIGUUR 17 Geografische breedte (A) en lengte (B).

926125_BNWRK.indb 13

27/11/18 13:21

Iran

§4 Bronnen: De ligging van Teheran In welk landschap ligt Teheran eigenlijk? En wat zijn de afstanden naar andere steden in Iran? Bij het beantwoorden van die vragen gebruik je het Basisboek.

Het Basisboek In het Basisboek staat de basistheorie van aardrijkskunde. Je vindt er bijvoorbeeld uitleg bij de belangrijkste begrippen. De theorie is opgedeeld in Basisboeknummers, de B-nummers. Ze staan geordend per thema in tien hoofdstukken. Het thema van hoofdstuk 2 is bijvoorbeeld Weer en klimaat. Als je een B-nummer nodig hebt, staat dat in je leerboek en lees je het ook in je werkboek. Het Basisboek gebruik je drie schooljaren. Zo kun je dingen die je in klas 1 leert, later makkelijk terugvinden. BRON

Hoogte en landschap Snelweg 59 loopt vanuit Teheran dwars door het Elbursgebergte richting Chalus, een stad aan de Kaspische Zee. Onderweg moet je flink wat hoogteverschil overwinnen. De route begint in het centrum van Teheran op een hoogteligging van 1.100 m boven zeeniveau en klimt daarna flink omhoog. In het Elbursgebergte zijn veel hoge bergtoppen van boven de 1.500 m, zoals de hoogste berg van Iran, de Damavand (5.671 m). Op de route kom je door verschillende landschappen. Bij het verlaten van de stad zie je eerst nog wat gras, bomen en struiken. Als je hoger komt, wordt het landschap steeds minder groen, en steeds leger en rotsachtiger. Op de hoogste toppen ligt eeuwige sneeuw (bron 2). Zo’n zes maanden per jaar ligt er in het Elbursgebergte genoeg sneeuw om te skiën en te snowboarden. Als je vanaf het hoogste punt van de route afdaalt richting de Kaspische Zee, verandert het landschap weer. Over de bochtige wegen rijd je door dichtbegroeide bossen (bron 4) tot het steeds vlakker wordt en de bebouwing van Chalus begint.

Kas

40 km

pis c h e Z e e

1 : 3.000.000

Chalus Amol 59

Qazvin

El bu rs ge ber gte

Damavand +5.671 m

Karaj Teheran

Damavand

hoogte in m

BRON

Eeuwige sneeuw op de hoogste toppen van het Elbursgebergte (Elboersgebergte).

lager dan 500

2.000 - 3.000

bergtop

500 - 1.000

hoger dan 3.000

snelweg

1.000 - 2.000

BRON BRON

B 51

Bochtige wegen in het Elbursgebergte.

B 110

926125_BNWRK.indb 14

27/11/18 13:21

§4

BRON

Bronnen: De ligging van Teheran

Een buitenlandse toerist in het Elbursgebergte.

Verschillende soorten afstanden

Afstanden vanuit Teheran

pis c h e Z e e

AZERBEIDZJAN

ARMENIË

Baki (Bakoe)

TURKIJE Tabriz Tabriz 817 km

40 km 1 : 3.000.000

632 km

Chalus

afstand in km TURKMENISTAN

h isc sp 542 km

Kas

In Iran zijn de afstanden tussen steden veel groter dan in Nederland. Vanuit Teheran is het naar Zahedan, een stad in het dunbevolkte oosten van Iran, hemelsbreed 1.129 km. Over de weg is het zelfs bijna 1.500 km. Ter vergelijking: dat is dezelfde afstand als van Amsterdam naar Madrid! De reistijden in Iran zijn altijd lang. Van Teheran naar veel andere steden in Iran moet je door een gebergte. Daarom is het in Iran heel normaal om in plaats van de auto een binnenlandse vlucht te nemen. In plaats van zo’n twintig uur doe je dan maar twee uur over Teheran-Zahedan.

In een rechte lijn (hemelsbreed) is de afstand tussen Teheran en Chalus maar 110 km. Deze afstand in kilometers, hemelsbreed gemeten, noem je de absolute afstand. Maar de route op het satellietbeeld hieronder en in bron 3 laat duidelijk zien dat de weg niet in een rechte lijn loopt. Al die bochten maken de route langer, 201 km, en zorgen ervoor dat je niet zo hard kunt rijden. Hoe lang je erover doet, hangt ook af van hoeveel pauzes je neemt en of het druk is op de weg. De reistijd wordt nog veel langer als je op de fiets gaat, zoals sommige buitenlandse toeristen (bron 5). De afstand gemeten in reistijd heet de relatieve afstand. De relatieve afstand is dus voor iedereen anders, terwijl de absolute afstand tussen twee plaatsen altijd gelijk blijft.

hemelsbreed over de weg

Ze e 899 km

Teheran Teheran

Mashhad Mashhad

743 km

696 k

201 km 4 uur

110 km

Bagdad

IRAN

887 km

IRAK

1.1 29 k

2.404 km

2 km

Shiraz

1.492 km Zahedan

PAKISTAN

absolute afstand

1.22

688 km

KOEWEIT

Karaj Teheran

AFGHANISTAN m

932 km

rzi

relatieve afstand

G ol f

BRON

SAUDI-ARABIË 500 km 1 : 21.000.000

BRON

926125_BNWRK.indb 15

QATAR

Dubai VERENIGDE ARABISCHE EMIRATEN

lf v

OMAN

an O man

Arabische Zee

27/11/18 13:21

Iran

Anders actief Kish, het tweede Dubai! Witte stranden, palmbomen, koraalriffen, moderne hotels, luxe winkelcentra, spectaculaire attracties en heel veel geld. Hiermee probeert Iran van het eiland Kish een populaire toeristenbestemming te maken. Het kleine eiland ligt voor de zuidkust van Iran en moet gaan lijken op Dubai, ooit ook een leeg woestijngebied met kust waar tegenwoordig veel toeristen op afkomen. Kish heeft al een vliegveld en een haven, en er zijn al een paar hotels en attracties, zoals het net geopende waterpark dat lijkt op net zoâ&#x20AC;&#x2122;n park in Dubai (bron 8). Maar een groot deel van het eiland is nog leeg. Jullie gaan het helpen inrichten door een kaart van het eiland te tekenen.

BRON

926125_BNWRK.indb 16

Waterpark in Dubai, het grote voorbeeld van Kish.

27/11/18 13:22

Anders actief

926125_BNWRK.indb 17

Kish, het tweede Dubai!

27/11/18 13:22

Iran

Keuzemenu A

Rondreis Iran

Steeds meer toeristen ontdekken Iran. In dit menu ga je met een klasgenoot een reis plannen door Iran. Van jullie reis maak je een digitale poster. Je plant bijvoorbeeld een bezoek aan Persepolis (bron 9), met indrukwekkend hoge en bijzondere bouwwerken uit de tijd dat Iran nog Perzië heette. Of naar Esfahan: de stad met mooie paleizen, moskeeën en bruggen. Denk bijvoorbeeld ook aan de woestijnstad Yazd, de religieuze stad Mashhad of de gigantische hoofdstad Teheran. Of maak jullie reis wat avontuurlijker door te gaan crossen in de woestijn of te snowboarden in de bergen. Aan jullie de keuze! Jullie maken ook een handige routekaart van jullie reis.

BRON

Persepolis.

Tijdzones Waarschijnlijk weet je wel dat er tussen sommige landen tijdverschillen zijn. Maar wist je ook dat het 26 uur duurt voordat in alle landen op de wereld het nieuwe jaar is begonnen? En dat je prima oud en nieuw kunt meevieren op het eerste én het laatste eiland waar het op 31 december 12 uur ’s nachts is? Je hoeft daar namelijk slechts een uurtje voor in het vliegtuig te zitten! In dit keuzemenu zoek je uit hoe dit kan.

BRON

10 Oud en nieuw in Sydney, Australië.

B 24

Afstanden op school

Op school loop je soms honderden meters tussen de klaslokalen van aardrijkskunde, Nederlands, Engels en andere vakken. Ook ga je in de pauze naar de kantine, of naar het sportveld voor de gymles. Wat is de afstand die je op een schooldag aflegt? Dat reken je in dit menu uit met de schoolplattegrond.

926125_BNWRK.indb 18

27/11/18 13:22

Anders actief

Keuzemenu

Paspoortpower

Bij het vak aardrijkskunde ontdek je de wereld. Je leert over landen waar je al geweest bent, graag naartoe zou willen of die je juist nooit zou willen bezoeken! Maar wist je dat het voor iedereen met een Nederlands paspoort veel makkelijker is om op reis te gaan dan voor mensen met een paspoort uit de meeste andere landen? In dit keuzemenu ga je op internet onderzoeken hoeveel landen je zonder visum kunt bezoeken met verschillende paspoorten.

BRON

11 Weet jij bij welke landen deze paspoorten horen?

Isla Bonita

De stranden zijn er prachtig. De zee is helderblauw. Je kunt gaan diepzeeduiken, maar je kunt ook met een scooter het eiland rondrijden. Welk eiland zou dit zijn? Je gaat het zelf tekenen!

Isla Bonita ligt in de Stille Zuidzee. Het eiland is van de oostpunt naar de westpunt ongeveer 20 km. Van noord naar zuid is het op z’n breedst 15 km, maar er zijn ook smallere stukken. Aan de noordkant is het eiland erg rotsachtig. In het oosten, op een paar kilometer van de kust, ligt de vulkaan Fugo. De vulkaan is 2.000 m hoog.

De krater is volgelopen met water, zodat je bovenin een groot kratermeer kunt zien. Aan de voet van de Fugo liggen uitgestrekte bossen. In de bossen is een wildreservaat waar tijgers leven. Aan de zuidkust liggen brede palmstranden. In het zuiden ligt alleen een vakantiepark: Palmdorp. Het vakantiepark ligt tussen de akkers en

de weilanden in de vlakke kuststrook. Vanaf Palmdorp lopen twee wegen: één gaat langs het strand naar de vuurtoren op de oostpunt van het eiland. De ander gaat door het akkergebied richting Fugo. De weg gaat tegen de vulkaanhelling omhoog en eindigt bij het kratermeer. Aan de westkant liggen een paar kleine dorpjes.

Isla Bonita, het eiland van je dromen BRON

926125_BNWRK.indb 19

12 Isla Bonita.

27/11/18 13:22

Iran

Finish Welke begrippen moet je kennen? absolute afstand De afstand die je meet langs een rechte lijn (hemelsbreed). absolute ligging De coördinaten van een plaats (N.B./Z.B. en W.L./O.L.). bevolkingsdichtheid Het gemiddelde aantal inwoners per vierkante kilometer (inw/km2). bevolkingsspreiding De verdeling van mensen over een land of gebied. breedtecirkel Cirkel die plaatsen van gelijke breedteligging verbindt. Heet ook parallel. breedteligging De afstand van een plaats tot de evenaar. eeuwige sneeuw Gebied waar altijd sneeuw ligt. evenaar Lijn die de aardbol in twee helften verdeelt: het noordelijk halfrond en het zuidelijk halfrond. heuvelland Gebied met een hoogteligging tussen 200 en 500 m. hoge breedte De ligging van een plaats ver van de evenaar (meer dan 60°). hooggebergte Gebied met bergen die hoger zijn dan 1.500 m. hoogtegordel Plantengroeizone in een gebergte. hoogteligging De ligging van een gebied in meters onder of boven zeeniveau. inzoomen De aarde dichterbij halen; het verkleinen van een gebied: van een groot gebied naar een kleiner gebied. kaart Een verkleinde tekening van een gebied. kaartlezen Begrijpen wat op een kaart staat. Daarvoor heb je vier dingen nodig: de titel, de legenda, de noordpijl en de schaal. laagland Gebied met een hoogteligging lager dan 200 m. lage breedte De ligging van een plaats dicht bij de evenaar (minder dan 30°). legenda Uitleg van de betekenis van de kleuren en de symbolen op een kaart. lengteligging De afstand van een plaats tot de nulmeridiaan. meridiaan Cirkel die plaatsen van gelijke lengteligging verbindt. middelgebergte Gebied waar de meeste bergtoppen tussen de 500 en de 1.500 m hoog zijn.

926125_BNWRK.indb 20

noordelijk halfrond De bovenste helft van de aardbol. noorderbreedte Breedteligging op het noordelijk halfrond. Wordt afgekort als N.B. Noordpool De noordelijkste plek op aarde. nulmeridiaan De lengtecirkel die over Greenwich (bij Londen) loopt. oosterlengte Afstand tot de nulmeridiaan van een plaats ten oosten ervan. Wordt afgekort als O.L. overzichtskaart Kaart met een overzicht van de topografie in een bepaald gebied: steden, rivieren, zeeën, bergen, wegen en spoorlijnen. parallel Zie breedtecirkel. plattegrond Een kaart van een wijk, een dorp of een stad met alle straten en huizenblokken erop. relatieve afstand De afstand die je meet in reistijd. reliëf Hoogteverschillen in het landschap. schaal Geeft aan hoeveel een gebied op een kaart is verkleind. schaalniveau De schaal waarop je naar de wereld kijkt: lokaal, regionaal, nationaal, continentaal of mondiaal. thematische kaart Kaart die over één onderwerp gaat, bijvoorbeeld het klimaat. topografie Beschrijving van plaatsen of gebieden (steden, rivieren, zeeën, bergen, enzovoort). uitzoomen Steeds verder weg van de aarde. Het vergroten van een gebied: van een klein gebied naar een groter gebied. westerlengte Afstand tot de nulmeridiaan van een plaats ten westen ervan. Wordt afgekort als W.L. zuidelijk halfrond De onderste helft van de aardbol. zuiderbreedte Breedteligging op het zuidelijk halfrond. Wordt afgekort als Z.B. Zuidpool De zuidelijkste plek op aarde.

27/11/18 13:22

Finish

FIGUUR 18 De Damavand, de hoogste berg van Iran.

926125_BNWRK.indb 21

27/11/18 13:22

FIGUUR

926125_BNWRK.indb 22

Grote natuurlandschappen op aarde

Skydiven op de grens van land en zee.

27/11/18 13:22

Start

2. Grote

natuurlandschappen op aarde

926125_BNWRK.indb 23

27/11/18 13:22

Grote natuurlandschappen op aarde

§1 Ontbossing in het Amazonegebied

Amazonegebied

FIGUUR

Eenvoudige huizen langs de rivier de Amazone.

Waar liggen tropische regenwouden en waarom liggen ze daar? Dat ga je bekijken in het Amazonegebied.

hoogte in m 50 woudreuzen

45 40

Tropische regenwouden

 Het Amazonegebied ligt in Zuid-Amerika. Het is genoemd

naar de rivier de Amazone. Dat is de op één na langste rivier in de wereld. Het gebied bestaat uit dichte, ondoordringbare bossen. Dat zijn de tropische regenwouden.  De naam zegt het al: de bossen liggen in de tropen. Dat is het gebied dicht bij de evenaar, tussen 23½° N.B. en 23½° Z.B. Het is er altijd warm: overdag ruim 30°, ’s nachts een paar graden minder. Ook regent het veel, gemiddeld meer dan 2.000 mm per jaar (De Bilt: 800 mm). Bijna elke dag valt er wel een stevige regenbui. Vandaar de naam regenwouden.  In de warme en vochtige omgeving is er een weelderige, dichte begroeiing. Veel soorten planten en bomen groeien door elkaar. Ook leven er veel dieren in het oerwoud. De variatie aan levensvormen is enorm. Anders gezegd: de biodiversiteit is groot (bio = leven, diversiteit = verschillend).  Er zijn bomen van 10 tot 15 m hoog, maar ook van 20 tot 35 m. Andere bomen steken daar nog weer boven uit. Dat zijn de echte woudreuzen. Zo ontstaan verschillende verdiepingen (etages) van bomen in het bos (figuur 3). Vanwege de dichte boomkruinen is er veel schaduw en is het altijd schemerig in het bos.

VAARDIGHEID

926125_BNWRK.indb 24

B 48

hoge boomtoppen

B 57

B 59

B 72

gastplanten die op bomen groeien

30 dicht bladerdek dichtste bladerdek (veel dierenleven)

25 20

lianen

15 10 palmen

jonge bomen

5 weinig lichtval, weinig begroeiing

FIGUUR

De etages in het tropische regenwoud.

Ontbossing  Het Braziliaanse regenwoud wordt ernstig bedreigd. Dat komt door het kappen van bossen (ontbossing). Hoewel het tempo van de ontbossing de laatste tien tot vijftien jaar is afgenomen, verdwijnt er nog steeds elke minuut een stuk bos ter grootte van twee voetbalvelden. Er is al bijna een vijfde deel van het oorspronkelijke bosoppervlak verdwenen. Dat is 25 keer de oppervlakte van Nederland!  De ontbossing heeft te maken met een ongelijke bevolkingsspreiding in Brazilië: het oosten is dichtbevolkt, het westen is leeg. De regering wil de mensen beter verspreiden over het land. Dat doen ze door het bewoonbaar maken van het Amazonegebied. Dwars door het bos zijn wegen aangelegd, zoals de 4.000 km lange Transamazônica.

B 77

27/11/18 13:22

§1

250

A tl a n tis c

Tefé

he O

evenaar

an Grote Ocea

66½° N.B.

23½° N.B.

23½° Z.B.

Ontbossing in het Amazonegebied

Indische Oceaan

Tefé ºC

200

150

100

0 –10

50 tropisch regenwoud

FIGUUR

4.000 km

Duurzaam gebruik  De bossen in het Amazonegebied zijn belangrijk. Ze zijn het

leefgebied van de oorspronkelijke bewoners, de indianen. Ook zijn de tropische bossen ‘de longen van de aarde’: de bomen en planten ‘produceren’ veel zuurstof. Verder is de enorme biodiversiteit van grote waarde. Veel dagelijkse producten komen oorspronkelijk uit het regenwoud, zoals bananen, kaneel en medicijnen. Veel mensen willen daarom een duurzaam gebruik van het bos. Duurzaam wil zeggen: ervoor zorgen dat iets altijd blijft bestaan.

926125_BNWRK.indb 25

–20

maand

 In de bosbouw kun je ook duurzaam werken. Het bos herstelt zich snel als je weinig kapt en direct weer jonge bomen laat groeien (herbebossing). Ook worden er nieuwe stukken bos aangeplant. Door alleen ‘goed’ (= duurzaam) hout te gebruiken, werk je dus mee aan het behoud van het Amazonegebied.

Waakhond van het woud In het Amazonegebied wonen zo’n 200.000 indianen verspreid in het regenwoud. Ze leggen akkers aan door een klein stukje bos in brand te steken. De bewoners verbouwen er wat groenten, fruit of granen. ‘De inheemse bevolking heeft geen grote akkers nodig,’ zegt Arlen Calderon, ‘het oerwoud is hun winkel. Daar halen ze alles wat ze nodig hebben: vlees, vis, bosvruchten en medicinale planten.’ Arlen is directeur van een organisatie die opkomt voor de Amazonevolken. Met moderne technologieën wil hij de illegale houtkap in het oerwoud bestrijden: ‘Via satellieten krijgen we signalen dat ergens hout wordt gekapt. We sturen er dan een drone op af om foto’s te maken. Zonder die foto’s kun je niets bewijzen en doet de politie niets.’ FIGUUR

j f mam j j a s o n d

Tropische regenwouden op aarde (A) en klimaatdiagram van Tefé (B).

 Het bos wordt gebruikt voor de winning van natuurlijke hulpbronnen. Dat zijn producten uit de natuur die mensen goed kunnen gebruiken, zoals goud, uranium, rubber en hout. Tropisch hout is populair, omdat het hard is en niet rot. Veel deuren, raamkozijnen en tuinmeubelen zijn ervan gemaakt.  Langs de wegen door het Amazonegebied is al veel bos verdwenen. Arme, landloze boeren hebben er stukjes grond in gebruik genomen. Ook vind je er grootschalige veebedrijven (ranchos) die runderen houden voor de uitvoer van vlees. En op enorme akkers wordt soja verbouwd. Soja dient als veevoer, bijvoorbeeld voor koeien, varkens en kippen in Nederland.

FIGUUR

In Brazilië verdwijnt veel bos voor de veehouderij.

27/11/18 13:22

9 9789006 789006 619218 619218

D E GEO

1 H AVO / VWO LEERBOEK

Ontdek waar het om draait

www.thiememeulenhoff.nl/degeo

926125_OMSL.indd 1

9 789006 926125 9 789006 619218

27/11/18 13:48