2
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
3
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
4
FESTIWAL K U LT U R Y ŻYDOWSKIEJ W GRODZISKU MAZOWIECKIM „DYBUK Z G R O DZ I S K A”
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
5
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
Idea festiwalu poświęconego kulturze żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim narodziła się wczesną wiosną 2019 roku. Pragnąc podkreślić, a może i przypomnieć mieszkańcom tej podwarszawskiej miejscowości jej nie tak bardzo odległą, a dziś zapomnianą historię, Stowarzyszenie Nowa Kultura i Edukacja oraz wydawnictwo Taurus Edukacja i Kultura zdecydowały się upamiętnić, poprzez szereg wydarzeń, kulturalno-społeczną rolę Żydów w kształtowaniu się Grodziska Mazowieckiego na przestrzeni wieków.
zmieniliśmy formy warsztatów, wprowadziliśmy limity uczestników i, co istotne, Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim, przez publikowanie materiałów w Internecie i transmisje na żywo, stał się również wydarzeniem ogólnopolskim, zachowując jednocześnie swój quasi-lokalny charakter. Od 12 do 18 września w Grodzisku Mazowieckim odbyło się blisko trzydzieści wydarzeń: koncerty, warsztaty dla dzieci, młodzieży i osób dorosłych, wystawy, pokazy filmowe izraelskiego kina offowego z archiwów Ambasady Izraela w Polsce. Zaprosiliśmy pisarzy i rysowników, ekspertów tematyki żydowskiej, przygotowaliśmy też szereg wideotreści, w tym warsztatów poświęconych kuchni izraelskiej.
Festiwal zorganizowany został na dwóch płaszczyznach.
Prace nad I edycją Festiwalu KulFestiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
tury Żydowskiej, co oczywiste, nie przewidziały epidemii koronawirusa SARS CoV-2. Wstępny program został w ogromnej mierze zmieniony. Musiał być, bo pandemiczne ograniczenia i obowiązujące reżimy nie mogły doprowadzić do festiwalu w pierwotnej formie. Nowe realia i niemożność realizacji wielu artystycznych rozwiązań sprawiły, że zrezygnowaliśmy z zaproszeń międzynarodowych (ryzyko zamknięcia granic),
6
LOKALNOŚĆ
poza obecnością w tej przestrzeni
L
ulicy Obrońców Getta, nigdy nie został należycie i oddzielnie udokumentowany. Podczas spaceru historycznego, który
Pierwsza charakteryzowała się sku-
przeprowadziliśmy razem z Łukaszem
pieniem na żydowskim aspekcie/
Nowackim, lokalnym radnym, eks-
historii Grodziska Mazowieckiego.
pertem ds. historii miasta, i osobami
Zaprosiliśmy przedstawicielki stowa-
zainteresowanymi, oznaczyliśmy
rzyszenia Odkrywamy Bliskie Historie,
farbami symboliczne linie granicy
by opowiedziały o książce, nad którą
getta grodziskiego. To działanie ma
pracują: Abyś mogła opowiedzieć,
też szerszy kontekst, edukujący miesz-
czyli wspomnieniach Fajgi Burman,
kańców Grodziska Mazowieckiego,
grodziskiej Żydówki, ocalałej z Holo-
bo wielu z nich nie wiedziało, że na
caustu. W ramach festiwalu członkinie
terenie miasta funkcjonowało getto.
zaprezentowały pierwszy przetłuma-
czony rozdział książki, której premierę
W końcu odbył się panel dyskusyjny pod
zapowiedziano na koniec roku 2020.
tytułem „Przywracanie pamięci miasta”, na który zaproszono ekspertki i eksper-
W Grodzisku Mazowieckim podczas
tów. Anna Landau-Czajka z Państwowej
II wojny światowej, po upadku powsta-
Akademii Nauk i rady programowej
nia warszawskiego, w domu przy ulicy
Żydowskiego Instytutu Historycznego,
3 Maja 50 ukrywał się Marek Edelman
Maria Nowakowska z Łódzkiego Detalu,
z członkami Żydowskiej Organizacji
Adam Sitarek z Centrum Dialogu im.
Bojowej. Na zamówienie festiwalu
Nowacki rozmawiali o działaniach
i ilustrator przygotował planszę ko-
i sposobach przywracania pamięci
miksową Edelman w Grodzisku.
miast, o przykładach dobrych działań i politykach poszczególnych miast na
W latach 1940 – 1941 na terenie dzisiejszych ulic Żwirki i Wigury, Hynka, Bałtyckiej i 11 Listopada funkcjonowało żydowskie getto.
przykładzie Grodziska Mazowieckiego, Łodzi i Warszawy.
Animatorka i ilustratorka Renata Gąsiorowska opracowała wizualizacje
Getto zostało rozwiązane w lutym
poświęcone wybranym miejscom
1941 roku, a w szczytowym momen-
żydowskim w Grodzisku Mazowieckim:
cie przebywało w nim sześć tysięcy
Synagodze, Cmentarzowi, Szkole. Po-
Żydów z Grodziska i okolic. Ten fakt,
wstał również film Miasto. 7
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
Marka Edelmana w Łodzi oraz Łukasz
Michał Rzecznik, twórca komiksów
judaistycznej. Następnie opowiedziała golemie w żydowskich wierzeniach.
P
Wszystkie wydarzenia były transmitowane na żywo na kanale festiwalu na Facebooku.
Podczas trwania festiwalu zaprezen-
SZERSZE PODEJŚCIE
towaliśmy również pięć odcinków miniprogramu kulinarnego skupionego na kuchni izraelskiej oraz dwa reportaże przedstawiające cmentarz żydowski w Grodzisku Mazowieckim i Gminę Wyznaniową Żydowską w Łodzi.
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
Globalną płaszczyznę kultury żydow-
skiej zaprezentowano poprzez koncerty
Po zakończeniu festiwalu, ale nadal
muzyki żydowskiej lub żydowskich arty-
w ramach projektu Żydowski ślad
stów. W sobotę i niedzielę, dwunastego
Grodziska Mazowieckiego, odwiedzi-
i trzynastego września, w Parku im. hr.
liśmy Gminę Wyznaniową Żydowską
Skarbków wystąpili: Paweł Szamburski
w Gdańsku, Rabina Łodzi oraz starą
z archiwami Mosze Beregowskiego,
kamienicę w Grodzisku Mazowieckim
kwintet MELECH z utworami Mordecha-
przy placu Wolności 5. W Gdańsku
ja Gebirtiga, trio Shofar, duet Nagrania
Prezes Zarządu Michał Samet opo-
Terenowe Snów ze specjalnie przygoto-
wiedział nam o cedace, w Łodzi Rabin
wanym projektem „Pocztówka z Berdy-
Dawid Szychowski wyjaśnił, o co cho-
czowa” i łódzka formacja Jidyszkajt.
dzi w szabacie i do czego służą kuczki. W Grodzisku z Łukaszem Nowackim
W ramach warsztatów dla dorosłych
oglądaliśmy ślad po mezuzie.
śpiewano niguny, medytacyjne pieśni chasydzkie. Dzieci miały możliwość
Z większości spotkań powstały
tworzenia w 3D postaci dybuka, po-
podcasty, których serię rozpoczęła
znaliśmy elementarz stowarzyszenia
wypowiedź Rabina Polski, Michaela
HaKoach, w którym przedstawiane są
Schudricha dotycząca roli dybuka
symbole i tradycje żydowskie, a Miriam
w wierzeniach żydowskich. Pandemicz-
Synger najpierw przeprowadziła warsz-
na sytuacja już na samym początku
taty plastyczno-techniczne z symboliki
istnienia festiwalu otworzyła go na
8
szeroką społeczność, docierając do
Instytutu Dziedzictwa i Urzędu Miasta
mieszkańców nie tylko Polski, ale
i Gminy Grodzisk Mazowiecki. Festiwal
i całego świata.
trwał siedem dni, od soboty, 12 wrzePięć koncertów, odbywających się na
Co ważne, o festiwalu dowiedzieli się również potomkowie grodziskich Żydów, którzy na fanpage’u zaczęli wspominać o swoich przodkach pochowanych na żydowskim cmentarzu.
żywo 12 i 13 września, było transmitowane na żywo na kanale w mediach społecznościowych festiwalu. Koncerty zostały również zarejestrowane na żywo i udostępnione po montażu na fanpage’u i kanale na YouTubie.
Festiwal został zrealizowany dzięki dotacjom Narodowego Centrum Kultury, Fundacji PZU, Narodowego
9
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
śnia, do piątku, 18 września 2020 roku.
10
MUZYKA NA FESTIWALU
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
11
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
„
M Pomyślał, że tę pomyłkę fotograficzną można potraktować jako coś w rodzaju przekazu
i nazwał go symbolicznie „pocztówką z Berdyczowa”
M U Z Y K A
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
NAGRANIA TERENOWE SNÓW „POCZTÓWKA Z BERDYCZOWA” KONCERT REMKA HANAJA I PAWŁA NOWICKIEGO
Przez kilka ostatnich lat pojawiało
zbiory fonograficzne narodowej bibliote-
się w necie regularnie zdjęcie kapeli
ki Ukrainy, zapisy dźwiękowego świata
żydowskiej z Grodziska Mazowieckie-
żydowskiego z Wołynia i Podola, sprzed
go. Stało się wręcz elementem pejzażu
ponad 100 lat. Pomyślał, że tę pomył-
pamięci o grodziskich Żydach.
kę fotograficzną można potraktować
jako coś w rodzaju przekazu i nazwał
Kiedy Remek Hanaj dotarł – z wrodzo-
go symbolicznie „pocztówką z Berdy-
nej ciekawości – do skanu źródłowej
czowa”, pocztówką dźwiękową spoza
publikacji zdjęcia w żydowskiej gazecie
uporządkowanego zwyczajowo i histo-
amerykańskiej z 1925 r., okazało się,
rycznie czasu oraz przestrzeni. Razem
że fotografia Menachema Kipnisa,
z Pawłem Nowickim postanowili odpo-
śpiewaka i fotografa – została na stro-
wiedzieć na tę pocztówkę koncertem.
nie Yivo Institute błędnie podpisana
i w rzeczywistości przedstawia kapelę żydowską z ziem dzisiejszej Ukrainy. Traf chciał, że Hanaj poznał wtedy
12
13
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
14
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
15
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
16
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
M
M U Z Y K A
SHOFAR
Zespół Shofar założony został przez
Pełen transu występ podczas Festiwalu
Raphaela Rogińskiego w 2007 r. Od
Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazo-
początku swojej działalności na jego
wieckim podkreślił szlachetność nad-
program składają się utwory związane
chodzącej płyty tria. Niemal godzinny
z mistyczną tradycją żydowską.
koncert Shofar krążył wokół lirycznych, mantrycznych melodii, z góry narzuca-
Utwory, które wykonują pochodzą
jących słuchaczom stan skupienia.
z przedwojennych badań muzykologicznych z terenów Ukrainy, Polski
i Mołdawii. To najczęściej „niguny”,
czyli „magiczne pieśni religijne mają-
17
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
ce wprowadzać w trans i ekstazę”.
18
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
19
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
„
M Klarnecista, posiłkując się współczesnym
warsztatem oraz efektami elektronicznymi,
kreuje niezwykle osobistą, wielobarwną opowieść.
M U Z Y K A
PAWEŁ SZAMBURSKI GRA ZE ZBIORÓW MOSZE BEREGOWSKIEGO
Solowy występ Pawła Szamburskiego,
Łącząc melodie pochodzące z bogatej
członka tria Bastarda, Cukunft, Ircha
spuścizny chasydzkiej dynastii Modrzyc
Quartet, współzałożyciela Lado ABC
ze zbiorami Mosze Beregowskiego
i Ladomku przeniósł mieszkańców
i improwizowanymi standardami,
Grodziska Mazowieckiego w świat
z których muzyk słynie, drugiego dnia
żydowskiej muzyki ludowej Mosze
festiwalu usłyszeliśmy przejmujące
Beregowskiego. Pochodzący z Ukrainy
kompozycje na klarnet i elektronikę.
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
etnomuzykolog, folklorysta i kolekcjo-
ner dźwięków przez ponad czterdzieści lat pracy badawczej zebrał setki ma-
teriałów z żydowską muzyką ludową. Zbiory Beregowskiego studiował
Paweł Szamburski, który w Grodzisku
Mazowieckim zaprezentował autorskie interpretacje ukraińskiego naukowca.
20
21
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
22
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
23
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
24
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
25
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
26
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
M M U Z Y K A
MELECH PLAYS GEBIRTIG
Kwartet MELECH, na zamówienie
Tam, gdzie na płycie kwartet grał
Tzadik Poznań Festival, przygotował
szybko i energicznie, na festiwalu sły-
w 2015 roku materiał poświęcony
szeliśmy powolne, leniwe kompozycje
twórczości Mordechaja Gebirtiga. Po
wypełnione wolną improwizacją.
pięciu latach zespół, w rozszerzonym o drugiego kontrabasistę składzie
Improwizacja to w wypadku MELECH
zaprezentował płytę w nowej aranżacji.
słowo klucz. Zespół płynął po tematach kompozycji Gebirtiga, po melodiach
I w Grodzisku podczas Festiwalu Kultu-
przedwojennego żydowskiego Krakowa,
ry Żydowskiej usłyszeliśmy nagrania
tworząc własne, niemal alchemiczne
w nowych aranżacjach, z innym tem-
brzmienie.
„
Melech, wyjątkowo jako kwintet, zagrał materiał z płyty Gebirtig.
27
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
pem, zagrane w odmiennym klimacie.
28
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
29
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
M
M U Z Y K A
JIDYSZKAJT
Jidyszkajt. Żydowska dusza.
godzinnego koncertu słyszeliśmy
Żydowskie przedwojenne i syna-
stare żydowskie utwory utrzymane
gogalne pieśni śpiewane po
w pełnych ekspresji aranżacjach.
hebrajsku, aramejsku i w jidysz.
Pochodzący z Łodzi zespół wystąpił
pierwszy raz poza Łodzią, na dodatek Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
w zupełnie nowym składzie. Podczas
30
31
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
32
FILM
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
33
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim przygotował również szereg wydarzeń dla miłośników kinematografii. Wszystkie projekcje filmowe odbywały się w przestrzeni studyjnego kina Wolność, a od poniedziałku do piątku zaprezentowaliśmy pięć filmów: cztery w ramach Klubu Filmowego Ambasady Izraela w Polsce (dwie premiery w poniedziałek z powtórkami we wtorek i dwie premiery w środę z powtórkami w czwartek) oraz na zamknięcie festiwalu, pochodzącego z 1937 roku Dybuka. Osobnym wydarzeniem było „filmowe spotkanie” z twórczością Stefana i Franciszki Themersonów. Dzięki współpracy z Galerią Wymiany w przestrzeni grodziskiej Mediateki zaprezentowaliśmy trzy wideomateriały ze zbiorów profesora Józefa Robakowskiego, założyciela galerii. Podczas „Poznajcie Themersonów” można było obejrzeć, między innymi, dokument Europa 2.
34
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
F F I L M
KLUB FILMOWY AMBASADY IZRAELA W POLSCE
Dzięki współpracy Festiwalu z Ambasadą Izraela w Polsce, grodziszczanie i grodziszczanki mogli w studyjnym kinie Wolność obejrzeć cztery filmy niezależnego, offowego kina izraelskiego. Wybraliśmy różnorodne produkcje: Przyjeżdża orkiestra z 2007, Swat z 2010, Moja kochana siostra z 2011 i Ruszanie pod górę z 2014.
Na salę kinową, liczącą czterdzieści miejsc, zapraszaliśmy dwudziestu chęt-
odbierać bezpłatne bilety na wybrane seanse. Liczba dwudziestu osób spowodowana była limitami związanymi z epidemią koronawirusa.
Kino Wolność mieści się w zabytkowej, pochodzącej z XIX wieku willi Radogoszcz.
35
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
nych, którzy w budynku Mediateki mogli
KLU FILM Przyjeżdża orkiestra (2007)
kuzynce swojego przyjaciela Berniego. Tamara właśnie wróciła z Ameryki
Oryginalna i opowiedziana z wyjąt-
i wciąż opowiada o prawach kobiet, wol-
kowym humorem historia egipskiej
nej miłości i rock’n’rollu. Różne wątki
orkiestry, która zagubiła się
z życia Arika zbiegają się w zaskaku-
w Izraelu. Zespół miał zagrać na
jącą, miejscami zabawną, a miejscami
uroczystym otwarciu centrum kul-
wzruszającą opowieść o dojrzewaniu.
turalnego. Niestety, nikt nie odebrał muzyków z lotniska, ci więc decydują się znaleźć drogę sami…
Moja kochana siostra (2011)
Film ten, przywodzący na myśl
Moja kochana siostra jest współcze-
dzieła Emira Kusturicy, to żywioło-
sną legendą marokańskich Żydów.
wa, pełna egzotycznego uroku
Film opowiada o miłosnym trójkącie
i absurdalnego humoru opowieść
z udziałem prostej i przesądnej Rahmy,
z nieokiełznaną orientalną muzyką
jej obcesowego męża Roberta i ducha
w tle. Komedia, romans i szczypta
pięknej siostry Rahmy-Marie. Rahma
nostalgii w energetyzującej pigułce.
miała udział w śmierci siostry -nakła-
niając rodzinę do wygnania jej po tym,
Film zdobył główną Nagrodę
jak Marie poślubiła arabskiego rybaka.
Publiczności na 23 Warszawskim Międzynarodowym Fe-
W filmie obserwujemy emocjonującą
stiwalu Filmowym.
i pełną pasji drogę Rahmy i Roberta
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
do miłości i wzajemnej akceptacji.
Ta momentami nierzeczywista legenda
Swat (2010)
rozgrywa się w ubogiej dzielnicy jedne-
go z peryferyjnych miast Izraela.
Arik, nastolatek dorastający w Hajfie
w 1968 r., dostaje pracę u swata Yankelego Bride’a. Tajemniczy Yankele,
Ruszanie pod górę (2014)
ocalały z Holokaustu, urzęduje w biurze na tyłach podrzędnego teatru prowa-
Komediodramat opowiadający histo-
dzonego przez rodzinę siedmiorga
rię dobrze sytuowanej jerozolimskiej
rumuńskich karłów. Yankele wprowadza
rodziny. Ora trafia do szpitala w stanie
Arika w nieznany świat dorosłych...
śpiączki w wyniku wypadku samocho-
Gdy Arik zaczyna poznawać tajniki ludz-
dowego. Jej dzieci i cała rodzina stara
kich uczuć, zakochuje się w Tamarze,
się jej pomóc. Do grona bohaterów 36
UB MOfilmu należy duet chirurgów plastycz-
z córką Leą (Lili Liliana) pojawia się
nych, poruszającysię na wózku trener
młody wędrowiec Chonen (Leon
maratonów, twardy prywatny detektyw,
Liebgold), który w miejscowej jeszibie
instruktor jogi, zmysłowa tancerka
studiować ma Talmud. Śpi w bożnicy,
brzucha i gwiazda kina arabskiego.
posiłki zaś spożywa w domu Sendera. W sercach Lei i Chonena od pierwszego spojrzenia zaczyna płonąć gorące
uczucie miłości, ale Lea przeznaczona
Dybuk
jest przez ojca dla bogatego Żyda,
Skoro pierwsza edycja Festiwalu
który ma jej zapewnić dostatnie życie.
Kultury Żydowskiej nosiła nazwę
Przez przypadek Sender dowiaduje
„Dybuk z Grodziska”, w ramach fil-
się, że Chonen jest synem jego przy-
mowej części wydarzenia nie mogło
jaciela Nissena, mimo to nie zamierza
zabraknąć seansu dzieła Michała
wypełnić złożonej przed laty przysięgi
Waszyńskiego z 1937 roku, Dybuka.
i czyni przygotowania do ślubu córki. Zrozpaczony Chonen zamyka się
Opis produkcji:
w bożnicy i w mistycznym transie
W małej kresowej miejscowości Miro-
wzywa na pomoc szatana, któremu
pol podczas uroczyście obchodzonego
obiecuje oddać ciało i duszę w zamian
przez Żydów święta Hoszana Raba,
za możliwość posiadania Lei. Nad
spotykają się jak co roku, mieszkają-
ranem zostaje znaleziony martwy...
cy na co dzień z dala od siebie, dwaj
przyjaciele, Sender (Mojżesz Lipman) swej serdecznej przyjaźni składają
przysięgę połączenia w przyszłości
Wydarzenie organizowane we
swych nienarodzonych jeszcze dzieci,
współpracy z Galerią Wymiany.
jeśli będą to chłopiec i dziewczynka, węzłem małżeńskim. W drodze po-
Założyciel Galerii Wymiany, profesor
wrotnej do domu Nissen tonie w czasie
Józef Robakowski, na spotkanie
burzy w wezbranych falach rzeki, którą
Poznajcie Themersonów wybrał wy-
podróżuje, w tym czasie jego żona rodzi
bitne produkcje Stefana i Franciszki
syna. Natomiast Sender dowiaduje się
Themersonów, uznanego małżeństwa,
po powrocie, że został ojcem córki, nie-
artystów pochodzących z Płocka.
stety matka umiera podczas porodu... Mija osiemnaście lat...Pewnego dnia w Brynicy, gdzie mieszka Sender 37
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
Poznajcie Themersonów
i Nissen (Gerszon Lemberger). W imię
38
SZTU KA
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
39
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
S
S Z T U K A
ŚLADY / TRACES – WYSTAWA PRAC GEORGII NOWAK
O ile „Poznajcie Themersonów”
niem było przygotowanie relacji online
było łącznikiem pomiędzy filmem
z otwarcia i wideooprowadzanie ku-
i sztuką, tak wystawa prac Georgii
ratorskie przeprowadzone przez Elizę
Nowak zatytułowana „ŚLADY /
Gaust, która dokonała wyboru i selekcji
TRACES” w całości oddaje charakter
prac australijsko-polsko-żydowskiej
artystyczny wydarzenia.
artystki mieszkającej na co dzień w Australii.
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
Wystawa odbyła się na żywo w Mediatece (i była otwarta od 14 września do 6 października), a osobnym wydarze-
40
41
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
„
S
Z Łodzi do Grodziska przyjechała wystawa edukacyjna stworzona przez uczniów.
S Z T U K A
MAREK EDELMAN – CZŁOWIEK
W 2019 roku w Polsce obchodzono
ziemiach polskich, walce w dwóch po-
stulecie urodzin Marka Edelmana –
wstaniach w Warszawie. Każda plansza
ostatniego przywódcy powstania
opatrzona jest cytatem Edelmana.
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
w getcie warszawskim, współpracownika KOR, „sumienia solidarności”. Chcąc
Wydarzenie odbyło się w przestrzeni
go uhonorować, uczestnicy projektu
Poczekalni PKP, całość została również
edukacyjnego „Kurier FM” stworzyli
zaprezentowana w wersji online, na
mobilną wystawę opowiadającą o życiu
fanpage’u festiwalu.
patrona Centrum Dialogu w Łodzi.
Wystawa, w całości stworzona przez
uczniów łódzkich szkół średnich, skupia się na wojennych doświadczeniach
Marka Edelmana – tworzeniu gett na
42
43
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
44
WARSZ TAT Y
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
45
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
Festiwal miał też swoje kreatywne oblicze. Przygotowaliśmy warsztaty dla najmłodszych, młodzieży i osób dorosłych. Odbyły się również dwa seminaria-wykłady (literacki i artystyczno-literacki).
46
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
W W A R S Z T A T Y
DYBUK W 3D
Przy współpracy z Biblioteką Publiczną w Grodzisku Mazowieckim w sali
YouMedia przeprowadziliśmy warszta-
ty dla dzieci w wieku wczesnoszkolnym (7 – 9 lat), podczas których uczestnicy mogli poznać tajniki tworzenia na
drukarkach i długopisach 3D. Dzieci mogły obserwować, w jaki sposób
pracują drukarki 3D oraz mogły samodzielnie stworzyć postaci dybuka za pomocą technologii długopisów 3D.
a pracownik Biblioteki przedstawił
również pozostały asortyment sali
YouMedia, możliwy do wykorzystywa-
nia przez najmłodszych mieszkańców gminy Grodzisk Mazowiecki podczas zabaw i warsztatów.
47
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
Zajęcia były transmitowane na żywo,
„
W
Warsztaty z Miriam Synger okazały się być prawdziwą radością dla wszystkich dzieci.
W A R S Z T A T Y
ZRÓBMY SOBIE MENORĘ
Miriam Synger, animatorka kultury,
charakter edukacyjny połączony
była założycielka żydowskiego przed-
z rozwojem właściwości manualnych.
szkola Matanel w Łodzi, podczas
warsztatów plastycznych przeprowa-
Zajęcia odbywały się również w wersji
dzonych przed budynkiem Mediateki,
cyfrowej, transmitowanej na kanale
uczyła uczestników, jak zrobić symbole
festiwalu na Facebooku.
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
pochodzące z religii żydowskiej.
Dzieci mogły samodzielnie wykonać między innymi menory czy gwiazdy Dawida, poznając jednocześnie ich znaczenie i historię. Zajęcia miały
48
49
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
50
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
51
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
52
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
W
W A R S Z T A T Y
O GOLEMIE / OPOWIEŚĆ DLA DZIECI
W niedzielne popołudnie przed gro-
na żywo na Facebooku, a podcast
dziską Mediateką Miriam Synger
z opowieścią został opublikowany na
opowiedziała o znaczeniu Golema
stronie internetowej festiwalu jako
w kulturze żydowskiej.
słuchowisko.
ogromną liczbę zainteresowanych,
spotkanie było również transmitowane
53
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
Teatr dla najmłodszych przyciągnął
54
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
55
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
56
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
W W A R S Z T A T Y
ELEMENTARZ HAKOACH
Łódzkie stowarzyszenie HaKoach,
dzięki finansowemu wsparciu sto-
warzyszenia Nomada z Wrocławia, przygotowało karty poświęcone
tradycjom, symbolice i wierzeniom w judaizmie i kulturze żydowskiej.
Ilustrowane karty przedstawiają alfabet, postaci czy święta. Warsztaty
z elementarzem odbyły się w momen-
cie obchodzenia przez Żydów Nowego Roku (Rosz Haszana). Podczas warszsię, między innymi, czym są mezuzy,
hamantasze (ciasteczka) czy poznać historię lewiatana, golema lub jak
obchodzi się poszczególne święta – Purim, Sukkot, Chanuka i Szabat.
Warsztaty odbyły się w formie stacjonarnej i online.
57
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
tatów uczestnicy mogli dowiedzieć
W
W A R S Z T A T Y
SPOTKANIE Z MIKOŁAJEM GRYNBERGIEM
Mikołaj Grynberg wydał w tym
seminarium, autor opowiedział
roku w wydawnictwie Czarne
o swojej najnowszej książce, historii
nową książkę Poufne.
Żydów i formach tworzenia. Spotkanie poprowadziła Eliza Gaust z Centrum
Podczas spotkania, warsztatów
Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi.
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
utrzymanych w formie wykładu/
58
59
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
60
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
61
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
62
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
„
W Z planszy komiksowej dowiadujemy się, że za kryjówkę obrano dom przy ulicy 3 Maja 50.
W A R S Z T A T Y
SPOTKANIE Z MICHAŁEM RZECZNIKIEM / PLANSZA KOMIKSOWA O POBYCIE EDELMANA W GRODZISKU MAZOWIECKIM
Podczas spotkania z Michałem
dzisku oraz zdradził tajniki pracy nad
Rzecznikiem, ilustratorem i autorem
zamówieniami komiksowymi, między in-
komiksów, zaprezentowano planszę
nymi o sposobach pracy z archiwaliami.
Komiks dostępny jest w wersji fizycznej jako wydrukowana plansza w formacie B2, a także w postaci cyfrowej (plik PDF) umieszczonej na stronie Festiwalu.
Marka Edelmana i członków oraz członkiń Żydowskiej Organizacji
Bojowej w Grodzisku Mazowieckim.
Z planszy komiksowej dowiadujemy się, że za kryjówkę obrano dom przy ulicy 3 Maja 50, czyli Dom Kossobudzkich.
Autor w interesujący i zabawny sposób opowiedział historię Edelmana w Gro-
63
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
komiksową Edelman w Grodzisku,
upamiętniającą kilkumiesięczny pobyt
64
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
65
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
„
W Dzięki warsztatom ze śpiewów nigunów
uczestnicy mogli zapoznać się z tradycyjnym śpiewem chasydzkim.
W A R S Z T A T Y
ŚPIEW NIGUNÓW
Dawid Gurflinkiel, piosenkarz w zes-
się do tradycji panujących w Grodzisku
pole Jidyszkajt, podczas warsztatów
jeszcze sto lat temu.
ze śpiewu nigunów, we współpracy z gitarzystą Jakubem Jungiem,
Podczas spotkania prowadzący opo-
zanurzył się w świat mistycznych,
wiadał żydowskie historie i anegdoty
chasydzkich nuconych melodii, bo
kulturalne.
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
właśnie tym są niguny.
Specyficzny typ żydowskiego melodyj-
nego śpiewu w Poczekalni PKP pozwolił
Warsztaty odbyły się w formie stacjonarnej i online.
uczestnikom warsztatów przybliżyć
66
67
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
W
W A R S Z T A T Y
ABYŚ MOGŁA OPOWIEDZIEĆ – SPOTKANIE WOKÓŁ KSIĄŻKI
Stowarzyszenie Odkrywamy Bliskie
oraz tłumaczkami zaangażowanymi
Historie podjęło się projektu prze-
w działanie. Pierwszy rozdział książki
tłumaczenia i wydania książki Fajgi
dostępny jest w Internecie, kolejne –
Burman, ocalałej z Holocaustu gro-
już w wersji drukowanej – powinny
dziskiej Żydówki, która spisała swoje
ukazać się pod koniec 2020 roku.
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
wspomnienia w publikacji So You Can Tell. Stowarzyszenie pracuje właśnie
Z wydarzenia zarejestrowano pod-
nad polską edycją zatytułowaną Abyś
cast, wywiad dostępny na platformie
mogła opowiedzieć.
Soundcloud stowarzyszenia Nowa Kultura i Edukacja.
Podczas Festiwalu Kultury Żydowskiej
odbyło się spotkanie z przedstawicielką stowarzyszenia, dr Agnieszką Szurek,
68
69
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
70
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
„ Oznaczenie linii getta grodziskiego było dla nas absolutnym priorytetem.
Działanie dwutorowe. Fizycznie
Żwirki i Wigury, Hynka i Bałtyckiej.
w połowie września odbył się spacer
To najbardziej prawdopodobny
historyczny, podczas którego farbą,
układ, którego nie da się jedno-
przy pomocy wałków, pędzli i szablo-
znacznie zweryfikować ze względu
nów, oznaczono symboliczne granice
na niewystarczające źródła – zdję-
getta grodziskiego.
cia, plany, mapy i wspomnienia.
Cyfrowo – porównaliśmy mapy Gro-
Spacer po ulicach Grodziska Mazowieckiego został również uwieczniony materiałem wideodostępnym na naszym fanpage’u.
dziska Mazowieckiego z roku 2020 i z połowy lat trzydziestych, zaznaczając na obu planach miasta linie okalające obszar getta żydowskiego. Getto grodziskie mieściło się w obszarze dzisiejszych ulic 11 Listopada,
71
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
OZNACZANIE GRANIC GETTA GRODZISKIEGO
„ Panel dyskusyjny zaprezentował dobre przykłady dbania o żydowską pamięć miast.
PANEL EKSPERCKI / PRZYWRACANIE PAMIĘCI MIAST
W przestrzeni Mediateki odbył się pa-
i Łukaszem Nowackim rozmawiano
nel dyskusyjny/ekspercki prowadzony
o sposobach pielęgnowania i przy-
przez Piotra Strzemiecznego z udzia-
wracania żydowskiej pamięci miast.
łem ekspertów w dziedzinie historii,
Opowiadano o sposobach i dobrych
dziejów Żydów, spraw społecznych
praktykach podejmowanych przez
i architektury.
władze miast Grodziska Mazowieckie-
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
go, Łodzi, Warszawy oraz inicjatywach Razem z profesor Anną Landau-Czajką,
oddolnych.
Adamem Sitarkiem, Marią Nowakowską
72
73
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
74
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
„ Zakończenie tygodniowego festiwalu odbyło się również w The Park.
W restauracji The Park znajdującej
występujący w takich zespołach jak
się na parterze budynku Mediateki
Demolka, Już nie żyjesz czy 19 wiosen
podczas trwania Festiwalu odbywał
Grzegorz Fajngold. W kameralnej od-
się tydzień kuchni izraelskiej, podczas
słonie można było wysłuchać granych
którego można było spróbować takich
przez DJ-a Fagota izraelskich i klezmer-
dań jak sabih, falafel czy żydowski
skich szlagierów z przeróżnych gatunków
placek czekoladowy.
muzycznych, od popu, przez elektronikę, po disco, rocka i twórczość ludową.
Zakończenie tygodniowego festiwalu odbyło się również w The Park, gdzie DJ set wykonał DJ Fagot, czyli
75
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
TYDZIEŃ KUCHNI IZRAELSKIEJ W THE PARK ORAZ DJ FAGOT LIVE SET
76
WIDEO
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
77
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
78
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
W W I D E O
MINIPROGRAM KULINARNY
Jeszcze przed rozpoczęciem Festiwalu
przygotowano pięć odcinków programu kulinarnego poświęconego kuchni izraelskiej i żydowskiej.
W plenerowej scenerii zrealizowano
krótkie wideotreści prezentujące takie
dania jak falafel tradycyjny (z ciecierzy-
cy), falafel z bobu, hummus, szakszuka,
tabbouleh i krótki instruktaż samodzielnego stworzenia bliskowschodniej
Filmy dostępne są na fanpage’u Festiwalu. Do czterech z pięciu produkcji dodano tłumaczenie migowe.
79
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
mieszanki przypraw, czyli baharat.
„
W Dzięki filmom lepiej poznajemy żydowski
Grodzisk i historię Gminy Żydowskiej w Łodzi.
W I D E O
REPORTAŻE
We współpracy z łódzkim stowa-
cych dołączono również napisy
rzyszeniem HaKoach przygotowano
w języku polskim umożliwiające
dwa reportaże: pierwszy poświę-
lepsze zrozumienie wideo.
cony cmentarzowi żydowskiemu w Grodzisku Mazowieckim oraz drugi – przedstawiający Gminę
Wyznaniową Żydowską w Łodzi.
Filmy dostępne są na fanpage’u Festiwalu oraz na kanale na YouTubie.
Filmy wzbogacono o tłumaczenie
migowe oraz tłumaczenie w języku Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
angielskim. Dla osób niedosłyszą-
80
81
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
W
W I D E O
KULTURA I TRADYCJE ŻYDOWSKIE W MINIFILMIKACH
Podczas i po festiwalu przygotowano
Drugi film, podzielony na dwie części,
krótkie, kilkuminutowe filmy przedsta-
powstał w siedzibie Gminy Wyznanio-
wiające wybrane święta, zagadnienia
wej Żydowskiej w Gdańsku. Nagrywany
i zwyczaje z kultury i religii Żydów.
między Rosz Haszana a Jom Kipur
materiał poświęcony został cedace
Pierwszy film, zarejestrowany w Gro-
(obowiązek wspierania potrzebujących).
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
dzisku Mazowieckim, przedstawia
Łukasza Nowackiego, grodziskiego
W Łodzi zarejestrowaliśmy Rabina
eksperta do spraw historii, opowia-
Łodzi, Dawida Szychowskiego. Opowie-
dającego w kamienicy przy placu
dział o kuczkach i związanych z nimi
Wolności 5 o mezuzach. W tej właśnie
świętem Sukkot, a także o Szabasie.
kamienicy można było do niedawna
znaleźć ślady po ostatnich mezuzach, czyli zwitkach pergaminu z fragmentem Tory trzymanych w specjalnych
pojemnikach metalowych, szklanych,
drewnianych lub wykonanych z kości.
82
83
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
84
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
„
W Animacje przedstawiające żydowski Grodzisk to efekt wspólnej pracy Renaty Gąsiorowskiej i Joanny Szumacher.
W I D E O
WIZUALIZACJE
W ramach promocji zadania powstały
w której uczyły się żydowskie dzieci;
również cztery krótkie wizualizacje
cmentarzowi, a dodatkowe wideo
poświęcone żydowskiemu śladowi
ukazuje miasto Grodzisk Mazowiecki
Grodziska Mazowieckiego.
w ujęciu POV (Point of view, czyli
punkt widzenia) tytułowego Dybuka.
Cztery wideoprodukcje prezentują
miejsca w Grodzisku Mazowieckim przypominające o ważnych dla
żydowskiej historii miasta: nieistnie-
85
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
jącej już dziś synagodze; szkole,
„ Dzięki dofinansowaniu partnerów byliśmy w stanie zrealizować blisko 30 wydarzeń rozłożonych na 7 dni
WSPÓŁPRACA
Projekt Festiwal Kultury Żydowskiej
tucje: Willa Radogoszcz, Mediateka,
w Grodzisku Mazowieckim to efekt
Poczekalnia PKP, a także Biblioteka
współpracy organizatorów – Stowa-
Publiczna Gminy Grodzisk Mazowiecki.
rzyszenia Nowa Kultura i Edukacja
Merytorycznie Festiwal Kultury Ży-
oraz Wydawnictwa Taurus Edukacja
dowskiej w Grodzisku Mazowieckim
i Kultura – z wieloma instytucjami.
wzbogacili: Ambasada Izraela w Polsce, Centrum Dialogu im. Marka Edelmana
Działanie nie udałoby się bez wsparcia
w Łodzi, Galeria Wymiany, HaKoach.
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
finansowego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Narodo-
Partnerem gastronomicznym Festiwalu
wego Centrum Kultury (zadanie Dybuk
była restauracja The Park, która na czas
z Grodziska zrealizowano w ramach
trwania wydarzenia otworzyła się na
programu Kultura w sieci), Fundacji
kuchnię izraelską i bliskowschodnią.
PZU (zadanie Festiwal Kultury Żydowskiej. Edycja Dybuk z Grodziska),
Festiwal Kultury Żydowskiej w Gro-
Narodowego Instytutu Dziedzictwa
dzisku Mazowieckim w 2020 roku
(zadanie Żydowski ślad Grodziska
został objęty Honorowym Patronatem
Mazowieckiego) oraz Urzędu Miasta
Burmistrza Grodziska Mazowieckiego.
i Gminy Grodzisk Mazowiecki. Logistycznie organizatorów wsparł Ośrodek Kultury Gminy Grodzisk Mazowiecki oraz podległe mu insty-
86
87
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
DZIĘ KUJ
88
89
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim
ĘJE-
Festiwal Kultury Żydowskiej Dybuk z Grodziska Publikacja towarzysząca festiwalowi Tekst: Kacper Puchalski, Piotr Strzemieczny Skład, oprawa graficzna: Joanna Szumacher Zdjęcia: Renata Gąsiorowska (grafiki na stronie 82), HaWa (str. 2, 4, 7, 9, 10, 12, 14, 15, 16, 18, 20, 21, 24, 25, 26, 28, 29, 32, 36, 37, 40, 41, 42, 43, 47, 48, 50, 51, 52, 56, 58, 74, 75), Łukasz Karolak (str. 68), materiały własne (str. 44, 54, 67, 73, 76, 79, 81), Michał Rzecznik (plakat na str. 60), Agnieszka Strzemieczna-Karolak (str. 30, 31, 39, 62, 65, 71). ISBN: 978-83-64854-17-0 Druk: Nigra Blanka
Katarzyna Woźniak Agencja Reklamowa Nigra Blanka tel.: 790 221 245 k.wozniak@nigrablanka.pl biuro@nigrablanka.pl www.nigrablanka.pl ul. Andrzeja 3, 95-100 Zgierz
Wydawnictwo Taurus / Stowarzyszenie Nowa Kultura i Edukacja www.nkie.pl Grodzisk Mazowiecki, 2020
Zadanie Dybuk z Grodziska dofinansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach Programu Kultura w sieci. Zadanie Żydowski ślad Grodziska Mazowieckiego dofinansowano w ramach programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa - Wspólnie dla Dziedzictwa.
Zadanie Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim. Edycja Dybuk z Grodziska sfinansowano ze środków Fundacji PZU.
Zadanie objęto Honorowym Patronatem Burmistrza Grodziska Mazowieckiego.
91
Festiwal Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim