Ze Wschodu na Zachód, z Zachodu na Wschód. Labirynt Bronki

1

Labirynt Bronki

2

3

Labirynt Bronki Już od dawna chciałam pisać dziennik, bez ociągania się z dnia na dzień, bo przecież nie jestem powieściopisarką i pewnie będę pisała, że Boże zachowaj. No, ale nikt przecież nie będzie tego czytał.

Bronisława Gerecht Dziennik

Bronisława Gerecht Źródło: Archiwum rodzinne

4

5

Pocztówka z Placem Piłsudskiego ( dziś Plac Wolności) Źródło: Ośrodek Kultury Gminy Grodzisk Mazowiecki

Szkice miasta Grodzisk Mazowiecki z umiejscowieniem synagogi i Związku Religijnego Izraelickiego

Wejście W Grodzisku Mazowiecki mieszkało bardzo dużo rodzin pochodzenia żydowskiego. Zapewne wiązało się to z faktem, że nie obowiązywało tu prawo De non tolerandis Judaeis (łac. przywilej nieakceptowania Żydów, nadawany miastom królewskim między XVI a XVIII wiekiem), które zabraniało przebywania Żydom w obrębie miasta nawet doby.

Ludność pochodzenia żydowskiego stanowiła najliczniejszą grupę w XIX wieku, aż 89% całej społeczności Grodziska. Tutaj swój dwór założył cadyk Elimelech Szapiro, potomek Magida z Kozienic. Wraz z przemysłowym rozwojem miasta proporcje zaczynały się zmieniać.

Podczas I wojny światowej 2/3 ludności żydowskiej była deportowana do Rosji. Kolejny odpływ był już związany z czasem II wojny światowej, kiedy w grodzisku powstało getto, do którego deportowano Żydów z okolicznych miejscowości. Następnie wszyscy mieszkańcy getta zostali wywiezieni do warszawskiej dzielnicy zamkniętej, gdzie część zginęła, a kolejni zostali zamordowani w obozie śmierci w Treblince lub Auschwitz.

Źródło: Powiatowy Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej

W tę historię miasta wpisuję się fragment historii rodziny Gerechtów. Israel (Srul) Gerecht i Halina (Chaja Leja) Elenberg mieli szóstkę dzieci: Henryka, Natana, Bronisławę, Rywkę, Sarę i Esterę.

6

7

Zimą mieszkali w Warszawie przy ul. Grzybowskiej 31 (obecnie Jana Pawła II), natomiast na ciepłe miesiące przenosili się do Grodziska Mazowieckiego, gdzie mieli własną willę. Israel Gerecht zarządzał cegielniami w Henrykowie i Władysławowie, w niedaleko położonych wsiach. Jego córka Bronisława, która urodziła się w Warszawie 26 listopada 1898, od 29 listopada 1915 roku prowadziła osobisty dziennik. Miała wtedy 17 lat i przeżywała swoje nastoletnie zwycięstwa i porażki.

Dziennik pisany był przez dziewczynę, której jeszcze nie naznaczyła trudna historia, więc jest dokumentem pełnym emocji, młodzieńczych z rodzeństwem oraz wewnętrznym dialogiem, za sprawą którego kłóciła się z wyborami i poglądami swoich rodziców. W pamiętniku można przeczytać o sprzeczkach rodzeństwa, nastoletnich miłościach, ambicjach, stąd czasem Bronka wypowiadała się niepochlebnie o np. swojej siostrze.

Historia rodziny Gerechtów przypadła na niespokojne lata I wojny światowej, kryzysu ekonomicznego, radykalizacji społecznej, wzrostu antysemityzmu, II wojny światowej i holokaustu. Ich dzieje można wpisać w trudne losy wielu żydowskich rodzin. Ekspozycja ma na celu ukazanie losów polskich Żydów, pokolenia naznaczonego dramatem i wędrówkami.

Dziennik Bronisławy Gerecht

Historia rodziny Gerechtów jest powiązana z losami miasta.

Źródło: Archiwum rodzinne

8

9

PO CZĄ TEK

Israel (Srul) Gerecht (ur. 1868-70 w Grodzisku, zm. sierpień 1931 w Warszawie)

Ojciec mój 45 letni, średniego wzrostu mężczyzna. Jest w gruncie rzeczy dobry, szlachetny, uczciwy, lecz zdenerwowany, szczególnie podczas wojny. I nic dziwnego, bo majątek nasz był prawie w nieruchomościach, a gotówki prawi nie mieliśmy, bo ojciec co zarabiał to wkładał w cegielnię, aby ją udoskonalić(…). Ojciec sobie mylnie tłumaczy, że na takim stanowisku jak my to nie wypada pracować. O ale jakże się mylił, bo jakże by to dobrze było byśmy dziś pracować umieli. (…) Słowem ojciec mój jest bardzo poczciwy, dobry człowiek, lecz o mylnym starodawnym, pysznem pojęciu.

Bronisława Gerecht Dziennik

10

11

Halina (Chaja Leja) Elenberg ur. Listopad 1868 w Grodzisku, zm. 14.04.1933 w Brukseli).

Matka moja pod tym względem różni się od ojca bardzo, bo zawsze była zdania, że najlepiej dzieci nabierają praktyki u ludzi i że w ogóle każdy powinien pracować (…). Matka w ogóle jest już pojęć więcej znośnych, chociaż też ma zasady stare, ale ogólnie jest ona bardzo szlachetną, mądrą, współczującą, miłą, sympatyczną. Słowem uosobieniem dobroci i cierpliwości, ale i bardzo zdenerwowana. Kocha jak to wszystkie Matki wszystkich, ale najulubieńszym jej jest Natan (…).

Bronisława Gerecht Dziennik

Halina Elenberg

Źródło: Archiwum rodzinne

12

13

Natan Gerecht Natan (Nuta) ur. Warszawa 18.11.1892, zmarł w Paryżu w 1957.

Ożenił się z Elena Pawlocką w Kijowe 10 czerwca 1919. Mieli dwójkę dzieci: Salomona urodzonego w 1921 w Warszawie, zmarłego w Marsylii około 1994 oraz rok młodszego Szaję, który został zamordowany we Francji w 1973 roku.

Natan Gerecht

Źródło: Archiwum rodzinne

(…) jest to dusza szlachetna, współczująca, litościwa, dobra, słowem charakter ma wspaniały. Chociaż ma i ujemne strony, ale przewagę biorą dobre. Do ujemności mogę tylko to zaliczyć, że jest trochę rozrzutny.

Z chwilą gdy ma pieniądze to już teatr, cukiernia, bilard (…).

Niemałe też przysługi mi robił, a głównie ta, że bronił mię przed napaścią Salomei. Faktem jego szlachetnego charakteru, że ojciec zawsze mu dużo naubliżał przed ludźmi, że jest niezdarą, leniwym, rozrzutnym, traci dużo pieniędzy, a jednak [Natan] nie odwzajemniał się hardym słowem.

Bronisława Gerecht Dziennik

Estera Szajndla (ur. 7.12.1897 w Warszawie, zm. 18.10.1983 w Brukseli). Wyszła za mąż za Belga Alberta de Burbure de Wesembeek (Namur, 1874 - Brussels 11.08.1960).

Nie mieli dzieci, ale stali się rodziną zastępczą dla Stanisława, syna Bronisławy i Adolfa.

Za to Salomea jest przeciwieństwem Natana. Nie tylko, że nie uszanuje rodziców, ale im bardzo ubliża i nie tylko im, ale wszystkim w domu. Jest bardzo kłótliwa, nieznośna, złośliwa. (…) Kłamie tylko 2 razy do roku; zimą i latem (..) Oto np. zawsze wnosi pretensje do rodziców, że ją nie kształcili, bo zmarnowała tym sposobem swój talent. (…)

Teraz np. głosi poglądy, że każda panna powinna być samodzielną i powinna działać, a przecież także mogłaby działać, bo skończyła kursy buchalteryjne. Z tego wszystkiego można wywnioskować, że usposobienie jej nie jest zgodne z zasadami jakie głosi i że te zasady nie pochodzą z własnego ducha.

Bronisława Gerecht Dziennik

14

15

Estera Gerecht

Źródło: Archiwum rodzinne

Sara Gerecht Sara urodziła się w Warszawie 10 października 1903 r., wyszła za Eljasza Kalisza. Po rozwodzie wróciła do Warszawy i zniknęła w czasie wojny.

Sabina dziewczyna o niedorozwiniętym umyśle. Psująca się od starszego rodzeństwa.

Sara Gerecht

Źródło: Archiwum rodzinne

Rywka Gerecht Rywka (Regina), jako jedyna z sześciorga rodzeństwa, urodziła się w Grodzisku Mazowieckim 11 lipca 1907 r. Zmarła w Brukseli 5 listopada 1957 r.

Willa Gerechtów

Źródło: Magdalena Kozicka

Henryk Gerecht O Henryku wiemy niewiele, prawdopodobnie wyjechał do Ameryki Południowej.

Henryk mądry chłopak, a właściwie nie mądry lecz sprytny i geszefciarz, ale i wielki łobuz, lubiący wszystkim dokuczać do łez.

Regina rozpieszczona, ale dziewczynka roztropna, wyszczekana i sympatyczna.

Bronisława Gerecht Dziennik

Rywka Gerecht

Źródło: Archiwum rodzinne

16

17

Bronisława Gerecht Bronisława urodziła się w Warszawie 26 listopada 1898 r., zamordowana w Auschwitz 2 września 1944 r.

Wyszła za mąż za Adolfa Wajsblata, pochodzącego z Brwinowa Żyda, którego rodzina od strony matki (Sara z domu Wilner) posiadała cegielnię we Władysławowie.

(…) jestem odmienną od wszystkich.

Jestem łagodna, nie tak złośliwa, choć już coraz więcej się psuję, gdyż będąc wśród takiego otoczenia, nie można wyjść bez udzielenia chociaż cząsteczki. Najlepiej się zanalizuję robiąc porównania z Salomeą. Rodziców szanuję, gdy mam złość, to nie wytryska tak gwałtownie abym ich ubliżać mogła.

Kłótni staram się unikać jak ognia.

Kłamstwem się brzydzę bo wiem, że to i tak nic nie przynosi. Lizusem…

A po co to pisać, nawet przed tobą dzienniczku nie chcę się wychwalać.

Bronisława Gerecht Źródło: Archiwum rodzinne

18

19

Grodzisk Mazowiecki

Grodzisk Mazowiecki

Źródło: Ośrodek Kultury Gminy Grodzisk Mazowiecki

Źródło: Ośrodek Kultury Gminy Grodzisk Mazowiecki

Na zachód Rodzina Gerechtów przeniosła się do Grodziska Mazowieckiego z Warszawy, gdzie I wojna światowa dawała się we znaki i rodzina czuła się bezpieczniej poza stolicą. Nie wiemy dokładnie, kiedy to się stało, ale Bronisława musiała jeszcze uczyć się w warszawskiej szkole.

20

Grodzisk spełniał wówczas funkcję miejscowości letniskowej, stąd dawna nazwa osiedla/dzielnicy domków letniskowych Letniaki, obejmującego ulice: Kościuszki (dawniej Ogrodową), Kilińskiego (Spacerową) i 1 Maja (Kolejową). W latach 1884– 1932 znajdował się tu Zakład Wodoleczniczy dra Michała Bojasińskiego przy ul. Kilińskiego 8B, do którego przyby-

wały wielkie osobistości m.in.

Władysław Reymont. Wielu potentatów żydowskich miało tu swoje letnie domy, co majętniejsi kamienice, wille i pałace. Rodzina Gerechtów zamieszkiwała w willi przy ul.

Kościuszki 28, która przetrwała do dziś pod opieką prywatnych właścicieli, a niedługo wybudowana pod koniec XIX wieku posiadłość zostanie wystawiona na sprzedaż.

21

Bronisława po ukończeniu siedmiu klas szkoły w Warszawie i pobierania prywatnych lekcji skończyła osiem klas.

W stolicy ukończyła również kurs w szkole handlowej. Po

Bronisława Gerecht, 1913 r. Źródło: Archiwum rodzinne

Głównym źródłem dochodów rodziny była cegielnia Henryków k. Grodziska Mazowieckiego, którą zarządzał Israel Gerecht.

Rodzina była rodziną majętną. Świadczy o tym fakt, że dzieci uczęszczały do polskich szkół, które były szkołami płatnymi oraz podejście ojca do pracy.

22

przeprowadzce do Grodziska uczestniczyła w lekcjach w szkole ludowej. W 1919 roku starała się o przyjęcie do Instytutu Pedagogicznego.

To co posiadam, to mogę sobie samej zawdzięczyć, bo gdybym patrzała aż mię rodzice wykształcą to bym chyba wprzód na koniec świata była a nie posiadała tego, co posiadam.

Bo ja już widocznie mam wrodzoną zdolność, gdyż od maleństwa pragnę się uczyć i mogę to zobaczyć w tym, jak się uczyłam, gdyż od pierwszej klasy do ostatniej tj. do czwartej byłam pierwszą uczennicą i z niewielkim trudem, bo zaledwie poświęcenie dwie, trzy godziny na dzień i w tych godzinach czułam się prawdziwie szczęśliwa naówczas. Ale ile też miałam trudności do przezwyciężenia nim mię oddali na pensję.

Bronisława Gerecht Dziennik

23

CE GIEL NIA

Ojciec co zarabiał to wkładał w cegielnię, aby ją udoskonalić.

Bronisława Gerecht Dziennik

Cegielnia rodziny Gerechtów znajdowała się na północ od miasta. Prowadziła do niej prywatna linia kolejowa, która zapewniała transport towarów do Warszawy. Cegielnia prosperowała bardzo dobrze, a wpływ na to miała ceglana odbudowa stolicy po 1918 roku.

Niestety, wielki kryzys ekonomiczny końcówki lat 20. XX wieku nie ominął rodziny Gerechtów, przez co ich sytuacja ekonomiczna zaczęła się zmieniać na gorsze.

24

25

Mapa okolicy z cegielniami Źródło: Polona, Domena pulbiczna

Do 1930 roku cegielniami w Henrykowie i Władysławowie zarządzał Israel Gerecht, który jeszcze przed śmiercią sprzedał je Józefowi Markowiczowi, ziemianinowi, posłowi na sejm i założycielowi Komorowa.

Przedwczesna śmierć uniemożliwiła Srulowi wyjazd do Królestwa Belgii i dołączenie do pozostałych członków rodziny.

26

Józef Markowicz

Źródło: Gminna Biblioteka Publiczna im. Marii Dąbrowskiej

27

Bronisława Wajsblat, Stanisław Wajsblat, 1926 r.

Źródło: Archiwum rodzinne

Ja marzę wyjść z miłości i całe życie być kochaną i kochać. Marzę o szczęściu cichem, o cichem i słodkim pożyciu małżeńskiem. Lecz czy tak będzie tego nie wiem.

Bronisława Gerecht, Adolf Wajsblat Źródło: Archiwum rodzinne

28

W międzyczasie 28 marca 1922 roku Bronia wyszła za mąż za Adolfa Wajsblata, ślub odbył się w Grodzisku Mazowieckim.

Adolf pochodził z Brwinowa, gdzie urodził się w 1896 roku, w rodzinie Józefa Wajsblata (ur. Moszna, 1870, zm.

Brwinów 1914) i Sary Wilner (Brwinów ur. 1871, brak informacji o dacie śmierci).

Była to również majętna rodzina, do której należała cegielnia Władysławów. Bronisława i Adolf mieli jednego syna Stanisława, który przyszedł na świat w Grodzisku 22, czerwca 1924.

29

Od lewej Stanisław, Adolf i Bronisława Wajsblatowie w Belgii Źródło: Archiwum rodzinne

A w Brukseli mieszkał już ze swoją żoną Heleną starszy brat Bronisławy, Natan, który w stolicy prowadził własną fabrykę rękawiczek.

Najpierw dołączyli do nich Bronisława i Adolf wraz synem Stanisławem, a następnie matka Bronisławy Halina, która zmarła rok po przyjeździe (14 kwietnia 1933 roku) oraz siostry: Rywka, Estera i Sara z mężem Eljaszem Kaliszem.

Natan Gerecht, Helena Gerecht Źródło: Archiwum rodzinne

Rodzina Gerechtów, 1937 r. Źródło: Archiwum rodzinne

30

31

Faktem jest, ze w policyjnych dokumentach podawał różne profesje – od pomocy w uzyskaniu paszportów do handlu drewnem. Jego relacje z bratem Bronisławy, z którym dzielił biuro, były trudne.

Tajemnicą owiana jest aktywność zawodowa Adolfa Wajsblata, męża Bronisławy.

Wiemy, że często podróżował, przesyłał rodzinie listy i pocztówki, niekiedy zabierał żonę i syna Stanisława ze sobą. Swoje interesy prowadził w Brukseli, ale tak naprawdę przemieszczał się po całej Europie.

Bronisława Wajsblat, 1938 r. Źródło: Archiwum rodzinne

Mężczyźni często się ze sobą sprzeczali, o czym świadczą dokumenty z policji brukselskiej.

Zdjęcia z wyjazdów Źródło: Archiwum rodzinne

Rodzina Wajsblatów, 1940 r.

Pocztówka

Źródło: Archiwum rodzinne

Źródło: Archiwum rodzinne

32

33

WOJ NA

Niemcy na przejściu granicznym w Polsce Źródło: Domena publiczna

Na wschód II wojna światowa rozpoczęła się 1 września 1939 roku, gdy nazistowskie Niemcy napadły na Polskę.

Część ziem została wcielona do Rzeszy, część znajdowała się pod okupacją. Od samego początku Niemcy zaczęli realizować założenia polityki rasistowskiej i nakładać represje na ludność niearyjską, w szczególności żydowską i romską. W polskich miastach i miasteczkach Żydzi byli zamykani w tzw. gettach, nakazano im, w zależności od miejsca, noszenia opasek z gwiazdą Dawida lub żółtej gwiazdy, tworzono obozy pracy oraz obozy koncentracyjne, których celem była całkowita eksterminacja.

Parada niemieckich żołnierzy Źródło: Bundesarchiv

34

35

W Grodzisku getto powstało 1 grudnia 1940 i w przeciągu dwóch miesięcy zamknięto w nim Żydów z okolicznych miejscowości: Milanówka, Nadarzyna, Podkowy Leśnej i Brwinowa. Getto zostało zlikwidowane w lutym 1941 r. i jego mieszkańcy przewiezieni do getta warszawskiego, skąd większość trafiła do obozu zagłady w Treblince.

została odrębną jednostką administracyjną. Na początku okupacji kwestie rasowe były dla Wermachtu drugorzędne ze względu na nadmiar obowiązków związanych z administrowaniem obszaru.

Z dziennika Fajgi Burman Abyś mogła opowiedzieć możemy się również dowiedzieć, że wielu grodziskich Żydów zginęło również w Auschwitz, choć, jak choćby Fajga Burman, niektóre osoby przeżyły i po zakończeniu wojny wróciły na chwilę do Grodziska.

W tymMazowiecki czasie Bronisława Grodzisk Źródło: Ośrodek Kultury Gminy Grodzisk Mazowiecki Gerecht i jej rodzina nie przebywała już na terenie Polski. Wydawać się mogło, że Królestwo Belgii pozostanie bezpiecznym miejscem, choć rzeczywistość okazała się odmienna. Wojna dotarła do nich na zachodzie Europy.

Belgia została zaatakowana przez III Rzeszę 10 maja 1940 r. i po przegranej walce (kapitulacja 28 maja 1940 r.) nie włączono jej do terytorium Niemiec, ale tak jak Francja

Od 1942 r. Żydzi w Belgii byli zmuszeni do noszenia żółtych Gwiazd Dawida, aby łatwiej ich było rozpoznać i prześladować Źródło: Wikimedia Commons

36

37

Ustawy antyżydowskie W momencie zajęcia przez III Rzeszę Królestwa Belgii ludność żydowska nie była ujęta w statystykach, ponieważ nie prowadzono spisów ludności według wyznania. nazistowskie Niemcy, tysiące Żydów uciekło na południe, dodatkowo nowa administracja, chcąc pozbyć się problemu, wywiozła 8 tys. Żydów do Francji. W październiku 1940 roku Wermacht zaczął wprowadzać pierwsze antyżydowskie prawo: usunięto prawników i urzędników pochodzenia żydowskiego z zajmowanych stanowisk, wymagano rejestracji przedsiębiorstw żydowskich oraz papierów wartościowych. Administracja niemiecka zaczęła rejestrację pozostałych osób.

W Belgii pozostało ok. 55 tys. Żydów oraz kilkaset na północy Francji, wśród nich znalazł się brat Bronisławy Natan wraz z rodziną.

Prawdopodobnie przed rozpoczęciem wojny w Belgii żyło ok. 65 tys. Żydów, którzy mieszkali głownie w czterech miastach: Antwerpii, Brukseli, Liege i Charleroi. Wielu z nich, tak jak Gerechtowie i Wajsblatowie, było imigrantami z Europy Wschodniej i uchodźcami z Rzeszy nieposiadającymi obywatelstwa belgijskiego. Wśród nich znajdowała się Bronisława z mężem Adolfem i synem Stanisławem oraz resztą rodziny. Ponieważ Adolf był dobrze znany belgijskiej policji, była to trudna sytuacja dla Broni i Stanisława. Jednak rodzina przetrwała dłużej w bezpiecznych domach niż inni Żydzi w Belgii. Już po zajęciu Królestwa Belgii przez

Ogłoszenie anty- żydowskich ustaw w okupowanej przez Niemców Belgii Źródło: Wikimedia Commons

38

39

Zaczęto również w tym czasie planować deportacje Żydów z Belgii i stworzono obóz przejściowy w Mechelen.

W obozie tym znalazła się Bronisława wraz z mężem i nastoletnim synem. Zostali oni złapani przez Gestapo, które umieściło ich w Kazerne Dossin w Mechelen.

Stąd zostali wywiezieni w jednym z ostatnich transportów do Auschwitz, w pociągu numer 26.

Lato 1942: obóz przejściowy Mechelen po przybyciu złapanych w nocy Źródło: Kazerne Dossin: Miejsce Pamięci, Muzeum i Centrum Dokumentacji Holokaustu i Praw Człowieka

Stworzono Judenrat, na czele którego stanął d. Salomon Ullmann, który następnie przekształcono w Association des Juifs en Belgique (Związek Żydów w Belgii). Wprowadzono godzinę policyjną oraz obowiązek zamieszkania

w wymienionych powyżej czterech miastach. W czerwcu 1942 na ludność żydowską nałożono obowiązek noszenia gwiazdy Dawida, a także rozpoczęto obławy kierujące do pracy przymusowej.

40

zwiększenie liczby małżeństw mieszanych, ukrywano Żydów w swoich domach, wielu Żydów miało belgijskie dowody tożsamości. Zdarzały się partyzanckie akcje oporu ze strony samej społeczności żydowskiej, ale również i belgijskiej. 25 lipca 1942 roku grupa żydowskich partyzantów wkradła się do siedziby Związku Żydów w Belgii, by zniszczyć spisy ludności.

Podczas akcji zabili szefa wydziału zatrudnienia. W kwietniu 1943 roku wywieziono dzieci i starców. Jeden z tych transportów został zatrzymany przez belgijską partyzantkę, a więźniowie uwolnieni.

Proces aryzacji gospodarki i społeczeństwa w Belgi był utrudniany przez Belgów, którzy nie chcieli kupować nieruchomości żydowskich, a banki nie udzielały informacji na temat żydowskich firm. W miejscowych fabrykach zatrudniano żydowskich robotników, odnotowano

41

Grossaktion zaplanowano na noc z 3 na 4 września, podczas tej akcji zostało zaduszonych dziewięć osób, co wywołało protest wśród urzędników belgijskich.

z pensjonariuszami ośrodków opieki społecznej, sierocińców, szpitali. Jednak planowane działania nie doszły do skutku, a we wrześniu 1944 r. Belgia została wyzwolona przez aliantów. Do tej pory Niemcy deportowali do Auschwitz ponad 25 tys. osób, z czego mniej niż 1500 wróciło po wojnie do kraju. Zamordowano 24 tysiące. Wśród nich, 2 września 1944 r., Bronisławę (Gerecht) Wajsblat i jej męża, Adolfa Wajsblata.

Deportacje zostały zakończone 31 lipca 1944 roku.

W czerwcu 1944 roku szacowano, że 80% ludności żydowskiej posługuje się fałszywymi dokumentami.

Ukrywano się w robotniczych ubraniach oraz istniała grupa uprzywilejowana: obcokrajowcy i mieszane małżeństw. Żydzi ukrywali się również w belgijskich zakładach opiekuńczych i domach.

W sierpniu 1944 podjęto próbę rozwiązania Związku Żydów w Belgii i aresztowania jego członków wraz

Mechelen

Źródło: Kazerne Dossin: Miejsce Pamięci, Muzeum i Centrum D okumentacji Holokaustu i Praw Człowieka

W grudniu 2012 roku otwarto Kazerne Dossin: Miejsce Pamięci, Muzeum i Centrum Dokumentacji Holokaustu i Praw Człowieka (Mechelen).

Muzeum, które koncentruje

42

się na belgijskiej postaci Holokaustu, w unikalny sposób łączy zarówno edukację o Holokauście, jak i edukację o prawach człowieka.

43

WYJ ŚCIE

Stanisław Wajsblat w 1945 roku doczekał się wyzwolenia Auschwitz. Po powrocie do Belgii został otoczony opieką przez siostry Bronisławy, Reginę i Esterę. Stanisław skończył studia i zaczął pracować. Estera, która pracowała w Czerwonym Krzyż, poznała Cecylię Górską, wówczas młodą studentkę w Brukseli, którą pewnego dnia przedstawiła Stanisławowi.

W 1952 roku Stanisław i Cecylia pobrali się.

Estera Gerecht, Cecylia Górska, Stanisław Wajsblat

Cecylia urodziła się 6 lipca 1924 w Jedlińsku. Podczas wojny należała do AK i działała w konspiracji pod pseudonimem „Góra”, uczestniczyła również w powstaniu warszawskim jako sanitariuszka.

Urodziło im się trzech synów mieszkających dalej w Brukseli. Stanisław zmarł w 1982 roku, a Cecylia w 2012 roku w Brukseli. Część rodziny żyje w Belgii, część we Francji.

W Grodzisku Mazowieckim po tej rodzinie zostały tylko ślady: ruiny cegielni, dom, w którym kiedyś mieszkali.

Stanisław Wajsblat, 1945 r. Źródło: Archiwum rodzinne

Czy po innych rodzinach niegdyś mieszkających w Grodzisku cokolwiek zostało?

Źródło: Archiwum rodzinne

44

45

Bronka’s maze

46

47

Bronka’s maze I have always wanted to write a diary, without hesitation from day to day, because I’m not a novelist, and I probably wrote that god keep me from it. Well, but nobody will read it anyways.

Bronisława Gerecht Diary

Bronisława Gerecht Source: Family archive

48

49

Postcard with Piłsudski Square ( today: Freedom Square) Source: The Cultural Center of Grodzisk Mazowiecki

Outlines of the town with the location of the synagogue and The Jewish Community

Entry Many families of Jewish origin lived in Grodzisk Mazowiecki. It was probably related to the fact that the law „De non tolerandis Judaeis” (Latin for the privilege of not accepting Jews, granted to royal cities between the 16th and 18th centuries) was not in force, which forbade Jews to stay within the city even for a day.

People of Jewish origin constituted the largest group in the 19th century, as much as 89% of the entire community of Grodzisk. The tzadik Elimelech Szapiro, a descendant of Magid from Kozienice, used to work here and established his court. Along with the industrial development of the city, the proportions began to change. During World War I, 2/3 of the Jewish population was deported to Russia. Another outflow was associated with the Second World War, when a ghetto was established in the stronghold, to which Jews from nearby towns were deported. Then all the ghetto inhabitants were transported to the closed district of Warsaw, where some of them died, and others were murdered in the death camps in Treblinka or Auschwitz.

Source: The County Center for Geodesic and Cartographic Documentation

A fragment of the history of the Gerecht family is part of this history of the city. Israel (Srul) Gerecht and Halina (Chaja Leja) Elenberg had six children: Henryk, Natan, Bronisława, Rywka, Sara and Estera.

50

51

In winter, they lived in Warsaw at ul. Grzybowska 31 (now Jana Pawła II), while during the warm months they moved to Grodzisk Mazowiecki, where they had their own villa. Israel Gerecht managed a brickyard in Henryków, village next to Grodzisk. His daughter Bronisława, who was born in Warsaw on November 26, 1898, kept a personal diary from November 29, 1915. She was 17 at the time and experienced her teenage ups and downs. The diary was written by a girl who has not yet been marked by a difficult story, so it is a document full of emotions, youthfulness with siblings, and an internal dialogue, thanks to which she argued with the choices and views of her parents. In the diary you can read about siblings’ quarrels, teenage loves, ambitions, hence sometimes Bronka spoke unflatteringly about, for example, her sister.

The story of the Gerecht family fell on the troubled years of World War I, the economic crisis, social radicalization, the rise of anti-Semitism, World War II and the Holocaust. Their history can be included in the difficult fate of many Jewish families. The exhibition aims to show the fate of Polish Jews, a generation marked by drama and wandering.

The history of the Gerecht family is linked to the fate of the city. .

Diary of Bronisława Gerecht Source: Family Archive

52

53

BE GIN NING

Israel (Srul) Gerecht (born in 1868-70 in Grodzisk, died in August 1931 in Warsaw).

My father is a 45-year-old man of medium height. He is basically good, noble, fair, but upset, especially in a war. And no wonder, because our property was almost in real estate, and we almost denied cash, because my father put what he earned in a brickyard to improve it (...). My father mistakenly explains to himself that it is not appropriate to work in a position like ours. Oh, but how wrong he was, because how good it would be if we could work today. (...)

In a word, my father is a very kind, good man, but with a misleading, ancient, proud concept.

Bronisława Gerecht Diary

54

55

Halina (Chaja Leja) Elenberg (born November 1868 in Grodzisk, died April 14, 1933 in Brussels).

My mother is very different from my father in this regard, because she has always believed that children best practice is with people and that everyone should work (...). Mother in general has more bearable concepts, although she also has old rules, but in general she is very noble, wise, compassionate, kind, sympathetic. In a word, the personification of goodness and patience, but also very upset. She loves everyone, like all Mati, but her favorite is Natan (...).

Bronisława Gerecht Diary

Halina Elenberg Source: Family archive

56

57

Natan Gerecht Natan (Nuta) b. Warsaw, November 18, 1892, died in Paris in 1957. He married Elena Pawlocka in Kiev on June 10, 1919. They had two children: Salomon, born in 1921 in Warsaw, who died in Marseilles around 1994, and Szaja, who was murdered in France in 1973.

Natan Gerecht

Source: Family archive

(...) he is a noble, compassionate, compassionate, good soul, in short, its character is wonderful. Although he has disadvantages, the good have the advantage. The only negative thing I can say is that he is a bit wasteful. The moment he has money, there is a theater, a pastry shop, billiards (...). He was also doing me quite a few favors, mainly that he protected me from the attack of Salomea.

He was the fact of his noble character, that his father always told him a lot to people, that he was clumsy, lazy, wasteful, he was losing a lot of money, and yet [Nathan] did not reciprocate with a harsh word.

Bronisława Gerecht Diary

Estera Szajndla (born on December 7, 1897 in Warsaw, died on October 18, 1983 in Brussels). She married a Belgian, Albert de Burbure de Wesembeek (Namur, 1874 - Brussels August 11, 1960). They had no children, but they became a foster family for Stanisław, son of Bronisława and Adolf.

But Salomea is the opposite of Nathan. Not only that he will not respect his parents, but he also insults them, not only them, but also everyone in the house. She is very quarrelsome, unbearable, malicious. (…) He only lies twice a year; winter and summer (..)

Here, for example, she always complains to her parents that they did not educate her because she wasted her talent in this way. (...)

Now, for example, she proclaims that every girl should be independent and should act, and yet she could also act, because she completed bookkeeping courses.

From all this it can be concluded that her disposition does not conform to the principles she preaches, and that these principles do not come from her own spirit.

Bronisława Gerecht Diary

58

59

Estera Gerecht Source: Family archive

Sara Gerecht Sara was born in Warsaw on October 10, 1903, she married Eljasz Kalisz. After the divorce, she returned to Warsaw and disappeared during the war.

Sabina is a girl with mental retardation. Deteriorating due to her older siblings.

Sara Gerecht

Source: Family archive

Rywka Gerecht Rywka (Regina), the only one of six siblings, was born in Grodzisk Mazowiecki on July 11, 1907.

She died in Brussels on November 5, 1957.

Gerechts’ villa

Photo: Magdalena Kozicka

Henryk Gerecht We know little about Henryk, he probably left for South America.

Henryk - a smart boy, actually not a smart but clever and a trickster, but also a great rogue, who likes to tease everyone to tears.

Regina spoiled, but the girl is prudent, barked out and nice.

Bronisława Gerecht Diary

Rywka Gerecht Source: Family archive

60

61

Bronisława Gerecht Bronisława was born in Warsaw on November 26, 1898, murdered in Auschwitz on September 2, 1944.

She married Adolf Wajsblat, a Jew from Brwinów, whose family from his mother’s side (Sara née Wilner) owned a brickyard in Władysławowo.

(...) I am different from everyone else.

I am gentle, not so malicious, although I am spoiling myself more and more, because being among such surroundings, one cannot go out without giving at least a part of it. I will best analyze myself when comparing with Salomea. I respect my parents when I have anger, it will not gush out so violently that I could insult them. I try to avoid quarrels like fire. I am disgusted with a lie because I know that it does nothing anyway. Lizus ... And why write this, even in front of you diary I do not want to brag.

Bronisława Gerecht Source: Family archive

62

63

Grodzisk Mazowiecki

Grodzisk Mazowiecki

Source: The Cultural Center of Grodzisk Mazowiecki

Surce: The Cultural Center of Grodzisk Mazowiecki

To the west The Gerecht family moved to Grodzisk Mazowiecki from Warsaw, where World War I was taking its toll and the family felt safer outside the capital city. We do not know exactly when it happened, but Bronisława still had to go to school in Warsaw.

64

At that time, Grodzisk functioned as a summer resort, hence the former name of the Letniaki holiday home estate, covering the following streets: Kościuszki (formerly Ogrodowa), Kilińskiego (Spacerowa) and 1 Maja. In the years 1884–1932 there was the Hydrotherapy Center of Dr. Michał Bojasiński at st. Kilińskiego 8A, which was visited by great personalities, incl.

Władysław Reymont. Many Jewish tycoons had their summer houses here, as well as wealthier tenement houses, villas and palaces. The Gerecht family lived in a villa at st. Kościuszki 28, which has survived to this day under the care of private owners, and the property, built at the end of the 19th century, will be put up for sale.

65

Bronisława, after completing seven classes of the school in Warsaw and taking private lessons, finished eight classes. In the capital, she also completed a course at

Bronisława Gerecht, 1913 Source: Family archive

The main source of the family’s income was the Henryków brickyard near Grodzisk Mazowiecki, which was managed by Israel Gerecht.

The family was a wealthy family. This is evidenced by the fact that the children attended Polish schools, which were paid schools, and the father’s approach to work.

66

a trade school. After moving to Grodzisk, she attended lessons at a folk school. In 1919, she applied for admission to the Pedagogical Institute.

What I have, I can owe to myself, because if I looked until my parents educated me, I would probably be at the end of the world and not have what I have. Because I already have an innate ability, because I want to learn from an early age and I can see it in the way I studied, because from the first grade to the last, i.e. to the fourth, I was the first student and had little difficulty, because I spent only two or three hours a day studying and in these hours I felt truly happy then. But how many difficulties I had to overcome, before they sent me to boarding school.

Bronisława Gerecht Diary

67

CE GIEL NIA

My father put what he earned in a brickyard to improve it.

Bronisława Gerecht Diary

The brickyard of the Gerecht family was located north of the town. A private railway line led to it, which provided transport of goods to Warsaw. The brickyard prospered very well, and this was due to the brick reconstruction of the capital after 1918.

Unfortunately, the great economic crisis at the end of the 1920s did not spare the Gerecht family, which meant that their economic situation began to change for the worse.

68

69

Map of location of the brickyards Source: Polona, Public Domain

Until 1930, the brickyards in Henryków and Władysławowo were managed by Israel Gerecht, who sold them before his death to Józef Marowicz, a landowner, member of the Parliament and founder of Komorów.

His premature death prevented Srul from going to the Kingdom of Belgium and joining the rest of the family.

70

Józef Markowicz

Source: Communal Public Library for them. Maria Dąbrowska

71

Bronisława Wajsblat, Stanisław Wajsblat, 1926 Source: Family archive

I dream to come out of love and be loved and love all my life. I dream of quiet happiness, quiet and sweet married life. But if it will be like that, I do not know.

Bronisława Gerecht, Adolf Wajsblat Source: Family archive

72

In the meantime, on March 28, 1922, Bronia married Adolf Wajsblat, the wedding took place in Grodzisk Mazowiecki.

Adolf came from Brwinów, where he was born in 1896, in the family of Józef Wajsblat (born Moszna, 1870, died Brwinów 1914) and Sara Wilner (Brwinów born 1871, no information about the

date of death). It was also a wealthy family that owned the Władysław family brickyard. Bronisława and Adolf had one son, Stanisław, who was born in Grodzisk on June 22, 1924.

73

From the left Stanisław, Adolf and Bronisława Wajsblatin Belgium Source: Family archive

And in Brussels, Bronisława’s older brother, Natan, already lived with his wife, Helena, and ran his own glove factory in the capital.

First they were joined by Bronisława and Adolf with their son Stanisław, and then

by Bronisława’s mother Halina, who died a year after her arrival (April 14, 1933), and sisters: Rywka, Estera and Sara with her husband, Eljasz Kalisz.

Natan Gerecht, Helena Gerecht Source: Family archive

The Gerecht Family, 1937 Source: Family archive

74

75

The fact is that in the police records he mentioned various professions - from assistance in obtaining passports to the timber trade. His relationship with Bronisława’s brother, with whom he shared an office, was difficult.

The professional activity of Adolf Wajsblat, Bronisława’s husband, is shrouded in mystery.

We know that he traveled often, sent letters and postcards to his family, sometimes taking his wife and son Stanisław with him. He had his business in Brussels, but he actually traveled all over Europe.

Bronisława Wajsblat, 1938 Source: Family archive

The men often argued with each other, as evidenced by documents from the Brussels police.

Photos from the trip Source: Family archive

The Wajsblat Family, 1940 r.

The postcard

Source: Family archive

Source: Family archive

76

77

WAR

Soldiers tearing down the border crossing into Poland Source: Public Domain

To the east World War II began on September 1, 1939, when Nazi Germany invaded Poland.

Some of the lands were incorporated into the Reich, some were under occupation. From the very beginning, the Germans began to implement the assumptions of the racist policy and impose repressions on the non-Aryan population, in particular the Jews and the Roma. In Polish cities and towns, Jews were confined to the so-called ghettos, they were ordered to, depending on the location, wearing armbands with the Star of David or a yellow star, created labor camps and concentration camps, whose aim was total extermination.

German soldiers parade Source: Bundesarchiv

78

79

The ghetto in Grodzisk was established on December 1, 1940, and within two months Jews from the neighboring towns of Milanówek, Nadarzyn, Podkowa Leśna and Brwinów were confined there. The ghetto was liquidated in February 1941 and its inhabitants were transported to the Warsaw ghetto, from where most of them were sent to the extermination camp in Treblinka.

At the beginning of the occupation, racial issues were of secondary importance to the Wehrmacht due to the excess of administrative responsibilities for the area.

From Fajga Burman’s journal So that you can tell, we can also learn that many Grodzisk Jews also died in Auschwitz, although, like Fajga Burman, some people survived and returned to Grodzisk even for a moment after the end of the war. At that time, Bronisława Mazowiecki Gerecht and her family Grodzisk Źródło: Ośrodek Kultury Gminy Grodzisk Mazowiecki were no longer in Poland. It seemed that the Kingdom of Belgium would remain a safe place, although the reality turned out to be different.

The war reached them in Western Europe. Belgium was attacked by the Third Reich on May 10, 1940, and after the lost battle (capitulation on May 28, 1940), it was not incorporated into Germany, but, like France, became a separate administrative unit.

From 1942, Jews in Belgium were forced to wear the yellow Stars of David to make them easier to recognize and persecute Source: Wikimedia Commons

80

81

Anti-Jewish laws When the Third Reich took over the Kingdom of Belgium, the Jewish population was not included in the statistics because no censuses by religion were conducted.

Since Adolf was well known to the Belgian police, it was a difficult situation for Bronia and Stanisław. However, the family survived longer in safe houses than other Jews in Belgium. Already after the occupation of the Kingdom of Belgium by Nazi Germany, thousands of Jews fled south, additionally the new administration, wanting to get rid of the problem, deported 8,000 Jews to France.

Probably before the start of the war in Belgium, there were about 65,000. Jews who lived mainly in four cities: Antwerp, Brussels, Liege and Charleroi. Many of them, like the Gerecht and Wajsblat family, were immigrants from Eastern Europe and refugees from the Reich without Belgian citizenship. Among them was Bronisława with her husband Adolf and son Stanisław and the rest of the family.

Proclamation about Jews in German- occupied Belgium Source: Wikimedia Commons

82

83

It has also started at that time to plan the deportation of Jews from Belgium and created a transit camp in Mechelen.

Summer 1942: the Mechelen transit camp after the arrival of those caught during the night Source: Kazerne Dossin: Memorial, Museum and Documentation Centre on Holocaust and Human Rights

The Judenrat was established, headed by former Salomon Ullmann, which was later transformed into the Association des Juifs en Belgique (Union of Jews in Belgium). A curfew and an obligation to live in the four

above-mentioned cities was introduced. In June 1942, the obligation to wear the Star of David was imposed on the Jewish population, and manhunts leading to forced labor began.

84

Bronisława found herself in this camp with her husband and teenage son. They were captured by the Gestapo, which placed them in the Kazerne Dossier in Mechelen. From here they were taken in one of the last transports to Auschwitz, on train number 26.

increase in the number of mixed marriages, Jews were hidden in their homes, many Jews had Belgian identity cards. There were guerrilla resistance actions by the Jewish community itself, but also by the Belgian one.

On July 25, 1942, a group of Jewish partisans sneaked into the headquarters of the Jewish Union in Belgium to destroy the censuses. During the operation, they killed the head of the employment department. In April 1943, the children and the elderly were deported. One of these transports was detained by the Belgian partisans and the prisoners were released.

The process of the Aryanization of the economy and society in Belgium was hampered by Belgians who did not want to buy Jewish real estate and the banks did not provide information on Jewish companies. Jewish workers were employed in local factories, there was an

85

Grossaktion was scheduled for the night of September 3-4, and nine people were strangled during the operation, which sparked a protest among Belgian officials.

of social welfare centers, orphanages and hospitals.

However, the planned actions did not materialize, and in September 1944 Belgium was liberated by the Allies.

So far, the Germans have deported 25,000 people to Auschwitz, of which less than 1,500 returned to the country after the war. 24,000 were murdered. Among them, on September 2, 1944, Bronisława (Gerecht) Wajsblat and her husband, Adolf Wajsblat.

The deportations were completed on July 31, 1944. In June 1944 it was estimated that 80% of the Jewish population used false documents.

They were hiding in workers’ clothes and there was a privileged group; foreigners and mixed marriages. Jews were also hiding in Belgian shelters and homes. In August 1944, an attempt was made to resolve the Jewish Union in Belgium and arrest its members together with residents

86

Mechelen

Source: Kazerne Dossin: Memorial, Museum and Documentation C entre on Holocaust and Human Rights

December 2012 saw the opening of Kazerne Dossin: Memorial, Museum and Documentation Centre on the Holocaust and Human Rights (Mechelen). The museum,

which focuses on the Belgian aspect of the Holocaust, uniquely combines Holocaust education on the one hand, and human rights education on the other.

87

EXIT In 1945, Stanisław Wajsblat lived to see the liberation of Auschwitz. After returning to Belgium, he was taken care of

by Bronisława’s sisters, Regina and Estera. Stanisław finished his studies and started working. Estera, who worked at the Red Cross, met Cecylia Górska, then a young student in Brussels, whom she introduced to Stanisław one day.

In 1952, Stanisław and Cecylia got married.

Estera Gerecht, Cecylia Górska, Stanisław Wajsblat

Cecylia was born on July 6, 1924 in Jedlińsk. During the war, she belonged to the Home Army and acted in the underground under the pseudonym „Góra”, she also participated in the Warsaw Uprising as a nurse.

They had three sons who still lived in Brussels. Stanisław died in 1982, and Cecylia in 2012 in Brussels. Some of the family live in Belgium and some in France. In Grodzisk Mazowiecki, only traces of this family remain: the ruins of a brickyard, the house where they once lived.

Stanisław Wajsblat, 1945 Source: Family Archive

Is there anything left of other families that used to live in Grodzisk?

Source: Family Archive

88

89

Ze Wschodu na Zachód, z Zachodu na Wschód. Labirynt Bronki.

Koordynacja projektu / kurator: Magdalena Kamińska.

Projekt graficzny: Joanna Szumacher. Źródła: archiwum rodzinne potomków rodziny Gerechtów, Bundesarchiv, Centrum Kultury Gminy Grodzisk Mazowiecki, Kazerne Dossin Memorial, Museum and Documentation Centre, Magdalena Kozicka, Polona.

Tekst: Magdalena Kamińska.

Publikacja zawiera fragmenty dziennika Bronisławy Gerecht.

Redakcja i korekta: Taurus Edukacja i Kultura.

Tłumaczenie: Artur Wencel, Wiktor Wencel, Marcin Wygralak.

Wydane za zgodą rodziny.

PROJEKT WSPÓŁFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW AMBASADY BELGII W POLSCE I N A L I T W I E , S TA R O S T W A P O W I AT U G R O D Z I S K I E G O I U R Z Ę D U M I A S TA I G M I N Y GRODZISK MAZOWIECKI.

Embassy of Belgium

Gmina Grodzisk Mazowiecki

Starostwo Powiatu Grodziskiego

Wystawa Ze Wschodu na Zachód, z Zachodu na Wschód. Historia jednej rodziny została zrealizowana w ramach II Festiwalu Kultury Żydowskiej w Grodzisku Mazowieckim.

Organizatorzy/Wydawcy: Stowarzyszenie Nowa Kultura i Edukacja, Wydawnictwo Taurus Edukacja i Kultura ISBN: 978-83-64854-99-6

Honorowy Patronat Burmistrza Grodziska Mazowieckiego Honorowy Patronat Ambasady Izraela w Polsce Honorary Patronage of the Mayor of Grodzisk Mazowiecki Honorary Patronage of the Embassy of Israel in Poland

East to West, West to East. Bronka’s maze.

Project coordination / curator: Magdalena Kamińska.

Graphic design: Joanna Szumacher.

Sources: family archive of the descendants of the Gerecht family, Bundesarchiv, Centrum Kultury Gminy Grodzisk Mazowiecki, Kazerne Dossin Memorial, Museum and Documentation Center, Magdalena Kozicka, Polona.

Text: Magdalena Kamińska.

The publication contains excerpts from Bronisława Gerecht’s diary.

Editing and proofreading: Taurus Edukacja i Kultura.

Translation: Artur Wencel, Wiktor Wencel, Marcin Wygralak.

Issued with the consent of the family.

THE PROJECT IS CO-FINANCED BY THE EMBASSY OF BELGIUM TO POLAND A N D L I T H U A N I A , U R Z Ą D M I A S TA I G M I N Y G R O D Z I S K M A Z O W I E C K I I S TA R O S T W O P O W I AT U G R O D Z I S K I E G O .

Embassy of Belgium

Gmina Grodzisk Mazowiecki

Starostwo Powiatu Grodziskiego

The exhibition East to West, West to East. The story of one family was made as part of the 2nd Jewish Culture Festival in Grodzisk Mazowiecki.

Organizers / Publishers: New Culture and Education Association, Taurus Edukacja i Kultura Publishing House ISBN: 978-83-64854-99-6

90

91

www.nkie.pl www.festiwalkulturyzydowskiej.pl