Hellships, Herinneringen in beeldverhalen by Real Comics

Stijn Schenk

Simone Berger

HELLSHIPS Herinneringen in beeldverhalen De tragedie van de Japanse hellships 1942-1945

Kleur: Marloes Dekkers Tekenwerk: A.E. Charters, Akira Saotome, Aloys Oosterwijk, Amanda Majoor, Ben Westervoorde, Dido Drachman, Francesco Ozzimo, Jan Cleijne, Karida van Bochove, Mazubaq, Rosanne van Leusden. Cover: Aloys Oosterwijk Vormgeving: Samay June Tekstredactie: Simone Berger, Heiko Roelfsema (SHSJZ), Hans van den Akker (historische redactie) en Noor Versélewel de Witt Hamer, Transcribo. Productie Hightrade B.V.

Initiatief: Stijn Schenk en Simone Berger In samenwerking met Stichting Herdenking Slachtoffers Japanse Zeetransporten in Zuidoost-Azië 1942-1945. Productie: Real Comics 2022, Amsterdam www.realcomics.nl

Deze uitgave is tot stand gekomen met een subsidie van het V-Fonds, en bijdragen van de Stichting Herdenking Slachtoffers Japanse Zeetransporten in Zuidoost-Azië 1942-1945 (SHSJZ), Karel Doorman Fonds, Gravin van Bylandt Stichting, Gemeente Arnhem, Prins Bernhard Cultuurfonds Gelderland en Prins Bernhard Cultuurfonds Zuid-Holland. Dit stripboek maakt onderdeel uit van het lespakket De tragedie van de Japanse hellships. Japanse zeetransporten tijdens WO II in Zuidoost-Azië. De verhalen zijn gebaseerd op de (gefilmde) interviews uit De lange reis van de Poesaka. Indische tastbare herinneringen. De tragedie van de Japanse hellships 1942-1945. Zie: www.poesaka.nl Naar vrije interpretatie door de tekenaars, afgestemd met de geïnterviewde personen en de SHSJZ. Wil je donateur worden van de SHSJZ, kijk dan op: shsjz.nl

. 3

DE KOMST VAN DE JAPANNERS Karida van Bochove

Naar het verhaal van Erich, Alphons en Hans Dornseiffer

DE REIS NAAR ONBEKENDE BESTEMMINGEN Jan Cleijne

Naar het verhaal van Alex Bloem

DE NACHTMERRIE VAN DE JUNYO MARU Aloys Oosterwijk

Naar het verhaal van Willem Punt 16

HET LEVEN ALS KRIJGSGEVANGENE Ben Westervoorde

Naar het verhaal van Hans Dornseiffer

HET PIJNLIJK AFSCHEID Rosanne van Leusden

Naar het verhaal van familie De Vries

DE LESSEN UIT DE OORLOG Dido Drachman

Een reflectie op woorden van Adriaan van Dis

BELANG VAN HERDENKEN Heiko Roelfsema Beeld Aloys Oosterwijk

Elk jaar op een zondag in september herdenken wij op het Landgoed Bronbeek in Arnhem alle meer dan 150.000 slachtoffers van alle circa 230 Japanse hellships. Dat doen we bij ons prachtige monument, dat een grote golf symboliseert die een bronzen plastiek van een schip lijkt te verzwelgen. Dit zinkende hellship, dat vlak daarvoor is getorpedeerd, bevat vele duizenden krijgsgevangenen en Javaanse dwangarbeiders. Ze proberen nog van boord te komen en hangen als trossen aan elkaar aan de romp van het schip. De meesten zullen verdrinken. Anderen zitten nog opgesloten in het ruim en verdwijnen met het schip mee naar de bodem van de Indische Oceaan. Slechts enkelen kunnen zich redden en worden soms pas na dagen opgepikt door Japanse oorlogsschepen. Ze worden alsnog ingezet voor dwangarbeid aan bijvoorbeeld de Birma-Siam-spoorlijn of in een mijn in Japan. Het monument staat in een symbolische zee van 181 naambordjes van hellships, waarvan we de naam kennen. De meeste hellships komen, soms na weken varen, wel veilig aan en lossen duizenden mannen als een levende lading op de kades. Deze zieke en sterk verzwakte mannen zullen vervolgens nog maanden, jaren soms, dwangarbeid moeten verrichten. En toch blijken er zelfs daarna nog mannen te zijn die ook deze onvoorstelbare ellende, deze tweede hel, overleven. Willem Punt en Hans Dornseiffer zijn twee van die overlevers, die ondanks deze verschrikkelijke ervaringen de kracht hadden om na de oorlog alsnog een gezin te stichten, een loopbaan op te bouwen en bovenal vooruit te kijken met optimisme, terwijl pessimisme gezien hun ervaringen logischer zou zijn geweest.

Monument Birma-Siam- en Pakan Baroe-spoorwegen 38

Pas de laatste 15-20 jaar zijn deze mannen hun verhaal gaan vertellen. Ze waren tot het haast onmogelijke in staat: woorden geven aan hun ervaringen in die hel, hun verhalen doorgeven over hellships, kampen en dwangarbeid. Verhalen die vrijwel niemand kende. Zij spraken er vaak thuis niet of nauwelijks over, maar wel tijdens de herdenkingen en de uren erna, omdat ze daar andere overlevenden en hun nabestaanden ontmoetten. Nabestaanden, andermans kinderen, die met veel vragen zaten en meestal die verhalen van hun eigen (groot)vader nooit gehoord hadden, laat staan de omvang van de tragedie van al deze hellships en hun opvarenden kenden.

Monument Jongenskampen Bangkong-Gedungjati Monument Japanse Vrouwenkampen Een van de allerbelangrijkste redenen van onze herdenking is om de verhalen en deze geschiedenis van de hellships wél te laten vertellen door mensen die dit zelf hebben meegemaakt of die het verhaal direct van hun grootvader, vader of oom hebben gehoord. Het doel is niet alleen deze verhalen te delen, maar vooral ook om de jongere generaties van na de oorlog, de jeugd in het algemeen, te inspireren om zelf te streven naar een samenleving waarin oorlog en deze mensonterende ervaringen nooit meer zullen voorkomen en de vrijheid te koesteren waarvoor onze voorvaderen hun leven hebben gegeven. Daarnaast kunnen jonge mensen hoop en inspiratie putten uit de manier waarop mensen die verschrikkelijke dingen meemaken meestal toch, ondanks alle nare herinneringen, alsnog een goed leven kunnen opbouwen. Vanuit die inspiratie ontmoeten tijdens de herdenking inmiddels al vier generaties elkaar. Dat kan omdat mannen als Willem Punt en Hans Dornseiffer zeer oud werden en vitaal bleven. Beiden overleden zij in 2021: respectievelijk 100 en 98 jaar. Zo ontstonden er in de loop van de tijd vriendschappen dwars door de generaties en families heen en kon ik bijvoorbeeld in 2013 Willem Punt vlak voor de herdenking voorstellen aan de zoons van de omgekomen Hugo Loudon. Hij vertelde hen voor het eerst hoe de laatste uren van hun vader na de torpedering van de Junyo Maru waren verlopen. 39

V.l.n.r. Simone Berger, Aarnout Loudon, Heiko Roelfsema en Willem Punt.

In 2015 kon ik Adriaan van Dis vertellen dat zijn vader niet de torpedering van de Junyo Maru maar, zoals uit nader onderzoek zou blijken, die van de Van Waerwijck (Harugiku Maru) had overleefd. Zijn vader had hem de naam van het hellship nooit verteld. Juist door deze gedeelde verhalen en vriendschappen waren en zijn we in staat de geschiedenis van de hellships door te vertellen en een gezicht te geven. Daarmee is herdenken een bron geworden voor het eren van de slachtoffers, ontmoeten van overlevenden en nabestaanden, delen van ervaringen, verwerken van emoties, verspreiden van kennis en inspireren van de jeugd: leer de lessen van de geschiedenis en streef naar vrede, vrijheid en het voorkomen van onnodig leed en verdriet. Alle reden dus om te blijven herdenken. Niet alleen om de verschrikkingen niet te vergeten, maar vooral om te laten zien dat het mensen zijn die deze verschrikkingen hebben meegemaakt, maar dat het ook mensen zijn die elkaar dit hebben aangedaan. Oorlog is mensenwerk en dat moet stoppen. Niemand wil dat zijn of haar kinderen dit ooit ook zouden moeten meemaken. Toen niet en nu niet. Nooit! Heiko Roelfsema Voorzitter SHSJZ

Monument Japanse Zeetransporten 41

Wij stellen je graag voor De beeldverhalen in dit stripboek zijn gebaseerd op de verhalen van echte mensen. Hans, Willem, Aarnout en Francis, Marion, Heiko, Richard en Désirée en Adriaan: het zijn allemaal echte mensen, met levens die getekend zijn door dat wat er tussen 1942 en 1945 tijdens de Japanse bezetting is gebeurd. Deze uitgave is een eerbetoon aan hen en hun families. Wij kunnen het verhaal van de oorlog vertellen doordat wij mochten meekijken door hun ogen. Sommige van hen zijn direct betrokken geweest bij het maken van dit boek. Maar vaker was het de familie die hielp bij het vertellen van de verhalen van hun echtgenoot, vader of opa. Op deze pagina geven wij graag ook direct het woord aan enkele van de mensen over wie je meer hebt kunnen lezen in dit stripboek.

Hans Dornseiffer – Geboren in 1923 in Meester Cornelis (Batavia) op West-Java Samen met mijn broers Erich en Alphons groeide ik op in Batavia, het huidige Jakarta, in de jaren 20 en 30 van de vorige eeuw. Regelmatig gingen we naar het familiehuis van mijn grootouders in het hoger en koeler gelegen Bandoeng, waar de familie en aanhang vaak samenkwam. Dat waren feestelijke weekenden en vakantiedagen. We wisten niet, toen onze moeder in 1941 overleed, dat Nederlands-Indië ook betrokken zou raken bij de Tweede Wereldoorlog en dat er een einde zou komen aan die fijne, onbezorgde jaren. Het is een wonder dat ik de Japanse bezetting overleefd heb, maar na de oorlog zou ons gezin nooit meer compleet zijn.

Marion Bloem over Alex Bloem – Geboren in 1952 in Arnhem Mijn vader Alex is in 1921 in Bandoeng geboren en mijn moeder Jacqueline in 1929 in Batavia, nu Jakarta. Mijn vader, die een jonge KNIL-militair was, is krijgsgevangene gemaakt en heeft de scheepsramp met de Junyo Maru overleefd net als het zware werk bij de aanleg van de Pakan Baroe-spoorweg op Sumatra. Mijn moeder bracht als tiener haar jeugdjaren door in een burgerinterneringskamp voor vrouwen. Na de oorlog kozen mijn ouders ervoor, met het oog op een betere toekomst voor hun kinderen, om in Nederland te gaan wonen en een nieuw bestaan op te bouwen. Nederland hebben zij vanwege hun identiteit als Indische Nederlanders altijd beschouwd als hun vaderland. 42

Willem Punt – Geboren in 1921 in IJmuiden Ik ben in 1921 in IJmuiden geboren, een vissersplaats aan de Noordzee. Op mijn vijftiende begon ik bij de Stoomvaart Maatschappij Nederland als stokersjongen. De daaropvolgende jaren maakte ik promotie en vijf jaar lang voer ik de wereldzeeën over. Toen ik eind 1941 met verlof ging en aan wal ging in Soerabaja op het eiland Java, had ik niet gedacht dat ook Nederlands-Indië betrokken zou raken bij de Tweede Wereldoorlog. Drieënhalf jaar lang ben ik door de Japanse bezetter gevangengehouden. Ik overleefde de jaren in de gevangenis, de torpedering van de Junyo Maru en de ontberingen tijdens de aanleg van de Pakan Baroe-spoorweg op Sumatra. In 1946 kwam ik berooid maar opgelucht terug in Nederland, waar ik de oorlog achter mij kon laten.

Aarnout en Francis Loudon – Geboren in 1936 en 1938 in Den Haag Wij waren heel klein toen wij eind 1938 met onze ouders naar Nederlands-Indië vertrokken. Onze vader had een nieuwe baan gekregen in Buitenzorg. Nadat de oorlog was uitgebroken, belandde hij in de gevangenis. Wij werden met onze moeder in een wijkkamp opgesloten. Gedurende de Japanse bezettingsjaren hebben we in vier interneringskampen gewoond, vol met vrouwen en kinderen. Al die tijd wisten we niets over onze vader – op een enkele briefkaart na – tot na de oorlog het bericht kwam dat hij bij de torpedering van het Japanse transportschip Junyo Maru was omgekomen.

Richard en Désirée de Vries – geboren in 1936 en 1937 op Banda Neira, Molukken Na fijne jeugdjaren op het eiland Banda waarin de zee en het strand een grote rol speelden, werden wij in 1942 op Ambon geïnterneerd. Toen het vrouwenkamp Tantoei in maart 1943 door een bombardement op het Japanse munitiedepot was vernietigd, werden wij met onze ouders met een Japanse transportschip naar Makassar verscheept op het eiland Celebes. Die reis, hemelsbreed ongeveer 1.000 kilometer over zee, was zeer traumatisch; mijn zus was vijf en ik zes jaar. De vrouwen en kinderen bevonden zich, gescheiden van de mannen en jongens, in de ruimen van het schip. Gedurende het transport klonk diverse malen het alarmsein door het schip. Het scheepsruim werd dan volledig afgesloten, pikdonker en geen enkele mogelijkheid tot ontkomen bij een eventuele torpedering. Wanneer de luiken dichtgingen, zaten wij als ratten in de val. Deze hellevaart met de Rio de Janeiro Maru duurde vijf dagen. Mijn zus is jarenlang bang geweest als zij het geluid van een vliegtuig hoorde, zelfs nog toen zij al in Nederland woonde.

Adriaan van Dis – Geboren in 1946 in Bergen Mijn moeders wieg stond in Brabant, maar de liefde bracht haar naar Indië. Tijdens de oorlog werd ze met haar drie dochters geïnterneerd in een Japans burgerkamp voor vrouwen. Na de beëindiging van de oorlog bleek dat ze weduwe was geworden; haar echtgenoot was al aan het begin van de oorlog door de Japanse bezetter onthoofd. Uiteindelijk keerde ze terug naar Nederland met haar tweede man, een nieuwe vader voor mijn zussen. Hoewel ik mijn jeugdjaren in een dorpje aan de Noordzee doorbracht, was de oorlog altijd aanwezig. Enerzijds door het oorlogstrauma en de driftbuien van mijn vader, anderzijds door de verhalen over de tijd in Indië van mijn ouders en ‘donkere’ halfzusjes. Het heeft lang geduurd voordat ik erachter kwam wat mijn vader tijdens die oorlogsjaren heeft moeten doorstaan. Het schip, de Harugiku Maru, waarop hij gevangen zat, werd getorpedeerd, brak in tweeën en zonk binnen enkele minuten.

Heiko Roelfsema – Geboren in 1955 in Meppel Ik ben naar mijn grootvader vernoemd, die ik nooit heb gekend. Hij woonde vanaf 1927 met zijn gezin in Nederlands-Indië en kwam om tijdens een Japans zeetransport met de Junyo Maru op 18 september in 1944. Mijn grootmoeder kwam als weduwe uit de oorlog en had met haar twee jongste kinderen de verschrikkingen van de interneringskampen ternauwernood overleefd. Door mijn zoektocht naar antwoorden op vragen over het leven van mijn grootouders ben ik uiteindelijk meer over hen te weten gekomen.

Deze en andere Indische familiegeschiedenissen worden in meer detail gedeeld in het boek De lange reis van de poesaka. De tragedie van de Japanse hellships 1942-1945. Daarin volgt Simone Berger , samen met fotograaf Armando Ello, persoonlijke voorwerpen, ‘poesaka’s’, die herinneringen aan het vroegere leven in Indië naar boven halen. Zo maak je kennis met de tijd waarin zij leefden en met de gebeurtenissen waardoor hun leven, of van hun familie, totaal op zijn kop kwam te staan. Dit stripboek is een aanvulling op het boek en lespakket met documentaire waarin ingezoomd wordt op de periode tussen 8 maart 1942 en 15 augustus 1945. Een periode waarin velen als krijgsgevangenen één of meerdere zeetransporten op een hellship hebben meegemaakt. Zie www.poesaka.nl

EEN GESCHIEDENIS VOL VERHALEN Amanda Majoor, A.E. Charters, Akira Saotome, Francesco Ozzimo, Mazubaq en Aloys Oosterwijk.

Ruim 300.000 personen vertrokken in verschillende ‘golven’ tussen eind 1945 en 1968 naar het vaderland ‘Holland’. Voor het merendeel van de mensen was het land van vertrek hun geboorteland. Ruim 12.000 kilometer naar het westen moest een nieuw bestaan opgebouwd worden in een land dat zij alleen kenden uit schoolboeken.

Na de beëindiging van de Tweede Wereldoorlog en de capitulatie van Japan op 15 augustus 1945 was de onderlinge vooroorlogse verhouding voorgoed verleden tijd.

De naoorlogse politieke ontwikkelingen en sociale spanningen hadden grote invloed op het leven van honderdduizenden (Indische) Nederlanders, Molukkers, Chinezen en anderen die de Nederlandse nationaliteit bezaten.

DE VERRE REIS NAAR HET VADERLAND ‘HOLLAND’.

We dagen graag nu ook jou uit... Ken jij iemand, een familielid of bekende, die tijdens de Japanse bezetting een zeetransport op een hellship heeft meegemaakt? Of heb je in een van de documentaires, in een boek of online een bijzonder verhaal gevonden? Ga daar dan mee aan de slag. Verzamel dan zoveel mogelijk informatie en schrijf een tekst, neem een video op of gebruik de informatie om de twee beeldverhalen af te maken. Tip: Zoek, of vraag, naar familiefoto’s. Zoek naar de Japanse interneringskaart bij het Nationaal Archief (nationaalarchief.nl). Kijk voor de vertaling van de interneringskaart op Kniller.com (Kniller.com) bij ‘KNIL Onderzoek’ en ‘Stempels en symbolen’. Zoek bij de Oorlogsgravenstichting (oorlogsgravenstichting.nl). Of bijvoorbeeld op de website ‘Japanse krijgsgevangenkampen’ (japansekrijgsgevangenkampen.nl).

Met de gevonden informatie kan je een kort verhaal schrijven. Of de strip aanvullen met tekst en kleur op de volgende pagina’s. Naam van jouw ‘hoofdpersoon’:

Geboortejaar: Geboorteplaats: Overige informatie:

Soms is verdriet zo groot dat we de woorden ervoor niet kunnen vinden. We kunnen er dan voor kiezen om te zwijgen en door te gaan. Maar op de achtergrond blijft de pijn voelbaar. Het is daarom belangrijk dat we wél, en misschien júist, praten over die zaken die moeilijk, pijnlijk en verdrietig zijn. Wanneer heel veel mensen in een land eenzelfde pijn delen, hebben we het over een collectief trauma. En de verwerking daarvan kunnen we dan ook het best samen doen. Dit stripboek hoopt daaraan bij te dragen. Wij hebben met een groep tekenaars de geschiedenis van de hellships in beeld gebracht. Om zo niet alleen uit te leggen wat er gebeurde, maar om het ook voelbaar te maken. We zijn de geschiedenis ingedoken en tekenaars hebben prachtige korte verhalen geschreven en getekend. Marloes Dekkers heeft de geschiedenis vervolgens tot leven gebracht door al het lijnwerk van kleur te voorzien. Dit stripboek is het resultaat van een ongelofelijke inspanning van een groep mensen die samen aan de slag zijn gegaan. Om samen een manier te vinden om recht te doen aan de geschiedenis. En zo het gesprek te helpen voeren over een stuk van ons gedeeld verleden waar maar zelden over gepraat wordt. Stijn Schenk 51

Karida van Bochove karidaillustratie karidaillustratie.com Jan Cleijne jancleijne jancleijne.nl Aloys Oosterwijk aloysoosterwijk.nl

“Mijn vader is zijn gezondheid, zijn oudste broer en zijn dromen kwijtgeraakt door de oorlog. Om hem en zijn broers in een strip te zien als vrolijke jongens ontroert mij en maakt in één klap duidelijk dat het leven ongewis is en vrede het hoogste goed. “ - Sylvia Dornseiffer

Ben Westervoorde benwestervoorde benwestervoorde.nl Rosanne van Leusden rosanne_van_leusden rosannevanleusden.com

“Wat is het indrukwekkend en bijzonder om het verhaal van mijn vader als stripverhaal terug te zien. Maar ook emotioneel om, in plaats van gesproken woorden, mijn vaders verhaal nu ook in beeld te zien. Normaliter heb ik bij zijn geschiedenis de beelden gevisualiseerd in mijn eigen gedachten. Nu zie ik zijn verhaal door de tekenaar afgebeeld. Dat kwam bij mij binnen. Fantastisch om met dit stripboek de verhalen van mijn vader en van al deze helden bij de jonge generatie over te brengen.” – Marga Meinders-Punt

Dido Drachman didodrachman didodrachman.com Amanda Majoor roobi2sday behance.net/roobi2sday A.E. Charters aecharters.co.uk

Mazubaq mazuba_q

In dit boek nemen we je mee naar Zuidoost-Azië tussen 1942 en 1945. Twaalf tekenaars brengen hierin de oorlog in beeld, waarbij ze je meenemen in de oorlog, het verloop, de pijn en het verdriet dat hij voor zovelen heeft gebracht. Deze uitgave is het resultaat van een bijzondere samenwerking tussen een groot aantal makers, Stichting Herdenking Slachtoffers Japanse Zeetransporten, Simone Berger en Stijn Schenk.

Francesco Ozzimo fra_ozzi

Akira Saotome a_saotome

Kleur

Marloes Dekkers mamaloe711 marloesdekkers.nl