Meerjarenbeleidsplan 2025-2028

Meerjarenbeleidsplan 2025 — 2028

Meerjarenbeleidsplan 2025 — 2028

Bakens van betekenis

Inhoud

Inleiding

‘Bakens van betekenis’ luidt de titel van het meerjarenbeleidsplan 2025-2028 van Groninger Kerken. Voorgangers van dit plan droegen deze titel eveneens.

Het ontbreekt ons niet aan inspiratie, maar wat we ervaren, is dat Bakens van betekenis telkens nog weer aan laadvermogen wint. In een wereld waarin sociale cohesie, diversiteit, inclusie en participatie niet altijd vanzelfsprekend zijn, doen wij er steeds meer toe. Vanuit Groninger Kerken kunnen wij heel concreet, in het leven van alledag, van betekenis zijn bij het hooghouden van deze waarden.

De betekenis van kerken verschuift door de tijd. Onze kerken zijn herinneringen aan een lang religieus verleden in stad en ommeland. Een verleden, waar we ondanks ontkerkelijking en ondanks dat we een seculiere organisatie zijn, geen punt achter zetten. Integendeel, de geschiedenis kan zich bij ons verzekerd weten van een gewaardeerde en herkenbare rol in het huidige en toekomstige gebruik van kerkgebouwen.

Bij de oprichting van Groninger Kerken in 1969 lag de nadruk op restauratie en behoud. Inmiddels is de cultuurhistorische, maatschappelijke en landschappelijke betekenis van de kerken even zo belangrijk geworden. Het is niet per se vanwege de rijksmonumentale status dat de kerken geliefd zijn, maar omdat ze eeuwenoud zijn en omdat ze de stille getuigen zijn geweest van grote en kleine gebeurtenissen die in het individuele of collectieve geheugen liggen opgeslagen. De kerk is geschiedenisboek en dorpsklok tegelijk. Voor dorpsbewoners is de kerk verbonden met hoop, vreugde en verdriet, met doop, trouwerij en afscheid. Bezoekers bewonderen de schoonheid van buiten- en binnenkant en laten de stilte en de niet alledaagse ruimte op zich inwerken.

Wij bieden een plek waar mensen iets moois, bijvoorbeeld een concert, met anderen beleven. Met ons campagnemotto ‘Blijf je verwonderen’ proberen we precies die snaar te raken. De kerk is een plek van ontmoeting voor iedereen, ongeacht welke achtergrond mensen hebben. Het is aan ons om dat brede palet aan betekenissen te faciliteren.

Voor steeds meer maatschappelijke vraagstukken wordt een beroep op ons gedaan. De grote uitdagingen waar de samenleving voor staat, raken ons net zo goed. Klimaatverandering, energietransitie, krimp van het platteland, achteruitgang van biodiversiteit en in Groningen de aardbevingsproblematiek; het zijn allemaal ontwikkelingen die bedreigingen met zich meebrengen, maar ook kansen. Samen met partners in het landelijk gebied en de erfgoedsector, zoals de Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed, verkennen en benutten we die kansen. Het voor u liggende meerjarenbeleidsplan getuigt daarvan.

De provincie en de gemeenten zien voor ons een belangrijke rol weggelegd in het verzachten van het verlies van voorzieningen in de dorpen. Wij willen de erfgoedorganisatie zijn die bij verduurzaming van monumenten voorop loopt. Met onze ervaring en kennis van schadeherstel, restauratie en verduurzaming weten kleinere bezitters en beheerders van erfgoed ons als vraagbaak goed te vinden. Daarnaast zijn we de aangewezen partij om met anderen de krachten te bundelen in erfgoedgericht vakonderwijs. De komende jaren maken we daar serieus werk van met de oprichting van de Groninger Kerken Academie. In het hoofdstuk Kennis en Educatie leest u daar meer over.

Passie voor erfgoed zit ingebakken in onze doelstellingen, maar bovenal in onze medewerkers, vrijwilligers en onze collega’s in de flexibele schil die ons van dienst zijn. Voor het brede maatschappelijke en erfgoedveld waarin we actief zijn, hopen we als organisatie ook zelf een baken van betekenis te zijn.

01 Instandhouding

Als Professionele Organisatie voor Monumentenbehoud, POM, dragen wij zorg voor de instandhouding van 101 kerken, waarvan een substantieel deel stamt uit de middeleeuwen vanaf de twaalfde eeuw, 2 synagogen, 9 losstaande torens, 62 kerkhoven en tuinen rondom de kerken, 10 pastorieën en alle objecten die zich in de kerkgebouwen bevinden: kerkmeubilair en 90 kerkorgels, waarvan 76 onderdeel zijn van het Rijksmonument. De kerkgebouwen hebben zonder uitzondering een rijksbeschermde status. De overige bezittingen zijn op zijn minst historisch karakteristiek en in veel gevallen hebben ze een beschermde status.

Alleen al omdat we telkens nog nieuwe rijksmonumenten aan ons bezit mogen toevoegen, groeit ons instandhoudingswerk in omvang. In dit hoofdstuk beschrijven we wat ons op het gebied van instandhouding te doen staat, welke grote uitdagingen er zijn en hoe we die op een zorgvuldige, bij onze POM-status passende wijze tegemoet treden.

Regulier en planmatig onderhoud Wij onderscheiden twee vormen van onderhoud: regulier en planmatig. Bij regulier onderhoud gaat het bijvoorbeeld om orgels stemmen, eenvoudig herstel van timmerwerk, zeer plaatselijk schilderen, glasherstel, dakgoten reinigen, ramen wassen, brandblussers controleren en - na hevige storm - dakpannen vervangen. Regulier onderhoud heeft elke dag onze aandacht. Planmatig onderhoud heeft betrekking op de grote klussen aan casco en interieur, zoals herstel van metsel- en voegwerk, schilderwerk, onderhoud van deuren, ramen en hang- en sluitwerk, herstel van pleisterwerk, dakherstel en/of aanpassing van hemelwaterhuishouding. Per gebouw stellen we een meerjarenprogramma voor groot onderhoud op. Een team van in- en externe deskundigen draagt zorg voor de opname van de onderhoudsbehoefte. Elk object is in principe eens in de zes jaar aan de beurt. Met het huidige aantal (eind 2023) van 101 kerken komt dat neer op 17 kerken per jaar die planmatig onderhoud krijgen.

Onze beleidsambities

→ Actief inzetten op behoud en beheer.

→ Stimuleren van uitbreiding van gekwalificeerde ambachtsmensen in ons werkgebied.

→ Op peil houden en vergroten van professionaliteit en specialistische kennis in eigen huis.

→ Samen met collega’s gestalte geven aan Groninger Kerken Academie.

→ ‘Geef Groningen weer kleur’: terug naar oorspronkelijke kleuren op basis van kleurhistorisch onderzoek.

Restauratie

Gemiddeld genomen hebben we één restauratieproject per jaar op de planning staan. Dat zal ook in de komende beleidsperiode het geval zijn. Op het moment van schrijven van dit meerjarenbeleidsplan kunnen we nog niet aangeven om welke projecten het gaat; we zijn nog bezig met de verwerving van financiële middelen. In de afgelopen jaren ging het om de volgende restauratieprojecten: het orgel van Harkstede, het kerkinterieur van Garmerwolde, de kerk en toren van Spijk en het herstel inclusief kleurrestauratie van de Groninger Amsterdamse Schoolkerk in Westeremden.

Cultuurhistorisch onderzoek

Een vast onderdeel in de planvormingsfase van restauraties en herstel is de uitvoering van cultuurhistorisch onderzoek. Dat doen we - of laten we doen - in de vorm van archiefonderzoek. Dat bestaat vooral uit het raadplegen van gemeente- en kerkarchieven, bestudering van foto’s, ontwerpen en technische tekeningen (grotendeels voorhanden in onze eigen Mediatheek) en het in kaart brengen van de bouwhistorie.

Restauratieladder

Als leidraad voor restauratie hanteren wij de restauratieladder van de stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg (ERM). Deze ladder is gebaseerd op het Charter van Venetië uit 1965, het internationale handvest voor behoud en restauratie van monumenten. De restauratieladder onderscheidt drie in voorkeur aflopende ingreepniveausladdertreden - voor restaureren:

→ Conserveren

Bestaande situatie blijft zoveel mogelijk intact. Ingrepen dienen uitsluitend om verval te stoppen en verdere aantasting te voorkomen.

→ Repareren

Beschadigde onderdelen kunnen worden gerepareerd, waarbij niet meer materiaal wordt vervangen of toegevoegd dan strikt noodzakelijk is.

→ Vernieuwen

Als reparatie niet meer mogelijk is, mag er worden vernieuwd of vervangen op basis van (in voorkeur aflopend): kopiëren - imiteren - verbeteren.

Kerkhoven en tuinen rond onze kerken hebben in dit meerjarenbeleidsplan een eigen hoofdstuk, maar net als bij de kerkgebouwen gaat cultuurhistorisch onderzoek vooraf aan grotere onderhouds- en restauratieprojecten. Doel is in alle gevallen dat cultuurhistorische waarden worden gewaarborgd. Vaak laten ze zich bovendien als inspirerende leidraad voor nieuwe ingrepen benutten.

Archeologisch onderzoek

In de voorbereiding van omvangrijke ingrepen in en rond onze kerken kan het bodemarchief een serieuze factor zijn om rekening mee te houden. Archeologisch onderzoek - soms (rand)voorwaarde voor vergunningen - biedt inzicht in de bouwhistorie en de bewonings- en ontginningsgeschiedenis van de plek. Een mooi voorbeeld is Garsthuizen. Op de plek waar in 2015 de negentiende-eeuwse kerk is gesloopt, ligt onder het maaiveld het fundament van de middeleeuwse voorganger verborgen. Die bodemschat is aanleiding tot het samen met het dorp verkennen van nieuwe functiemogelijkheden van het kerkterrein.

Historisch kleuronderzoek

Kleuronderzoek en de eenvoudige toegankelijkheid van digitale beeldbanken met oude foto’s laten zien dat onze gebouwen vroeger met een rijk kleurenpalet waren afgewerkt. Zeker onze kerkgebouwen in de stijl van de Amsterdamse School getuigen van dat kleurrijke verleden. De afgelopen jaren hebben de Gereformeerde kerken van Westeremden en Thesinge, de kerk en toren van Spijk en de pastorie van Middelstum hun historische kleuren teruggekregen. Onder het motto ‘Geef Groningen weer kleur’ werken we de komende jaren aan verankering in ons restauratie- en onderhoudsbeleid van kleurhistorisch onderzoek en vervolgens restauratie en reconstructie van historisch schilderwerk. We werken daartoe samen met gespecialiseerde onderzoeksbureaus en restauratieschilders.

Aardbevingsdossier

Meer dan de helft van onze gebouwen - kerken, torens en pastorieën - ligt in het Groninger aardbevingsgebied. Voor het herstel van mijnbouwschade hebben we uitvoerig overleg met het Instituut Mijnbouwschade Groningen (IMG). Deskundige restauratiearchitecten met wie wij samenwerken, doen een voorstel voor de wijze van herstel. Vervolgens wordt de aanpak in overleg met ons vastgesteld door het IMG. Zestig kerken hebben de afgelopen tien jaar aardbevingsschade opgelopen. Ongeveer vijfentwintig daarvan moeten de komende jaren nog worden hersteld. Dat herstelwerk zal niet binnen de beleidsperiode 2025-2028 kunnen worden voltooid; deels omdat het te omvangrijk is en deels omdat er helaas nog steeds nieuwe bevingsschadegevallen bij komen. Om de patiënt maar één keer op de operatietafel te hoeven leggen, koppelen we schadeherstel zoveel mogelijk aan periodiek onderhoud, her/doorbestemming, verduurzaming en/of restauratiewerkzaamheden.

Verbinding van oude en nieuwe

architectuur in de praktijk

Garmerwolde

Schoolkerk met educatieve doeleinden

Overschild

Rustpunt in recreatieve infrastructuur

Klein Wetsinge

Kleinschalige horeca, toeristisch informatiepunt en uitzicht op het Reitdiepdal

Leegkerk ‘Gouden’ kubus voor multifunctioneel gebruik

Uitwierde

Belevenispad in de toren voert richting uitkijkpunt over het landschap richting de Eems

Voor versterking hanteert de Nationaal Coördinator Groningen, de NCG, als algemene stelregel dat gebouwen in het gebied voldoende sterk moeten zijn om te waarborgen dat mensen er in geval van een aardbeving veilig uit kunnen. Wij hebben met de NCG afgesproken om eerst de relatief eenvoudig te versterken kerkgebouwen aan te pakken. Daar is de NCG inmiddels mee klaar. Voor de komende periode staat de aanpak van kerken met stenen gewelven - de complexere opgaven - op de planning. Dit betreft twaalf kerken van Groninger Kerken. Zorgvuldig onderzoek, waar wij nauw bij betrokken zijn, gaat daar telkens aan vooraf. Onder andere de hiermee gepaard gaande bouwfysische situatie van de gewelven en behoud en herstel van de gewelfschilderingen zijn essentieel in dit dossier.

Her- en doorbestemming

In lijn met de hiervoor genoemde restauratieladder gaat behoud voor vervanging. Daarnaast hebben we respect voor de historische gelaagdheid in tijd. Waar her- of doorbestemming gepaard gaat met aanpassingen of toevoegingen, kiezen wij voor hedendaagse architectuur die op voet van gelijkwaardigheid de verbinding met de vaak eeuwenoude architectuur aangaat. Bij elk project gaan we op zoek naar architectuur die daar qua handschrift het meest op haar plek is. In de wereld van religieus erfgoed willen we landelijk en internationaal een toonaangevend voorbeeld zijn. We hebben inmiddels een reputatie hoog te houden. In het hoofdstuk Gebruik worden voorbeelden van her/doorbestemmingen genoemd.

Uitbreiding van instandhoudingsteam

Bij de instandhouding van rijksmonumenten komen specifieke vaardigheden en kennis kijken. De vraag naar gespecialiseerde vaklieden blijft groot in onze sector. Twee factoren maken dat we ons instandhoudingsteam de komende jaren moeten uitbreiden. In de eerste plaats is dat de verdere groei van ons monumentenbestand. In de tweede plaats zijn dat de toename en aanscherping van wet- en regelgeving op het gebied van veiligheid, milieu, vooronderzoek, arbeidsomstandigheden en monumentenbehoud. Een groter beroep op externe partners moet eveneens uitkomst bieden.

Deskundigheid waarborgen en vergroten Beschikbaarheid van deskundigheden en vaardigheden zal zowel intern als extern een van de grotere uitdagingen zijn. Wij werken al jaren constructief samen met vakopleidingen op alle niveaus en bieden werkervaringsplekken met goede begeleiding. Wetenschappers in verschillende disciplines zijn nauw bij ons werk betrokken. De komende jaren geven we onze activiteiten op het gebied van kennisborging en -ontwikkeling meer status en gewicht door ze onder te brengen in de op te richten Groninger Kerken Academie (zie hoofdstuk Kennis en Educatie). Doel is om het ambacht van behoud en restauratie van ons erfgoed onder de aandacht te brengen en opleidingen hierin te stimuleren. Ook begeleiding van stages en onderzoek op verschillende onderwijsniveaus valt hieronder. De normen die de rijksoverheid verbindt aan de status van Professionele Organisatie voor Monumentenbehoud gaan eveneens aan de basis staan van het met de instandhoudingspraktijk verbonden aanbod van de Groninger Kerken Academie. De Academie gaat daarnaast een grote rol spelen in onze traditie van kennisdelen met collega-professionals. In onze optiek is dat voorwaarde om ons vak, en dus de staat van ons erfgoed, op het hoogst mogelijke niveau te houden. Als lerende organisatie - veel kennis te geven én te verwerven - grijpen we gelegenheden tot kennisuitwisseling met beide handen aan. Wij verzorgen lezingen, presentaties en gastlessen en we volgen cursussen en opleidingen om up-to-date te blijven of om met nieuwe disciplines vertrouwd te raken.

Onze POM-status

Monumentenorganisaties die eigenaar zijn van minimaal twintig rijksmonumenten kunnen een Professionele Organisatie voor Monumentenbehoud worden. Groninger Kerken heeft deze POM-status sinds 2013. De omvang van ons bezit en het door ons gevoerde beleid sloten en sluiten goed op de vereisten aan. Eens in de twee jaar toetst de Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap of wij nog altijd aan de criteria van de status voldoen. Een van de voorwaarden voor toekenning is de aanwezigheid van een beleids- of visiedocument (zoals onderhavig meerjarenbeleidsplan) waarin de kwaliteit van de werkzaamheden is geborgd en waarin wordt ingegaan op de volgende aspecten (laatstgenoemde drie worden in dit hoofdstuk beschreven):

→ Toepassing van de in de beroepsgroep geldende uitvoeringsrichtlijnen voor werkzaamheden aan rijksmonumenten: bij Groninger Kerken is dat als voorwaarde in aanbestedingen en opdrachtverleningen opgenomen.

→ Planmatig onderhoud van rijksmonumenten.

→ Verrichten van cultuurhistorisch onderzoek bij restauratiewerkzaamheden.

→ Beschikking over en organisatie van structurele deskundigheid bij de uitvoering van werkzaamheden aan rijksmonumenten.

→ Kennisdeling.

Een van de voordelen die aan de POM-status is verbonden, is dat we voor onze monumenten samengevoegd rijkssubsidie kunnen aanvragen en verantwoorden. Wij doen dat in clusters. Daarnaast ervaren we dat de POM-status naar de buitenwereld toe een bevestiging van onze betrouwbaarheid en deskundigheid is en dat die ons scherp houdt.

Kerkhoven, tuinen en overig groen

Met de overname van kerken komen regelmatig kerkhoven, tuinen, sloten en kerkgrachten mee. Kerkterreinen zijn het domein van - soms eeuwenoude - graven, flora en fauna, vaak monumentale bomen en boomgroepen en oude padenstructuren, zoals de ommegangen. Kerkhoven hebben een cultuurhistorische waarde, zijn een plek van schoonheid, stilte en herinnering en dragen als landschapselement bij aan de biodiversiteit.

Het beheer van kerkhoven en kerkgronden was lange tijd vooral een kwestie van instandhouding van funerair erfgoed en archeologisch bodemarchief. Inmiddels werpen grote ontwikkelingen zoals klimaatverandering, achteruitgang van biodiversiteit en bodemdaling nieuwe uitdagingen en dilemma’s op. Onze terreinen zijn onderhevig aan externe invloeden die schadelijk kunnen zijn, ook voor onze gebouwen. Tegelijkertijd liggen er kansen om hun maatschappelijke, ecologische en cultuurhistorische betekenis te versterken. Meer dan voorheen komt het aan op maatwerk in beheer, inzet van specifieke deskundigheid en intensieve samenwerking met partijen in het landelijk gebied.

Monumenten

Negentien van de tweeënzestig kerkhoven hebben de status van archeologisch rijksmonument en/ of omvatten rijksbeschermde grafmonumenten of andere monumentale onderdelen, zoals baarhuisjes. Vier kerkhoven zijn aangemerkt als groen monument: Wittewierum, Toornwerd, Garnwerd en Wierhuizen. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed kan een kerkhof als groen monument aanwijzen als er structuren van plantmateriaal, gebouwde structuren, paden en/of in het bodemoppervlak aangebracht reliëf aanwezig zijn, die in het verleden zijn bedacht en aangelegd en die worden bewaard voor volgende generaties. Onze beleidsambitie is om meer kerkhoven en groen rond kerken voor de status van groen monument in aanmerking te laten komen. We onderzoeken welke dat zouden kunnen zijn en voor welke dat wenselijk en voordelig is. Dit is een proces waar veel tijd mee gemoeid is. Onze verwachting is dat veel kerkhoven aan één of meer criteria voldoen.

Onze beleidsambities

→ Behoud van groen erfgoed.

→ Bijdragen aan vergroting van biodiversiteit en verduurzaming.

→ Versterking van de belevingswaarde voor dorpsgemeenschappen en bezoekers.

→ Krachten bundelen met partners in het landelijk gebied rond klimaatvraagstukken.

→ Onderzoeken welke kerkhoven we bij de RCE kunnen indienen als kandidaat ‘groen monument’.

→ Bij overheden beter uitdragen dat kerkhoven qua betekenis en zorgbehoefte onlosmakelijk met de kerken zijn verbonden.

Cultuurhistorie

Net als kerken laten kerkhoven zich lezen als geschiedenisboeken. Ze maken deel uit van het collectief geheugen en getuigen van de sociaal-maatschappelijke ontwikkeling van dorp en streek. Cultuurhistorische waarden liggen vast in de aanleg, de ensembles van grafstenen, afzonderlijke grafstenen en de verhalen van de personen die er zijn begraven. Historisch onderzoek en een ruimtelijke analyse voorzien in belangrijke input voor beheerplannen. Ruimtelijke ingrepen die wij wenselijk of noodzakelijk vinden, stemmen we eerst af met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: welke kansen en beperkingen liggen er vanuit cultuurhistorisch oogpunt?

Maatschappelijke betekenis

Een kerkhof is een plek van afscheid nemen, gedenken en eeuwige rust. Mensen komen er om een wandeling te maken, op een bankje neer te strijken en hun gedachten de vrije loop te laten. De laatste jaren signaleren wij een groeiende betrokkenheid bij ons groen, zowel in positieve als negatieve zin; de een wil meer bomen en struiken, de ander juist minder. Dorpsbewoners en bezoekers spreken ons er vaker over aan. Zij zijn bijvoorbeeld bezorgd over de effecten van langdurige droogte en bodemdaling of brengen ideeën voor beplanting of inrichting in om de biodiversiteit een handje te helpen. Lokaal en regionaal worden steeds meer vergroenings- en biodiversiteitsprojecten op touw gezet waar wij aan mee kunnen doen en we hopen in de komende beleidsperiode een vervolg te kunnen geven aan ons eigen project ‘Biodiversiteit op kerkhoven’. Opvallend is daarnaast dat zich verhoudingsgewijs meer vrijwilligers voor het groenonderhoud aanmelden. Wij verheugen ons over deze ontwikkeling. Met dorpsbewoners wisselen

we van gedachten over hoe we de ecologische en belevingswaarde van kerkhoven en groen kunnen vergroten. Dat gebeurt altijd met respect voor de cultuurhistorische waarde van de plek; die waarde kan er juist de inspiratie voor zijn. Initiatieven kunnen bijvoorbeeld de vorm krijgen van herstel van de oorspronkelijke tuinaanleg, een ommetje, informatiepanelen, aanplant van bollen, een kleinschalig, bij de plek passend evenement of kunst op het kerkhof. Zo is in 2004 het project Op Hoogte Gedacht van start gegaan rond beeldende kunst op kerkhoven, met als doel om historische kerkhoven op een bijzondere manier onder de aandacht te brengen. Langs de kunstwerken op de kerkhoven van Zuurdijk, Woltersum, Wittewierum, Vierhuizen, Wierhuizen en Obergum voeren fietsroutes.

Ecologie, water en beheer Kerkterreinen vormen als landschapselement een leef-, schuil- en broedplaats voor dieren en een vestigingsplaats voor plantensoorten, paddenstoelen en korstmossen. Het zijn ecologische stapstenen in de groenblauwe dooradering van de provincie, ze dragen bij aan de opname van CO₂ uit de lucht, zorgen voor verkoeling in warme periodes en voor schaduwwerking op watergangen rondom de terreinen. Op onze kerkhoven zijn soorten te vinden die in hun voortbestaan worden bedreigd en op de zogenoemde Rode Lijst staan. Ook bij ons valt achteruitgang van biodiversiteit waar te nemen. Flora en fauna hebben te lijden onder uitstoot en uitspoeling van schadelijke stoffen en verdroging. In het bijzonder op wierden zorgen langere periodes van droogte en de op landbouwkundig gebruik afgestemde waterhuishouding al snel voor een onoverbrugbare afstand tussen wortelzone en

Groninger Kerken in ’t groen * eind

2023

→ 62 kerkhoven

→ totaal 14 hectare

→ 1.241 bomen

→ Meest voorkomende boomsoorten: Hollandse linde, es, esdoorn, beuk

→ 19 kerkhoven zijn archeologisch rijksmonument

→ 4 kerkhoven zijn groen monument

→ 43 kerkhoven liggen op wierden of terreinen waar de sporen van wierden nog herkenbaar zijn

→ kerkhof van Noordlaren ligt op de Hondsrug, het enige UNESCO Geopark van Nederland

→ 5 kerkhoven liggen op een oude kwelderwal en 1 kerkhof ligt op een oude oeverwal

→ ongeveer 65 groenvrijwilligers, inclusief leden van kerkhovencommissie

→ meerdere bijzondere grafzerken van voor 1900, waaronder: uit 1607 van Geele Oemkes in Wirdum en uit 1732 van Sybrant Ringgels in Wittewierum

grondwater. Wij zijn hierover in gesprek met de twee waterschappen in de provincie. Verdroging brengt bovendien bodemdaling met zich mee. Dat heeft al op verschillende plekken geleid tot verzakking van kerken; niet alleen gaswinning is daar debet aan. Landschapsbeheer Groningen is een belangrijke beheerpartner. Samen met hen denken we na over mogelijkheden om de soortenrijkdom te behouden en te vergroten en om ons groen toekomstbestendig te maken.

Lastige keuzes en maatwerk

Het mag duidelijk zijn dat kerkhoven op meerdere fronten van betekenis zijn. In concrete gevallen kunnen belangen strijdig zijn en moeten lastige keuzes worden gemaakt. Om een voorbeeld te geven: de wens om een terrein zoveel mogelijk te vergroenen kan haaks staan op de cultuurhistorische waarde van een verharde padenstructuur. Bij dergelijke kwesties winnen we deskundig advies in, bijvoorbeeld bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en een ecoloog. Op basis daarvan maken we een zorgvuldige afweging. Het verschilt per casus op welk belang de meeste nadruk komt te liggen.

Wet- en regelgeving

Rond kerkhoven en groen hebben we met steeds meer en steeds complexer wordende wet- en regelgeving te maken, zoals rond de zorg voor archeologische waarden, de herplantplicht, de zorgplicht van bomen en de bestrijding van invasieve exoten. Deze wet- en regelgeving is afkomstig van Europa, het Rijk, de provincie en gemeenten. Het is complexe materie. Bovendien is wet- en regelgeving niet altijd eenduidig.

Kosten en kwaliteit

Nu er rond kerkhoven, tuinen en overig groen meer belangen en complexe vraagstukken spelen, zijn met instandhouding en beheer meer tijd en geld gemoeid. Tekenend voor waar we financieel mee te maken hebben, is dat in de periode 2021-2023 geen sprake was van een toename van groen bezit, maar wel van een kostenstijging van 64%. In de komende beleidsperiode zoeken we naar oplossingen om de kosten beheersbaar te houden en tegelijk de kwaliteit op een hoog peil te houden, onder andere door:

→ Slimmere aanbesteding aan hoveniers: binnen hun werkgebied en aanbesteding in clusters.

→ Werving van meer groenvrijwilligers.

→ Actief blijven promoten van ons Gouden Bomenfonds, in 2019 in het leven geroepen voor herstel van de kwaliteit van groen op historische kerkhoven.

→ Participatie in lokale en regionale biodiversiteitsen vergroeningsprojecten.

→ Overheden c.q. subsidieverstrekkers beter bewust maken van het feit dat de kerkhoven en het groen onlosmakelijk met de kerk zijn verbonden; zij zijn van betekenis als ensemble en hebben als zodanig zorg, aandacht en steun nodig.

03 Gebruik

Gebruik is een van de belangrijkste voorwaarden voor instandhouding. Het zorgt dat monumentale gebouwen in conditie blijven en dat draagvlak en maatschappelijke betekenis gewaarborgd zijn. Omgekeerd is instandhouding natuurlijk voorwaarde voor gebruik; ze zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Gebruik begint al zodra je, reizend door het Groninger landschap, op zoek gaat naar oriëntatiepunten. Voor veel mensen horen kerktorens bij het gevoel van thuiskomen; de kerk als onderdeel van de dorpsidentiteit. En meer concreet zijn onze monumenten de plek voor bijvoorbeeld rouw en trouw, exposities en concerten, bijzondere overnachtingen, dorpsbijeenkomsten, weidse uitzichten over het landschap en educatieve programma’s. Deze activiteiten geven betekenis aan onze kerken. Dat is waarom we ze al jaren aanduiden als ‘bakens van betekenis’.

Honderd kerken open

In ons jubileumjaar 2019 was ons motto ‘50 kerken open’. Al onze gebouwen zijn voor publiek toegankelijk, maar soms moet eerst een sleutel worden opgehaald. Dat kan voor belangstellende passanten reden zijn om van een bezoek af te zien. Te veel gedoe. Met onze actie streefden we juist naar permanente openstelling. Het aantal van vijftig kerken open werd ruimschoots gehaald en onze plaatselijke commissies en bezoekers waren enthousiast. Deze succesvolle actie smaakt naar meer. Daarom gaan we in de komende beleidsperiode voor ‘100 kerken open’, wat feitelijk neerkomt op al onze kerken.

Fysieke barrières wegnemen

Vergroting van de toegankelijkheid van de monumenten heeft daarnaast betrekking op het daadwerkelijk binnen kunnen komen, juist ook door mensen met een mobiliteitsbeperking. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat het wegnemen van barrières in lang niet alle kerken mogelijk is. Dat geldt zeker voor de zeer oude gebouwen. Als technische ingrepen conflicteren met het rijksmonumentale karakter, krijgt het onaangetast laten daarvan altijd voorrang. Waar dat wel mogelijk is, brengen we verbeteringen aan, bijvoorbeeld in de vorm van een hellingbaan, het wegnemen van drempels en het aanpassen en verruimen van sanitaire ruimtes. Bij nieuwbouw kunnen we de toegankelijkheid voor iedereen wel optimaal waarborgen. Bovendien zijn we daar op grond van het Bouwbesluit toe verplicht. Veiligheid is een ander aspect van toegankelijkheid: we gaan door met vergroting van het bewustzijn van (brand)veiligheid en het beter borgen daarvan in onze procedures.

Onze speerpunten

→ Permanente openstelling van alle kerken.

→ Fysieke toegankelijkheid van gebouwen waar mogelijk verbeteren.

→ Gebruik nadrukkelijk verbinden aan de rol van kerken als bakens van betekenis.

→ Een breed palet aan mogelijkheden.

→ Aan her- en doorbestemmingen altijd een maatschappelijke component verbinden.

→ De beleving van kerken versterken door ze via routes en programmering met elkaar te verbinden.

Voorbeelden van gerealiseerd of nog onderhanden

Den Ham en Noordbroek

Overnachtingsmogelijkheid ‘Heilige Nachten’ voor twee personen

Garsthuizen

Een gebouwd landmerk, dienstbaar aan dorpsidentiteit, recreatie en toerisme

Onderdendam

Centrum voor Groninger Amsterdamse School, cultureel podium en bed & breakfast

Garmerwolde

Schoolkerk, kleinschalige horeca en activiteiten van plaatselijke commissie

Obergum

Opkamer voor rouw en trouw, gebruik voor kunst en cultuur, KinderBoekenHuis.

Pieterburen

Tuincafé Bertje Jens in voormalig godsdienstschooltje, gelegen naast het Pieterpad, met vegetarische en vegan keuken

Her- en doorbestemmingen

Er staan de komende jaren verschillende her/doorbestemmingsplannen op de rol voor uitvoering. De plannen zijn zeer divers van aard. Ze bouwen voort op het cultuurhistorische, sociale en/of fysieke karakter van de kerken. Altijd kijken we of we iets bijzonders kunnen doen met de unieke kwaliteiten van het monument, bijvoorbeeld de bouwhistorie, lichtinval, akoestiek, geschiedenis, opmerkelijke gebeurtenis, architectuur, ornamenten of de plek in het landschap. Alle disciplines binnen onze organisatie zijn bij de planontwikkeling en -realisatie betrokken. Plannen worden opgesteld in samenspraak met de plaatselijke commissies, die vaak juist met het verzoek daartoe bij ons komen. De kerken zijn elk op hun eigen manier een Baken van betekenis en daar willen we recht aan doen.

Maatschappelijke component

Bij elke her/doorbestemming gaan we op zoek naar een maatschappelijke component. Allerlei concepten zijn denkbaar, maar labels als kleinschalig, lokaal en duurzaam zijn er eigenlijk altijd wel op te plakken. Tegelijkertijd streven we naar meerwaarde voor de lokale gemeenschap, voor de leefbaarheid in krimpdorpen en voor de culturele en/of recreatieve infrastructuur in de provincie. Daarnaast benutten we een aantal kerken voor onze eigen doelstellingen, zoals educatie (Schoolkerk), bevorderen van maatschappelijke dialoog, voorlichting over wat Groninger Kerken doet en promotie van kerken en activiteiten (o.a. in de Akerk). Het is bij her/doorbestemming dus nadrukkelijk niet de bedoeling - én niet mogelijk - om van de gebouwen hoogrenderende vastgoedobjecten te maken. De pastorieën verhuren we tegen een marktconforme prijs aan particulieren.

Programmering Aantrekkelijke gebruiksmogelijkheden en programma’s met bijbehorende faciliteiten zijn essentieel voor gebruik van onze rijksmonumenten. Voor de ontwikkeling daarvan werken we samen met de plaatselijke commissies en uiteenlopende partners op het gebied van kunst, cultuur, (kerk)historie en toerisme. Dat kunnen eveneens organisaties en ondernemers in de wijk zijn, bijvoorbeeld in het Groninger A-kwartier. We bouwen voort op behaald succes, zoals met bijzondere overnachtingen en wandel- en fietstochten langs ons erfgoed (zie voorbeeld in kadertekst), we ontwikkelen nieuwe concepten en we doen mee in samenwerkingsverbanden, zoals in 2023 de culturele manifestatie Bitterzoet Erfgoed rond het slavernijverleden van de stad en de provincie Groningen.

Stapstenen

We zijn bezig met de uitwerking van de toeristische verbinding ‘Stapstenen’ in het ommeland, waarbij zeven doorbestemde of in doorbestemming zijnde kerken als stapstenen fungeren: Leegkerk, Klein-Wetsinge, Obergum, Onderdendam, Overschild, Garmerwolde en Kropswolde. De dertiende- tot twintigste-eeuwse kerken laten het ommeland van de stad elk op hun eigen manier zien, met focus op bijvoorbeeld natuur en landschap, architectuur of middeleeuwse plafondschilderingen.

Doelen:

→ Veelzijdigheid en bijzonderheid van Groninger Kerken laten ervaren.

→ Bezoekers verleiden tot een langer verblijf in de provincie.

→ Stimuleren van de lokale economie.

→ Toenemende recreatieve druk op de stad benutten en beter spreiden.

→ Wisselwerking tussen Stapstenen en stad-Groninger Akerk.

04 Duurzaamheid

Voor een organisatie die monumenten beheert, worden duurzaamheid en verduurzaming in de eerste plaats bereikt via instandhouding. Onze gebouwen houden al honderden jaren stand, en het lijdt voor ons geen twijfel dat ze - dankzij deskundige zorg en liefdevol gebruikover honderden jaren nog steeds fier overeind staan.

Bij Groninger Kerken denken we in eeuwen; duurzamer kan bijna niet. De opvatting dat verbouw duurzamer is dan nieuwbouw en dat onderhoud en reparatie duurzamer zijn dan sloop begint overigens in de hele architectuur- en bouwwereld terrein te winnen.

Groninger Kerken staat voor duurzame ontwikkeling. Volgens de definitie van de Verenigde Naties sluit duurzame ontwikkeling aan op de behoeften van het heden, zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen. Belangrijke kenmerken van duurzaamheid zijn energieneutraal, klimaatbestendig, circulair en sociaal. In de ambities en acties van Groninger Kerken spelen ze alle vier een rol.

Complexe opgave

Vaker dan ons lief is, herinnert de Groninger bodem ons aan de noodzaak om afscheid te nemen van fossiele brandstoffen. Voor monumentale gebouwen met een bijzondere architectuur zijn energietransitie en verduurzaming echter complexe opgaven. Allerlei verduurzamingsoplossingen zijn voor de meeste van onze gebouwen niet weggelegd. Denk maar eens aan zonnepanelen op kerkdaken, dubbel glas in plaats van gebrandschilderd glas en glas-in-lood, vloerverwarming onder grafzerken in kerkvloeren, spouwmuurisolatie achter muur- en plafondschilderingen. Bij Groninger Kerken moeten we het zoeken in kleine verbeteringen en maatwerk per kerk.

Warme deken

Wij vinden dat kerken bij de winterdag niet per definitie verwarmd hoeven te worden. Voor kerkorgels, houtsnijwerk en oude schilderijen is een constante lage temperatuur zelfs beter. En als we kerken verwarmen, doen we dat duurzaam. Kerken waarvoor we nog geen duurzame oplossing hebben, adviseren we om in de winter niet te stoken. Dan geven we bezoekers het advies mee om zich warm te kleden. Soms stellen we dekens of elektrisch voorverwarmde voetstoofjes beschikbaar.

Onze beleidsambities

→ Balans tussen energie-efficiëntie, kostenefficiëntie en behoud van monumentale waarden.

→ Eigen verantwoordelijkheid van kerken combineren met schaalvoordelen van gezamenlijkheid.

→ Nadrukkelijker bij overheden agenderen van nieuwe schaderisico’s die voortvloeien uit klimaatverandering en beleid.

→ In bedrijfscultuur verankeren van het nadenken over van effecten van het handelen in het hier en nu voor het elders en later.

Klein en lokaal

Vaak valt met kleine ingrepen al veel te winnen, bijvoorbeeld met het dichten van kieren, het isoleren van gewelven, vervanging van gevelkachels door zuiniger alternatieven en toepassing van LED-verlichting. In sommige kerken biedt elektrische kerkbankverwarming op basis van infraroodstraling uitkomst. Wij hebben deze techniek bijvoorbeeld toegepast in de middeleeuwse Sebastiaankerk in Bierum. Kerkbankverwarming is prettig voor zowel bezoekers als het kwetsbare kerkinterieur. Ten opzichte van het op temperatuur houden van de hele kerk levert lokale verwarming een aanzienlijke energiebesparing op. Nieuwbouw, die soms aan de orde is bij her- en doorbestemmingen, moet sowieso energieneutraal zijn. Zo is het nieuwe ontvangstgebouw bij de kerk van Garmerwolde voorzien van zonnepanelen en een warmtepomp.

Routekaart

Wij wegen verduurzamingsmogelijkheden zorgvuldig af en verdiepen ons in innovaties op dit terrein. Dat doen we samen met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en de stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg (ERM), en met de vooruitstrevende installatiebedrijven die bij onze projecten betrokken zijn. Daarnaast zijn we participant in de Routekaart Verduurzaming Monumenten, die tot stand is gekomen met medewerking van verschillende organisaties die actief zijn in beheer, behoud en verduurzaming van monumenten en die willen bijdragen aan de doelstellingen van het Klimaatakkoord van Parijs. Als erfgoedsector zetten we in op een gemiddelde CO₂-reductie van 40% in 2030 en 60% in 2040 voor de hele monumentenvoorraad in Nederland. We hebben een gezamenlijke strategie ontwikkeld, gericht op het vinden van balans tussen energie-efficiëntie - eerst besparen, dan opwekken - kostenefficiëntie en behoud van monumentale waarden.

Meer regie op verbruik

Nu is het zo dat de plaatselijke commissies van onze kerken verantwoordelijk zijn voor het energieverbruik en de kosten in hun eigen kerk. Zij hebben hun eigen energiecontract bij de leverancier van hun keuze. Die eigen verantwoordelijkheid willen we behouden, dat is juist een belangrijke prikkel. Vrijwilligers beschouwen de kerk tenslotte als hun eigendom. Maar ingegeven door groeiende onzekerheid op de energiemarkt en onze verduurzamingsambitie willen we in de komende beleidsperiode onderzoeken hoe we vrijheid van handelen van de plaatselijke commissies kunnen combineren met meer regie op het verbruik van alle kerken bij elkaar. Wij verwachten dat schaalgrootte voordelen oplevert. Samen hebben we bijvoorbeeld een sterkere onderhandelingspositie richting energieleveranciers. Centrale inkoop van duurzame energie kan daarom een van de uitkomsten van deze verkenning zijn. Verder kunnen we wellicht toe naar meerdere groene methodes voor kerkverwarming. Via pilots onderzoeken we verschillende varianten. De ervaringen die we opdoen, kunnen we voor andere kerken gebruiken. Per kerk kan dan worden bepaald wat de meest geschikte methode is. Voordat we overgaan tot concrete uitwerking, gaan we het verbruik van alle kerken eerst een paar jaar monitoren. We hebben behoefte aan meer inzicht. Met verschillende pilots onderzoeken we verschillende vormen van kerkverwarming. De ervaringen hieruit kunnen we weer gebruiken voor andere kerken.

Led-verlichting in de originele kroonluchter,

Kolham

Energiezuinige

Klimaat en verdroging

Een voor onze kerken zorgwekkende ontwikkeling die met zowel klimaatverandering als grondwaterbeheer samenhangt, is verdroging. In natte periodes is waterbeheer op de meeste plekken vooral gericht op snelle afvoer van overtollig regenwater. In hete en droge zomers zakt het grondwater dan zo diep weg dat klei- en veenlagen in de ondergrond inklinken. Bij verschillende kerken hebben we al droogteschade vastgesteld. We zien dat funderingen worden aangetast en vrezen dat we in de toekomst met meer scheuren en verzakkingen te maken krijgen. In het hoofdstuk over kerkhoven, tuinen en overig groen is te lezen dat verzakking eveneens tot schade voor bomen en planten en voor de biodiversiteit leidt. Over verhoging van het grondwaterpeil in droge tijden, vooral in veengebieden, voeren we constructieve gesprekken met het waterschap Noorderzijlvest.

Kantoor, inkoop en planning

We willen onze kantoororganisatie zo duurzaam mogelijk inrichten. Vanuit alle disciplines verkennen en benutten we kansen om stappen vooruit te zetten. Zuinigheid, bijvoorbeeld waar het gaat om verlichting, water- en stroomverbruik en papierverbruik, is al goed ingebed. Bij inkoop van materialen, zowel op kantoor als in restauratie- en bouwprojecten, kiezen we voor milieu- en natuurvriendelijk en waar mogelijk herbruikbaar. De producten die we gebruiken, zijn zoveel mogelijk lokaal, biologisch en fairtrade. We halen niet van ver wat dichtbij te vinden is en waar we kunnen, kiezen voor duurzame mobiliteit. Bij groot onderhoud, schadeherstel of restauratie van kerken gaan we standaard na welke verduurzamingsmogelijkheden in één keer mee te nemen zijn.

Sociale duurzaamheid

Sociale duurzaamheid staat voor verbetering van de leefkwaliteit van mensen in huidige en toekomstige generaties. Wij maken dat concreet vanuit onze waarden: sociale cohesie, participatie, inclusie, diversiteit, ontwikkeling, veiligheid en sociale rechtvaardigheid. Bij her- en doorbestemmingen van kerken, het gebruik ervan, samenwerking met dorpsgemeenschappen, programmering en projecten zijn dat telkens de criteria die we hanteren. Dat geldt eveneens voor ons personeels- en vrijwilligersbeleid; dat mag nooit op gespannen voet met de waarden staan, maar moet daar juist aan bijdragen. Duurzaam handelen betekent bovendien dat we kritisch kijken naar werkelijke kosten. Wat zijn de consequenties van wat we nu doen voor de lange termijn? Wat zijn de effecten van wat we hier doen op plekken en mensen elders in de wereld? In de komende beleidsperiode willen we deze manier van doordenken steviger in onze bedrijfscultuur verankeren. Dat doen we mede met de duurzame ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties als referentiekader.

Kennis en educatie

Als je de gelegenheid krijgt om ergens kennis mee te maken en er meer over te weten te komen, is de kans groot dat je er de waarde van ontdekt, dat je het intenser beleeft, dat je nieuwsgierig wordt naar meer en dat je misschien zelfs wilt bijdragen aan de instandhouding ervan. Dat is onze drijfveer achter het vergaren, delen en overdragen van kennis over ons erfgoed. Wij vinden het onze maatschappelijke plicht om dat te doen. En het is een van de fundamenten onder onze kerntaak: instandhouding van de monumenten.

Op verschillende manieren en niveaus proberen we te beantwoorden aan de kennisbehoefte van onze doelgroepen. Bovendien op het juiste moment en op de juiste plek. We hebben veel doelgroepen - van basisschoolleerlingen tot studenten van middelbaar beroepsonderwijs, hogeschool en universiteit, van toevallige passanten tot mensen die zich uitvoerig in de materie willen verdiepen, en nog veel meer - en de maatschappij is voortdurend in beweging. Het blijft een uitdaging om goed mee te bewegen en altijd de juiste snaar te raken. Wat vandaag werkt, kan morgen zijn doel voorbijschieten. Hieronder beschrijven we onze speerpunten en gaan we nader in op projecten die al lopen of waar we mee aan de slag willen.

Toegankelijkheid

Op verschillende fronten vergroten we de toegankelijkheid van kennis over ons erfgoed. Een van de aandachtspunten is het vaker op taalniveau B1 aanbieden van allerlei tekstmateriaal; gedrukt, digitaal en in audiovisuele middelen. Ook kan het bij toegankelijkheid gaan over de plek en het moment waar informatie voorhanden is. Denk aan de bezoeker van een kerk die ter plekke wil weten wat er op een tekstbordje wordt bedoeld met ‘koor’ of ‘schip’. Soms kan een A-4’tje met basisinformatie al heel fijn zijn. Toegankelijkheid heeft eveneens betrekking op digitale ontsluiting van informatie. In lijn met het Europese Verdrag van Faro (2005) en de ontwikkeling die de hele erfgoedwereld doormaakt, werken we toe naar digitalisering en online ontsluiting van onze hele collectie. Vanuit het oogpunt van toegankelijkheid dienen we daarmee twee doelen: optimale vindbaarheid van informatie en bevordering van

Onze speerpunten

→ Toegankelijkheid en laagdrempeligheid vergroten.

→ Doelgroepen nog beter leren kennen.

→ Bijdragen aan maatschappelijke dialoog, burgerschap en erfgoedwijsheid.

→ Professionalisering.

kansengelijkheid. Bij kansengelijkheid gaat het erom dat het schoolsucces van kinderen niet afhankelijk zou moeten zijn van de achtergronden van de leerlingen, zoals inkomen of opleidingsniveau van de ouders. Door onze collectie online te presenteren, dragen we bij aan het slechten van dergelijke barrières die het ervaren van ons erfgoed in de weg kunnen staan. Dat geldt uiteraard net zo goed voor volwassenen die niet in staat zijn tot een live bezoek. Digitalisering zorgt voor het tegengaan van uitsluiting en kansenongelijkheid.

Op verzoek van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) zijn we partner in de pilot Digitale Database. Het wereldkundig maken van deze pilot is in lijn met onze doelstelling om onze collectie en de kennis daarover voor een zo breed mogelijk publiek toegankelijk te maken. Waar we eveneens meer aandacht aan gaan besteden, is het toegankelijk maken van informatie voor mensen met een visuele en/of auditieve beperking.

Doelgroepen

We willen de komende jaren een nog completer beeld krijgen van onze doelgroepen. Hoe beleven zij ons erfgoed, waar zijn zij gevoelig voor, hoe kunnen we ze binden en blijven boeien? Hoe kunnen we er bijvoorbeeld voor zorgen dat kinderen die ‘Feest! In Oost en West’ in de kerk van Garmerwolde hebben bezocht zich in hun latere leven betrokken blijven voelen? En hoe en waarmee bereiken we nieuwe groepen en een nieuwe generatie? Voor een belangrijk deel zijn het de doelgroepen zélf die ons het antwoord op al deze vragen kunnen geven. Een van de ideeën die we in dat verband nader willen verkennen en uitwerken, is de instelling van een Jongerenadviesraad.

Schoolkerk

Met de Schoolkerk richten we ons op leerlingen in het primair en voortgezet onderwijs. Waar de Schoolkerk in eerste instantie fysiek met het kerkgebouw van Garmerwolde was verbonden, is het inmiddels uitgegroeid tot een concept dat we steeds verder uitrollen. Een vlag, waaronder ons educatieve aanbod op het gebied van materieel en immaterieel religieus erfgoed voor genoemde scholen samenkomt. We zien voor de Schoolkerk een rol weggelegd in de ontwikkeling van erfgoedwijsheid: een begrip dat zich laat definiëren als het geheel aan competenties die mensen in staat stellen om zich kritisch tot erfgoed te verhouden en het gesprek daarover te voeren. Daarnaast wil de Schoolkerk in het licht van polarisatie, de groeiende kloof tussen arm en rijk, sociale bubbels en framing bijdragen aan het bevorderen en faciliteren van de open dialoog en burgerschap.

Met de Schoolkerk sluiten we aan op het eerdergenoemde Verdrag van Faro. Dit verdrag stelt de mens en de samenleving en hun relatie met erfgoed centraal. Dat gaat dus verder dan het uitsluitend investeren in het erfgoed zelf en de kwaliteit van erfgoedzorg.

Het concept van de Schoolkerk brengen we samen met erfgoed- en educatiepartners verder, zoals de Stichting Kunst & Cultuur. Ook werken we aan een flexibele schil met freelance rondleiders/museumdocenten. Fysiek ligt de focus vooralsnog op de kerk van Garmerwolde en de Akerk. In de Akerk is ons streven om aan elke tentoonstelling een educatieve component te verbinden, bijvoorbeeld een audiotour, rondleiding of een speurtocht voor jonge bezoekers. Waar dat kan, bieden we de activiteiten en materialen van de Schoolkerk gratis aan.

Buitenschools aanbod

Zowel binnen als buiten de school vinden we het belangrijk om kinderen te bereiken. We zetten de komende jaren in op de ontwikkeling en organisatie van educatieve en informatieve projecten voor kinderen en jongeren die met hun (groot)ouders of verzorgers of met elkaar naar ons toe komen. Dit verlangt een andere aanpak dan binnen het onderwijs, bijvoorbeeld waar het communicatie en pr betreft.

Groninger Kerken Academie

Al jaren verzorgen we lezingen en excursies en werken we samen met onderwijsinstellingen; van praktijkopleidingen op het gebied van ambachten en groenbeheer tot de Academie van Bouwkunst van de Hanzehogeschool Groningen en het Center for Religion and Heritage aan de RUG. De komende jaren brengen we het bestaande en nader te ontwikkelen kennis- en cursusaanbod voor beroepsmatig, hobbymatig, wetenschappelijk of anderszins geïnteresseerde (jong)volwassenen bij elkaar in de Groninger Kerken Academie.

De Academie richt zich op alles wat met het door ons beheerde erfgoed te maken heeft: materialen en toegepaste technieken, architectuur, de plek in het landschap of de samenleving, Groninger geschiedenis, kunstgeschiedenis, duurzaamheid. Uitbreiding van het aanbod zoeken we, samen met onze collega’s van instandhouding, bijvoorbeeld in het aanbieden van masterclasses restauratie. Het in 2022 in het leven geroepen Titus Stipendium voor afgestudeerde masterstudenten kunstgeschiedenis verbinden we eveneens aan de Groninger Kerken Academie. Dit Titus Stipendium ondersteunt onderzoek naar (vooral roerend) erfgoed van Groninger Kerken en wil jonge talentvolle onderzoekers de mogelijkheid geven hun kennis en vaardigheden te ontwikkelen.

Mediatheek

Een onmisbaar vehikel in relatie tot kennis en educatie is onze mediatheek. Dit documentatiecentrum wordt door de meest uiteenlopende geïnteresseerden voor de meest uiteenlopende doelen gebruikt; van wetenschappers en architecten tot hobbyisten en onze eigen medewerkers, bijvoorbeeld ter voorbereiding van een restauratieproject. In de komende beleidsperiode proberen we al die gebruikersgroepen nog weer beter en gerichter van dienst te zijn. Wat daarbij enorm helpt, is dat we voortgaan met de in 2022 in gang gezette opschoning en herstructurering van onze beeldbank. Tegelijk maken we een start met het gebruiksvriendelijker en breder toegankelijk maken daarvan. Met hulp van enthousiaste vrijwilligers gaan we verder met het zoveel mogelijk digitaliseren van materialen; zowel beeldmateriaal als documenten, archiefstukken en tekeningen. Daarnaast gaan we voort met het zichtbaar maken van onze roerende goederen door uitbreiding van het onderdeel ‘Panoramafotografie’: binnen het interieur van de kerken kan men inzoomen op objecten.

Sleutelfactoren

→ Goed samenspel met Communicatie en PR over strategie en middeleninzet om de bekendheid van de Schoolkerk en de Groninger Kerken Academie te vergroten.

→ Uitbreiding van menskracht, zowel vast als flexibel.

→ Zorgvuldige bewaking van ons ‘merk’ Schoolkerk en de onlosmakelijke verbondenheid daarvan met onze organisatie, met andere woorden: met meer trots uitdragen wat we doen en bereiken.

→ Kwaliteit gaat altijd boven kwantiteit, bijvoorbeeld: hoge bezoekersaantallen mogen nooit afbreuk doen aan de kwaliteit van de ervaring.

→ Relevant en eigentijds blijven: meebewegen met maatschappelijke en multimediale ontwikkelingen en aanhaken op de actualiteit, bijvoorbeeld via het project Bitterzoet Erfgoed over sporen van het slavernijverleden in stad en provincie Groningen.

Voorbeeldprojecten

Sleutelbewaarders

Basisschoolleerlingen delen de sleutel van de plaatselijke kerk met de plaatselijke commissie en worden zo mededrager van de verantwoordelijkheid om voor hun eigen erfgoed te zorgen en het te gebruiken - intergenerationele overdracht.

De kerk als tijdmachine

Op een (ver)beeldende manier maken kinderen kennis met de eeuwenlange geschiedenis van onze monumenten en denken zij vanuit hun eigen optiek na over de toekomst ervan.

Feest! In Oost en West En aanverwante programma’s rond het thema feesten uit verschillende tradities, met de nadruk op interculturele dialoog.

06 Vrijwilligers

Zo’n zeshonderd vrijwilligers zijn actief voor Groninger

Kerken. De meeste van hen zijn lid van een plaatselijke commissie. Ook zijn er vrijwilligers die zitting hebben in onze specialiteitencommissies op het gebied van orgels, kerkhoven, meubels, luidklokken en uurwerken en excursies. Andere vrijwilligers helpen bij onderhoud en groenbeheer, bieden educatieve ondersteuning, schrijven artikelen voor ons magazine, verrichten hand- en spandiensten in de mediatheek of leiden bezoekers rond.

Vrijwilligers maken het verschil, we kunnen niet zonder ze.

Zodra wij in de provincie een kerk overnemen, geven we die aan het dorp terug; aan het hele dorp, dus meer dan alleen de leden van de kerkgemeenschap. De kerk krijgt als ontmoetingsplek nieuw leven ingeblazen. Het kan per dorp verschillen hoe daar invulling aan wordt gegeven. Dat hangt vaak mede af van de karakteristieken van de kerk en van de voorzieningen die een dorp al heeft. De kerk kan bijvoorbeeld een plek voor concerten en tentoonstellingen worden of juist meer een rol als mooie kamer voor het dorp vervullen. Tegelijk blijft de kerk incidenteel beschikbaar voor de eredienst. Her- of doorbestemming van de kerk vindt altijd plaats in samenspraak met de plaatselijke commissie die na overname van de kerk wordt ingesteld.

Plaatselijke commissie

Elke kerk heeft een plaatselijke commissie, doorgaans vijf dorpsbewoners. De commissie is verantwoordelijk voor de exploitatie en het dagelijks beheer. Bij Groninger Kerken is de vrijwilligerscoördinator het eerste aanspreekpunt. De lijnen zijn kort, evenals met de directie en andere medewerkers op ons kantoor. Voor ons team van Instandhouding zijn vrijwilligers alleen al onmisbaar omdat zij vaak als eerste signaleren dat iets kapot is of niet werkt. En voor drukbezochte activiteiten weten zij als geen ander extra hulptroepen te mobiliseren.

Jongeren

De kerk als ontmoetingsplek is er voor iedereen, voor oud én jong. In de praktijk merken we dat daar nog een wereld te winnen valt. Met het oog op de toekomst is het belangrijk dat jonge generaties de waarde van de monumenten kennen en koesteren, maar ook in het hier en nu zouden we ze graag vaker verwelkomen. We denken aan het instellen van een jongerencommissie of -adviesraad naast de plaatselijke commissie,

Onze beleidsambities

→ Gerichte werving van vrijwilligers op basis van inventarisatie van toekomstige behoefte.

→ In kaart brengen welke deskundigheidsbevordering nodig en gewenst is.

→ Formaliseren van scholingsaanbod.

→ Alle generaties nauwer bij herbestemming en gebruik van de kerken betrekken.

samengesteld uit jongeren in een dorp. Zij krijgen dan een eigen budget en bedenken en organiseren samen activiteiten, met inachtneming van de grenzen die het rijksmonument en technische faciliteiten stellen. We overwegen om hiervoor een pilot op te zetten in een van onze kerken.

Nieuwe aanwas

De meeste bewoners van Groninger dorpen hebben een speciale band met de kerk. Zij fietsen er dagelijks langs, kijken er vanuit hun woning op uit, zijn er getrouwd, hebben er afscheid genomen van een dierbare, woonden er hun eerste klassieke concert bij of zijn er gewoon trots op dat de kerk er al eeuwen staat. De kerk hoort bij het dorp, net als de molen of de borg. Het is mensen er alles aan gelegen om hun kerk te behouden en te gebruiken, en daarom kost het ons tot op heden niet veel moeite om vrijwilligers te vinden. Vanzelfsprekend is dat natuurlijk niet. Het is belangrijk dat we het zaadje blijven planten, dat het voor volgende generaties aantrekkelijk blijft om zich voor ons erfgoed in te zetten. Vaak zijn het leden van plaatselijke commissies zelf die een nieuw lid aandragen. In de komende beleidsperiode gaan we inventariseren welke behoefte aan nieuwe aanwas de komende jaren te verwachten valt. We willen een beeld krijgen van welke profielen daarbij passen. Daar kunnen we onze wervingsinspanningen op afstemmen.

Vrijwilligersbeleid

De inzet van vrijwilligers is in onze organisatiestructuur geregeld via statuten, reglementen en afspraken. We hebben een vrijwilligersbeleidsplan dat elke vier jaar, parallel aan het onderhavige meerjarenbeleidsplan, wordt geactualiseerd. Dit beleidsplan heeft betrekking op wederzijdse verwachtingen, rechten en plichten en op alles wat we bij Groninger Kerken bieden op het gebied van deskundigheidsbevordering, vergoedingen, interne communicatie, ondersteuning en werving van nieuwe vrijwilligers.

Scholing

Vrijwilligers werven is één ding, ze aan ons binden is een tweede. Als we vrijwilligers vragen waaraan zij behoefte hebben, noemen zij een cursus of training vaak als eerste. De komende beleidsperiode zetten we een enquête uit om de scholingsbehoefte scherper in beeld te krijgen: wat doen we al, van welke deskundigheidsbevordering vinden we het met elkaar belangrijk om energie in te steken, aan welke kennis en vaardigheden hebben individuele vrijwilligers behoefte. Op basis daarvan werken we toe naar formalisering van scholingsactiviteiten.

Vrijwilligersplatform en Werkoverleg

De vrijwilligerscoördinator schuift regelmatig bij de plaatselijke commissies aan en is voor vragen en overleg altijd snel aanspeelbaar. Daarnaast zijn er het formele Vrijwilligersplatform en het informele Werkoverleg Plaatselijke Commissies. Het zeven leden tellende Vrijwilligersplatform is een soort ondernemingsraad die namens alle vrijwilligers optreedt en die ons gevraagd en ongevraagd adviseert over vrijwilligersbeleid.

Het Werkoverleg Plaatselijke Commissies vindt twee keer per jaar plaats en alle leden van plaatselijke commissies zijn welkom om kennis, ervaring en tips uit te wisselen. Dat kan gaan over praktische zaken, over manieren om energieverbruik terug te dringen, over de organisatie en promotie van activiteiten en allerlei andere zaken die spelen. Soms komen commissies ter plekke op het idee om samen iets op touw te zetten. Voor de vrijwilligerscoördinator levert deze bijeenkomst veel informatie en inspiratie op.

Specialiteitencommissies

Een deel van onze vrijwilligers heeft op grond van expertise zitting in een van onze specialiteitencommissies:

→ Meubelcommissie

→ Luidklokken- en uurwerkencommissie

→ Orgelcommissie

→ Kerkhovencommissie

07 Akerk

Dit is de eerste keer dat de Akerk in Groningen een eigen hoofdstuk in ons meerjarenbeleidsplan heeft. In 2021 zijn we met deze kerk een andere weg ingeslagen. Waar het gebouw tot die tijd werd ingezet voor verhuur door externe partners, nemen we nu de hele programmering en alles wat daarbij komt kijken zelf ter hand. We zijn in 2021 begonnen met het opstellen van een projectplan en in het culturele seizoen 2022-2023 hebben we dit plan in de praktijk beproefd. Onze beleidsambities voor de komende jaren zijn mede gevoed door de lessen en ervaringen in dit eerste jaar.

Dat we ervoor hebben gekozen om de Akerk een ‘status aparte’ te geven, bovendien met een eigen medewerkersteam, hangt samen met de bijzondere kwaliteiten van dit middeleeuwse rijksmonument: belangwekkend hoofdstuk in de (architectuur)geschiedenis van Groningen, centraal gelegen in het bruisende stadshart en uitvalsbasis naar de Ommelanden. Als een van de grootste kerken in ons bezit heeft de Akerk volgens ons zoveel meer potentie dan tot nu toe werd benut om van waarde te zijn voor de stad, Groninger Kerken zelf en de provincie. Wij hebben een visie op hoe dat moet. Zakelijke verhuur is geen hoofdzaak meer. Het kán wel, maar onder voorwaarde dat het onze eigen programmering versterkt en dat het past bij onze maatschappelijke, openstellings- en instandhoudingsdoelen.

Programmering

De komende jaren bouwen we verder aan een kunsten cultuurprogramma met daarin plaats voor alle kunstdisciplines: van fotografie tot moderne dans, van beeldende kunst tot theater en van muziek tot poëzie. We bieden graag een podium aan kunstenaars die zich laten inspireren door karakteristieken van het gebouw - ruimte, sfeer, stilte, licht, akoestiek, geschiedenis, Schnitger-orgel - of daar een dialoog mee aangaan. Ook actualiteit en maatschappelijk engagement geven we de ruimte. Zo organiseerden we in 2022 samen met Noorderlicht een tentoonstelling over Oekraïense fotografie van 1970 tot nu. In hetzelfde jaar stond de tentoonstelling Bitterzoet Erfgoed op het programma, over het slavernijverleden en de rol die Groningen speelde.

De Akerk brengt bijzondere mogelijkheden, maar - als rijksmonument - eveneens beperkingen met zich mee,

Beleidsambities voor de Akerk

→ Akerk nadrukkelijk promoten als gastvrije plek voor alle Groningers.

→ Akerk qua programma en als instelling laten uitgroeien tot vaste waarde in stedelijke culturele infrastructuur.

→ Akerk benutten om Groninger Kerken en erfgoed in stad en provincie beter voor ’t voetlicht te brengen.

→ Onderzoeken of en hoe we de kerk als kunst- en cultuurkerk kunnen optimaliseren.

die we niet allemaal mogen of willen wegnemen. De belangrijkste beperking is dat de ruimte niet geklimatiseerd is en daarom alleen geschikt is voor beeldende kunst die tegen schommelingen in luchtvochtigheid en temperatuur kan. Daarom richten we ons vooral op installaties, fotografie, textiel, beeldhouwkunst en tekenkunst.

Doorlopend geopend

Doordat we zelf de regie op het gebruik in handen hebben, kan de Akerk doorlopend geopend zijn, met vaste openingstijden. Zeker in de zomermaanden, als er veel toeristen in de stad zijn, vinden we dat belangrijk. Voorheen was de kerk vrijwel nooit toegankelijk. Dat willen we niet meer.

Behalve op concerten en voorstellingen zetten we in op twee keer per jaar een tentoonstelling. In de zomer tuigen we een speciaal zomerprogramma op van culturele activiteiten met voor elk wat wils.

Plek in de gemeente

Voor het eerst in haar meer dan drie eeuwen lange bestaan is de Akerk nu een monument waar iedereen naar binnen kan lopen. De kerk is niet langer bestemd voor kerkgangers en evenmin voor gasten van besloten activiteiten. Uit reacties van bezoekers blijkt dat de openstelling zeer op prijs wordt gesteld. Het gebeurt regelmatig, zoals tijdens de Traditionele

Groote Maaltijd in de Akerk ter gelegenheid van Gronings Ontzet, dat geboren en getogen stadjers aan onze vrijwilligers vertellen nu pas voor het eerst in de Akerk te komen. Stadjers voelen zich sterk verbonden met het iconische bouwwerk, weten de plekken te noemen waar je er het mooist uitzicht op hebt en ontdekken nu eindelijk hoe het er van binnen uitziet. Dat de Akerk een van de kunst- en cultuurhuizen in Groningen is, is nog niet voor iedereen vanzelfsprekend. Dat moet groeien, zowel in de hoofden van Groningers en toeristen als bij de gemeente en andere instellingen. We werken er hard aan om onze plaats in de culturele infrastructuur van Groningen te verankeren. In een stad waar zoveel jongeren en cultuurliefhebbers wonen, is zeker ruimte voor aanvulling. Als programmeur ontwikkelen we een eigen signatuur, ‘typisch Akerk’, en positioneren we ons naast Forum, het Groninger Museum, Museum aan de A en andere culturele instellingen. Voor zowel inwoners van de stad als voor cultuurtoeristen maken we het extra aantrekkelijk om een trip naar Groningen te maken.

Als organisatie willen we graag meedenken, meedoen of het voortouw nemen in bijzondere projecten en manifestaties.

Activiteiten in de Akerk

Om een beeld te geven van wat we in de Akerk organiseren en hoeveel mensen daarop afkomen, zetten we de cijfers van 2022 op een rij; het eerste jaar waarin we onze nieuwe koers zijn gaan varen. Ter illustratie geven we eveneens de cijfers van 2017, een gemiddeld jaar in de tijd dat de kerk nog hoofdzakelijk in gebruik was voor zakelijke verhuur.

2022 2017

→ 3 langlopende tentoonstellingen

→ 271 dagen geopend

→ 100 culturele activiteiten en overige ontvangsten

→ 20.939 bezoekers van tentoonstellingen

→ 11.153 bezoekers van culturele activiteiten en overige ontvangsten

→ 32.092 bezoekers in totaal

→ Geen tentoonstellingen

→ 36 dagen geopend

→ 43 verhuuractiviteiten

→ 23.328 bezoekers van verhuuractiviteiten

Baken in de buurt

De Akerk staat in het A-kwartier, een levendig stadsdeel met een rijke geschiedenis. In de straatjes rondom de kerk wonen veel mensen en zijn veel ondernemers actief. Als baken in deze buurt willen we eens in de zoveel tijd iets met onze buren - onder wie trouwens behoorlijk wat Akerk-vrijwilligersorganiseren.

Eigen zichtbaarheid

Bij alle kerken en andere gebouwen in ons bezit en bij uiteenlopende gelegenheden benutten we de kans om Groninger Kerken te promoten. Onze gastheren/ vrouwen in de provincie verrichten goed ambassadeurswerk. Maar ook in de stad willen we beter voor ’t voetlicht brengen dat we een van de grootste erfgoedorganisaties van Nederland zijn, en op het gebied van religieus erfgoed zelfs de grootste van het land. De Akerk is daar bij uitstek voor geschikt, vanwege de omvang, de centrale ligging en de ruimte voor grotere bezoekersaantallen. Dankzij de openstelling is in deze kerk nu een team van gastheren en -vrouwen actief die over de stichting kunnen vertellen en vragen kunnen beantwoorden. Eens in de zoveel tijd kunnen we een expositie over ons erfgoed en ons werk inrichten, zoals in 2023 ‘Zwijgend goud’ met ruim honderd bijzondere kerkobjecten uit zeker zestig Groninger kerken. Onze wens is om in de kerk een kleine winkel te starten met aan Groninger Kerken gelieerde souvenirs, boeken en recreatieve routekaarten.

Knooppunt in kerkennetwerk

Vanuit de stad is de sprong naar de Ommelanden, waar honderd van onze kerken te vinden zijn, snel gemaakt. Als onderdeel van de hierboven beschreven ambitie zien we voor de Akerk een rol weggelegd als knooppunt, als ‘hub’. We wijzen bezoekers van de Akerk graag de weg naar de monumenten, recreatieve routes, activiteiten en verblijfsmogelijkheden in en rond ons erfgoed. Dit knooppunt gaan we de komende jaren handen en voeten geven.

Vooruitblik

Om alle ambities voor de Akerk op een kwalitatief hoog niveau te kunnen realiseren, zijn nog verschillende ingrepen en aanpassingen nodig. Ervaring in ons eerste jaar als kunst- en cultuurkerk heeft bijvoorbeeld geleerd dat de akoestiek in het koor voor veel, maar niet alle activiteiten geschikt is. We vragen een specialist op het gebied van kerkakoestiek om ons te adviseren en te kijken wat binnen de architectonische randvoorwaarden mogelijk is. Verder hebben we gemerkt dat de entree zich op een onlogische en slecht zichtbare plek bevindt. We gaan onderzoeken of een meer in ’t oog springend alternatief haalbaar is. Wat wij nog missen, is een bescheiden horecavoorziening waar bezoekers in de pauzes van concerten en voorstellingen en ter afsluiting van hun gang door de kerk kunnen neerstrijken. Net als bij onze andere kerken, onderzoeken we voor de Akerk welke mogelijkheden er zijn tot verduurzaming. Met acht andere iconische stadskerken in Nederland hebben we in 2021 meegedaan aan de prijsvraag ‘Sublieme schoonheid - sublieme duurzaamheid’ van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en het Atelier Rijksbouwmeester, waar we in teams op zoek zijn gegaan naar innovatieve energieoplossingen mét ontwerpkwaliteit. De inzichten die we daar hebben opgedaan, zijn het vertrekpunt van ons denken over verduurzaming van de Akerk.

08 Communicatie en PR

De eerste kennismaking met Groninger Kerken vindt over het algemeen plaats via een bezoek aan onze diverse locaties en vrijwilligers, de website, onze activiteiten en samenwerkingen, of onze donateurscampagnes. Wij vinden het belangrijk de doelstellingen van onze stichting uit te dragen in woorden en daden. Hiervoor is zichtbaarheid van groot belang.

We bieden zoveel moois dat we dit graag bij een zo groot mogelijk publiek onder de aandacht willen brengen. Bij Groninger Kerken doen we belangrijk werk en bieden we veel moois, maar als we er niet over communiceren, bereiken we niemand. Dan komen er geen bezoekers, prikkelen we geen nieuwe doelgroepen, vrijwilligers en donateurs, hebben sponsors en subsidiënten ons onvoldoende in ’t vizier en verliezen we draagvlak. Communiceren is daarom voor ons van levensbelang.

Communicatie en PR is vervlochten met alle thema’s die in dit meerjarenbeleidsplan aan bod komen. In vorige beleidsperiodes had communicatie nog een overwegend reactief karakter, met een focus op middelenontwikkeling, minder op strategie. Vanuit de overtuiging dat communicatie zoveel meer kan bijdragen aan onze doelen, varen we nu een proactieve koers. Onze beleidsambitie is dat deze nieuwe koers in zowel in- als externe geledingen van Groninger Kerken wortel schiet en vruchten afwerpt. Een aantal zaken heeft onze speciale aandacht. We beschrijven ze in de volgende alinea’s.

Rol

Onze coördinator Communicatie en PR schuift aan de voorkant van projecten en ontwikkelingen bij in- en externe collega’s aan en is betrokken bij alle facetten: van communicatiestrategie en persmomenten tot fondsenwerving en het leggen van relevante contacten. Deze rol varieert van faciliterend en - gevraagd en ongevraagd - adviserend tot voor de troepen uitlopen. Voor omvangrijke projecten stelt de coördinator een afzonderlijk communicatieplan op, bijvoorbeeld de Schoolkerk en de Akerk.

Onze speerpunten

→ Verankering in beleid en praktijk van een proactieve rol.

→ Steviger regie op beeldvorming en merkstrategie.

→ Beter inspelen op gelaagdheid van dorp tot wereld.

→ Meer structuur in afstemming middelen - doelgroepen - doeleninformatiebehoeften.

→ Website up to date maken.

Beeldvorming

In de praktijk merken we dat mensen bij Groninger Kerken verschillende beelden hebben. Dat is logisch, want wij hebben meerdere gezichten. Toch ontdekken we soms dat we een mooie kans missen doordat een persoon of een organisatie een onvolledig of onjuist beeld van ons heeft. Zo weet niet iedereen dat wij een seculiere organisatie zijn. Of dat we als eigenaar zorgdragen voor instandhouding van meer dan honderd rijksmonumenten in de provincie Groningen. Om een breed publiek - als bezoeker, vrijwilliger, donateur of sponsor - voor ons warm te laten lopen, is het belangrijk dat we blijven benadrukken wat wij zijn (en wat niet), waar we voor staan en hoe leuk en dynamisch het is wat we doen. Vrijwel iedereen kan zich op een of andere manier met ons identificeren, heeft zijn of haar eigen herinnering, associatie of gevoel bij ons. Aan ons de uitdaging om daarachter te komen en daarop in te spelen.

Merkstrategie

Nauw verbonden met beeldvorming is merkstrategie. Ons in 2022 gelanceerde beeldmerk met bijpassende nieuwe huisstijl is daarvan een belangrijke drager. De woorden ‘stichting’ en ‘oude’ gebruiken we uitsluitend nog statutair. In de komende beleidsperiode bouwen we in onze uitingen voort op de kernwaarden die we met onze nieuwe visuele identiteit willen uitdragen: open, welkom, inclusief, solide, hoogwaardig en innovatief. Kansen om ons merk en daarmee onszelf zichtbaar te maken, gaan we voortvarend benutten. Zo zullen we bij activiteiten in en rond onze kerken, waar wellicht nieuwe donateurs te werven zijn, telkens goed zichtbaar maken dat wij (mede)organisator zijn en dat de kerk van ons is. Daarnaast denken we aan de ontwikkeling van een stijlvol merchandise-assortiment: producten die ons merk dragen en die aantrekkelijk zijn om als souvenir aan te bieden in onze kerken en onze webwinkel.

Van lokaal tot internationaal

Wat wij als Groninger Kerken doen, is in de eerste plaats van waarde voor de cultuurhistorie, het karakter, de leefbaarheid en de sociale cohesie in lokale gemeenschappen. Zoomen we uit, dan zien we dat de kerken en activiteiten ook op regionaal niveau voor verbinding zorgen. Denk bijvoorbeeld aan het Ziltepad, een wandel- en fietstocht langs religieus erfgoed aan de Friese en Groningse waddenkust, die we in het najaar van 2023 bij wijze van proef organiseerden met Alde Fryske Tsjerken, en die we in 2024 doorontwikkelen. Op het niveau van de provincie behoren onze gebouwen tot het materieel erfgoed zoals beschreven in de Kwaliteitsgids Groningen. Zeker met onze gotische kerken en onze wereldberoemde orgels zijn we een belangrijke publiekstrekker voor bezoekers uit de hele wereld, maar in het bijzonder uit Duitsland en België, getuige de gastenboeken. Op nationaal niveau zijn we de

grootste eigenaar/beheerder van religieus erfgoed en op internationaal niveau behoren we tot de grootste in die categorie. Op deze grotere podia kunnen we onze zichtbaarheid verder vergroten in bijvoorbeeld de vorm van een bestuursfunctie of participatie/ gastheerschap in nationale en internationale evenementen rond religieus erfgoed.

Bij al die lagen, van lokaal tot internationaal, horen specifieke belangen en stakeholders en dat verlangt specifieke communicatie en (re)presentatie. In de komende beleidsperiode willen we deze gelaagdheid nader verkennen en beleidsmatig uitwerken.

Multimediaal

Bij Groninger Kerken richten we ons op een breed spectrum aan doelgroepen: kinderen die de Schoolkerk bezoeken, jongeren die we bij activiteiten willen betrekken, plaatselijke commissies, 50-plussers die we voor deze commissies hopen te interesseren, bezoekers van exposities en concerten, donateurs, sponsors, samenwerkingspartners, fondsen, overheden, onderwijsinstellingen, onderzoeksinstituten en meer. Het verschilt per groep waarin men geïnteresseerd is en hoeveel men daar op een gegeven moment over wil weten. De ene keer kijk je op je smartphone wat er komend weekend in de dorpskerk te doen is, de andere keer lees je in ons tijdschrift een uitgebreid artikel over begrafenisrituelen of plafondschilderingen.

Door de verschillende media die we voorhanden hebben gericht in te zetten, hopen we aan al die informatiebehoeften van verschillende doelgroepen tegemoet te komen. We omarmen social media vanwege hun bereik en mogelijkheden. Nieuwe middelen voegen we graag toe; zo denken we momenteel na over een podcast. En waarom zouden we onze kustwandeling ook niet eens in een glossy aanprijzen? Tegelijkertijd blijven we trouw aan de traditionele en nog altijd hooggewaardeerde communicatiemiddelen. In de beleidsperiode 2025-2028 willen we meer inzicht krijgen in de informatiebehoefte van onze doelgroepen - zeker ook nieuwe doelgroepen - en de middeleninzet beter structureren: wanneer, waarvoor en voor wie zetten we welke middelen met welk doel in. Bij projecten benutten we de kans om de effectiviteit daarvan te evalueren.

Website doorontwikkelen

Het laatste speerpunt is de professionalisering van onze website. Het is tijd om de structuur en de zoekfuncties tegen het licht te houden en logischer te maken. In de loop der tijd zijn we enigszins achter de muziek aan komen te lopen. Dat geldt eveneens voor ‘de kerk als podium’, zowel te bereiken via onze stichtingswebsite als ‘stand alone’ - www.dekerkalspodium.nl - waar activiteiten worden aangekondigd en tickets verkrijgbaar zijn.

09 Meerjarenbegroting

De meerjarenbegroting 2025-2028 van de Stichting

Oude Groninger Kerken is opgesteld om inzicht te geven in de verwachte ontwikkelingen en uitgangspunten voor de komende jaren.

Alle begrote posten zijn ingedeeld naar de (belangrijkste) activiteiten van de Stichting Oude Groninger Kerken, die in acht hoofdstukken zijn ingedeeld:

1. Instandhouding

2. Kerkhoven, tuinen en overig groen

3. Gebruik

4. Duurzaamheid

5. Kennis en educatie

6. Vrijwilligers

7. Akerk

8. Communicatie en PR

De verdeling over de activiteiten is gemaakt op basis van een zo goed mogelijke toedeling van de totale bedragen. In sommige gevallen is de totale post toegerekend aan een activiteit en in sommige gevallen heeft een pro rato toerekening plaatsgevonden.

Voor de jaren vanaf 2025 zijn de posten afgeleid van de door de Raad van Toezicht goedgekeurde begroting 2024. Omdat de activiteiten van Groninger Kerken de komende jaren naar verwachting niet volledig zullen wijzigen is de opbouw voor de meerjarenbeleidsplanperiode 2025-2028 grotendeels conform de situatie in 2024.

Voor de beleidsperiode 2025-2028 is voor alle onderdelen een jaarlijkse indexatie van 2% toegepast, met uitzondering van de personeelskosten. Voor het jaar 2025 is een stijging van 5% in de personeelskosten meegenomen. Daarnaast is in 2025 een extra 0,5 fte extra aan salariskosten opgenomen voor instandhouding, wat voortkomt uit het feit dat in de begroting van 2024 een vacature voor een half jaar is ingevuld. In 2025 is deze fte een heel jaar in dienst.

Vanaf 1 januari 2026 is er onder de kennis en educatie 1 fte toegevoegd ten behoeve van de activiteit Groninger Kerken Academie voor een bedrag van € 50.000.

Subsidies

Te realiseren financiering

Ons meerjarenbeleid is gericht op het handhaven van onze bestaande doelstellingen, maar het omvat ook een aantal nieuwe en ambitieuze ontwikkelingen. Dit heeft ertoe geleid dat onze meerjarenbegroting een forse post ‘te realiseren financiering’ laat zien over de jaren 2025 tot en met 2028. Deze post toont aan dat de Stichting Oude Groninger Kerken veel finaniciele ondersteuning moet vinden om haar beleid te kunnen realiseren. Om deze reden dienen wij subsidieaanvragen in bij de gemeente Groningen, de provincie Groningen en andere relevante organisaties.

Onze activiteiten binnen de gemeente Groningen zijn met name gericht op de projecten ‘Akerk’ en ‘Kennis en educatie’, waaronder de Schoolkerk in Garmerwolde. Aan de gemeente Groningen vragen we een bijdrage van 20% voor deze activiteiten te financieren, hetgeen neerkomt op € 100.000.

De provincie Groningen heeft op dit moment een jaarlijkse bijdrage in de exploitatie toegezegd van ruim € 100.000. Deze is onder de activiteit ‘Instandhouding’ toegerekend ten aanzien van de exploitatie van onze kerken. Onze activiteiten ‘Kerkhoven, tuinen en overig groen’, ‘Duurzaamheid’ maar ook ‘Kennis en educatie’ hebben een fors provinciaal karakter. Aangezien deze activiteiten eveneens een begrotingsuitdaging laten zien, vragen wij hiervoor om een extra bijdrage van 20% om aan deze post tegemoet te komen, wat neerkomt op € 100.000.

De overige, te realiseren financiering zullen we op een andere wijze zien te verkrijgen, waarbij we vooral hopen op giften en bijdragen vanuit ons netwerk van particuliere en landelijke fondsen.

We zijn ons ook bewust dat als dit niet (volledig) lukt, we de komende jaren keuzes moeten maken. We gaan ervan uit dat zowel de provincie als de gemeente Groningen het belang van onze activiteiten ten behoeve van de regio en gemeente erkennen en daarom bereid zijn de stichting op bepaalde onderdelen van ons beleidsplan te ondersteunen. Het is onze overtuiging dat de realisatie van onze activiteiten het Groninger cultureel erfgoed en de inwoners en bezoekers van stad en provincie zullen verbinden.

Samenvatting en conclusie

Groninger Kerken is opgericht in 1969, in een periode waarin veel monumentale kerkgebouwen werden bedreigd door ernstig verval. Dit gebeurde op initiatief van een groep betrokken en bezorgde burgers. Als eigenaar zet de stichting zich in voor materieel en functioneel behoud van religieus erfgoed verspreid over de provincie Groningen. Het bezit omvat eind 2023 101 kerken, waarvan een substantieel deel uit de middeleeuwen, 2 synagogen, 9 losstaande torens, 62 kerkhoven en tuinen, 10 pastorieën en alle objecten in de kerken. Van de 90 kerkorgels zijn 76 onderdeel van een Rijksmonument. Alle kerkgebouwen hebben een rijksbeschermde status. De overige bezittingen zijn op zijn minst historisch karakteristiek en in veel gevallen hebben ze een beschermde status. Hieronder geven we een samenvatting van de hoofdstukken van het Meerjarenbeleidsplan 2025-2028 van Groninger Kerken.

Instandhouding

Sinds 2013 is Groninger Kerken een zogenoemde Professionele Organisatie voor Monumentenbehoud (POM). Monumentenorganisaties die eigenaar zijn van minimaal twintig rijksmonumenten kunnen voor deze status in aanmerking komen. De omvang van ons bezit, maar ook het door ons gevoerde beleid sloten en sluiten goed op de vereisten aan. Eens in de twee jaar toetst de Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap of wij nog altijd aan de criteria van de status voldoen.

Omdat ons kerkenbestand nog altijd groeit en omdat er steeds meer wet- en regelgeving bij komt, neemt ons instandhoudingswerk - zowel regulier als planmatig - in omvang toe. Tegelijkertijd hebben we te maken met schaarste aan gespecialiseerde vaklieden. Om het ambacht van behoud en restauratie van ons erfgoed onder de aandacht te brengen en om opleidingen hierin te stimuleren, richten we de Groninger Kerken Academie op. Excursies, cursussen, stagebegeleiding en onderzoek op verschillende onderwijsniveaus brengen we hier eveneens onder.

Meer dan de helft van onze gebouwen ligt in het Groninger aardbevingsgebied. De aanpak van schadeherstel stemmen we af met het Instituut Mijnbouwschade Groningen. Zestig kerken hebben de afgelopen tien jaar aardbevingsschade opgelopen. Ongeveer vijfentwintig daarvan moeten nog worden hersteld. Dat herstelwerk zal niet binnen de beleidsperiode 2025-2028 kunnen worden voltooid; het is te omvangrijk, bovendien komen er telkens nog nieuwe bevingsschadegevallen bij. Omwille van efficiency koppelen we schadeherstel zoveel mogelijk aan periodiek onderhoud, herbestemming, verduurzaming en/of restauratiewerk. Onder het motto ‘Geef Groningen weer kleur’ werken we de komende jaren aan verankering in ons restauratie- en onderhoudsbeleid van kleurhistorisch onderzoek en vervolgens restauratie en reconstructie van historisch schilderwerk.

Waar herbestemming gepaard gaat met aanpassingen of toevoegingen, kiezen wij voor hedendaagse architectuur die op voet van gelijkwaardigheid de verbinding aangaat met de vaak eeuwenoude architectuur aangaat. Bij elk project gaan we op zoek naar architectuur die daar qua handschrift het meest op haar plek is. In de wereld van religieus erfgoed willen we landelijk en internationaal een toonaangevend voorbeeld zijn.

Kerkhoven, tuinen en overig groen

Met de overname van kerken komen regelmatig kerkhoven, tuinen, sloten en kerkgrachten mee. Kerkterreinen zijn het domein van soms eeuwenoude graven, monumentale bomen en boomgroepen en oude padenstructuren. Negentien van de tweeënzestig kerkhoven hebben de status van archeologisch rijksmonument en/of omvatten rijksbeschermde grafmonumenten of andere monumentale onderdelen, zoals een lijkenhuisje. Vier kerkhoven zijn aangemerkt als groen monument. Onze ambitie is om meer kerkhoven voor die status in aanmerking te laten komen.

Grote ontwikkelingen zoals klimaatverandering, achteruitgang van biodiversiteit en bodemdaling zorgen voor nieuwe uitdagingen en dilemma’s in het beheer van ons groen en onze gebouwen. In het bijzonder op de hooggelegen wierden zorgen langere periodes van droogte en de op landbouwkundig gebruik afgestemde waterhuishouding al snel voor een onoverbrugbare afstand tussen wortelzone en grondwater. Immers, hoe hoger het maaiveld, hoe groter de afstand tussen plantenwortels en grondwater. Wij zijn hierover in gesprek met de twee waterschappen in de provincie en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Verdroging brengt bovendien bodemdaling met zich mee. Dat heeft al op verschillende plekken geleid tot verzakking van kerken.

Dat klimaatverandering en een groene omgeving in de belangstelling staan, merken wij ook bij Groninger Kerken. Zo signaleren wij de laatste jaren een groeiende betrokkenheid van dorpsbewoners, bezoekers en instanties bij ons groen, zowel in positieve als negatieve zin; de een wil meer bomen en struiken, de ander juist minder. Met dorpsbewoners wisselen we van gedachten over hoe we de belevingswaarde van kerkhoven kunnen vergroten, bijvoorbeeld door herstel van de oorspronkelijke tuinaanleg, informatiepanelen, kunst of een kleinschalig evenement. Dat gebeurt altijd met respect voor de cultuurhistorische waarde van de plek.

Kerkterreinen vormen als landschapselement een leef-, schuil- en broedplaats voor dieren en een vestigingsplaats voor plantensoorten, paddenstoelen en korstmossen. Hier zijn soorten te vinden die in hun voortbestaan worden bedreigd en op de zogenoemde Rode Lijst staan. Net als op andere plekken is op onze kerkhoven sprake van achteruitgang van biodiversiteit. Via het Gouden Bomenfonds, dat we in 2019 in het leven hebben geroepen, vergroten we de ecologische kwaliteit van groen op onze kerkhoven. We blijven dit fonds actief onder de aandacht brengen als goed doel binnen onze stichting. Ook doen we mee aan vergroenings- en biodiversiteitsprojecten die lokaal en regionaal op touw worden gezet.

Gebruik is een van de belangrijkste voorwaarden voor instandhouding, en omgekeerd. Door monumentale gebouwen te gebruiken, blijven ze in conditie en worden draagvlak en maatschappelijke betekenis gewaarborgd. In onze kerken kent gebruik vele gezichten. In abstracte zin zijn kerken en hun torens bakens in het landschap en onderdeel van de dorpsidentiteit. Meer concreet zijn ze de plek voor rouw en trouw, exposities en concerten, bijzondere overnachtingen, dorpsbijeenkomsten en educatieve programma’s.

Met de actie ’50 kerken open’ in ons jubileumjaar 2019 streefden we naar permanente openstelling van ten minste vijftig kerken, waarbij de deur dus niet op slot was en bezoekers gewoon de kerk binnen konden gaan. Het succes was zo groot, dat we in de komende beleidsperiode gaan voor ‘100 kerken open’, wat feitelijk neerkomt op al onze kerken.

Er staan verschillende herbestemmingsplannen op de rol voor uitvoering. Deze plannen bouwen voort op het cultuurhistorische, sociale en/of fysieke karakter van de kerken. Altijd kijken we of we iets bijzonders kunnen doen met de unieke kwaliteiten van het monument, bijvoorbeeld structuur, lichtinval, akoestiek, geschiedenis, architectuur, ornamenten of de plek in het landschap. Ook gaan we bij elke herbestemming op zoek naar een maatschappelijke component - kleinschalig, lokaal en duurzaam - en naar meerwaarde voor de lokale gemeenschap, de leefbaarheid in krimpdorpen en de culturele en/of recreatieve infrastructuur in de provincie.

Plannen worden opgesteld in samenspraak met plaatselijke commissies. Voor de programmering werken we samen met deze commissies en partners op het gebied van kunst, cultuur, (kerk)historie en toerisme. Momenteel werken we bijvoorbeeld aan de toeristische verbinding ‘Stapstenen’ in het gebied rond de stad Groningen. Toeristen maken kennis met zeven kerken langs de route (van dertiende- tot twintigste-eeuws) en ontdekken het fraaie Groninger landschap. Een van de doelen van dit initiatief is om spin-off voor de lokale economie te genereren.

Gebruik

Duurzaamheid

Voor monumentale gebouwen met een bijzondere architectuur zijn energietransitie en verduurzaming complexe opgaven. Allerlei verduurzamingsoplossingen zijn voor de meeste van onze gebouwen niet weggelegd. Wij moeten het zoeken in kleine verbeteringen en maatwerk per kerk. Kerken waarvoor we nog geen duurzame oplossing hebben, adviseren we om in de winter niet te stoken. Soms geven we bezoekers het advies mee om zich warm te kleden of stellen we dekens beschikbaar.

Met kleine ingrepen valt al veel te winnen, bijvoorbeeld met het dichten van kieren, het isoleren van gewelven, vervanging van gevelkachels door zuiniger alternatieven, toepassing van LED-verlichting of elektrische kerkbankverwarming op basis van infraroodstraling. Bij groot onderhoud, schadeherstel of restauratie van kerken gaan we standaard na welke verduurzamingsmogelijkheden in één keer mee te nemen zijn. Nieuwbouw, die soms aan de orde is bij herbestemmingen, moet sowieso energieneutraal zijn.

We zijn participant in de Routekaart Verduurzaming Monumenten, een initiatief van monumentenorganisaties die willen bijdragen aan de doelstellingen van het Klimaatakkoord van Parijs. Als erfgoedsector zetten we in op een gemiddelde CO₂-reductie van 40% in 2030 en 60% in 2040 voor de hele monumentenvoorraad in Nederland. We hebben een gezamen-

lijke strategie ontwikkeld, gericht op balans tussen energie-efficiëntie, kostenefficiëntie en behoud van monumentale waarden.

De plaatselijke commissies van onze kerken zijn verantwoordelijk zijn voor het energieverbruik en de kosten in hun eigen kerk. Ingegeven door groeiende onzekerheid op de energiemarkt en onze verduurzamingsambitie willen we onderzoeken hoe we hun vrijheid van handelen kunnen combineren met meer regie op het verbruik van alle kerken bij elkaar. Wij verwachten dat schaalgrootte voordelen oplevert, bijvoorbeeld in de vorm van centrale inkoop van duurzame energie.

Sociale duurzaamheid, gericht op verbetering van de leefkwaliteit van mensen in huidige en toekomstige generaties, maken wij concreet vanuit onze waarden: sociale cohesie, participatie, inclusie, diversiteit, ontwikkeling, veiligheid en sociale rechtvaardigheid. Bij herbestemmingen van kerken, samenwerking met dorpsgemeenschappen, programmering en projecten zijn dat de criteria die we hanteren. Dat geldt eveneens voor ons personeels- en vrijwilligersbeleid.

Kennis en educatie

Wij vinden het onze maatschappelijke plicht om kennis over ons erfgoed te vergaren, te delen en over te dragen. Op verschillende manieren en niveaus proberen we te beantwoorden aan de kennisbehoefte van onze doelgroepen: van basisschoolleerlingen tot studenten van middelbaar beroepsonderwijs, hogeschool en universiteit, van toevallige passanten tot mensen die zich in een specifiek onderwerp willen verdiepen.

Een van onze speerpunten is betere toegankelijkheid van kennis over ons erfgoed. Tekstmateriaal gaan we vaker op taalniveau B1 aanbieden. In lijn met het Europese Verdrag van Faro (2005) werken we aan digitalisering en online ontsluiting van onze hele collectie. Voor mensen met een visuele en/of auditieve beperking maken we informatie beter toegankelijk.

Om beter inzicht te krijgen in hoe onze doelgroepen ons erfgoed beleven en wat hen interesseert, denken we onder andere na over de instelling van een Jongerenadviesraad.

De Schoolkerk in de kerk van Garmerwolde - een interactieve expositie over religieuze feesten - is inmiddels uitgegroeid tot een concept waarin ons educatieve aanbod op het gebied van materieel en immaterieel religieus erfgoed voor primair en voortgezet onderwijs samenkomt. We zien voor de

Schoolkerk een rol weggelegd in de ontwikkeling van erfgoedwijsheid. Daarnaast wil de Schoolkerk in het licht van polarisatie, de groeiende kloof tussen arm en rijk, sociale bubbels en framing bijdragen aan het bevorderen en faciliteren van de open dialoog en burgerschap.

De komende jaren brengen we het bestaande en nog te ontwikkelen kennis- en cursusaanbod voor beroepsmatig, hobbymatig, wetenschappelijk of anderszins geïnteresseerde (jong)volwassenen bij elkaar in de Groninger Kerken Academie. Het in 2022 in het leven geroepen Titus Stipendium voor afgestudeerde masterstudenten kunstgeschiedenis, ter ondersteuning van onderzoek naar ons erfgoed door jonge talentvolle onderzoekers, verbinden we eveneens aan de Academie.

Verschillende professionals en liefhebbers weten de weg naar onze mediatheek te vinden. We proberen hen nog beter en gerichter van dienst te zijn, onder andere door opschoning en herstructurering van de beeldbank en digitalisering van zoveel mogelijk materiaal.

Vrijwilligers

Zo’n zeshonderd vrijwilligers zijn actief voor Groninger Kerken. Het merendeel is lid van een plaatselijke commissie. Elke kerk heeft zo’n commissie, verantwoordelijk voor de exploitatie en het dagelijks beheer. Daarnaast zijn er de uit vrijwilligers bestaande specialiteitencommissies op het gebied van orgels, kerkhoven, meubels, luidklokken en uurwerken. Weer andere vrijwilligers helpen bij onderhoud en groenbeheer, bieden educatieve ondersteuning, schrijven artikelen voor ons magazine, verrichten hand- en spandiensten in de mediatheek of leiden bezoekers rond. Vrijwilligers maken het verschil, we kunnen niet zonder ze.

Het is de mensen in de dorpen er alles aan gelegen om hun kerk te behouden en te gebruiken. Daarom kost het ons tot op heden niet veel moeite om vrijwilligers te vinden. Maar vanzelfsprekend is dat niet. Het is belangrijk dat we het zaadje blijven planten, dat het voor volgende generaties aantrekkelijk blijft om zich voor ons erfgoed in te zetten.

Met het oog op de toekomst is het belangrijk dat jonge generaties de waarde van de monumenten kennen en koesteren, maar ook in het heden zouden we ze graag vaker verwelkomen. We overwegen om in een van onze kerken een pilot op te zetten voor een Jongerencommissie met een eigen budget om zelf activiteiten te organiseren. Deze commissie krijgt dan een plaats naast de plaatselijke commissie.

De inzet van vrijwilligers is in onze organisatiestructuur geregeld via statuten, reglementen en afspraken. We hebben een vrijwilligersbeleidsplan dat elke vier jaar wordt geactualiseerd. Als we vrijwilligers vragen waaraan zij behoefte hebben, noemen zij een cursus of training vaak als eerste. De komende beleidsperiode zetten we een enquête uit om de scholingsbehoefte scherper in beeld te krijgen. Op basis daarvan werken we toe naar formalisering van scholingsactiviteiten. Bij Groninger Kerken is de vrijwilligerscoördinator het eerste aanspreekpunt. De vrijwilligerscoördinator schuift regelmatig bij de plaatselijke commissies aan en is voor vragen en overleg altijd snel aanspeelbaar. Daarnaast zijn er het formele Vrijwilligersplatform en het informele Werkoverleg Plaatselijke Commissies.

Akerk

In 2021 zijn we met de Akerk een andere weg ingeslagen. Waar het gebouw tot die tijd werd ingezet voor verhuur door externe partners, nemen we nu de hele programmering en alles wat daarbij komt kijken zelf ter hand. We maken daarbij optimaal gebruik van de kwaliteiten van dit middeleeuwse rijksmonument: belangwekkend hoofdstuk in de (architectuur) geschiedenis van Groningen, centraal gelegen in het bruisende stadshart en uitvalsbasis naar de Ommelanden.

We werken er hard aan om onze plaats in de culturele infrastructuur van Groningen te verankeren met een eigen kunst- en cultuurprogramma. We richten ons op concerten en theater- en dansvoorstellingen en streven naar twee keer per jaar een tentoonstelling. Omdat de ruimte niet geklimatiseerd is, ligt het accent op beeldende kunst die tegen schommelingen in luchtvochtigheid en temperatuur kan, vooral installaties, fotografie, textiel, beeldhouwkunst en tekenkunst. We bieden een podium aan kunstenaars die zich laten inspireren door karakteristieken van het gebouw - ruimte, sfeer, stilte, licht, akoestiek, geschiedenis, Schnitger-orgel - of daar een dialoog mee aangaan. Ook actualiteit en maatschappelijk engagement geven we de ruimte.

De Akerk is doorlopend geopend, met vaste openingstijden. In de zomer, als er veel toeristen in de stad zijn, tuigen we een speciaal zomerprogramma op van culturele activiteiten met voor elk wat wils.

Ook benutten we de Akerk om beter voor ’t voetlicht te brengen wat Groninger Kerken is en doet. Zo willen we in de Akerk een shop openen met aan Groninger Kerken gelieerde producten. Ook zien we voor de Akerk een rol weggelegd als knooppunt - hub - naar monumenten, recreatieve routes, activiteiten en bijzondere verblijfsmogelijkheden in de hele provincie.

Om alle ambities voor de Akerk te kunnen realiseren, zijn verschillende ingrepen en aanpassingen wenselijk, zoals verbetering van de akoestiek, een logischer plek van de bezoekersentree, een bescheiden horecavoorziening en verduurzaming van de kerk.

Communicatie en PR

Communicatie en PR is vervlochten met alle thema’s die in dit meerjarenbeleidsplan aan bod komen. Een van onze aandachtspunten is beeldvorming. Mensen hebben verschillende beelden bij Groninger Kerken. Soms ontdekken we dat we een mooie kans missen doordat mensen of organisaties een onvolledig beeld van ons hebben. Zo weet niet iedereen dat wij een seculiere organisatie zijn. Het is belangrijk dat we blijven benadrukken wat wij zijn - en wat niet - en waar we voor staan.

Nauw verbonden met beeldvorming is merkstrategie. Ons in 2022 gelanceerde beeldmerk met bijpassende nieuwe huisstijl is daarvan een belangrijke drager. We bouwen in onze uitingen voort op de kernwaarden die we met onze nieuwe visuele identiteit willen uitdragen: open, welkom, inclusief, solide, hoogwaardig en innovatief.

Onze doelgroepen zijn op verschillende niveaus te vinden, van lokaal tot internationaal. We willen deze gelaagdheid nader verkennen en beleidsmatig uitwerken. In dorpen zijn we bijvoorbeeld van belang voor de leefbaarheid. Op provinciaal niveau zijn onze kerken van cultuurhistorisch, landschappelijk en economisch belang. Op nationaal niveau zijn we de grootste eigenaar/beheerder van religieus erfgoed. Met onze vaak eeuwenoude kerken en wereldberoemde orgels trekken we bezoekers uit de hele wereld. Bij al die niveaus horen specifieke belangen en stakeholders en dat verlangt daarop afgestemde communicatie en (re)presentatie.

Wij richten ons op een breed spectrum aan doelgroepen: kinderen die de Schoolkerk bezoeken, jongeren die we bij activiteiten willen betrekken, plaatselijke commissies, 50-plussers die we voor deze commissies hopen te interesseren, bezoekers van exposities en concerten, donateurs, sponsors, samenwerkingspartners, fondsen, overheden, onderwijsinstellingen, onderzoeksinstituten en meer. In de komende jaren willen we meer inzicht krijgen in de informatiebehoefte van onze doelgroepen - zeker ook van nieuwe doelgroepen - en de middeleninzet nog beter structureren: wanneer, waarvoor en voor wie zetten we welke middelen met welk doel in.

Conclusie

In de meer dan een halve eeuw dat we bestaan, hebben we altijd goed weten mee te bewegen met maatschappelijke ontwikkelingen. Waar de focus in eerste instantie op restauratie en behoud van de kerkgebouwen zelf lag, werd de cultuurhistorische, maatschappelijke en landschappelijke context van die gebouwen al snel minstens zo belangrijk. Aan de hand van onze kerken laten zich de mooiste verhalen vertellen en illustreren. Dat is voor een belangrijk deel de verklaring dat zij zo relevant blijven.

De grote opgaven waar de samenleving voor staat - klimaatverandering, biodiversiteitscrisis, energietransitie, krimp op het platteland, en in Groningen bovendien de aardbevingsproblematiek - gaan zeker niet ongemerkt aan Groninger Kerken voorbij. Dat geldt zelfs voor de kerken die al zeven- of achthonderd jaar als een baken in het Groninger landschap staan, al die eeuwen schijnbaar onaantastbaar. Deze ontwikkelingen brengen bedreigingen, maar zeker ook kansen voor ons mee, die we samen met partners in het landelijk gebied en de erfgoedsector enthousiast verkennen en oppakken. Denk bijvoorbeeld aan kansen om de biodiversiteit te versterken en om een verbindende, betekenisvolle rol binnen dorpsgemeenschappen te blijven vervullen.

De waardering voor ons erfgoed is groot en het is ons er alles aan gelegen om dat vuur bij jongere generaties te doen ontbranden. Onder andere via educatieve programma’s, stageplekken, ruimte voor medezeggenschap en gebruik van de kerken als plek waar iets te beleven en te doen valt weten we jongeren te boeien en te binden.

Colofon

Tekst

Annet Kampinga, Touché Concept & Copy

Grafisch Ontwerp Thansk Creatief ontwerpbureau

Fotografie

Janna Bathoorn, Ronny Benjamins, Gert Brauns, Arjan Bronkhorst, Holstein, Harold Koopmans, Omke Oudeman, Paul&Albert, Roman Robroek, Ewoud Rooks Duncan Wijting en eigen beeld Groninger Kerken

Drukwerk MarneVeenstra, Groningen

Uitgave Groninger Kerken, 2023