KGK2024 2

MaterialDistrict

Utrecht 2024

Hergebruik oud metselwerk

Digitalisering van de Bouw

Flexbrick

Wij leveren complete installaties voor ontstoffing, luchtreiniging en pneumatisch transport

Technieken voor o.a.:

- Ontstoffing van productieruimtes (MAC)

- Reduceren van geuremissies (NER)

- Reduceren van stofemissies (NER)

Componenten die wij o.a. kunnen leveren:

- Natfilters & Droogfilters

- Cyclonen

- Gaswassers

- Topsteen- / Frogreinigers

- Naverbranders

Projecten kunnen turn-key worden uitgevoerd

Wij garanderen de emissie & grenswaarden

Engineering, bouw en onderhoud in eigen beheer

Mesys Industrial Air Systems BV

Molenstraat 27, 6914AC Herwen

+31 (0) 316 248744

Natuurlijk, goed werk.

www.mesys.nl

Info@mesys.nl

Werken aan oplossingen, kwaliteit en het creëren van toegevoegde waarde. wetering.nl

Hoog vacuüm stofzuiginstallatie

Natfilter met slibtransporteur

Frogreiniger

COLOFON INHOUD

KGK

Onafhankelijk vakblad voor keramiek, glas en minerale materialen. De redactie staat open voor bijdragen van vakgenoten. U kunt hiervoor contact opnemen met de redactie.

Redactieraad

W. van den Berg

A.J.A. Winnubst

P.B.M. Schoonebeek

E. Brinkman

G.J.H. van Nifterik

Hoofdredactie

G.J.H. van Nifterik gvn@kgkmagazine.nl

Redactie

SJP Uitgevers

Kalkhaven 53 4201 BA Gorinchem tel: + 31 (0)183 66 08 08 info@kgkmagazine.nl

Uitgeverij/advertenties

SJP Uitgevers

Kalkhaven 53 4201 BA Gorinchem tel: + 31 (0)183 66 08 08 sjp@sjp-uitgevers.nl

Abonnementen

Abonnementsprijs Nederland (2024): € 78,60 (excl. BTW, incl. verzendkosten binnen Nederland)

Abonnementsprijs buitenland (2024): € 135,00 (excl. BTW en verzendkosten)

Voor leden van KNB en NKV is het abonnementsgeld inbegrepen in de contributie.

Abonnementen gelden voor onbepaalde tijd, tenzij schriftelijk/per e-mail wordt opgezegd voor 1 november

Website: www.kgkmagazine.nl

Druk: Printhuys, Gorinchem

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van herdruk of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

11 Flexbrick: Klimaatbeheersing met ‘keramisch textiel’ Redactie KGK

MaterialDistrict Utrecht 2024 Redactie KGK

18 Hergebruik oud metselwerk van en in monumentale panden SINTEF/ Redactie KGK

20 ABN Amro-analyse: Digitalisering van de Bouw ABN Amro/ Redactie KGK

Hybride glasmembraan voor scheiden van CO2 Redactie KGK

Nederland sterk vertegenwoordigd bij nominaties

Brick Award 24

De internationale architectuurwereld kijkt uit naar 6 juni, wanneer de prestigieuze Brick Award 24 uitgereikt wordt in Wenen. Uit 743 inzendingen uit 54 landen zijn 50 projecten genomineerd, waaronder vijf Nederlandse projecten. De nominaties benadrukken de innovatieve kracht en duurzaamheid van baksteenarchitectuur wereldwijd binnen vijf categorieën. De Brick Award is een initiatief van Wienerberger.

Nederland pronkt op de shortlist van de Brick Award 24 met vijf projecten die elk een eigen uitwerking van baksteenarchitectuur laten zien. De Portiekflat Weesp door BureauVanEig en Elzenhof Veenoord door Specht architectuur en stedenbouw, zijn beide genomineerd in de categorie ‘Living Together’. Ze richten zich op het verbeteren van gemeenschappelijke woonconcepten. Portiekflat Weesp betreft de transformatie van naoorlogse appartementsgebouwen met behoud van hun karakteristieke bakstenen gevels. Elzenhof Veenoord introduceert een nieuw concept van hofjeswonen voor een verbonden gemeenschap.

Genomineerd

In de categorie ‘Feeling at home’ is BD House genomineerd, de samenwerking tussen Space Encounters & Studio Vincent Architecture. Dit project toont hoe de renovatie en uitbreiding van een gezinswoning kan leiden tot een harmonieuze blend van oude en nieuwe elementen met gerecyclede bakstenen. In de categorie ‘Building Outside the Box’ onderstrepen zowel Huis in Restklezoor door Roffaa, als Pillows Grand Boutique Hotel Amsterdam door Office Winhov, de innovatieve toepassingen van baksteen. Het Pillows Grand Boutique Hotel toverde een historisch gebouw om tot een modern hotel.

Podium voor innovatie en duurzaamheid

De tweejaarlijkse Brick Award biedt niet alleen een podium aan opvallende architectonische prestaties, maar benadrukt ook de cruciale rol van duurzaamheid en innovatie in de hedendaagse bouwpraktijk. Met de uitdagingen van betaalbare huisvesting en natuurbehoud meer aanwezig dan ooit, tonen de genomineerde projecten de innovatieve potentie van baksteen in een breed scala aan toepassingen. De focus ligt op het bouwen met efficiënt gebruik van materialen, zo mogelijk lokaal.

Op 7 juni volgt een symposium waar internationale architecten de toekomst van architectuur bespreken. Dit evenement biedt een uitgelezen kans om dieper in te gaan op de uitdagingen en actualiteiten in de bouw en de wereld, en hoe de genomineerde projecten voor de Brick Award 24 hierop een antwoord proberen te bieden.

(Foto’s: Wienerberger)

In de categorie ‘Feeling at home’ is BD House genomineerd, de samenwerking tussen Space Encounters & Studio Vincent Architecture

Huis in Restklezoor door Roffaa (boven)) en In de categorie ‘Building Outside the Box’ onderstrepen zowel Pillows Grand Boutique Hotel Amsterdam door Office Winhov zijn genomineerd in de categorie ‘Building Outside the Box’

Minister Adriaansens bezoekt Brick Valley

De Minister van Economische Zaken Micky Adriaansens bracht op 11 maart een bezoek aan de Gelderse baksteenindustrie. Het was een goede gelegenheid om in direct contact inzichten uit te wisselen en de meerwaarde van samenwerking te delen, zoals in Brick Valley.

Hoofdthema van het bezoek was de noodzaak voor de keramische industrie om de productieprocessen te verduurzamen. Tijdens een onderhoudend gesprek toonden de Minister en de meereizende EZKdirecteur Verduurzaming Industrie Karlo van Dam en EZK-regioambassadeur Edwin Ouwejan zich positief over de initiatieven van de sector.

Tegelijk zijn er nog diverse aandachtspunten en wensen, die werden verwoord door Brick Valley voorzitter Jasper Vos, tevens algemeen directeur Wienerberger Nederland en vicevoorzitter van KNB. Uitdagingen en belemmeringen inclusief de inspanningen van het Rijk werden openlijk besproken met een focus op het identificeren van innovatieve oplossingen en het stimuleren van sectorbrede vooruitgang. Aansluitend op het ronde-tafelgesprek werd door de gastheren van Caprice Baksteen een korte rondleiding door de steenfabriek verzorgd.

De oven vormde daarbij uiteraard het centrale middelpunt. Na afloop onderstreepte Micky Adriaansens in haar videoboodschap de urgentie van het vraagstuk: ‘De transitie naar groene energie in een sector die zo afhankelijk is van hoge temperaturen en constante energievoorziening is complex. Maar het is een noodzakelijke stap voorwaarts, niet alleen om voor onze eigen bouwmaterialen te kunnen blijven zorgen, maar ook om te werken aan een duurzamere wereld.’

Brick Valley is een samenwerking van de vier baksteenfabrikanten Caprice, Rodruza, Vandersanden en Wienerberger. Samen met de landelijke en provinciale overheden, netwerkbedrijven en energiemaatschappijen werken zij hard aan het realiseren van een gemeenschappelijk energievoorziening voor hun 6 fabrieken op het Gelders eiland.

Zie www.brickvalley.nl

Minister van Economische Zaken Micky Adriaansens bij de Gelderse baksteenindustrie

Sustainable Ceramics #1

Recycled, Repaired, Reactivated

Tot en met 3 november 2024 presenteert Keramiekmuseum Princessehof Sustainable Ceramics #1: Recycled, Repaired, Reactivated. In deze groepstentoonstelling richten kunstenaars en ontwerpers, uit binnen- en buitenland, hun blik op de toekomst van duurzaamheid binnen hun vakgebied. Door materiaal opnieuw te gebruiken, werk te repareren en te reactiveren hebben de werken in deze expositie aanzienlijk minder negatieve impact op de planeet. In de tentoonstelling worden zowel conventionele als moderne methodes van duurzame keramiekproductie onderzocht: van traditionele mozaïeken, bestaande uit scherven, tot baanbrekende vormen van biomineralisatie. Het nationale Keramiekmuseum wil met deze indrukwekkende en innovatieve werken bezoekers inspireren om ook zelf na te denken over reparatie en hergebruik in hun dagelijks leven.

Sustainable Ceramics #1: Recycled, Repaired, Reactivated is de eerste tentoonstelling in de tentoonstellingstrilogie over duurzaamheid.

Met werk van onder andere Kerstin Abraham (Duitsland, 1956), Alix Arto (Zwitserland, 1994), Olivia Barisano (Frankrijk, 1982), Thelma Boateng (Nederland, 1994), Jie Chen (China, 1988), Nicole Chrysikou (Griekenland, 1992), Sara Howard (Verenigd Koninkrijk, 1997), Katrine Køster Holst (Denemarken, 1979), Neha Kudchadkar (India, 1982), Cleo Mussi (Verenigd Koninkrijk, 1965), Benedetta Pompili (Italië, 1995), Caroline Slotte (Finland, 1975) en Bart Vernooij (Nederland, 1996).

Alix Arto, Vestige 2022: Chocolat, 2022, baksteen | Collectie Keramiekmuseum Princessehof, Leeuwarden. Verworven met steun van het Mondriaan Fonds

Alix Arto, Vestige 2022: Lava, 2022, baksteen | Collectie Keramiekmuseum Princessehof, Leeuwarden. Verworven met steun van het Mondriaan Fonds

Cleo Mussi, Ever Save - Ever Have, 2023, keramiek, lijm | Collectie Keramiekmuseum Princessehof, Leeuwarden. Verworven met steun van het Mondriaan Fonds. Fotografie ‘Article Studio’ (Stephen Lenthall)

De productie van keramiek is bij uitstek niet duurzaam: het bakken van klei gebeurt op hoge temperaturen en kost enorm veel energie, glazuur is vaak zeer vervuilend en de grondstoffen zijn eindig. Met de expositiereeks Sustainable Ceramics onderzoekt het Princessehof welk toekomstperspectief keramiek heeft als medium. En waar deze toekomst ligt voor kunstenaars en ontwerpers, maar ook voor het museum zelf. In deze eerste expositie in de reeks worden zowel makers als bezoekers uitgenodigd om na te denken over het hergebruiken van grondstoffen en materialen. In de tentoonstelling is ruimte om zelf creatief aan de slag te gaan en na te denken over het recyclen, repareren en reactiveren van keramiek.

Steengoede bacterie

De productie van keramiek is een vervuilend proces. Om het proces te verduurzamen ging designer Nicole Chrysikou op zoek naar een nieuwe productiemethode, waarbij sterk keramiek ontstaat zonder het te bakken in een oven. In samenwerking met wetenschappers kweekte ze een specifieke bacteriecultuur. Deze cultuur transformeert keramisch afval tot hard keramiek. Met het project BacTerra hoopt Chrysikou het gesprek te starten over de veelbelovende mogelijkheden van biotechnologie binnen de keramiek en traditionele ambachten.

Duurzaamheid in Keramiekmuseum Princessehof

De komende jaren werkt Dr. Wendy Gers, curator moderne en hedendaagse keramiek, aan een tentoonstellingsprogrammering rondom duurzame keramiek. Het thema duurzaamheid is al langer een belangrijk thema binnen het museum. In opmaat naar de reeks toonde het Princessehof al werk van Kim Habers (2021), Yoon Seok-Hyeon (2021 t/m 2022) en Humade (2022). Deze kunstenaars experimenteerden ook met vragen over duurzaamheid binnen de productie van

keramiek en in de samenleving. Ook in de tentoonstelling EKWC@ Princessehof: Keeley Haftner - Carbon Copies (2023) staat duurzaamheid centraal, haar werk gaat over de symbolische compensatie van haar ecologische voetafdruk.

(Foto: Ruben van Vliet)

Nicole Chrysikou, BacTerra, 2021, bacteriële culturen, steengoed | Bruikleen van de kunstenaar, foto door Maël Hénaff

In memoriam: Cornelis Verburg

0p 19 februari jl. overleed Cees Verburg op 85-jarige leeftijd. Cees Verburg was van 1970 tot 1990 als technisch adviseur verbonden aan NEDACO (Nederlandse Dakpannen Corporatie), de overkoepelende organisatie van Nederlandse fabrikanten van keramische dakpannen. NEDACO was eerst gevestigd in Loenen a/d Vecht, daarna verhuisde het bureau naar Rijswijk en tenslotte in 1980 naar het Keramisch Huis in De Steeg.

Cees Verburg is voor de keramische dakenbranche van groot belang geweest. Hij hield zich onder meer bezig met normalisatie voor keramische dakpannen en testmethodes (NEN 2480) en was als technisch adviseur betrokken bij vele nieuwbouw- en restauratieprojecten.

In de dakpannenwereld stond Cees bekend als ‘dakpannen Ceessie’.

Cees werkte vanuit een technisch praktische achtergrond. Hij begon als timmerman, daarna ging hij naar de avondschool voor de opleiding bouwkundig tekenaar, waarna hij ging werken bij architectenbureau Van Leeuwen in Wageningen.

Van daaruit kwam hij in 1970 als technisch adviseur terecht bij NEDACO.

Door zijn praktische opleidingen was hij naar eigen zeggen uitgerust met een ‘gbv’ (gezond boerenverstand.)

In opdracht van de NEDACO-leden werd door Cees een map samengesteld waarin alle technische informatie over keramische dakpannen en hulpstukken, normalisatie en informatie over hellende daken was verzameld. Door de snelle ontwikkelingen op bouwkundig en technisch gebied en ook door telkens nieuwe voorschriften, werd gekozen voor een losbladig systeem, waardoor bladen met verouderde informatie gemakkelijk vervangen konden worden. De eerste editie van dit ‘Keramisch Pannendak’, verscheen in 1979. De uitgave was bedoeld als hulpmiddel voor architecten, bij onder meer het ontwerpen van nieuwbouw, en tevens als studiemateriaal voor deelnemers aan de opleiding tot dakdekker. De uitgave werd een groot succes.

Cees Verburg was actief betrokken bij het opzetten van een opleiding voor dakdekkers: de Stichting Opleiding Hellende Daken en de Stichting Vakopleiding Bouwbedrijf, Bouwradius en Fundeon. Voor zijn inzet bij de totstandkoming van deze opleidingen ontving hij een onderscheiding: ‘de steilDAK Oeuvreprijs’ 2019 .Vanwege corona werd deze in 2020 uitgereikt ‘en petit comité’ in zijn woonhuis in Spankeren. Voorts was Cees van 1996-1998 actief in de redactie van Dakhelling, dat later opging in Roofs. Hij was commissielid bij de totstandkoming van de procescertificatie van de

verwerking van keramische dakpannen onder auspiciën van IKOB-BKB.

In 1991 ging Cees werken voor Koramic, producent van keramische dakpannen en hulpstukken. In 2001 ging hij met pensioen, maar hij bleef als zelfstandige nog actief als adviseur voor de hellende dakenbranche.

NEDACO werd in 2011 opgeheven en ging op in KNB (Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek). Wij gedenken Cees Verburg met veel respect.

Adriana Nijsse en Jan Kemps, oud-collega’s uit de tijd van NEDACO

Stilvallende woningbouw verlamt baksteenindustrie

Historisch slechte productie- en afzetcijfers van de Nederlandse metselbaksteen in 2023 reflecteren zowel de malaise in de woningnieuwbouwproductie, Europa-breed, als de grote productiedaling van de Nederlandse industrie.

Dat blijkt uit cijfers die Koninklijke Bouwkeramiek Nederland (KNB) in april publiceerde.

Gemeten over heel 2023 daalde de afzet van de Nederlandse metselbaksteen met maar liefst 35 procent. De binnenlandse markt liep met 32 procent terug, de buitenlandse met 39 procent. Relatief gezien was de afzetdaling het grootst bij de strengpers-baksteen. Absoluut gezien was deze het sterkst bij de handvorm. Grootste boosdoener bij de export was de Britse markt, hoewel relatief gezien op de Duitse markt de grootste aderlating was: -62 procent. In beide landen zit de woningnieuwbouw fors op slot.

Over alle zes periodes, die KNB ieder jaar meet, waren die over november en december 2023 verreweg het slechtst. De binnenlandse metselbaksteen-afzet daalde in die twee maanden met meer dan de helft, de export idem en bij de productie werd met bijna -40 procent zeer stevig op de rem getrapt. Binnen het kalenderjaar liep de afzetdaling

naar het eind van 2023 steeds sterker op. De sterke productieterugval van de Nederlandse metselbaksteenindustrie (-19 procent) reflecteert het algehele beeld van een slechte Nederlandse industriële productie in 2023. Die daalde met 7,7 procent (CBS), de grootste afname sinds 2009. Wel zijn er grote verschillen tussen sectoren. Zo daalde de productie van machine-onderdelen met -17 procent maar die bij andere sectoren veel minder. Energie-intensieve sectoren hadden grote moeite met de hoge energieprijzen en kenden een productiedaling van bijvoorbeeld -13 procent (chemie) en -20 procent (basismetaal).

De sterke afzetterugval van de Nederlandse metselbaksteenindustrie past verder ook bij de slechte bouwproductie van nieuwe woningen. Die vertoont al enig tijd een forse terugval waarover heibedrijven en steigerbouwers maar ook architecten in 2023 al de noodklok luidden. Oorzaak is ‘tegenwind’ (quote bouwminister Hugo de Jonge) met onder meer planologische, vergunning-technische en ook financiële oorzaken.

De situatie voor de gehele bouwketen is ernstig aangezien 2024 en 2025 voor de woningnieuwbouw als overgangsjaren

moeten worden gezien met vooral eerst nog een verdere terugval. Dit valt af te leiden uit de tegenvallende afgiftecijfers van vergunningen voor nieuwe woningen. Deze cijfers liepen in zowel 2022 als 2023 met dubbele getallen terug. Er ligt gemiddeld twee jaar tussen vergunning-afgifte en de bouw van een nieuwe woning. Onderzoeksinstituut EIB voorziet in 2024 dan ook een daling met -11 procent bij de productie van nieuwe woningen. Hierdoor zal niet alleen de afzet van bouwmateriaal opnieuw dalen maar ook het aantal banen.

En precies in beide laatste zit zorg indien eind 2025 of begin 2026 de nieuwbouwproductie weer stevig aantrekt. Zodra dat gebeurt, zal de beschikbaarheid van arbeidskrachten, maar ook van voldoende nieuwe bouwmaterialen, bepalen in hoeverre er dan tempo kan worden gemaakt.

De reddingsboei voor toeleveranciers zal de komende jaren vooral moeten worden gezocht in de renovatieopgave en verduurzaming van bestaande gebouwen.

Bron: KNB

Kompas voor circulaire ontwerpstrategieën met gevelbaksteen

Circulair ontwerpen met baksteen betekent gebruik maken van een lokale, hernieuwbare grondstof en het minimaliseren van milieubelasting, gericht op een duurzame maar ook vertrouwde leefomgeving. KNB biedt architecten een kompas met circulaire ontwerpstrategieën.

Nederland omarmt circulair ontwerpen als een antwoord op klimaatverandering en

schaarste aan kritische grondstoffen. Het gebruik van rivierklei voor baksteen (en dakpannen) draagt bij aan deze doelen, terwijl de baksteenindustrie verder werkt aan reductie van de CO²-uitstoot. De leidraad Circulair Ontwerpen van Platform CB’23 biedt zeven circulaire ontwerpstrategieën. Baksteen kan daarin prima een centrale rol spelen. Het KNB-artikel Circulair ontwerpen in de

BNA-nieuwsbrief van maart duidt die rol. Om dit concreet te maken verwijst de publicatie naar het KNB-architectuurmagazine Baksteen met thema Circulair. Het biedt inspiratie voor andere projecten met baksteen.

Bron: KNB

www.knb-keramiek.nl/media/269664/baksteennr-75-circulair-2023.pdf

Energie-slimme stenen zorgen ervoor dat afval niet op de stortplaats terechtkomt

Onderzoekers van de Royal Melbourne Institute of Technology (RMIT University) hebben samen met Visy - het grootste recyclingbedrijf van Australië - een methode ontwikkeld waarmee bakstenen kunnen worden geproduceerd met minimaal 15 procent afvalglas en 20 procent verbrand vast afval (as), ter vervanging van klei.

Behalve dat ze worden gemaakt met restmateriaal, en daarmee een bijdrage leveren aan het terugdringen van afval in het algemeen, hebben de stenen ook betere isolerende eigenschappen dan ‘gewone’ bakstenen. Uit tests zou blijken dat het gebruik van deze stenen in de constructie van een gebouw met één verdieping de energierekening van huishoudens tot 5 procent kan verlagen in vergelijking met gewone stenen. Het vervangen van klei door afvalmaterialen bij de baksteenproductie hielp de baktemperatuur met wel 20 procent te verlagen in vergelijking met standaard baksteenmengsels, wat volgens de RMIT-onderzoekers een serieuze kostenbesparingen voor fabrikanten oplevert.

Uit het onderzoek van het team bleek dat de nieuwe stenen niet alleen een betere energie-efficiëntie hebben dan conventio-

nele bakstenen maar ook dat ze voldoen aan strenge structurele en ecologische duurzaamheidsnormen. De technologie voldoet aan de belangrijkste Australische eisen voor bakstenen, opgesteld door Standards Australia (AS 3700).

Het onderzoeksteam zegt nu verder te willen samenwerken met industrieën om toepassingen van afvalmateriaal in andere bouwproducten te onderzoeken.

Het RMIT-team heeft in verschillende tijdschriften peer-reviewed onderzoek naar de baksteeninnovatie gepubliceerd.

• ‘Utilizing rejected contaminants from the paper recycling process in fired clay brick production' is gepubliceerd in Construction and Building Materials . (DOI:10.1016/j. conbuildmat.2023.134031)

• ‘Energy efficiency of waste reformed fired clay bricks - from manufacturing to post application’ in het tijdschrift Energy. (DOI: 10.1016/j.energy.2023.128755)

• 'A viable solution for industrial waste ash: Recycling in fired clay bricks’ (Journal of Materials in Civil Engineering . (DOI: 10.1061/ JMCEE7.MTENG-15165))

• ‘Transformation of waste-contaminated glass dust in sustainable fired clay bricks’ (Case Studies in Construction Materials . (DOI: 10.1016/j.cscm.2022.e01717))

Bron: RMIT University www.rmit.edu.au/news/all-news/2024/apr/ energy-smart-bricks0

Het team kan energieslimme stenen maken in verschillende kleuren (Foto: Seamus Daniel, RMIT University)

Teamleider universitair hoofddocent Dilan Robert (derde van links) met het RMIT-onderzoeksteam met de energie-slimme stenen in een laboratorium aan de RMIT University (Foto: Seamus Daniel, RMIT)

Vandersanden introduceert Greenflow groenbestrating in België

Baksteenfabrikant Vandersanden introduceerde eind april Greenflow op de Belgische markt. Greenflow is bedoeld voor groenparkeren, rijwegen en opritten en biedt volgens de producent gemeenten en landschapsarchitecten voortaan de mogelijkheid om groenparkeren circulair en esthetisch fraai in te richten.

De doorgroeibare kleiklinkers dragen bij aan klimaatadaptieve stedelijke ontwikkeling. Het kan het groen oppervlak bovendien tot wel 37 procent vergroten. Tegelijkertijd biedt het meer ruimte voor de infiltratie van regenwater.

Naast Greenflow heeft Vandersanden ook Drainflow in haar assortiment. Dit zijn waterpasserende kleiklinkers die met een infiltratiesnelheid van meer dan 1.100 l/s/ha (startwaarde) het regenwater van de meeste hevige piekbuien infiltreren.

Greenflow combineert volgens de producent de duurzame eigenschappen van kleiklinkers met groenbestrating, wat resulteert in een circulair product. Kleiklinkers hebben een gemiddelde levensduur van 135 jaar, en worden voor bijna 90 procent hergebruikt. Typisch voor Greenflow zijn volgens Vandersanden de perforaties en de hoogte van 70 mm in plaats van de gebruikelijke 80 mm, waardoor dematerialisatie plaatsvindt. Dat resulteert

ten opzichte van traditionele formaten in een vermindering tot 47 procent in het gebruik van grondstoffen, een lager energieverbruik en verminderde uitstoot.

Greenflow heeft dezelfde esthetische ei-

genschappen als de andere kleiklinkers van Vandersanden.

www.vandersanden.com/nl-be/klimaatadaptatie-met-doorgroeibare-bestrating

BAKSTEEN

Flexbrick: Klimaatbeheersing met ‘keramisch textiel’

Het traditionele beeld van bakstenen gevels, is er meestal een van stevigheid en robuustheid. Bakstenen worden van oudsher ingezet omdat ze sterk en duurzaam zijn. Nieuwe ontwikkelingen en inzichten lijken nu meer en meer ruimte te maken voor innovaties die het gebruik van materialen zoals baksteen veranderen. Zoals in geval van zonwering. Het effect van de klimaatverandering bijvoorbeeld, maakt dat vooral in warme klimaten de noodzaak van zonwering steeds groter. In die ontwikkeling kan een innovatieve inzet van bakstenen een interessante rol spelen. Eerder dit jaar plaatste Archdaily op haar website een artikel over de rol die Flexbrick - een zogenaamd ‘keramisch gordijn’ - kan spelen bij de beheersing van zonnewarmte in de gebouwde omgeving.

Flexbrick bestaat uit matten van speciale bakstenen, die met een constructie van (roestvaststalen) draden met elkaar zijn verbonden. Het lijkt op die manier wel wat op een gordijn, waaraan het dan ook zijn bijnaam ontleent. Met het Flexbricksysteem kunnen zowel

gebogen als vlakke constructies worden gemaakt: daken, gevels, afrasteringen en/of bestratingen. Door de flexibiliteit van dit materiaal kan het gemakkelijk worden opgevouwen en op pallets worden opgeslagen. Daardoor neemt het weinig ruimte in beslag en

Het Flexbrick systeem van het Sant Pau research institute, een mozaïek van licht in het centrum van Barcelona (Architecten: PICHarchitects Pich-Aguilera en 2BMFG Arquitectes; foto: Flexbrick)

Flexbrick-keramisch materiaal speelt een sleutelrol in het La Gota Cultureel Centrum in Navalmoral de la Mata, Cáceres, Spanje. De gevel van het gebouw bestaat uit een dubbele huid bestaande uit een glazen wand en Flexbrick-keramisch materiaal een thermisch beschermingssysteem dat overmatige zonnewarmte tijdens de zomermaanden voorkomt. Architect Losada Garcia Arquitectos (Foto: Flexbrick)

kan het eenvoudig worden getransporteerd.

Flexbrick brengt daarvoor zelf kant-en-klare concepten op de markt, bijvoorbeeld een open, hangend systeem waarbij de stenen kunnen worden gecombineerd met isolatiemateriaal. Maar als het aan de fabrikant ligt, zijn de mogelijkheden enorm. En dat niet alleen op het gebied van design, architectuur en esthetiek bijvoorbeeld op het vlak van warmteregulering.

Zonwering

Het systeem is al bijna tien jaar op de markt (zie kader), maar waar de belangstelling zich aanvankelijk

richtte op de architectonische kwaliteiten, is daar een nieuw element bij gekomen: warmteregulering. Een interessante eigenschap van het systeem is bijvoorbeeld het vermogen, om door zonwering de impact van zonnestraling te verminderen. Daardoor wordt niet alleen zonnewarmte buiten de deur gehouden, maar verbetert ook de thermische huishouding van een gebouw. Sleutelbegrip daarbij is thermische traagheid: het vermogen van het materiaal om overdag warmte van zonnestraling te absorberen, ze in de keramiek-massa op te slaan, en vervolgens weer af te geven op momenten dat er geen zon is. Hierdoor kan

Het concept van Flexbrick werd aan het einde van de twintigste eeuw ontwikkeld door de Spaanse architect Vicente Sarrablo, die het idee weer zou hebben opgedaan van de gerenommeerde Uruguayaanse ingenieur en ontwerper Eladio Diestre. Beide mannen ontmoetten elkaar in 1997 in Uruguay en tijdens hun bijeenkomsten zou Sarrablo in de ban van het concept zijn geraakt. Hij werkte tussen 1998 en 2002 het principe verder uit tijdens zijn studie aan de universiteit van Catalunya. In 2003 werd het systeem gepatenteerd. Drie jaar later startte hij samen met Jaume Colom de bouw van Casa Mingo in Barcelona, wat moet worden gezien als het protoype-huis, geconstrueerd met het Flexbrick-principe. Inmiddels presenteerde Sarrablo het idee aan twee keramische bedrijven - Piera Ecocerámica en Cerámica Malpesa - die vervolgens de techniek verder helpen uitwerken. Begin 2009 werd vervolgens het bedrijf Flexbrick opgericht, waarbij Piera Ecocerámica en Cerámica Malpesa ieder 50 procent van de aandelen in handen hebben.

Flexbrick

en het dak dat het gebouw omringt met een doorlopend geglazuurd tegelweefsel in groene tinten, passend bij de omgeving

een gebouw passief de thermische omstandigheden van de omgeving regelen en de energiebehoefte voor thermische conditionering van het gebouw verminderen.

Jali-effect

Door de structuur van de keramische gordijnen, waar openingen en stenen elkaar afwisselen, ontstaat bovendien een soort jali-effect. Een jali (Sanskriet voor ‘net, of rooster’) wordt in de Indiase en Arabische architectuur gebruikt als bouwelement in de vorm van een (bak)stenen rooster voor een raam of andere opening. Het is een eeuwenoude techniek. Jali's kunnen dienen als raamblinden, borstweringen of scheidingswanden. Het rooster van een jali heeft meestal de vorm van geometrische patronen of bloemmotieven. Ze worden meestal uit natuursteen (zandsteen, marmer) of hout gemaakt, in sommige gevallen ook uit cement of baksteen.

Ook in de moderne architectuur worden jali’s toegepast, met name om de temperatuur te verlagen. Wanneer lucht door deze openingen in de jali stroomt,

neemt de stroomsnelheid ervan toe, wat resulteert in verkoeling. Door hun geometrie vertonen Flexbrick gordijnen hetzelfde verkoelend effect als een jali.

Duurzaam en circulair

Bovendien is het Flexbrick-systeem volgens de producent duurzaam. Het gebruikte staal is bijvoorbeeld voor 92 procent hergebruikt, wat als circulair kan worden beschouwd.

Daarnaast is het toegepaste keramiek gebakken met biogas gestookte ovens waardoor er sprake is van relatief verminderde uitstoot en energieverbruik. Bovendien worden de componenten aan het eind van de levensduur gedemonteerd in plaats van gesloopt, en hergebruikt, waardoor het bijdraagt aan een circulaire economie.

Bronnen: archdaily, 26 maart 2024; Innovatieve Materialen 2016 nummer 2, https://flexbrick.net

Zie ook www.archdaily.com/catalog/us/companies/4896/ flexbrick

TR House Barcelona. Architect PMMT Architecten wilde twee dingen bereiken: inpassing in de omgeving en het tot stand brengen van een zonlichtdoorlatende ruimte. Met Flexbrick bereikte hij een oplossing voor de gevel, de pergola

(Foto: Flexbrick)

MaterialDistrict Utrecht 2024

Van 6 tot en met 8 maart vond MaterialDistrict Utrecht plaats in de Werkspoorkathedraal in dezelfde stad. Het evenement van dit jaar legde extra nadruk op biobased, circulaire en regeneratieve materialen, en het belang bij het bestrijden van de klimaatverandering en het aanpakken van de dreigende schaarste aan hulpbronnen. Het evenement trok dit jaar 5651 bezoekers; 28 procent meer dan in 2023. En net als ieder jaar het geval is gaven ook glas en keramiek (gerelateerde) materialen acte de présence.

Glass foam

Glasschuim van ontwerper Steven Akoun is een veelzijdig materiaal dat volledig bestaat uit industrieel afvalglas en een natuurlijk gerecycled schuimmiddel. Het is bedoeld voor esthetische doeleinden in binnenruimtes.

De lichtgewicht celstructuur maakt het een uitstekende geluids- en temperatuurisolator. Het reageert goed op licht, absorbeert/houdt water vast. Het is brandvertragend dankzij de extreme hittebestendigheid. De kleur van glasschuim is afhankelijk van de herkomst van het glas en het toegevoegde minerale schuimmiddel. Het kan in mallen worden gevormd, met gewoon glas worden versmolten en opnieuw worden gevlamd om een glasachtig oppervlak te verkrijgen.

https://stevenakoun.com

Red mud

Red Mud - bauxietresidu - is een afvalproduct van de aluminiumoxide-industrie. Voor elk aluminium onderdeel dat wordt gemaakt, wordt ook tweeënhalf keer zoveel rode modder geproduceerd. Het resultaat is dat er elk jaar 150 miljoen ton wordt geproduceerd, die ongebruikt blijft in gigantische putten. Het in Amsterdam gevestigde Studio ThusThat ontwerpt en maakt producten met ongebruikelijke materialen. Op dit moment onderzoekt ThusThat industrieel afval uit de mijnbouw en de metallurgie, zoals rode modder. In samenwerking met fabrieken en onderzoekslaboratoria wordt het industriële residu omgezet in keramische producten en glazuren die geschikt zijn voor architectonisch gebruik.

https://thusthat.com/Red-Mud

CRIATERRA wall tiles

Industrieel ontwerpbureau CRIATERRA Earth Technologies (Israël) ontwikkelde een ‘zero-cement bio-geosteen’ als alternatief voor geprefabriceerde bouwproducten. Het materiaal wordt gemaakt zonder cement en is niet gesinterd. Het proces van CRIATERRA levert koolstofarme metselblokken op, bekledingen en tegels. Volgens de producent verbruikt het procédé slechts tien procent van de energie die wordt gebruikt bij de productie van conventionele bouwmaterialen. Het veroorzaakt bovendien minder dan vijftien procent van de uitstoot van conventionele methoden. De composietmaterialen, die zo sterk zijn als beton, maken de massaproductie van zowel constructieve elementen als interieurproducten mogelijk.

https://criaterra.com/walltiles

Koperslak-geopolymeren

Slakken zijn een bijproduct van de productie van de meeste metalen, waaronder koper. Wanneer ertsen worden gewonnen, of wanneer metalen worden gerecycled, ontstaan slakken, een zwart, glasachtig materiaal dat op vulkanisch gesteente lijkt. Ontwerpbureau ThusThat (Amsterdam) zoekt met het project This is Copper - in samenwerking met de industrie en materiaalwetenschapers van de KU Leuven - naar het gebruik van koperslak als geopolymeer, wat een materiaal oplevert met een tot 80 procent lagere CO2-voetafdruk dan cement.

https://thusthat.com/This-is-Copper

BRICKWOOL

Portugal kampt met een woloverschot en daarom wordt er volop gekeken naar andere dan traditionele toepassingen. BRICKWOOL is een modulair steenachtig isolatiemateriaal, gemaakt van natuurlijke wol en met de Light Earth-methode (LEM). Daarbij wordt een ‘holtevormend’ materiaal (puimsteen, houttangen of in dit geval wol) gemengd met leem, waardoor een lichtgewicht materiaal ontstaat. De ringvormige cilindervorm functioneert als onderdeel van een akoestisch materiaal, ontwikkeld om specifieke geluidsfrequenties te dempen.

DISTORTED

DISTORTED is een innovatief project van ontwerper Bart van Hoof waarbij gebruik wordt gemaakt van keramische 3D-printtechnologie om nieuwe oppervlaktetexturen in keramische objecten te maken die niet met traditionele technieken kunnen worden geproduceerd. Het effect wordt bereikt door een combinatie van software- en hardwaretools die ingewikkelde patronen genereren, en die vervolgens laag voor laag worden afgedrukt met behulp van een keramische 3D-printer.

(Foto: Studio Bart van Hoof) www.bvh-studio.com

Yufei Gao: Verhalen in 3D-geprint keramiek

Yufei Gao is multidisciplinair ontwerponderzoeker. Haar werk heeft vaak een interactief en interdisciplinair karakter, en heeft een speelse en humoristische essentie, waarbij urgente zaken – zoals klimaatverandering – in onze samenleving worden aangepakt. Sinds haar afstuderen in 2023 draait haar werk vooral om 3D-geprint keramiek. Ze maakt gebruik van parametrische ontwerptools en digitale fabricagetechnieken om keramische stukken te maken.

https://yufei.nl/

Solar Design-Panelen

Dot is de eerste collectie binnen Solarix Colours, een uitgebreide selectie zonnepanelen waarbij kleur- en dieptewaarneming het uitgangspunt zijn. In hun zoektocht naar een levendige kleurervaring liet het ontwerpteam van Solarix zich inspireren door de structuur van textiel waarin verschillende tinten, kleuren en garens worden gecombineerd voor dieptewaarneming. Solarix werkt aan innovatieve ontwikkelingen voor het inkleuren van energieopwekkende gevelpanelen, waarbij veel aandacht wordt besteed aan de juiste opbouw en materialisatie van de kleuren in combinatie met hoge energieopbrengsten.

https://solarix-solar.com/

Babel: huis voor insecten

De huidige klimaatcrisis zal extreem weer veroorzaken, met meer neerslag maar ook met meer aanhoudende droogte tot gevolg. Dat is slecht voor mens en natuur, en met name voor insecten. De installatie, gemaakt van 3D-geprinte klei die fungeert als regenwatercontainer, biedt insecten voedsel, water en een schuilplaats bij extreme weersomstandigheden.

www.babel.land/

Hergebruik oud metselwerk van en in monumentale panden

Sophies Minde-gebouw maakt deel

van

van Oslo. Een ingrijpende renovatie moet het nu een nieuw leven geven (Foto: Oslobygg KF)

Onderzoekers van SINTEF1, het Noorse instituut voor industrieel en technisch onderzoek testen en beschermen oud metselwerk als hun bijdrage aan de renovatie van het monumentale gebouw Sophies Minde in Oslo. De resultaten geven aan dat veel van dit materiaal kan worden hergebruikt.

Hergebruik en recycling van (bouw)materialen is belangrijk met het oog op het terugdringen van afval en de uitstoot van broeikasgassen. Gemeentelijk gebouwenbeheerder Oslobygg heeft ambitieuze plannen voor de renovatie van het Sophies Minde- gebouw, dat deel uitmaakt van het Oslo Universitair Ziekenhuis. Oslobrygg heeft daarbij de hulp ingeroepen van onderzoekers van technologie instituut SINTEF. In totaal gaat het om de renovatie van meer dan 13.000 m2 waarbij hergebruik hoog op de agenda staat. In het project wordt alles hergebruikt: van granieten straatstenen tot horecakeukenapparatuur en metselwerk.

Ook bouwsteunen uit het oude bedrijfsgebouw krijgen een nieuw leven, zowel in bestaande als nieuwe gebouwdelen. Balken van de oude gewelfbogen zijn

opnieuw gecertificeerd voor gebruik in verstevigingsconstructies en ongeveer 8.000 stenen uit dragende en niet-dragende metselwerkmuren zijn al gedemonteerd en klaar voor hergebruik in het nieuwe gebouw. Ook de gemetselde bouwsteunen uit het oude bedrijfsgebouw krijgen een nieuw leven, zowel in bestaande als nieuwe gebouwdelen. Zo mogelijk zullen sommige ervan worden versterkt met gerecycled staal.

Hoeveel kan oud metselwerk dragen?

Opdrachtgever Oslobygg KF riep de hulp in van SINTEF bij het inschatten van de resterende draagkracht van het oudere draagmetselwerk. Het was belangrijk om het draagvermogen dat inherent is aan de constructie exact in te schatten, zodat de staalversterking zoveel mogelijk kon worden beperkt. De ervaring

Het

uit

het Universitair Ziekenhuis

Proefstukken worden samengeperst met behulp van een hydraulische pers in het laboratorium van SINTEF (Foto: Fredrik Slapø)

van SINTEF uit eerdere projecten heeft onderzoekers geleerd dat de druksterkte van individuele stenen relatief weinig invloed heeft op die van het metselwerk. Daarentegen is de hechting tussen de stenen en de mortel juist cruciaal. Op basis daarvan adviseerde SINTEF de beslissing te baseren op een afzonderlijke beproeving van de metselwerk.

Een veilige limiet

Na een uitgebreid testprogramma, waarbij proefstukken werden gesneden uit stukken van enkele honderden kilo’s, konden de onderzoekers een veilige grenswaarde aanbevelen. In feite ligt dit cijfer 70 procent hoger dan de traditionele vuistregel voor oud metselwerk (1 N/mm2). Kortom, het metselwerk blijkt een druk te kunnen dragen die overeenkomt met 100 ton per vierkante meter.

Ondanks dat SINTEF in het verleden aan soortgelijke projecten op kleinere schaal heeft gewerkt, ziet het instituut het onderzoek aan als baanbrekend, vooral omdat de proefstukken groot zijn. Maar ondanks de omvang zijn ze ook kwetsbaar en moeten ze met de grootste zorg worden behandeld.

De tests werden uitgevoerd in de betontestlaboratoria van SINTEF.

1 SINTEF (Stiftelsen for industriell og teknisk forskning), is een Noors instituut/stichting voor industrieel en technisch onderzoek, met hoofdkwartier in Trondheim. Het is een onafhankelijke onderzoeksorganisatie, opgericht in 1950, die contractonderzoeks- en ontwikkelingsprojecten uitvoert. SINTEF heeft 2000 medewerkers uit 75 landen en een jaaromzet van ruim 250 miljoen euro (2019).

SINTEF werkt nauw samen met de Noorse Universiteit voor Wetenschap en Technologie (NTNU).

Senior Engineer Erik Johansen bij SINTEF gebruikt een zaag om rechthoekige proefstukken te maken (Foto: Fredrik Slapø)

ABN Amro-analyse

Digitalisering van de Bouw

(Illustratie: ABN Amro)

Digitalisering in de bouw neemt toe, maar er is nog veel te winnen. Dat schijft ABN Amro afgelopen maart in een analyse van de Nederlandse bouwmarkt. De bank constateert in de eerste plaats dat de bouwsector van ons land voor enorme uitdagingen staat. Er is een dringende behoefte aan duurzame gebouwen, maar ook personeelstekort, om nog maar te zwijgen van de eisen die worden gesteld door de energietransitie en beperking van het beslag op grondstoffen. Het lijkt een onmogelijke opgave. Digitalisering zou kunnen helpen om de grote opgaven te verwezenlijken en tegelijkertijd duurzaamheid, betaalbaarheid en veiligheid te verbeteren. Maar hoe staat de bouw er op het vlak van digitalisering voor en wat merken werknemers? ABN Amro zette het op een rij.

Metselrobots, inspectiedrones, industrieel bouwen en slimme sensoren. Het zijn allemaal voorbeelden van veelbelovende digitale toepassingen in de bouw die een antwoord zouden kunnen bieden op uitdagingen waar de sector mee kampt. Koplopers in de sector werken al met dergelijke innovaties. En ondanks dat de meerderheid van de bouwbedrijven digitalisering

nog niet lijkt te hebben omarmt, doet Nederland het nog niet zo slecht. In vergelijking met omringende landen is het gebruik van technologische hulpmiddelen in de Nederlandse bouw zelfs redelijk ver ontwikkeld. Uit een OECD-rapport uit 2023 blijkt dat het aandeel werknemers dat in de werkpraktijk toegang heeft tot internet in Nederland hoger is (83 procent) dan

bijvoorbeeld in Duitsland, Frankrijk, Denemarken en België. Hoewel Nederlandse bouwbedrijven in Europees opzicht relatief vaak Big Data-analyses uitvoeren, zetten de meeste bedrijven digitale middelen vooral in voor de basale taken zoals project- en klantadministratie. Nog maar vijf procent van de bedrijven gebruikte in 2023 artificiële intelligentie.

Het gebruik van digitale hulpmiddelen neemt in de Nederlandse bouw toe, afgaande op resultaten uit de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (NEA) van onderzoeksinstituut TNO. Wel geldt dit vooral voor de ‘standaard systemen’, gericht op minder complexe taken zoals informatie opzoeken. Bij uitvoerend, technisch en administratief personeel (UTA-personeel) en technici en vakspecialisten is het gebruik van digitale systemen inmiddels volledig ingeburgerd. Er valt nog winst te behalen bij het bouwplaatspersoneel. Tussen 2018 en 2022 groeide het aandeel werknemers op de bouwplaats dat dagelijks een digitaal systeem gebruikt van 43 procent naar 53 procent.

Met de inzet van hoogwaardige toepassing van technische hulpmiddelen is het anders gesteld. Robots, drones en exoskeletten worden nog maar op kleine schaal (5 tot 8 procent) door bouwplaatspersoneel toegepast. Bovendien is er op basis van de NEA geen duidelijke trend naar een toenemend gebruik hiervan.

Nieuwe technologieën

Ook uit onderzoek van Bouwend Nederland komt een soortgelijk beeld naar voren. Bedrijven zijn vooral bezig met het digitaliseren van interne processen en minder met nieuwe toepassingen. Een belangrijke verklaring is de sterke fragmentatie van de sector. De Nederlandse bouw bevat bovengemiddeld veel kleine bedrijven, terwijl juist grote bedrijven meer bezig zijn met digitalisering en geavanceerde technieken. Volgens Bouwend Nederland is 22 procent van de grote bedrijven in woning- en utiliteitsbouw en infra wel al bezig met nieuwe technologieën. Verder blijkt dat bouwbedrijven digitale systemen vooral inzetten voor Building Information Modeling (BIM) (33 procent), prefab bouwen (19 procent), ketenintegratie (17 procent) en het gebruik van drones (15 procent). Slechts 9 procent geeft aan Big Data-analysetechnieken te gebruiken.

Oplossing voor personeelstekort?

Een van de beloften van digitalisering is dat het de arbeidsproductiviteit een boost geeft. Het vooruitzicht van een structureel krappe arbeidsmarkt onderstreept voor de bouwsector de noodzaak om door middel van technologie de productiviteit te verhogen.

Afgaande op de mening van werknemers in de NEA merkt de meerderheid nog weinig van een hogere productiviteit door technologische ontwikkelingen. Iets meer dan een kwart van het bouwplaatspersoneel geeft aan door technologische ontwikkelingen meer werk te kunnen verzetten in dezelfde tijd. De meerderheid ziet echter geen verschil (63 procent) of denkt door de ontwikkelingen juist minder te kunnen doen (10 procent). Bij het UTA-personeel lijken technologische ontwikkelingen gunstiger uit te pakken voor de productiviteit: 45 procent kan meer doen in dezelfde tijd. Iets meer dan de helft ziet geen verschil.

De vraag naar de relatie tussen technologische ontwikkelingen en de hoeveelheid informatie die verwerkt kan worden levert hetzelfde beeld op: UTA-personeel is relatief positief, bouwplaatspersoneel eerder sceptisch. Medewerkers in de bouw zijn ook (nog) niet overtuigd van de voordelen van technologische ontwikkelingen ten aanzien van toezicht en controle op werk. En dat terwijl het belang hiervan toeneemt onder druk van de Wet kwaliteitsborging bouwen (Wkb). Ook kleine bedrijven zullen werk moeten maken van aantoonbaarheid.

Industrieel bouwen

Vooral grote Nederlandse bouwbedrijven en voorlopers in het mkb omarmen digitalisering en technologische ontwikkelingen. Dat blijkt onder meer uit de opmars van industrieel bouwen, waarbij het groot-

(Bron: ABN Amro)

‘We hebben robots gewoon nodig’

Er zijn geen metselaars, dus metselt de robot maar. ‘We hebben robots gewoon nodig’. Dat schreef NRC eind februari boven een artikel over metselrobotbouwer Monumental uit Amsterdam. De teneur was dat niemand meer metselaar wil worden. Hier niet; maar in de rest van Europa ook niet. Van alle beroepen in Europa is aan metselaars het grootste tekort, blijkt uit onderzoek van het Europese onderzoeksbureau Eures (European Employment Services). In Nederland werken nu naar schatting zo’n 3.500 tot 4.000 metselaars. In 1990 waren dat er volgens NRC nog 26.000.

En hoewel er aanvankelijk koudwatervrees bestond over de vraag of robotosering van de bouw misschien wel banen zou kosten is het sentiment aardig veranderd. ‘In de huidige arbeidsmarkt is alle technologie die iets kan overnemen van mensen welkom,’ zegt Hoogleraar arbeidsmarkt Ton Wilthagen van de Universiteit van Tilburg in hetzelfde NRC artikel. Volgens Wilthagen zijn niet robots de grote bedreiging, maar de forse personeelstekorten waardoor momenteel een deel van de samenleving stilvalt. Op dit moment zijn er 410.000 vacatures op slechts 360.000 werklozen en daalt de Nederlandse arbeidsproductiviteit. Daar komt nog bij dat Nederland 900.000 woningen wil bouwen en dat gaat om allerlei redenen niet lukken, zei Wilthagen in de NRC, maar de belangrijkste is dat er te weinig mensen beschikbaar zijn. ‘Het is heel simpel’, zei Wilthagen. ‘We hebben robots gewoon nodig.’

ste gedeelte van het bouwproces in de fabriekshal plaatsvindt, met behulp van machines en robots. Het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) berekende in 2023 dat met industrieel bouwen 35 procent op arbeidskosten kan worden bespaard. Daar staan hogere kapitaalkosten van fabriekshallen en machines tegenover. Momenteel worstelen diverse bedrijven met de bezettingsgraad in de fabrieken. De beperkte vergunningafgifte leidt bij bedrijven tot onderbezetting en verlies.

Van Bricklaying Machine tot Hadrian X

Personeel

De ontwikkeling naar meer industrieel bouwen zorgt er volgens ABN Amro voor dat vaklieden worden ingewisseld voor operators. Deze verschuiving kan breder worden getrokken naar andere technologische ontwikkelingen. Hoogwaardige digitale oplossingen zullen het beroep op praktijkgerichte vakmensen zoals we dat nu kennen iets verlagen. In plaats daarvan zullen er in toenemende mate andere vaardigheden van vakmensen worden gevraagd. Goed om kunnen gaan met technologie wordt daarin een vereiste. De grote

Het idee van een metselrobot is oud. Naar verluidt werd het eerste metseltoestel in 1904 gepatenteerd door de Amerikaan John Thomson uit Chicago onder de naam ‘Bricklaying Machine’, patentnummer 772,191, gepatenteerd op 11 oktober van dat jaar. Het hogere doel van de machine was hetzelfde als moderne metselrobots: het bouwproces versnellen en de efficiëntie verhogen. In het geval van de metselmachine van Thomson bleef een doorbraak uit, maar in de jaren zestig bloeide de interesse weer op, hoewel er technisch niet eens zoveel veranderde. Zo verscheen in 1967 de zogenaamde ‘Motor Mason’. De machine bewoog zich over rails die parallel aan een muur waren gelegd, waarbij hij mortel aanbracht en stenen aanbracht. Er waren drie mensen voor nodig om het te bedienen: een vakkundige metselaar die op kwaliteit moet toezien en twee ongeschoolde arbeiders die zich bezighielden met de aanvoer van stenen en mortel. Het apparaat zou vijf tot tien keer sneller zijn dan een gewone metselaar, maar de methode was omslachtig, gevoelig voor storingen en ongeschikt voor complexere gebouwvormen zoals hoeken en ramen.

In de afgelopen decennia zijn veel initiatieven genomen om een metselrobot voor op de bouwplaats te ontwikkelen, maar vooralsnog met niet al te veel succes, waarschijnlijk omdat dergelijke robots niet goed inpasbaar zijn een bouwplaatsomgeving. Dat neemt echter niet weg dat er de laatste jaren min of meer veelbelovende ontwikkelingen zijn. Zoals SAM, een afkorting van ‘Semi-Automated Mason’, ontwikkeld door Construction Robotics en gelanceerd in 2015. De robot werkt eigenlijk volgens hetzelfde principe als de Motor Mason, maar de robotarm zorgt voor een nauwkeurigere plaatsing en het aanbrengen van mortel. Hoewel SAM ongeveer 3.000 stenen per dag kan leggen en verschillen tussen de digitale input en de werkelijke omstandigheden kan detecteren en corrigeren, vraagt de machine nog steeds menselijke begeleiding om het te laten werken.

Ondertussen ontwikkelde onderzoekers van het Zwitserse ETH Zurich de zogenaamde ‘In-Situ Fabricator’, die net als SAM in 2015 het licht zag, en meer mogelijkheden zou hebben. September 2020 liet een andere metselrobot van zich spreken: de Hadrian X. Het systeem werd ontwikkeld door het Australische bedrijf Fastbrick Robotics, en metselde vorig jaar in de eerste week van september een bedrijfspand ten zuidoosten van Perth, West-Australië.

(Bron: KGK 2021 nummer 1)

renovatie- en onderhoudsopgave in de bouw zorgt er evenwel voor dat ook vaklieden in de toekomst hard nodig blijven.

Daarnaast gaat ook de vraag naar hoogopgeleid digitaal vaardig personeel in de bouw toenemen. Deze ontwikkeling voltrekt zich ook in andere sectoren. Waar de concurrentie om personeel zich voorheen binnen de eigen sector afspeelde, zullen bouwbedrijven in de toekomst in toenemende mate last hebben van andere sectoren bij het werven van personeel.

Talent

Hoewel digitale oplossingen in de bouw enorme voordelen kunnen bieden, ziet ABN Amro wel een aantal randvoorwaarden om succes te behalen. Bouwend Nederland identificeerde eerder cultuurverandering, hoge investeringskosten en een gebrek aan digitale kennis binnen het bedrijf als grootste knelpunten. Digitale transformatie is een ontwikkeling van de lange adem, die bovendien enige financiële slagkracht vergt. Voor het mkb is het daardoor extra uitdagend. Reden voor de Europese Commissie om met het handboek ‘Digitale groei voor mkb-bedrijven in de bouwsector’ te komen. Dit handboek biedt praktische tips om tot een succesvolle digitale transformatie te komen. Het plaatst de ontwikkeling naar een ‘digitale bedrijfscultuur’ centraal. Belangrijk daarin is de juiste mindset, waarin werknemers durven experimenteren en daarvoor ook de ruimte krijgen. Dit staat soms op gespannen voet met de bouwpraktijk, waarin werken met krappe budgetten en onder tijdsdruk aan de orde

van de dag is. Het bewerkstelligen van de juiste ontwikkelcultuur kan als magneet werken op het schaarse digitale talent.

De concurrentiestrijd voor digitaal talent zal volgens ABN Amro namelijk toenemen. Een sectorbrede strategie waarin ook aandacht is voor het opleidingsaanbod kan de positie van de bouw op dit punt versterken ten opzichte van andere sectoren. Het is volgens de bank dan ook verstandig om een specialistische ICTopleiding gericht op de bouw in de markt te zetten, waarmee digitaal talent met interesse voor de bouw voorbereid wordt op een belangrijke rol in de sector.

De bouw kan hiermee vooral een slag slaan met het vroegtijdig binnenhalen van hoogopgeleid digitaal talent.

Daarnaast is het belangrijk dat ICT integraal onderdeel wordt van bestaande bouwopleidingen en dat werkenden op grote schaal digitaal worden bijgeschoold. Het initiatief Digitaal Skills Paspoort van Volandis, waarin digitale vaardigheden die via cursussen en opleidingen zijn opgedaan worden vastgelegd, is daarin een goed voorbeeld.

Tekst: Paul Bisschop, Nina Phillips, Leontien de Waal, analytici ABN Amro

https://www.abnamro.nl/nl/zakelijk/insights/sectoren-entrends/stand-van-sectoren/bouw/digitalisering-in-bouwneemt-toe-maar-nog-veel-te-winnen.html

Ballast Nedam: Robot metselt duurzamer dan traditioneel gebruikelijk is

Eind 2021 stapte Ballast Nedam als launching customer in bij ontwikkelaar ROPAX. Met de komst van de metselrobot kan Ballast Nedam nog efficiënter bouwen aan nieuwe woningen. In tijden van een woningtekort, krapte op de arbeidsmarkt en de terugloop van vakmensen komt die innovatie goed van pas. ‘Tijdens een werkdag maakt de robot meters in het productiemetselwerk,’ schreef Ballast Nedam destijds op haar website. ‘ ... terwijl de metselaars kunnen doen wat ze leuk vinden: zich bezighouden met het uitdagende gedeelte van hun ambacht, zoals het metselen van detailwerk. Zo ontstaat een unieke samenwerking tussen mens en machine’ www.ballast-nedam.nl/nieuwsoverzicht/2022/metselrobot-klaar-voor-bouwplaats

Hybride glasmembraan voor scheiden van CO

Het hybride glas op basis van metaal-organische netwerken is geschikt voor gasscheiding (Afbeelding: Jens Meyer, Universiteit van Jena)

Voor het scheiden van kooldioxidemoleculen uit gasmengsels zijn materialen nodig met extreem fijne poriën. Onderzoekers van de Friedrich Schiller Universiteit Jena hebben, samen met de Universiteit van Leipzig en de Universiteit van Wenen, nu een nieuwe manier gevonden om dit te doen. Ze transformeerden kristallijne metaal-organische raamwerkverbindingen in een hybride glasmateriaal Daarbij slaagden ze erin de poriegrootte van het materiaal te verkleinen tot het punt waarop het ondoordringbaar werd voor bepaalde gasmoleculen.

Metaal-organische raamwerkverbindingen in glas bestaan uit metaalionen die met elkaar verbonden zijn door stijve organische moleculen. In de ruimtes van deze driedimensionale, regelmatige roosters kunnen gasmoleculen gemakkelijk bewegen. Tijdens het maken van het glas (de overgang van kristal naar glas) wordt het uitgangsmateriaal gesmolten en samenge-

drukt, waarbij ook de poreuze tussenruimtes veranderen. Als gevolg hiervan ontstaan er kanalen met vernauwingen - of zelfs doodlopende doorgangen - en als gevolg daarvan passen sommige gassen er eenvoudigweg niet meer doorheen. De onderzoekers hebben nu een methode ontwikkeld waardoor tijdens het samenpersen de poriën tot precies de gewenste konden

Oksana Smirnova (links) en dr. Alexander Knebel (rechts) hebben een innovatief hybride glas ontwikkeld (Afbeelding: Jens Meyer, Universiteit van Jena)

worden verkleind. Zo bereikte de groep poriëndiameters van 0,27 tot 0,32 nanometer in het materiaal, met een nauwkeurigheid van een honderdste nanometer. Volgens de leider van het onderzoek - dr. Alexander Knebel van het Otto Schott Instituut van de Universiteit van Jena - is daarmee een van de belangrijkste (milieu)doelstellingen van het onderzoek bereikt: het ontwikkelen van een nieuwe methode voor het scheiden van kooldioxide uit gassen.

Het artikel ‘Precise control over gas-transporting channels in zeolitic imidazolate framework glasses’ verscheen afgelopen december 2023 in het tijdschrift Nature Materials. Het is online:

www.nature.com/articles/s41563-023-01738-3

Materiaalkeuze wordt ook voor de GWW steeds belangrijker. In de eerste plaats stellen opdrachtgevers steeds scherpere eisen aan duurzaamheid en milieuprestaties (zoals carbon footprint en cradle to cradle). En daarnaast leggen grote, opdrachtgevende partijen meer en meer verantwoordelijkheid bij de markt. Precies daar liggen kansen. Door te kiezen voor slimme, duurzame innovatieve materialen is het voor marktpartijen steeds beter mogelijk zich te onderscheiden. Innovatieve Materialen kan daarbij helpen.

Innovatieve Materialen gaat over materiaalinnovatie in het algemeen, maar is speciaal gericht op de civieltechnische sector, bouw, architectuur en design.

Circulariteit

Innovatieve Materialen besteedt veel aandacht aan ontwikkelingen op het gebied van duurzame, innovatieve materialen en/of de toepassing daarvan in bijzondere constructies. Maar ook circulariteit, milieufootprint en hergebruik zijn regelmatig terugkerende onderwerpen.

Verspreiding

Het tijdschrift wordt verspreid onder civieltechnici, ingenieurs- en adviesbureaus, uitvoerende en opdrachtgevende organisaties in de bouw en GWW, plus verspreiding via het intranet van Rijkswaterstaat.

De lezers zijn overwegend van WO/HBO+ niveau.

Innovatieve Materialen is een digitaal tijdschrift. Het wordt als zodanig verspreid via ons eigen platform, maar ook via onze partners.

(zie www.innovatievematerialen.nl)

Video

Voordeel van die digitale vorm is bovendien dat er allerlei informatie in wordt gepresenteerd, die niet of moeilijk in een papieren tijdschrift kan worden opgenomen, zoals rapporten, dissertaties en videomateriaal.

Innovatieve Materialen verschijnt zowel in het Nederlands als in de Engelse taal.

Interesse in een gratis en vrijblijvend kennismakingsexemplaar?

Stuur een mailtje naar: info@innovatievematerialen.nl

Innovatieve Materialen

SJP Uitgevers Kalkhaven 53 4201 BA Gorinchem tel. (0183) 66 08 08 www.innovatievematerialen.nl

Rimini Expo Centre Italy

24 - 27 SEPTEMBER 2024

The international exhibition of technologies and supplies for surfaces

tecnaexpo.com

AGENDA

Challenging Glass 9

19 - 20 juni 2024, Delft https://challengingglass.com/

ESG15 – NCM15

15th European Society of Glass Conference 15 -19 juli 2024, Cambridge https://sgt.org/mpage/ESG15NCM15

18th International Brick and Block

Masonry Conference

21 – 24 juli 2024, University of Birmingham https://more.bham.ac.uk/ib2mac2024/

Electroceramics XIX

9 -22 augustus 2024, Vilnius https://electroceramics.org/en/el/home

14th International Conference on Ceramic Materials and Components for Energy and Environmental Systems

18 - 22 augustus 2024, Budapest https://akcongress.com/cmcee14/

Techna

24 - 37 september 2024, Rimini https://en.tecnaexpo.com/

Glasstec 2024

22 - 25 oktober 2024, Düsseldorf https://www.glasstec-online.com/

Precisiebeurs

13 - 14 november 2024, ‘s-Hertogenbosch https://precisiebeurs.nl/

Gevel 2025

5 - 7 februari 2025, Utrecht www.gevel-online.nl/

MaterialDistrict Utrecht

12 - 14 March 2025, Utrecht https://utrecht.materialdistrict.com

ECerS 2025

31 augustus t/m 4 september 2025, Dresden https://www.ecers2025.org/

Delfstoffen en industriële mineralen

Betanet Industrial Minerals B.V.

Heksenstraat 1

6211 KK Maastricht

T (043) 321 45 14

E administratie@betanet.nl www.betanet.nl

Drogerijwagens en droogplaten

Stafier Holland BV

Marconistraat 35-37

6902 PC Zevenaar

T (0316) 33 27 41

E info@stafier.com www.stafier.com

Goerg & Schneider GmbH u. Co. KG

Guterborn 1

D-56412 Boden

Duitsland

T +49 (0)2602 9273-0

E info(at)goerg-schneider.de www.goerg-schneider.de

Grondstoffen

Keramische/vuurvaste grondstoffen

Delgromij B.V.

Postbus 200

6660 AE Elst

T (024) 348 88 44

F (024) 348 88 40 info@delgromij.nl www. delgromij.nl

Adolf Gottfried Tonwerke GmbH

Saarfeldspatwerke

H. Huppert GmbH & Co KG

Kobenhüttenweg 43

D-66123 Saarbrücken

Duitsland

T +49 681 968790

F +49 681 62296

E info@saarfeldspat.de www.saarfeldspat.de

Stephan Schmidt Group Bahnhofstraße 92

D-65599 Dornburg

T 0049 6436 609 0

F 0049 6436 609 49

E info@stephan-schmidt.group www.stephan-schmidt.group

Grondstoffen

Algemene Grondstoffen

de Beijer Bouwgrondstoffen

Waalbandijk 69

6669 MC Dodewaard

T (088) 4006 300

E info@debeijerbv.com www.debeijerbv.com

Gottfried Feldspat GmbH

Tonwerkstrasse 3

D-96269 Grossheirath/Coburg

T +49 9565 797 0

F +49 9565 79735

E info@gottfried.de www.gottfried.de

Wetering Cultuurtechniek b.v.

Cereslaan West 11 5384 VT Heesch

T 0412-451368

E contact@wetering.nl www.wetering.nl

Interesse in vermelding in deze rubriek?

Neem contact op met de uitgever: 0183 66 08 08; info@kgkmagazine.nl

Milieu Afzuiginstallaties

Mesys Industrial Air Systems BV

Molenstraat 27

6914 AC Herwen

T (0316) 24 87 44

F (0316) 24 85 44

E info@mesys.nl www.mesys.nl

Hellmich GmbH & Co. KG

Holtkampweg 13

32278 Kirchlengern

Duitsland

info@hellmich.com

T +49 5223 75770

F +49 5223 757730 www.hellmich.com

Procesapparatuur voor de keramische industrie

Instalat bv

Bijsterhuizen 2502

6604 LN Wijchen

Postbus 80

6600 AB Wijchen

T (024) 322 55 22

E info@instalat.nl

Technische

keramiek

Gimex technische keramiek

Grasbeemd 21

5705 DE Helmond

T (0345) 574 255

E info@gimex.nl www.gimex.nl

www.innovatievematerialen.nl

Vuurvaste materialen

EmcoTherm

M. Moutin, P. Schmitz - GbR

Nerscheider Weg 74

D-52076 Aken, Duitsland

T +49 2408 955 8280

F +49 2408 955 8655

E info@emcotherm.com www.emcotherm.com

Insulcon B.V.

Zilverhoek 4

4651 SP Steenbergen

T (0167) 56 57 50

F (0167) 56 62 63

E info@insulcon.com www.insulcon.com

Refratechnik Ceramics GmbH

Barkhausener Strasse 55

D-49328, Melle

T 0049 5427 81 0

F 0049 5427 81 102

E ceramics@refra.com www.refra.com

Interesse in vermelding in deze rubriek?

Neem contact op met de uitgever: 0183 66 08 08; info@kgkmagazine.nl

Steengoed in klei

Delgromij is specialist in klei. Of het nu gaat om het winnen van klei of het toepassen ervan. We leveren niet alleen de belangrijkste grondstof voor bakstenen, dakpannen en infrastructurele werken. Met kleiwinning beschermen we ons land ook tegen hoogwater en maken we nieuwe natuur.