Dybuk z Grodziska

2

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

3

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

4

FESTIWAL K U LT U R Y ŻYDOWSKIEJ W GRODZISKU MAZOWIECKIM „DYBUK Z G R O DZ I S K A”

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

5

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

Idea festiwalu poświęconego kulturze żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim narodziła się wczesną wiosną 2019 roku. Pragnąc podkreślić, a może i przypomnieć mieszkańcom tej podwarszawskiej miejscowości jej nie tak bardzo odległą, a dziś zapomnianą historię, Stowarzyszenie Nowa Kultura i Edukacja oraz wydawnictwo Taurus Edukacja i Kultura zdecydowały się upamiętnić, poprzez szereg wydarzeń, kulturalno-społeczną rolę Żydów w kształtowaniu się Grodziska Mazowieckiego na przestrzeni wieków.

zmieniliśmy formy warsztatów, wprowadziliśmy limity uczestników i, co istotne, Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim, przez publikowanie materiałów w Internecie i transmisje na żywo, stał się również wydarzeniem ogólnopolskim, zachowując jednocześnie swój quasi-lokalny charakter.

Od 12 do 18 września w Grodzisku Mazowieckim odbyło się blisko trzydzieści wydarzeń: koncerty, warsztaty dla dzieci, młodzieży i osób dorosłych, wystawy, pokazy filmowe izraelskiego kina offowego z archiwów Ambasady Izraela w Polsce. Zaprosiliśmy pisarzy i rysowników, ekspertów tematyki żydowskiej, przygotowaliśmy też szereg wideotreści, w tym warsztatów poświęconych kuchni izraelskiej.

Festiwal zorganizowany został na dwóch płaszczyznach.

Prace nad I edycją Festiwalu KulFestiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

tury Żydowskiej, co oczywiste, nie przewidziały epidemii koronawirusa SARS CoV-2. Wstępny program został w ogromnej mierze zmieniony. Musiał być, bo pandemiczne ograniczenia i obowiązujące reżimy nie mogły doprowadzić do festiwalu w pierwotnej formie.

Nowe realia i niemożność realizacji wielu artystycznych rozwiązań sprawiły, że zrezygnowaliśmy z zaproszeń międzynarodowych (ryzyko zamknięcia granic),

6

LOKALNOŚĆ

poza obecnością w tej przestrzeni

L

ulicy Obrońców Getta, nigdy nie został należycie i oddzielnie udokumentowany.

Podczas spaceru historycznego, który

Pierwsza charakteryzowała się sku-

przeprowadziliśmy razem z Łukaszem

pieniem na żydowskim aspekcie/

Nowackim, lokalnym radnym, eks-

historii Grodziska Mazowieckiego.

pertem ds. historii miasta, i osobami

Zaprosiliśmy przedstawicielki stowa-

zainteresowanymi, oznaczyliśmy

rzyszenia Odkrywamy Bliskie Historie,

farbami symboliczne linie granicy

by opowiedziały o książce, nad którą

getta grodziskiego. To działanie ma

pracują: Abyś mogła opowiedzieć,

też szerszy kontekst, edukujący miesz-

czyli wspomnieniach Fajgi Burman,

kańców Grodziska Mazowieckiego,

grodziskiej Żydówki, ocalałej z Holo-

bo wielu z nich nie wiedziało, że na

caustu. W ramach festiwalu członkinie

terenie miasta funkcjonowało getto.

zaprezentowały pierwszy przetłuma-

czony rozdział książki, której premierę

W końcu odbył się panel dyskusyjny pod

zapowiedziano na koniec roku 2020.

tytułem „Przywracanie pamięci miasta”, na który zaproszono ekspertki i eksper-

W Grodzisku Mazowieckim podczas

tów. Anna Landau-Czajka z Państwowej

II wojny światowej, po upadku powsta-

Akademii Nauk i rady programowej

nia warszawskiego, w domu przy ulicy

Żydowskiego Instytutu Historycznego,

3 Maja 50 ukrywał się Marek Edelman

Maria Nowakowska z Łódzkiego Detalu,

z członkami Żydowskiej Organizacji

Adam Sitarek z Centrum Dialogu im.

Bojowej. Na zamówienie festiwalu

Nowacki rozmawiali o działaniach

i ilustrator przygotował planszę ko-

i sposobach przywracania pamięci

miksową Edelman w Grodzisku.

miast, o przykładach dobrych działań i politykach poszczególnych miast na

W latach 1940 – 1941 na terenie dzisiejszych ulic Żwirki i Wigury, Hynka, Bałtyckiej i 11 Listopada funkcjonowało żydowskie getto.

przykładzie Grodziska Mazowieckiego, Łodzi i Warszawy.

Animatorka i ilustratorka Renata Gąsiorowska opracowała wizualizacje

Getto zostało rozwiązane w lutym

poświęcone wybranym miejscom

1941 roku, a w szczytowym momen-

żydowskim w Grodzisku Mazowieckim:

cie przebywało w nim sześć tysięcy

Synagodze, Cmentarzowi, Szkole. Po-

Żydów z Grodziska i okolic. Ten fakt,

wstał również film Miasto.

7

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

Marka Edelmana w Łodzi oraz Łukasz

Michał Rzecznik, twórca komiksów

judaistycznej. Następnie opowiedziała golemie w żydowskich wierzeniach.

P

Wszystkie wydarzenia były transmitowane na żywo na kanale festiwalu na Facebooku.

Podczas trwania festiwalu zaprezen-

SZERSZE PODEJŚCIE

towaliśmy również pięć odcinków miniprogramu kulinarnego skupionego na kuchni izraelskiej oraz dwa reportaże przedstawiające cmentarz żydowski w Grodzisku Mazowieckim i Gminę Wyznaniową Żydowską w Łodzi.

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

Globalną płaszczyznę kultury żydow-

skiej zaprezentowano poprzez koncerty

Po zakończeniu festiwalu, ale nadal

muzyki żydowskiej lub żydowskich arty-

w ramach projektu Żydowski ślad

stów. W sobotę i niedzielę, dwunastego

Grodziska Mazowieckiego, odwiedzi-

i trzynastego września, w Parku im. hr.

liśmy Gminę Wyznaniową Żydowską

Skarbków wystąpili: Paweł Szamburski

w Gdańsku, Rabina Łodzi oraz starą

z archiwami Mosze Beregowskiego,

kamienicę w Grodzisku Mazowieckim

kwintet MELECH z utworami Mordecha-

przy placu Wolności 5. W Gdańsku

ja Gebirtiga, trio Shofar, duet Nagrania

Prezes Zarządu Michał Samet opo-

Terenowe Snów ze specjalnie przygoto-

wiedział nam o cedace, w Łodzi Rabin

wanym projektem „Pocztówka z Berdy-

Dawid Szychowski wyjaśnił, o co cho-

czowa” i łódzka formacja Jidyszkajt.

dzi w szabacie i do czego służą kuczki.

W Grodzisku z Łukaszem Nowackim

W ramach warsztatów dla dorosłych

oglądaliśmy ślad po mezuzie.

śpiewano niguny, medytacyjne pieśni chasydzkie. Dzieci miały możliwość

Z większości spotkań powstały

tworzenia w 3D postaci dybuka, po-

podcasty, których serię rozpoczęła

znaliśmy elementarz stowarzyszenia

wypowiedź Rabina Polski, Michaela

HaKoach, w którym przedstawiane są

Schudricha dotycząca roli dybuka

symbole i tradycje żydowskie, a Miriam

w wierzeniach żydowskich. Pandemicz-

Synger najpierw przeprowadziła warsz-

na sytuacja już na samym początku

taty plastyczno-techniczne z symboliki

istnienia festiwalu otworzyła go na

8

szeroką społeczność, docierając do

Instytutu Dziedzictwa i Urzędu Miasta

mieszkańców nie tylko Polski, ale

i Gminy Grodzisk Mazowiecki. Festiwal

i całego świata.

trwał siedem dni, od soboty, 12 wrzePięć koncertów, odbywających się na

Co ważne, o festiwalu dowiedzieli się również potomkowie grodziskich Żydów, którzy na fanpage’u zaczęli wspominać o swoich przodkach pochowanych na żydowskim cmentarzu.

żywo 12 i 13 września, było transmitowane na żywo na kanale w mediach społecznościowych festiwalu. Koncerty zostały również zarejestrowane na żywo i udostępnione po montażu na fanpage’u i kanale na YouTubie.

Festiwal został zrealizowany dzięki dotacjom Narodowego Centrum Kultury, Fundacji PZU, Narodowego

9

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

śnia, do piątku, 18 września 2020 roku.

10

MUZYKA NA FESTIWALU

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

11

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

„

M Pomyślał, że tę pomyłkę fotograficzną można potraktować jako coś w rodzaju przekazu

i nazwał go symbolicznie „pocztówką z Berdyczowa”

M U Z Y K A

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

NAGRANIA TERENOWE SNÓW „POCZTÓWKA Z BERDYCZOWA” KONCERT REMKA HANAJA I PAWŁA NOWICKIEGO

Przez kilka ostatnich lat pojawiało

zbiory fonograficzne narodowej bibliote-

się w necie regularnie zdjęcie kapeli

ki Ukrainy, zapisy dźwiękowego świata

żydowskiej z Grodziska Mazowieckie-

żydowskiego z Wołynia i Podola, sprzed

go. Stało się wręcz elementem pejzażu

ponad 100 lat. Pomyślał, że tę pomył-

pamięci o grodziskich Żydach.

kę fotograficzną można potraktować

jako coś w rodzaju przekazu i nazwał

Kiedy Remek Hanaj dotarł – z wrodzo-

go symbolicznie „pocztówką z Berdy-

nej ciekawości – do skanu źródłowej

czowa”, pocztówką dźwiękową spoza

publikacji zdjęcia w żydowskiej gazecie

uporządkowanego zwyczajowo i histo-

amerykańskiej z 1925 r., okazało się,

rycznie czasu oraz przestrzeni. Razem

że fotografia Menachema Kipnisa,

z Pawłem Nowickim postanowili odpo-

śpiewaka i fotografa – została na stro-

wiedzieć na tę pocztówkę koncertem.

nie Yivo Institute błędnie podpisana

i w rzeczywistości przedstawia kapelę żydowską z ziem dzisiejszej Ukrainy.

Traf chciał, że Hanaj poznał wtedy

12

13

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

14

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

15

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

16

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

M

M U Z Y K A

SHOFAR

Zespół Shofar założony został przez

Pełen transu występ podczas Festiwalu

Raphaela Rogińskiego w 2007 r. Od

Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazo-

początku swojej działalności na jego

wieckim podkreślił szlachetność nad-

program składają się utwory związane

chodzącej płyty tria. Niemal godzinny

z mistyczną tradycją żydowską.

koncert Shofar krążył wokół lirycznych, mantrycznych melodii, z góry narzuca-

Utwory, które wykonują pochodzą

jących słuchaczom stan skupienia.

z przedwojennych badań muzykologicznych z terenów Ukrainy, Polski

i Mołdawii. To najczęściej „niguny”,

czyli „magiczne pieśni religijne mają-

17

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

ce wprowadzać w trans i ekstazę”.

18

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

19

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

„

M Klarnecista, posiłkując się współczesnym

warsztatem oraz efektami elektronicznymi,

kreuje niezwykle osobistą, wielobarwną opowieść.

M U Z Y K A

PAWEŁ SZAMBURSKI GRA ZE ZBIORÓW MOSZE BEREGOWSKIEGO

Solowy występ Pawła Szamburskiego,

Łącząc melodie pochodzące z bogatej

członka tria Bastarda, Cukunft, Ircha

spuścizny chasydzkiej dynastii Modrzyc

Quartet, współzałożyciela Lado ABC

ze zbiorami Mosze Beregowskiego

i Ladomku przeniósł mieszkańców

i improwizowanymi standardami,

Grodziska Mazowieckiego w świat

z których muzyk słynie, drugiego dnia

żydowskiej muzyki ludowej Mosze

festiwalu usłyszeliśmy przejmujące

Beregowskiego. Pochodzący z Ukrainy

kompozycje na klarnet i elektronikę.

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

etnomuzykolog, folklorysta i kolekcjo-

ner dźwięków przez ponad czterdzieści lat pracy badawczej zebrał setki ma-

teriałów z żydowską muzyką ludową.

Zbiory Beregowskiego studiował

Paweł Szamburski, który w Grodzisku

Mazowieckim zaprezentował autorskie interpretacje ukraińskiego naukowca.

20

21

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

22

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

23

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

24

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

25

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

26

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

M M U Z Y K A

MELECH PLAYS GEBIRTIG

Kwartet MELECH, na zamówienie

Tam, gdzie na płycie kwartet grał

Tzadik Poznań Festival, przygotował

szybko i energicznie, na festiwalu sły-

w 2015 roku materiał poświęcony

szeliśmy powolne, leniwe kompozycje

twórczości Mordechaja Gebirtiga. Po

wypełnione wolną improwizacją.

pięciu latach zespół, w rozszerzonym o drugiego kontrabasistę składzie

Improwizacja to w wypadku MELECH

zaprezentował płytę w nowej aranżacji.

słowo klucz. Zespół płynął po tematach kompozycji Gebirtiga, po melodiach

I w Grodzisku podczas Festiwalu Kultu-

przedwojennego żydowskiego Krakowa,

ry Żydowskiej usłyszeliśmy nagrania

tworząc własne, niemal alchemiczne

w nowych aranżacjach, z innym tem-

brzmienie.

„

Melech, wyjątkowo jako kwintet, zagrał materiał z płyty Gebirtig.

27

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

pem, zagrane w odmiennym klimacie.

28

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

29

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

M

M U Z Y K A

JIDYSZKAJT

Jidyszkajt. Żydowska dusza.

godzinnego koncertu słyszeliśmy

Żydowskie przedwojenne i syna-

stare żydowskie utwory utrzymane

gogalne pieśni śpiewane po

w pełnych ekspresji aranżacjach.

hebrajsku, aramejsku i w jidysz.

Pochodzący z Łodzi zespół wystąpił

pierwszy raz poza Łodzią, na dodatek Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

w zupełnie nowym składzie. Podczas

30

31

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

32

FILM

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

33

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim przygotował również szereg wydarzeń dla miłośników kinematografii. Wszystkie projekcje filmowe odbywały się w przestrzeni studyjnego kina Wolność, a od poniedziałku do piątku zaprezentowaliśmy pięć filmów: cztery w ramach Klubu Filmowego Ambasady Izraela w Polsce (dwie premiery w poniedziałek z powtórkami we wtorek i dwie premiery w środę z powtórkami w czwartek) oraz na zamknięcie festiwalu, pochodzącego z 1937 roku Dybuka. Osobnym wydarzeniem było „filmowe spotkanie” z twórczością Stefana i Franciszki Themersonów. Dzięki współpracy z Galerią Wymiany w przestrzeni grodziskiej Mediateki zaprezentowaliśmy trzy wideomateriały ze zbiorów profesora Józefa Robakowskiego, założyciela galerii. Podczas „Poznajcie Themersonów” można było obejrzeć, między innymi, dokument Europa 2.

34

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

F F I L M

KLUB FILMOWY AMBASADY IZRAELA W POLSCE

Dzięki współpracy Festiwalu z Ambasadą Izraela w Polsce, grodziszczanie i grodziszczanki mogli w studyjnym kinie Wolność obejrzeć cztery filmy niezależnego, offowego kina izraelskiego. Wybraliśmy różnorodne produkcje: Przyjeżdża orkiestra z 2007, Swat z 2010, Moja kochana siostra z 2011 i Ruszanie pod górę z 2014.

Na salę kinową, liczącą czterdzieści miejsc, zapraszaliśmy dwudziestu chęt-

odbierać bezpłatne bilety na wybrane seanse. Liczba dwudziestu osób spowodowana była limitami związanymi z epidemią koronawirusa.

Kino Wolność mieści się w zabytkowej, pochodzącej z XIX wieku willi Radogoszcz.

35

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

nych, którzy w budynku Mediateki mogli

KLU FILM Przyjeżdża orkiestra (2007)

kuzynce swojego przyjaciela Berniego.

Tamara właśnie wróciła z Ameryki

Oryginalna i opowiedziana z wyjąt-

i wciąż opowiada o prawach kobiet, wol-

kowym humorem historia egipskiej

nej miłości i rock’n’rollu. Różne wątki

orkiestry, która zagubiła się

z życia Arika zbiegają się w zaskaku-

w Izraelu. Zespół miał zagrać na

jącą, miejscami zabawną, a miejscami

uroczystym otwarciu centrum kul-

wzruszającą opowieść o dojrzewaniu.

turalnego. Niestety, nikt nie odebrał muzyków z lotniska, ci więc decydują się znaleźć drogę sami…

Moja kochana siostra (2011)

Film ten, przywodzący na myśl

Moja kochana siostra jest współcze-

dzieła Emira Kusturicy, to żywioło-

sną legendą marokańskich Żydów.

wa, pełna egzotycznego uroku

Film opowiada o miłosnym trójkącie

i absurdalnego humoru opowieść

z udziałem prostej i przesądnej Rahmy,

z nieokiełznaną orientalną muzyką

jej obcesowego męża Roberta i ducha

w tle. Komedia, romans i szczypta

pięknej siostry Rahmy-Marie. Rahma

nostalgii w energetyzującej pigułce.

miała udział w śmierci siostry -nakła-

niając rodzinę do wygnania jej po tym,

Film zdobył główną Nagrodę

jak Marie poślubiła arabskiego rybaka.

Publiczności na 23 Warszawskim Międzynarodowym Fe-

W filmie obserwujemy emocjonującą

stiwalu Filmowym.

i pełną pasji drogę Rahmy i Roberta

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

do miłości i wzajemnej akceptacji.

Ta momentami nierzeczywista legenda

Swat (2010)

rozgrywa się w ubogiej dzielnicy jedne-

go z peryferyjnych miast Izraela.

Arik, nastolatek dorastający w Hajfie

w 1968 r., dostaje pracę u swata Yankelego Bride’a. Tajemniczy Yankele,

Ruszanie pod górę (2014)

ocalały z Holokaustu, urzęduje w biurze na tyłach podrzędnego teatru prowa-

Komediodramat opowiadający histo-

dzonego przez rodzinę siedmiorga

rię dobrze sytuowanej jerozolimskiej

rumuńskich karłów. Yankele wprowadza

rodziny. Ora trafia do szpitala w stanie

Arika w nieznany świat dorosłych...

śpiączki w wyniku wypadku samocho-

Gdy Arik zaczyna poznawać tajniki ludz-

dowego. Jej dzieci i cała rodzina stara

kich uczuć, zakochuje się w Tamarze,

się jej pomóc. Do grona bohaterów 36

UB MOfilmu należy duet chirurgów plastycz-

z córką Leą (Lili Liliana) pojawia się

nych, poruszającysię na wózku trener

młody wędrowiec Chonen (Leon

maratonów, twardy prywatny detektyw,

Liebgold), który w miejscowej jeszibie

instruktor jogi, zmysłowa tancerka

studiować ma Talmud. Śpi w bożnicy,

brzucha i gwiazda kina arabskiego.

posiłki zaś spożywa w domu Sendera.

W sercach Lei i Chonena od pierwszego spojrzenia zaczyna płonąć gorące

uczucie miłości, ale Lea przeznaczona

Dybuk

jest przez ojca dla bogatego Żyda,

Skoro pierwsza edycja Festiwalu

który ma jej zapewnić dostatnie życie.

Kultury Żydowskiej nosiła nazwę

Przez przypadek Sender dowiaduje

„Dybuk z Grodziska”, w ramach fil-

się, że Chonen jest synem jego przy-

mowej części wydarzenia nie mogło

jaciela Nissena, mimo to nie zamierza

zabraknąć seansu dzieła Michała

wypełnić złożonej przed laty przysięgi

Waszyńskiego z 1937 roku, Dybuka.

i czyni przygotowania do ślubu córki.

Zrozpaczony Chonen zamyka się

Opis produkcji:

w bożnicy i w mistycznym transie

W małej kresowej miejscowości Miro-

wzywa na pomoc szatana, któremu

pol podczas uroczyście obchodzonego

obiecuje oddać ciało i duszę w zamian

przez Żydów święta Hoszana Raba,

za możliwość posiadania Lei. Nad

spotykają się jak co roku, mieszkają-

ranem zostaje znaleziony martwy...

cy na co dzień z dala od siebie, dwaj

przyjaciele, Sender (Mojżesz Lipman) swej serdecznej przyjaźni składają

przysięgę połączenia w przyszłości

Wydarzenie organizowane we

swych nienarodzonych jeszcze dzieci,

współpracy z Galerią Wymiany.

jeśli będą to chłopiec i dziewczynka, węzłem małżeńskim. W drodze po-

Założyciel Galerii Wymiany, profesor

wrotnej do domu Nissen tonie w czasie

Józef Robakowski, na spotkanie

burzy w wezbranych falach rzeki, którą

Poznajcie Themersonów wybrał wy-

podróżuje, w tym czasie jego żona rodzi

bitne produkcje Stefana i Franciszki

syna. Natomiast Sender dowiaduje się

Themersonów, uznanego małżeństwa,

po powrocie, że został ojcem córki, nie-

artystów pochodzących z Płocka.

stety matka umiera podczas porodu...

Mija osiemnaście lat...Pewnego dnia w Brynicy, gdzie mieszka Sender 37

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

Poznajcie Themersonów

i Nissen (Gerszon Lemberger). W imię

38

SZTU KA

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

39

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

S

S Z T U K A

ŚLADY / TRACES – WYSTAWA PRAC GEORGII NOWAK

O ile „Poznajcie Themersonów”

niem było przygotowanie relacji online

było łącznikiem pomiędzy filmem

z otwarcia i wideooprowadzanie ku-

i sztuką, tak wystawa prac Georgii

ratorskie przeprowadzone przez Elizę

Nowak zatytułowana „ŚLADY /

Gaust, która dokonała wyboru i selekcji

TRACES” w całości oddaje charakter

prac australijsko-polsko-żydowskiej

artystyczny wydarzenia.

artystki mieszkającej na co dzień w Australii.

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

Wystawa odbyła się na żywo w Mediatece (i była otwarta od 14 września do 6 października), a osobnym wydarze-

40

41

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

„

S

Z Łodzi do Grodziska przyjechała wystawa edukacyjna stworzona przez uczniów.

S Z T U K A

MAREK EDELMAN – CZŁOWIEK

W 2019 roku w Polsce obchodzono

ziemiach polskich, walce w dwóch po-

stulecie urodzin Marka Edelmana –

wstaniach w Warszawie. Każda plansza

ostatniego przywódcy powstania

opatrzona jest cytatem Edelmana.

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

w getcie warszawskim, współpracownika KOR, „sumienia solidarności”. Chcąc

Wydarzenie odbyło się w przestrzeni

go uhonorować, uczestnicy projektu

Poczekalni PKP, całość została również

edukacyjnego „Kurier FM” stworzyli

zaprezentowana w wersji online, na

mobilną wystawę opowiadającą o życiu

fanpage’u festiwalu.

patrona Centrum Dialogu w Łodzi.

Wystawa, w całości stworzona przez

uczniów łódzkich szkół średnich, skupia się na wojennych doświadczeniach

Marka Edelmana – tworzeniu gett na

42

43

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

44

WARSZ TAT Y

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

45

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

Festiwal miał też swoje kreatywne oblicze. Przygotowaliśmy warsztaty dla najmłodszych, młodzieży i osób dorosłych. Odbyły się również dwa seminaria-wykłady (literacki i artystyczno-literacki).

46

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

W W A R S Z T A T Y

DYBUK W 3D

Przy współpracy z Biblioteką Publiczną w Grodzisku Mazowieckim w sali

YouMedia przeprowadziliśmy warszta-

ty dla dzieci w wieku wczesnoszkolnym (7 – 9 lat), podczas których uczestnicy mogli poznać tajniki tworzenia na

drukarkach i długopisach 3D. Dzieci mogły obserwować, w jaki sposób

pracują drukarki 3D oraz mogły samodzielnie stworzyć postaci dybuka za pomocą technologii długopisów 3D.

a pracownik Biblioteki przedstawił

również pozostały asortyment sali

YouMedia, możliwy do wykorzystywa-

nia przez najmłodszych mieszkańców gminy Grodzisk Mazowiecki podczas zabaw i warsztatów.

47

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

Zajęcia były transmitowane na żywo,

„

W

Warsztaty z Miriam Synger okazały się być prawdziwą radością dla wszystkich dzieci.

W A R S Z T A T Y

ZRÓBMY SOBIE MENORĘ

Miriam Synger, animatorka kultury,

charakter edukacyjny połączony

była założycielka żydowskiego przed-

z rozwojem właściwości manualnych.

szkola Matanel w Łodzi, podczas

warsztatów plastycznych przeprowa-

Zajęcia odbywały się również w wersji

dzonych przed budynkiem Mediateki,

cyfrowej, transmitowanej na kanale

uczyła uczestników, jak zrobić symbole

festiwalu na Facebooku.

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

pochodzące z religii żydowskiej.

Dzieci mogły samodzielnie wykonać między innymi menory czy gwiazdy Dawida, poznając jednocześnie ich znaczenie i historię. Zajęcia miały

48

49

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

50

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

51

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

52

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

W

W A R S Z T A T Y

O GOLEMIE / OPOWIEŚĆ DLA DZIECI

W niedzielne popołudnie przed gro-

na żywo na Facebooku, a podcast

dziską Mediateką Miriam Synger

z opowieścią został opublikowany na

opowiedziała o znaczeniu Golema

stronie internetowej festiwalu jako

w kulturze żydowskiej.

słuchowisko.

ogromną liczbę zainteresowanych,

spotkanie było również transmitowane

53

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

Teatr dla najmłodszych przyciągnął

54

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

55

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

56

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

W W A R S Z T A T Y

ELEMENTARZ HAKOACH

Łódzkie stowarzyszenie HaKoach,

dzięki finansowemu wsparciu sto-

warzyszenia Nomada z Wrocławia, przygotowało karty poświęcone

tradycjom, symbolice i wierzeniom w judaizmie i kulturze żydowskiej.

Ilustrowane karty przedstawiają alfabet, postaci czy święta. Warsztaty

z elementarzem odbyły się w momen-

cie obchodzenia przez Żydów Nowego Roku (Rosz Haszana). Podczas warszsię, między innymi, czym są mezuzy,

hamantasze (ciasteczka) czy poznać historię lewiatana, golema lub jak

obchodzi się poszczególne święta – Purim, Sukkot, Chanuka i Szabat.

Warsztaty odbyły się w formie stacjonarnej i online.

57

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

tatów uczestnicy mogli dowiedzieć

W

W A R S Z T A T Y

SPOTKANIE Z MIKOŁAJEM GRYNBERGIEM

Mikołaj Grynberg wydał w tym

seminarium, autor opowiedział

roku w wydawnictwie Czarne

o swojej najnowszej książce, historii

nową książkę Poufne.

Żydów i formach tworzenia. Spotkanie poprowadziła Eliza Gaust z Centrum

Podczas spotkania, warsztatów

Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi.

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

utrzymanych w formie wykładu/

58

59

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

60

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

61

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

62

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

„

W Z planszy komiksowej dowiadujemy się, że za kryjówkę obrano dom przy ulicy 3 Maja 50.

W A R S Z T A T Y

SPOTKANIE Z MICHAŁEM RZECZNIKIEM / PLANSZA KOMIKSOWA O POBYCIE EDELMANA W GRODZISKU MAZOWIECKIM

Podczas spotkania z Michałem

dzisku oraz zdradził tajniki pracy nad

Rzecznikiem, ilustratorem i autorem

zamówieniami komiksowymi, między in-

komiksów, zaprezentowano planszę

nymi o sposobach pracy z archiwaliami.

Komiks dostępny jest w wersji fizycznej jako wydrukowana plansza w formacie B2, a także w postaci cyfrowej (plik PDF) umieszczonej na stronie Festiwalu.

Marka Edelmana i członków oraz członkiń Żydowskiej Organizacji

Bojowej w Grodzisku Mazowieckim.

Z planszy komiksowej dowiadujemy się, że za kryjówkę obrano dom przy ulicy 3 Maja 50, czyli Dom Kossobudzkich.

Autor w interesujący i zabawny sposób opowiedział historię Edelmana w Gro-

63

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

komiksową Edelman w Grodzisku,

upamiętniającą kilkumiesięczny pobyt

64

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

65

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

„

W Dzięki warsztatom ze śpiewów nigunów

uczestnicy mogli zapoznać się z tradycyjnym śpiewem chasydzkim.

W A R S Z T A T Y

ŚPIEW NIGUNÓW

Dawid Gurflinkiel, piosenkarz w zes-

się do tradycji panujących w Grodzisku

pole Jidyszkajt, podczas warsztatów

jeszcze sto lat temu.

ze śpiewu nigunów, we współpracy z gitarzystą Jakubem Jungiem,

Podczas spotkania prowadzący opo-

zanurzył się w świat mistycznych,

wiadał żydowskie historie i anegdoty

chasydzkich nuconych melodii, bo

kulturalne.

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

właśnie tym są niguny.

Specyficzny typ żydowskiego melodyj-

nego śpiewu w Poczekalni PKP pozwolił

Warsztaty odbyły się w formie stacjonarnej i online.

uczestnikom warsztatów przybliżyć

66

67

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

W

W A R S Z T A T Y

ABYŚ MOGŁA OPOWIEDZIEĆ – SPOTKANIE WOKÓŁ KSIĄŻKI

Stowarzyszenie Odkrywamy Bliskie

oraz tłumaczkami zaangażowanymi

Historie podjęło się projektu prze-

w działanie. Pierwszy rozdział książki

tłumaczenia i wydania książki Fajgi

dostępny jest w Internecie, kolejne –

Burman, ocalałej z Holocaustu gro-

już w wersji drukowanej – powinny

dziskiej Żydówki, która spisała swoje

ukazać się pod koniec 2020 roku.

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

wspomnienia w publikacji So You Can Tell. Stowarzyszenie pracuje właśnie

Z wydarzenia zarejestrowano pod-

nad polską edycją zatytułowaną Abyś

cast, wywiad dostępny na platformie

mogła opowiedzieć.

Soundcloud stowarzyszenia Nowa Kultura i Edukacja.

Podczas Festiwalu Kultury Żydowskiej

odbyło się spotkanie z przedstawicielką stowarzyszenia, dr Agnieszką Szurek,

68

69

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

70

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

„ Oznaczenie linii getta grodziskiego było dla nas absolutnym priorytetem.

Działanie dwutorowe. Fizycznie

Żwirki i Wigury, Hynka i Bałtyckiej.

w połowie września odbył się spacer

To najbardziej prawdopodobny

historyczny, podczas którego farbą,

układ, którego nie da się jedno-

przy pomocy wałków, pędzli i szablo-

znacznie zweryfikować ze względu

nów, oznaczono symboliczne granice

na niewystarczające źródła – zdję-

getta grodziskiego.

cia, plany, mapy i wspomnienia.

Cyfrowo – porównaliśmy mapy Gro-

Spacer po ulicach Grodziska Mazowieckiego został również uwieczniony materiałem wideodostępnym na naszym fanpage’u.

dziska Mazowieckiego z roku 2020 i z połowy lat trzydziestych, zaznaczając na obu planach miasta linie okalające obszar getta żydowskiego.

Getto grodziskie mieściło się w obszarze dzisiejszych ulic 11 Listopada,

71

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

OZNACZANIE GRANIC GETTA GRODZISKIEGO

„ Panel dyskusyjny zaprezentował dobre przykłady dbania o żydowską pamięć miast.

PANEL EKSPERCKI / PRZYWRACANIE PAMIĘCI MIAST

W przestrzeni Mediateki odbył się pa-

i Łukaszem Nowackim rozmawiano

nel dyskusyjny/ekspercki prowadzony

o sposobach pielęgnowania i przy-

przez Piotra Strzemiecznego z udzia-

wracania żydowskiej pamięci miast.

łem ekspertów w dziedzinie historii,

Opowiadano o sposobach i dobrych

dziejów Żydów, spraw społecznych

praktykach podejmowanych przez

i architektury.

władze miast Grodziska Mazowieckie-

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

go, Łodzi, Warszawy oraz inicjatywach Razem z profesor Anną Landau-Czajką,

oddolnych.

Adamem Sitarkiem, Marią Nowakowską

72

73

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

74

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

„ Zakończenie tygodniowego festiwalu odbyło się również w The Park.

W restauracji The Park znajdującej

występujący w takich zespołach jak

się na parterze budynku Mediateki

Demolka, Już nie żyjesz czy 19 wiosen

podczas trwania Festiwalu odbywał

Grzegorz Fajngold. W kameralnej od-

się tydzień kuchni izraelskiej, podczas

słonie można było wysłuchać granych

którego można było spróbować takich

przez DJ-a Fagota izraelskich i klezmer-

dań jak sabih, falafel czy żydowski

skich szlagierów z przeróżnych gatunków

placek czekoladowy.

muzycznych, od popu, przez elektronikę, po disco, rocka i twórczość ludową.

Zakończenie tygodniowego festiwalu odbyło się również w The Park, gdzie DJ set wykonał DJ Fagot, czyli

75

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

TYDZIEŃ KUCHNI IZRAELSKIEJ W THE PARK ORAZ DJ FAGOT LIVE SET

76

WIDEO

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

77

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

78

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

W W I D E O

MINIPROGRAM KULINARNY

Jeszcze przed rozpoczęciem Festiwalu

przygotowano pięć odcinków programu kulinarnego poświęconego kuchni izraelskiej i żydowskiej.

W plenerowej scenerii zrealizowano

krótkie wideotreści prezentujące takie

dania jak falafel tradycyjny (z ciecierzy-

cy), falafel z bobu, hummus, szakszuka,

tabbouleh i krótki instruktaż samodzielnego stworzenia bliskowschodniej

Filmy dostępne są na fanpage’u Festiwalu. Do czterech z pięciu produkcji dodano tłumaczenie migowe.

79

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

mieszanki przypraw, czyli baharat.

„

W Dzięki filmom lepiej poznajemy żydowski

Grodzisk i historię Gminy Żydowskiej w Łodzi.

W I D E O

REPORTAŻE

We współpracy z łódzkim stowa-

cych dołączono również napisy

rzyszeniem HaKoach przygotowano

w języku polskim umożliwiające

dwa reportaże: pierwszy poświę-

lepsze zrozumienie wideo.

cony cmentarzowi żydowskiemu w Grodzisku Mazowieckim oraz drugi – przedstawiający Gminę

Wyznaniową Żydowską w Łodzi.

Filmy dostępne są na fanpage’u Festiwalu oraz na kanale na YouTubie.

Filmy wzbogacono o tłumaczenie

migowe oraz tłumaczenie w języku Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

angielskim. Dla osób niedosłyszą-

80

81

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

W

W I D E O

KULTURA I TRADYCJE ŻYDOWSKIE W MINIFILMIKACH

Podczas i po festiwalu przygotowano

Drugi film, podzielony na dwie części,

krótkie, kilkuminutowe filmy przedsta-

powstał w siedzibie Gminy Wyznanio-

wiające wybrane święta, zagadnienia

wej Żydowskiej w Gdańsku. Nagrywany

i zwyczaje z kultury i religii Żydów.

między Rosz Haszana a Jom Kipur

materiał poświęcony został cedace

Pierwszy film, zarejestrowany w Gro-

(obowiązek wspierania potrzebujących).

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

dzisku Mazowieckim, przedstawia

Łukasza Nowackiego, grodziskiego

W Łodzi zarejestrowaliśmy Rabina

eksperta do spraw historii, opowia-

Łodzi, Dawida Szychowskiego. Opowie-

dającego w kamienicy przy placu

dział o kuczkach i związanych z nimi

Wolności 5 o mezuzach. W tej właśnie

świętem Sukkot, a także o Szabasie.

kamienicy można było do niedawna

znaleźć ślady po ostatnich mezuzach, czyli zwitkach pergaminu z fragmentem Tory trzymanych w specjalnych

pojemnikach metalowych, szklanych,

drewnianych lub wykonanych z kości.

82

83

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

84

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

„

W Animacje przedstawiające żydowski Grodzisk to efekt wspólnej pracy Renaty Gąsiorowskiej i Joanny Szumacher.

W I D E O

WIZUALIZACJE

W ramach promocji zadania powstały

w której uczyły się żydowskie dzieci;

również cztery krótkie wizualizacje

cmentarzowi, a dodatkowe wideo

poświęcone żydowskiemu śladowi

ukazuje miasto Grodzisk Mazowiecki

Grodziska Mazowieckiego.

w ujęciu POV (Point of view, czyli

punkt widzenia) tytułowego Dybuka.

Cztery wideoprodukcje prezentują

miejsca w Grodzisku Mazowieckim przypominające o ważnych dla

żydowskiej historii miasta: nieistnie-

85

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

jącej już dziś synagodze; szkole,

„ Dzięki dofinansowaniu partnerów byliśmy w stanie zrealizować blisko 30 wydarzeń rozłożonych na 7 dni

WSPÓŁPRACA

Projekt Festiwal Kultury Żydowskiej

tucje: Willa Radogoszcz, Mediateka,

w Grodzisku Mazowieckim to efekt

Poczekalnia PKP, a także Biblioteka

współpracy organizatorów – Stowa-

Publiczna Gminy Grodzisk Mazowiecki.

rzyszenia Nowa Kultura i Edukacja

Merytorycznie Festiwal Kultury Ży-

oraz Wydawnictwa Taurus Edukacja

dowskiej w Grodzisku Mazowieckim

i Kultura – z wieloma instytucjami.

wzbogacili: Ambasada Izraela w Polsce, Centrum Dialogu im. Marka Edelmana

Działanie nie udałoby się bez wsparcia

w Łodzi, Galeria Wymiany, HaKoach.

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

finansowego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Narodo-

Partnerem gastronomicznym Festiwalu

wego Centrum Kultury (zadanie Dybuk

była restauracja The Park, która na czas

z Grodziska zrealizowano w ramach

trwania wydarzenia otworzyła się na

programu Kultura w sieci), Fundacji

kuchnię izraelską i bliskowschodnią.

PZU (zadanie Festiwal Kultury Żydowskiej. Edycja Dybuk z Grodziska),

Festiwal Kultury Żydowskiej w Gro-

Narodowego Instytutu Dziedzictwa

dzisku Mazowieckim w 2020 roku

(zadanie Żydowski ślad Grodziska

został objęty Honorowym Patronatem

Mazowieckiego) oraz Urzędu Miasta

Burmistrza Grodziska Mazowieckiego.

i Gminy Grodzisk Mazowiecki.

Logistycznie organizatorów wsparł Ośrodek Kultury Gminy Grodzisk Mazowiecki oraz podległe mu insty-

86

87

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

DZIĘ KUJ

88

89

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim

ĘJE-

Festiwal Kultury Żydowskiej Dybuk z Grodziska Publikacja towarzysząca festiwalowi Tekst: Kacper Puchalski, Piotr Strzemieczny Skład, oprawa graficzna: Joanna Szumacher Zdjęcia: Renata Gąsiorowska (grafiki na stronie 82), HaWa (str. 2, 4, 7, 9, 10, 12, 14, 15, 16, 18, 20, 21, 24, 25, 26, 28, 29, 32, 36, 37, 40, 41, 42, 43, 47, 48, 50, 51, 52, 56, 58, 74, 75), Łukasz Karolak (str. 68), materiały własne (str. 44, 54, 67, 73, 76, 79, 81), Michał Rzecznik (plakat na str. 60), Agnieszka Strzemieczna-Karolak (str. 30, 31, 39, 62, 65, 71).

ISBN: 978-83-64854-17-0 Druk: Nigra Blanka

Katarzyna Woźniak Agencja Reklamowa Nigra Blanka tel.: 790 221 245 k.wozniak@nigrablanka.pl biuro@nigrablanka.pl www.nigrablanka.pl ul. Andrzeja 3, 95-100 Zgierz

Wydawnictwo Taurus / Stowarzyszenie Nowa Kultura i Edukacja www.nkie.pl Grodzisk Mazowiecki, 2020

Zadanie Dybuk z Grodziska dofinansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach Programu Kultura w sieci.

Zadanie Żydowski ślad Grodziska Mazowieckiego dofinansowano w ramach programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa - Wspólnie dla Dziedzictwa.

Zadanie Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim. Edycja Dybuk z Grodziska sfinansowano ze środków Fundacji PZU.

Zadanie objęto Honorowym Patronatem Burmistrza Grodziska Mazowieckiego.

91

Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim