Club Imagine - Navigeren in de nieuwe ecologische realiteit, en wat daarvan de kunst is

CLUB IMAGINE NAVIGEREN IN DE NIEUWE ECOLOGISCHE REALITEIT, EN WAT DAARVAN DE KUNST IS

RAMPTOERISME

A

Ik zit in de grote zaal. Voor mijn ogen is een duister toneel waar vijf figuren met elkaar samenzijn. Ze voeren een grappige conversatie, op de rand van het absurde dat ik later terugvind in de verhalen van Daniil Charms. Eén speelt piano, soms melancholisch, dan woest en opruiend. Het begint eerst langzaam, maar dan onmiskenbaar steeds heftiger te sneeuwen. Zwarte sneeuw. Eindeloze val van boven naar beneden, een gordijn van zwaartekracht. De conversatie rafelt langzaam uit elkaar: opmerkingen sluiten niet meer aan, zinnen worden niet meer afgemaakt, grappen zonder pointe. Een voor een verdwijnen de figuren in de zwarte sneeuw. Om niet meer terug te keren. De pianist als laatste, de muziek sterft uit. Er is geen eind, maar het stuk is afgelopen.

Ik sta op uit mijn stoel en besef dieper dan ooit: zo onontkoombaar is het einde van de wereld.

Het verdwijnen van de taal. Het verdwijnen van de laatste mens.

De theatermaker, Kris Verdonck, vertelde me later dat het stuk voortkomt uit zijn fascinatie

voor ramptoerisme. Mensen reizen naar Spitsbergen om het afkalven van het ijs te zien en juichen en huiveren als er een héél groot stuk afbreekt. Hij wil ons confronteren met onze fascinatie voor het einde en duwt je met Conversations (at the end of the world) met je neus op onze ambigue verhouding tot onze eigen ondergang.

Er zijn veel meer manieren om je in de kunst met ecologie en klimaatverandering te verstaan. Afgelopen drie jaar programmeerde ik voor Theater Rotterdam Club Imagine. Met verbeelding en denkkracht gingen deelnemers in steeds grotere kringen rond voorstellingen, dwars door het theatergebouw, op locatie in de stad. De intentie was vanaf het begin duidelijk: op het kompas van de kunst onze weg vinden in ‘de nieuwe ecologische realiteit’. Met dit afsluitende essay haal ik terugkijkend naar die omzwervingen acht beelden naar boven die als ‘waypoints’ de route en posities van de afgelopen jaren markeren.

BEELD KURT VAN DER ELST

Conversations at the end of the World, Kris Verdonck

Eén van de kunstenaars die de ontwikkeling van haar werk gedurende een seizoen verbond met Club Imagine, was Esther Kokmeijer.

Rond alle vormen van water ontvouwt zich haar kunstenaarspraktijk, die haar naar het ijs van Antarctica brengt maar ook naar de Marshalleilanden. In die archipel navigeren de zeelui niet op de sterren, maar op de golven. Ze vinden hun weg van eiland naar eiland feilloos

door patronen van golfafbreking te ‘lezen’. De kennis daarvan is diep verankerd in oude mythes en verhalen van verandering. Vakmanschap wordt van generatie op generatie zorgvuldig bewaard en doorgegeven. Met schijnbaar eenvoudige objecten als een kaart van stokjes wordt complexe kennis overgedragen. In haar werk combineert Kokmeijer de kennis en kunde van de Marshallese navigators met die van moderne oceanografen en hun computersimulaties.

Een dergelijke vaardigheid is niet alleen interessant voor de National Geographic. Het werk van Esther gaat ver voorbij de etnografie. Er zou wel eens een veel fundamentelere les in kunnen zitten, als we willen leren navigeren in onze nieuwe ecologische realiteit. Die bevat immers ogenschijnlijk ook weinig vaste punten. En, belangrijker: onze aanwezigheid beïnvloedt het systeem. We zijn geen afstandelijke beschouwers maar zitten er middenin. In die wiebelige positie moeten we onszelf voortdurend twee vragen stellen: Wie zijn we? Waar zijn we?

GOLFNAVIGATIE

Ik zet ‘de nieuwe ecologische realiteit’ en ‘waypoints’, tussen aanhalingstekens: ze nuanceren of ontkennen. Dat is nodig, want stelligheid past hier niet zo. We weten een paar dingen heel goed (over de snelheid van opwarming, over de rol van CO2 daarin, over de mens als oorzaak daarvan), maar we begrijpen eigenlijk niet goed in welke situatie dat ons brengt. Wat onze eigen verantwoordelijkheid daarin is. Individueel, collectief, of van ‘het systeem’. Wat we überhaupt nog kunnen zien als ‘zinvol handelen’.

We zijn dus verdwaald, we tasten rond in het Antropoceen, het tijdperk van de mens.

The path through the waves, installatie bij TENT met Marshallese stickcharts en computermodel.

Esther Kokmeijer i.s.m. oceanograaf Gerbrand van Vledder/TU Delft

NA DE RAMP

Die twee vragen - wie zijn we? waar zijn we?

- zijn eeuwenoud maar krijgen in de nieuwe ecologische realiteit een andere lading, omdat ze niet langer los van elkaar te stellen zijn. Wie zijn we: is de mens een worm, een bevend riet?

Of een vormende kracht die de planeet naar z’n hand zet? Waar zijn we: in de natuur die zich gewillig voegt naar ons handelen? Of is de planeet een wezen in beweging, dat ook zelf handelt, en misschien zelfs terugslaat?

De verschillende posities in beide vragen vertalen zich in sterk uiteenlopende artistieke strategieën. Kokmeijer en Verdonck zijn beiden bescheiden over de rol van de mens om zijn eigen lot in handen te nemen. Maar Verdonck plaatst de mens in een onverschillig decor, terwijl Kokmeijer hem juist in een levend ecosysteem plaatst. Niet alleen artistiek, ook maatschappelijk leidt die positie tot een andere urgentie, doet een ander appèl op ons, een andere oproep tot handelen.

Kijk eens mee naar de reeks World Stress Paintings van de Rotterdamse schilder Olphaert den Otter. In vaart geschilderde werken, gekwast met verse eitempera, in een vast formaat, met datum. De beelden herkennen we uit de krant, de titels zijn een element (vuur, water, lucht, aarde). Een voortwoekerende reeks rampen, waar het menselijk handelen nooit ver is. De mens is hier echter opvallend afwezig: geen van de nieuwsschilderijen toont iemand. Geen slachtoffers, geen aanstichters.

Er is louter de situatie.

Toch is de mens in het Antropoceen dé factor die geologische processen op wereldschaal in gang heeft gezet. Zelfs met de beste wil is dat idee niet meer te keren. Er kan dan maar één conclusie zijn: we leven niet meer vóór of zelfs midden in de catastrofe, we leven erna, en onze rol is uitgespeeld. Dat lijken we impliciet allemaal te beseffen, en het is misschien de enige verklaring waarom we niet massaal in actie komen. Het is te laat.

Uit de serie World Stress Paintings 054 vuur 27/12/2010#2, Olphaert den Otter ei-tempera op papier, 18 x 26 cm, particuliere collectie.

We moeten vooruit, zín krijgen in een toekomst die zijn tol van het heden zal vergen. We zoeken een zingevend verhaal, met verbeelding en verleiding, dat met vakmanschap uitgebouwd en ingekleurd wordt. De kunst wordt toegepaste kunst en brengt in beeld wat de alledaagse ervaring van de grote systeemverandering kan zijn. Dit is het domein van ontwerpers en architecten, zoals de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam, die ontwerpend onderzoek

en scenario-ontwikkeling in ‘de vrije culturele ruimte’ plaatsen. Ze vertrekken vanuit een grote vraag, een ‘wat als’. Wat als we volledig afscheid nemen van fossiel? Wat, als we de volledige energiebehoefte uit wind halen? Als we daarvoor met alle landen rond de Noordzee samenwerken? Alle actoren werden uitgenodigd in een proces van ontwerpend onderzoek.

Grootschalige publieke en private partijen maakten vanuit de cultuur een aanloop om een broodnodige systeemsprong te maken.

Alle actoren? Ja, alle actoren die we in beeld hebben en die een stem hebben.

Migratiepatronen van vogels waren onderdeel van het denken. Voor de vissen en andere zeewezens volgde bij nader inzien pas later vertegenwoordiging. Met al z’n veelheid, gespartel en gewoel blijkt het aardesysteem geen blanco ondergrond voor de projectie van een idee. Het is veeleisend, het vraagt zorg.

En zorg is altijd het domein van concreetheid, aanwezigheid, herhalende of zelfs bezwerende handelingen, rituelen.

TAKE CARE

Maar dat besef is niet te verdragen. Zodra je expliciet uitspreekt: ‘we zijn onmachtig’ en ‘de aarde is opgebrand’, wordt er iets wakker in je.

We spraken in Club Imagine met regelmaat over apathie, maar nooit als toestand om in te blijven hangen. De directe reflex is: op zoek naar een handelingsperspectief. We veranderen ons antwoord op de vraag ‘wie zijn we?’ om zo actief en met verbeelding vorm te geven aan onze toekomst. We nemen afstand van onze fossiele verslaving, liefst met een klinkend slotakkoord, we tikten daartoe de Shell-letters van de muur van de foyer. Maar dat is afscheid.

BEELD SALIH KILIC

*****foyer, performance omdopen Shellfoyer, Studio Spaceman 21 dec 2017, Club Imagine / Theater Rotterdam

DIEPZEELEVEN

Hoe draag je zorg voor wat je niet ziet? Wat we niet zien, is er toch zeker wel. De zeebewoners die zich opdrongen aan de ontwerpende onderzoekers hebben voorouders die diep in ons collectief geheugen liggen te sluimeren. Vergelijkbaar met het mythische zeemonster Leviathan dat gevreesd werd, zonder dat iemand het ooit zag.

Precies zo is het Antropoceen een tijdperk van krachten die zich aan de schaal en territoria van onze observatie onttrekken. De aarde heeft geen thermostaatknop. Ons kernafval is nooit ‘weg’.

We komen tot onze schrik erachter dat we een kwetsbare, beperkte soort zijn. Net als alle andere soorten moeten we onze leefomgeving vormen.

Niet als een modelkolonie, maar als basiskamp.

Waar zijn we? Socioloog en filosoof Bruno Latour constateert: ‘Ons oude idee van natuur wijkt voor een wezen in beweging, waarin menselijke activiteit en de natuurlijke wereld talloze onverwachte verbindingen aangaan.’

De vormen van presentatie en representatie waar we vertrouwd mee zijn, lijken daarvoor ontoe-

reikend. Waarom dringt iets zo overweldigends als de klimaatopgave maar zo mondjesmaat door in werk van fictie, literatuur, theater? De Indiase schrijver Amitav Ghosh stelt: ‘The essence of the Anthropocene consists of phenomena that were long ago expelled from the territory of the novelforces of unthinkable magnitude that create unbearably intimate connections over vast gaps in time and space.’

We hebben geen taal, geen vorm om hier toegang toe te vinden. Om dat toch te gaan oefenen, stelt Lotte van den Berg, in navolging van Bruno Latour, voor om Het Parlement van de Dingen bijeen te roepen. Ze ensceneert een gesprek waarin de deelnemers een stem geven aan de dingen: het zand, de zee, het plastic… Met Club Imagine deden we die onwennige oefening in de Zandwacht, een landschapskunstwerk op de uiterste punt van de Tweede Maasvlakte. Een volledige ‘man-made’ omgeving. Het opgebaggerde en opgespoten zand brengt mammoetkiezen en ander oerleven hier letterlijk naar de oppervlak. Wat zegt dat ons?

De Zandwacht, Tweede Maasvlakte, Kunstenaarsgroep Observatorium Rotterdam

Dat is een positie die nieuwsgierig maakt en die een artistieke stuwkracht heeft: we moeten die verbindingen oefenen, afstemmen. Het is als samen musiceren, waarbij de socioloog Richard Sennett een helder onderscheid maakt tussen ‘to practice’ en ‘to rehearse’. Oefenen doe je alleen, om je vaardigheid te vergroten. Repeteren doe je samen, om afstemming te vinden, om samen iets te laten ontstaan wat sensationeel is.

Om open te staan voor wat er nog niet is, voor

wat ambigu is. Precies die houding is ook nodig in ecologie, leer ik van Timothy Morton, die zegt: ‘het vermogen om abiguïteit te waarderen vormt de basis van ‘ecologisch zijn’. Je onverschilligheid tegenover ecologische kwesties is precies de plaats waar je het juiste ecologische gevoel zult aantreffen. Je weet niet waarom het je een zorg zou zijn: is dat omgekeerd niet ook wat we voelen als we iets moois ervaren?’

Bij die opvatting van kunst gedijt een praktijk die knutselt, probeert, proefondervindelijk is. Ik zag dat vanuit de coulissen in het maakproces van ‘Botanical Wasteland’ door theatermakers Bogaerdt & VanderSchoot. Een voortdurend knutselen en uitproberen in een biotoop van 12 m2. Mens, tuinslang, plastic, greenkey, projectie, soundscape - alles druipt in elkaar over. Als bezoeker van de voorstelling zie je het resultaat, maar bezoekers blijven rondhangen.

Ik betrap mezelf erop dat ik ook maar één ding wil. Niet toekijken, naar een voorstelling. Ik wil instappen, en ook aanklooien.

OEFENPLAATS

De mens plaatst zichzelf niet langer centraal in Het Parlement der Dingen. Een ongemakkelijke, onwennige ervaring. Bruno Latour zegt het zo eenvoudig: ‘Er zijn geen organismen aan de ene kant en aan de andere kant een omgeving, maar er is een vorm van coproductie door beide. Het handelingsvermogen wordt herverdeeld.’ We stellen ons mensbeeld bij en plaatsen onszelf in de categorie ‘aardbewoners’ tussen allerlei andere levensvormen met wie we deze plek delen. We krijgen weer zicht op afhankelijkheidsrelaties. Niets is met alles verbonden, alles is met iets verbonden.

BEELD BAS CZERWINSKI

Botanical Wasteland — Theater Rotterdam: Boogaerdt/Vanderschoot & Touki Delphine Mei 2019

BIG BANG

Ik wil instappen betekent ook: ik wil me verbinden, engagement aangaan. Dat bewustzijn van ecologie beperkt zich niet tot onze natuurlijke omgeving: ecologie is interactie, inter-esse.

Ecologisch leven is niet: je terugtrekken in het huisje in het bos met eigen groentetuin. Het is juist: instappen en actief vormgeven van nieuwe verbanden tussen het persoonlijke en het politieke, tussen het globale en het lokale.

Daar ligt ook de agenda voor ecologisch activisme: het bouwen van een ‘politics of belonging’, zoals ik dat terugvindt bij economische denkers als George Monbiot, Naomi Klein en Kate Raworth. De basis van hun kritiek op de ‘orthodoxe’ economie is dat die gestopt is met het expliciteren van haar doelstellingen. Als gevolg daarvan heeft een impliciete doelstelling zich van haar meester gemaakt: groei. Met als gevolg: uitputting en uitbuiting, met ‘externaliteiten’ die in een globaal productiesysteem afgewenteld kunnen worden op wat zich comfortabel buiten ons blikveld bevindt. Dat is fundamentele kritiek op een systeem. Om daar verbeeldingskracht en

activisme aan te koppelen, is systemisch denken vereist. Denken dat nieuwe, vitale verbindingen legt tussen gedeeld goed, gemeenschappen en een onderliggende economie.

Het samenkomen van die drie elementen leidde op een dag in mei tot een daverende explosie, ergens op een landje in Londen. Twee kunstenaars brachten een geldauto met aan boord 1 miljoen pond aan lokale schuldpapieren tot ontploffing. Die hadden ze voor een fractie van de waarde opgekocht op de financiële markt, een gangbaar product. Het kapitaal daarvoor verzamelden ze met de verkoop van bankbiljetten en obligaties. Vanuit een oud bankgebouw in Walthamstow werden met vakmanschap prachtige biljetten gedrukt. Ik kocht nummer 00025, een aandeel in een activistisch onderzoeksproject naar ons systeem van schuld, de ‘creditocracy’. Het project haalt dat systeem uit de schaduw en zwengelt een internationaal debat aan. De lokale echo van hun ‘Big Bang 2’ zijn de brieven die op de deurmat vallen waarin staat: uw schuld is afgelost.

ÂŁ 50 bond, genummerd en gesigneerd Hilary Powell, Bank Job / Hoe Street Central Bank

De opgave is nu om cartografie te gaan bedrijven, om de kritieke zone, de dunne schil waarin we leven, in kaart te brengen. Om het Aardse in al z’n relaties en afhankelijkheden op deze plek verder te verkennen, om te snappen wat we hier moeten met problemen die tegelijk groot én klein zijn. Nergens zal dat ons onverschillig laten, want het gaat niet langer over alleen klimaat en ecologie, maar ook over ons territorium en onze leefomgeving.

Het Aardse, dat is ook de bestemming die Latour opgeeft als we willen ontsnappen aan de coördinaten van de moderniteit, de keuze tussen het globale of het lokale. ‘Wat aanbreekt is wel degelijk een nieuw tijdvak van “grote ontdekkingen”, al lijken die ontdekkingen niet op de grootscheepse verovering van een Nieuwe Wereld die van haar bewoners is ontdaan, zoals vroeger, en ook niet op de uitzinnige vlucht in een vorm van hyper-neo-moderniteit, maar op een ingraving in de Aarde met haar duizend plooien en kronkels.’

Ergens aan het eind van de serie presenteerden we een prachtige cartografie van de Rotterdamse milieuzone. Om het ongrijpbare monster van fijnstof zichtbaar te maken, ontwikkelden twee vormgevers Ser-vies: porselein, in series, geglazuurd met Rotterdams fijnstof. Deze concentraties nemen we aan fijnstof in ons op, als we hier 25, 45, 65 jaar zijn. Dit zegt iets over wie we nu zijn, dit zegt iets over waar we nu zijn.

Durf je deze beker aan te pakken? Leeg te drinken? En dan, waar krijg je zin in? Wat ga je hier doen?

AFHANKELIJKHEDEN

Met een borrel van de Bloesembar sloten we elke Club Imagine af, drie seizoenen lang.

Een toast uitbrengen is het positief bevestigen van het gemeenschappelijke. Dankzij de Bloesembar gebeurde er nog iets anders.

‘Botanisch Sommelier’ Maidie van den Bos destilleert de essentie uit alles wat bloeit en groeit, in de Rotterdamse bodems en bermen, maar ook elders. Je proeft het land. Zo eindigden we altijd al aards.

BEELD ROEL VAN TOER

Servies met de equivalenten van 25, 45, 65 en 85 jaar Rotterdamse lucht ademen Ser-vies: Annemarie Piscaer en Iris de Kievith, foto Roel van Toer