Initiatief: Stijn Schenk en Els (Lalihatu Smeets) Deckers. Beelverhaal: Els (Lalihatu Smeets) Deckers. Beeldgedichten: Dido Drachman. Kaarten: A.E. Charters. Kleur laatste twee verhalen: Marloes Dekkers. Illustratie pagina 3: Amanda Majoor. Illustratie pagina 50: Marlon Teunissen Cover: Els (Lalihatu Smeets) Deckers Vormgeving: Samay June Naar verhalen van: Nel Lekatompessy, Mellie Lumalessil-Metiarij, Quiana Lumalessil, Francis Parinussa en Nico Jouwe. Naar gedichten van: Madeleine Gabeler en Aca Siwabessy Stoffels. Inhoudelijke ondersteuning: Rietje Smeets, Henk Smeets, Alex Lalihatu, Jay van Swieten, René Westerveld en Renincy Sommers. Met dank aan: Simone Berger, Deborah Larissa, Abigail Koopmans, Ellen Hitipeuw, Franciss Parinussa, Julia Jouwe, Alies Boenders, Ricci Scheldwacht, Anneke Noordbeek en Rinus Kroon.
Deze uitgaven is mogelijk gemaakt met ondersteuning vanuit Collectieve Erkenning van Indisch en Moluks Nederland (CEWIN). Een programma van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. De verhalen zijn los beschikbaar voor doorplaatsing en hergebruik. Hierover kunt u contact opnemen met Stijn Schenk stijn@realcomics.nl De online-versie van deze uitgaven vindt u op: issuu.com/thegraphicstory/docs/ wortels_in_de_molukken Productie: Real Comics 2022, Amsterdam www.realcomics.nl 2
Voorwoord
4
Door Els Deckers
Overpeinzingen op Eiland Ambon
5
Dido Drachman Naar een gedicht van Madeleine Gabeler
Ons gedeelde verleden Els Deckers
Kaarten A.E. Charters
BANGSA!
8 29 34
Dido Drachman Naar een gedicht van Aca Siwabessy Stoffels
Gandon, samen 1 ziel Els Deckers
Ik vergeet ons niet
42 46
Els Deckers
3
Voorwoord Toen ik 2 jaar was kreeg ik een Molukse vader met bijbehorende familie. Dat ik toen het enige blanke kleinkind in de Molukse familie was leek niemand vreemd te vinden. Ik hoorde er gewoon bij. Bij mijn Nederlandse oma at ik wafels en bij mijn Molukse oma lemper. Later op school merkte ik dat andere kinderen niet wisten wat lemper was en dat we wel geschiedenisles kregen over Nederland, maar niet over de Molukken. Dat voelde oneerlijk. Ik kreeg soms thuis wel losse puzzelstukjes mee van de Molukse geschiedenis. “Opa heeft in het KNIL gezeten”.. “opgroeien in kamp Vught”.. “de treinkapingen”.. “RMS”.. Maar het verhaal werd me niet helemaal duidelijk. Mijn oom Henk Smeets, aan de Nederlandse kant van mijn familie, schreef veel dikke boeken over de Molukse geschiedenis. Maar ik las en tekende liever strips. Van dat laatste heb ik uiteindelijk mijn beroep gemaakt. Toen ik in 2019 voor een eerder project met Stijn Schenk werkte aan verhalen over mensen met wortels in Nederlands-Indië maakte ik een kort verhaal over de Molukse zangeres “Lady Soul”. Tijdens mijn onderzoek merkte ik dat er maar weinig strips zijn over Nederlands-Indië. Een strip vanuit het Molukse perspectief kon ik helemaal niet vinden. Ik wilde graag het hele Molukse verhaal vertellen maar dat ging niet passen in de 3 pagina’s die ik kon vullen. De reacties op de uitgave waren overweldigend. Gemotiveerd door dit enthousiasme hebben we nieuwe financiering georganiseerd en zijn wij aan de slag gegaan met het hele Nederlands-Molukse verhaal. Wij hebben Dido Drachman gevraagd gedichten van vrouwelijke Molukse kunstenaars in beeld te brengen. En, dankbaar als ik was, ben ik aan de slag gegaan om de Nederlands-Molukse geschiedenis in een beeldverhaal om te zetten. Het werd een prachtige samenwerking met Nel Lekatompessy, Mellie Metiarij en kleindochter Quiana Lumalessil. Gecorrigeerd door historicus Henk Smeets, ondersteund door Rietje Smeets, Alex Lalihatu, Renincy Sommers, Jay van Swieten, René Westerveld en dat alles in nauw contact met Stijn Schenk. We hebben geprobeerd een stuk geschiedenis te vertellen dat ook nu, ruim 70 jaar na aankomst in Nederland, nog maar door weinigen gekend wordt. Het zal niet perfect zijn. De geschiedenis is daarvoor te complex, de emoties en de pijn te diep, 500 jaar te lang en persoonlijke ervaringen te verschillend. Maar we hopen dat we hiermee, ook voor wie niet snel dikke boeken leest, de puzzel van deze rijke, pijnlijke en complexe geschiedenis toegankelijker hebben gemaakt. En zo het respect en de liefde die wij voelen, voor deze vaak onbegrepen gemeenschap, met jullie te delen. Els (Lalihatu Smeets) Deckers
4
Overpeinzingen op Eiland Ambon Naar een gedicht van Madeleine Gabeler
Dido Drachman
5
Ons gedeelde verleden Een introductie in een rijke geschiedenis Naar de levens van Nel Lekatompessy, Mellie Lumalessil-Metiarij en Quiana Lumalessil
Els Deckers Historische ondersteuning Henk Smeets 8
9
10
11
12
13
14
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
De Molukken, de lange reis en de vele plekken in Nederland met een stukje Molukse geschiedenis
A. E. Charters
29
30
31
Groningen 1 2
Carel Coenraad Polder Marum*
Gelderland Finsterwolde Nuis
311 bewoners 250 bewoners
Oud werk-kamp Oud werk-kamp
Friesland 3 4 5 6
Oranje* Ybenheer* Wite Pael* Wyldemerck
Fochteloo Fochteloo Sint Johannesga Balk
152** bewoners 218** bewoners 65 bewoners 315 bewoners
Oud werk-kamp Oud werk-kamp Oud doorgangskamp
Drenthe 7 8 9 10 11 12 13
De Fledders* Schattenberg* Pieterberg* Mantinge Ruinen Stuifzand* Geesbrug*
Norg Westerbork Westerbork Westerbork Ruiinen Ruiinen Oosterhesselen
72 bewoners 2000 bewoners 150 bewoners 80 bewoners
Oud werk-kamp Oud concentratiekamp Oud werk-kamp Oud werk-kamp
40 bewoners 135 bewoners
Oud werk-kamp Oud werk-kamp
23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40
De Zwaluwenburg Berkenoord Teuge* De Biezen* De Schaffelaar* Elzenpasch* Schutsluizen* Overbroek* Lingebrug De Haar Bruynhorst Golflinks Onderlangs Snodenhoek* Klein Baal De Hogehorst De Kemp Vosseveld
Elburg Vaassen Voorst Barneveld Barneveld Tiel Tiel Echteld Kesteren Randwijk Ederveen Arnhem Arnhem Elst Bemmel Groesbeek Wehl Winterswijk
400 bewoners 134 bewoners 257 bewoners 12 gezinnen 140 bewoners 22 gezinnen 12 gezinnen 5 gezinnen 19 gezinnen
Landhuis Nieuwbouw Oude Kazerne Villa Villa
Villa en oudwerkkamp
21 gezinnen 134** bewoners 160 bewoners 800 bewoners
Oud Duits opleidingskamp
Noord-Holland Overijssel 14 15 16 17 18 19 20 21 22
32
Beenderribben* Pikbroek* Eind van ‘t Diep* Beugelen* Conrad Laarbrug* Eerde Vossenbosch* St. Joseph*
Steenwijkerwold Steenwijk Steenwijk Staphorst Rouveen Ommen Ommen Wierden Glanerbrug
41 42 43 44
433 bewoners
400 bewoners 23 gezinnen 231** bewoners 26 gezinnen 100 gezinnen 66 gezinnen
Oud werk-kamp Oud werk-kamp Oud hitlerjugend kamp Klooster
Oude Zeug Medemblik Coehoorn* Almere*
Wieringermeerpolder Medemblik Muiderberg Huizen
13 gezinnen 50 woningen 245 bewoners 13 barakken
Oud strafkamp
Woerden Woerden Woerden Capelle aan den IJssel Slikkerveer
21 gezinnen 59 gezinnen 34 gezinnen 190 gezinnen 57** bewoners
Oude Kazerne Oude Kazerne Oude Kazerne Nieuwbouw Fabrieksloods
Oude Kazerne
Zuid-Holland 45 46 47 48 49
De Kazerne Utrechtse straatweg Singel IJsseloord Kamp Q
De aantallen zijn gebaseerd op een online-zoektocht. Sommige getallen komen van officiële bronnen, andere uit persoonlijke interviews. Voor een deel zijn de aantallen gebaseerd op schattingen uit de officiele woonoorddenlijst van 1951. Ook zijn er een aantal locaties waarover geen getallen gevonden konden worden. De informatie is dus onvolledig en de aantallen zullen niet allemaal kloppen. Toch hebben wij deze opgenomen om een indicatie te geven over de omvang van de verschillende locaties. Wij hopen in de toekomst deze kaart verder aan te kunnen vullen en online beschikbaar te stellen. Voor op- en aanmerkingen kunt u een mail sturen 28 naar: Wortelsindemolukken@realcomics.nl
Veel opvanglocaties sloten in de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw, waarna de bewoners vaak al dan niet gedwongen verhuisden naar Molukse wijken. Deze Molukse wijken bevonden zich, net als de eerdere opvanglocaties, door heel Nederland.
Gelderland
Zeeland 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68
Noordwelle* Burghsluis Brydorpe* Kerkwerve* Grijpskerke* Westkapelle* Serooskerke* Koudekerke Vlissingen I Vlissingen II* Vliegveld Souburg Middelburg I Middelburg II* Kruiningen I Kruiningen II De Haven Duinoord Wilgenhof* Rodanborgh*
Westerschouwen Westerschouwen Middenschouwen Middenschouwen
3 barakken 59 bewoners
73 74 75
Wouw Lunetten* Donzel Villheide*
18 gezinnen Middelbeers
103 bewoners
Limburg 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90
10 gezinnen 200 bewoners 201** bewoners West-Souburg
Breskens Groede Oostburg Aardenburg
145 bewoners 135** bewoners 22 gezinnen 24 gezinnen 133** bewoners 26 gezinnen 164** bewoners
Brabant 69 70 71 72
Vierlingsbeek Lage Mierde Baarschot
Vught Nistelrode Mill
9 gezinnen 3000 bewoners 580 bewoners 104** bewoners
Plasmolen* Genapium* Oude Molen Vlakwater Tienray Blerick Tungelroy* Heythuysen* Maashaven Montfort Op de Loop Lilbosch* Graetheide* Rijckholt Capucijner Klooster*
Mook Gennep Well Venray Meerlo/Wanssum Venlo Weert Roermond Echt Echt Geleen Eijsden Eijsden
80** bewoners 90 bewoners 110** bewoners 10 gezinnen 40** bewoners 30 gezinnen 40 gezinnen 45** bewoners 86** bewoners 43** bewoners 15 gezinnen 44 gezinnen 151 bewoners 122** bewoners
Klooster Klooster Klooster
Oud concentratiekamp *Onderdeel van de woonoordenlijst 1951 ** Opvang capaciteit schatting uit de Woonoordenlijst 1951
De kaarten zijn gebaseerd op diverse bronnen waaronder de originele woonoordenlijst 1951 en kaarten van de Landelijke Samenwerking Molukse Wijken en Museum Maluku.
33
BANGSA! Naar een gedicht van Aca Siwabessy Stoffels
Dido Drachman
34
Gandong, samen 1 ziel Lady Soul, een Moluks icoon Naar het leven van Francis Parinussa
Els Deckers Kleur Marloes Dekkers en Lettering Frits Jonker 42
43
44
45
45
Ik vergeet ons niet Het verhaal van de Papua’s, een broeder volk van de Molukkers Naar een gesprek met Nico Jouwe
Els Deckers Kleur Marloes Dekkers en Lettering Frits Jonker 46
47
48
49
Nawoord Met dit stripboek hebben we recht willen doen aan de Moluks-Nederlandse geschiedenis. Een beladen geschiedenis waarvan de pijn door velen nog steeds gevoeld wordt. Maar ook een geschiedenis vol inspirerende verhalen van mensen en gezinnen. Met een gemeenschap even divers als de mensen die deze vormt. Ik heb veel geleerd van de zoektocht die wij met het team zijn aangegaan om tot deze uitgave te komen. Misschien wel het belangrijkste inzicht dat ik heb opgedaan is dat de Molukse geschiedenis ook de Nederlandse geschiedenis is. Hoezeer Nederland mede is gebouwd op de rijkdom van de Molukken, hoe de oorlogstrauma’s gedeeld worden en hoezeer de Molukse gemeenschap een integraal onderdeel is geworden van de Nederlandse samenleving. Wat mij nog rest is om alle bijzondere mensen die hebben bijgedragen aan deze uitgave te bedanken. Daarbij Dido Drachman te complimenteren om haar poëtische pen. En Els (Lalihatu Smeets) Deckers te eren voor de manier waarop zij met hart en ziel in dit project is gedoken. Hoe zij recht weet te doen aan de geschiedenis, de gevoeligheden en de strijd. En daarnaast de luchtigheid van het dagelijks leven in haar beeldverhaal heeft weten te behouden. Het was ongelofelijk dapper dat zij dit op zich wilde nemen en ik kan niet anders dan haar in bewondering danken voor de inzet van haar talent en toewijding. Stijn Schenk
Een aantal inspirerende bronnen Boeken In Nederland gebleven. Door Henk Smeets en Fridus Steijlen. Gedwongen Reis, mijn vader dominee S. Metiarij. Door Mellie Metiarij. Ombak Maluku, Molukker ongewild naar Nederland. Door Nanneke Wigard en Jim Worung. Istori Kita, jouw familiegeschiedenis. Door Simone Berger. De lange reis van de Poesaka. Door Simone Berger. Lain Sayang Lain, vier generaties Molukkers in beeld. Door Suzanne Liem. Barak 85 Kamer 10. Door Dinah Marijanan. Natuur en samenleving van de Molukken, de Ambonese eilanden onder de VOC. Door G.E. Rumphius. Lunetten, Moluks dorp in Nederland. Door Media groep WMV Vught. Woonoord Lunetten 50 jaar “fotoboek 50 jaar Lunetten”. Door De Werkgroep. Amaone, Molukse handvaardigheid in de praktijk. Door Christien Hukom en Ada Lilipaly – de Voogt. Molukkers in kamp Westerbork, het verhaal van woonoord Schattenberg. Door Guido Abuys. Het Kookboek van Malukufood. Door Leni Wenno-Sapulette.
Stripboeken Hellships, Herinneringen in beeldverhalen. Door Real Comics (te lezen op issuu). Wortels in Nederlands Indië. Door Real Comics (te lezen op issuu). Molo Uku. Door Harits Farhan en Erno Pickee. Rampokan. Door Peter van Dongen. Podcast Molukse Takkie de Podcast. Facebook groep Ik heb hart voor Moluks erfgoed. Want… Platformen Bangsa!, het Molukse platform dat verbindt en inspireert. www.bangsa.online Maluku Amsterdam, het platform voor en door Molukse Amsterdammers. www.malukuamsterdam.com Magazine Moesson, het Indisch maandblad sinds 1956. www.moesson.com Musea Museum Maluku, Stichting Moluks Historisch Museum. www.museum-maluku.nl Museum Sofiahof, van Indië tot nu. www.museumsophiahof.nl Barak 1b, bezoekerscentrum Lunetten. www.nmkampvught.nl
51