KERAMISCH JAARBOEK
Steengoed in klei
Delgromij is specialist in klei. Of het nu gaat om het winnen van klei of het toepassen ervan. We leveren niet alleen de belangrijkste grondstof voor bakstenen, dakpannen en infrastructurele werken. Met kleiwinning beschermen we ons land ook tegen hoogwater en maken we nieuwe natuur.
KGK
Onafhankelijk vakblad voor keramiek, glas en minerale materialen
Redactieraad
W. van den Berg
E. Brinkman
G.J.H. van Nifterik
P.B.M. Schoonebeek
A.J.A. Winnubst
Hoofdredactie
G.J.H. van Nifterik gvn@kgkmagazine.nl
Redactie
SJP Uitgevers
Kalkhaven 53 4201 BA Gorinchem tel: + 31 (0)183 66 08 08 info@kgkmagazine.nl
Uitgeverij/advertenties
SJP Uitgevers
Kalkhaven 53 4201 BA Gorinchem tel: + 31 (0)183 66 08 08 sjp@sjp-uitgevers.nl
Abonnementen
Abonnementsprijs Nederland (2024: € 78,60 (excl. BTW, incl. verzendkosten binnen Nederland)
Abonnementsprijs buitenland (2024): € 135,- (excl. BTW en verzendkosten)
Voor leden van KNB en NKV is het abonnementsgeld inbegrepen in de contributie.
Abonnementen gelden voor onbepaalde tijd, tenzij schriftelijk/per e-mail wordt opgezegd voor 1 november
www.kgkmagazine.nl
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van herdruk of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Het KGK Keramisch Jaarboek behoort bij het tijdschrift KGK (Klei Glas Keramiek). KGK wordt uitgegeven door SJP Uitgevers in samenwerking met NKV.
De toegevoegde waarde van keramische producten, zowel traditioneel als technische keramiek, worden steeds vaker buiten de sector herkend en gewaardeerd. Dit niet alleen vanwege de esthetische en technische toegevoegde waarde, maar ook omdat de producten een interessante bijdrage kunnen leveren in termen van duurzaamheid. Om het promotionele karakter van het Jaarboek gestand te doen, is - zoals gebruikelijk - basisinformatie opgenomen over met name bouwkeramiek, vuurvaste keramiek, technische keramiek en klei.
Zoals ieder jaar zijn de gegevens in het Jaarboek geactualiseerd en dat geldt zowel voor de adresgegevens als de vakinhoudelijke informatie (pagina 18 - 36).
2024 was (net als 2023) een lastig jaar voor de bouwbranche. Oorlogen in Oekraïne en het MiddenOosten, onzekerheid over de conjunctuur en energie- en grondstofprijzen en twijfels aan de consistentie van het overheidsbeleid waren volop aanleiding voor nervositeit bij de bouw en de bouwkeramische industrie. Vooral dat laatste - het acteren van de overheid - is opvallend; al jaren lang ziet de overheid kans om een aantal grote problemen niet op te lossen, zoals de stikstofproblematiek, woning-schaarste, PFAS, waterkwaliteit en energietransitie; allemaal onderwerpen die de bouwbranche en de toeleverende industrie direct of indirect raken. En dat is voor de bouwsector op z’n zachts gezegd uitdagend. Op pagina 48 zijn de relevante ontwikkelingen voor de bouwsector - belangrijk voor de bouwkeramische sector - op een rij gezet, waarbij opvalt dat de impact van de coronacrisis op de bouwkeramische sector minder groot blijkt te zijn dan aanvankelijk gevreesd.
Net als de voorafgaande jaren is ook deze keer in het Jaarboek een bloemlezing van samenvattingen opgenomen van artikelen die in het afgelopen jaar in KGK zijn verschenen. De volledige lijst van artikelen is terug te vinden op pagina 2. Verder bevat het KGK Keramisch Jaarboek 2024-2025 zoals ieder jaar een op de keramische industrie gerichte, geactualiseerde adressenlijst van bedrijven, instellingen, organisaties en musea.
De informatie in dit Jaarboek is zorgvuldig samengesteld en geverifieerd. Mochten desondanks gegevens onjuist of onvolledig zijn, gelieve dan contact op te nemen met de uitgever (info@kgkmagazine.nl).
De uitgever
Foto voorplaat: Het droogstapelen van bakstenen: Gestapelde hoeken en vlakken (KGK 4 2024)
Fotografie Kaap Hoorn: Luuk Kramer
INHOUD
Samenvatting artikelen KGK 2024 2
Keramische organisaties Nederland 8
Overige/verwante organisaties Nederland 10
Organisaties buiten Europa 11
Keramische technische instituten, nationaal en internationaal 12
Europese organisaties 13
Verenigingen per land 14
Afkortingen 16
Opleidingen keramische industrie 17
Keramiek: inleiding 18
Traditionele keramiek, bouwkeramiek 20
Traditionele keramiek, gebruikskeramiek 23
Traditionele keramiek, vuurvast 24
Klei 26
Technische keramiek 28
Additive manufacturing 32
Keramische membranen 33 Glas 34
Ontwikkelingen 2024: ‘Een jaar van uitdagingen’ (alweer) 38
Alfabetische adressenlijst van bedrijven 42 Musea in Nederland 60 Marktinfo 47
Samenvatting artikelen KGK 2024
Ceramitec, de ontmoetingsplek voor de internationale keramiekindustrie
Met ruim 600 exposanten uit 38 landen is ceramitec 2024 het evenement waar de gehele keramiekindustrie, van fabrikanten tot wetenschappers, samenkomt. Gedurende vier dagen presenteren de exposanten uiteenlopende producten, van machines, systemen, processen tot aan grondstoffen aan bezoekers van over de gehele wereld. Daarnaast zijn ook alle takken van de industrie, van klassieke keramiek tot aan poedermetallurgie, vertegenwoordigd.
ReSoUREC: Met recycling van vuurvaste materialen kan Europa emissie van 800.000 ton CO₂ vermijden
Fraunhofer ILT/Redactie KGK
Vuurvaste materialen zijn bestand tegen hoge temperaturen boven 1.500 °C. Ze zijn onmisbaar voor industriële ovens die bijvoorbeeld glas of keramiek, non-ferrometalen en staal produceren. De levensduur van vuurvaste producten varieert van enkele dagen tot vele jaren - afhankelijk van de materialen, de temperatuur in het smeltvat en andere bedrijfsparameters. Als gevolg hiervan wordt wereldwijd jaarlijks ongeveer 32 miljoen ton gebruikte vuurvaste materialen geproduceerd, waarvan slechts een fractie wordt gerecycled. De productie van vuurvaste materialen uit primaire grondstoffen veroorzaakt aanzienlijke hoeveelheden CO2, vooral omdat koolstofdioxide uit carbonaatachtige grondstoffen moet worden verwijderd. In het Europese onderzoeksproject ReSoURCE wordt gewerkt aan duurzame oplossingen te ontwikkelen voor de recycling van vuurvaste materialen.
‘Koelglas’
Universiteit van Maryland (UMD)/Redactie KGK
Onderzoekers van de Universiteit van Maryland (UMD) die de stijgende temperaturen op aarde willen bestrijden, hebben nieuw ‘koelglas’ ontwikkeld dat de warmte binnenshuis zonder elektriciteit kan verlagen door gebruik te maken van stralingskoeling. De nieuwe technologie, een microporeuze glascoating, kan de temperatuur van het materiaal eronder overdag met 3,5 °C verlagen. Volgens UMD heeft het de potentie om de jaarlijkse CO2-uitstoot van een middelgroot appartementencomplex met tien procent te verminderen.
Computermodel ontdekt honderden nieuwe keramische supermaterialen voor extreme omstandigheden
Duke University/Redactie KGK
Een onderzoeksteam onder leiding van materiaalwetenschappers van Edmund T. Pratt Jr. School van de Duke University heeft een methode ontwikkeld om snel een nieuwe klasse materialen te ontwikkelen die zo hitte- en elektronisch bestendig is dat ze apparaten mogelijk maakt die bij extreme temperaturen kunnen werken. Zulke materialen zijn harder dan staal en stabiel in chemisch corrosieve omgevingen en kunnen aan de basis staan van nieuwe slijtvaste en corrosiebestendige coatings, thermo-elektrische systemen, batterijen, katalysatoren en stralingsbestendige apparaten.
Onderzoek naar rivierstof:
De onophoudelijke stroom van hernieuwbare klei
Delgromij
De rivier voert voortdurend kleideeltjes aan. Deze deeltjes, ook wel rivierstof genoemd, verdwijnen grotendeels in zee. Zonde, want bij het opvangen van dit sediment bestaat de mogelijkheid om hier in de toekomst bakstenen van te maken. Om uit te zoeken of dit kan, is K3 in 2023 met een onderzoek gestart. Ondanks dat het geen wetenschappelijk onderzoek is en er vooral praktijkgericht is gewerkt, komen er opmerkelijke dingen naar voren. Wouter de Weger en Jelle van Spanje van K3 hebben het onderzoek opgezet en uitgevoerd.
Samenvatting artikelen KGK 2024
Flexbrick: Klimaatbeheersing met ‘keramisch textiel’
Redactie KGK
Het traditionele beeld van bakstenen gevels, is er meestal een van stevigheid en robuustheid. Bakstenen worden van oudsher ingezet omdat ze sterk en duurzaam zijn. Nieuwe ontwikkelingen en inzichten lijken nu meer en meer ruimte te maken voor innovaties die het gebruik van materialen zoals baksteen veranderen. Zoals in geval van zonwering. Het effect van de klimaatverandering bijvoorbeeld, maakt dat vooral in warme klimaten de noodzaak van zonwering steeds groter. In die ontwikkeling kan een innovatieve inzet van bakstenen een interessante rol spelen. Eerder dit jaar plaatste Archdaily op haar website een artikel over de rol die Flexbrick - een zogenaamd ‘keramisch gordijn’ - kan spelen bij de beheersing van zonnewarmte in de gebouwde omgeving.
MaterialDistrict Utrecht 2024
Redactie KGK
Van 6 tot en met 8 maart vond MaterialDistrict Utrecht plaats in de Werkspoorkathedraal in dezelfde stad. Het evenement van dit jaar legde extra nadruk op biobased, circulaire en regeneratieve materialen, en het belang bij het bestrijden van de klimaatverandering en het aanpakken van de dreigende schaarste aan hulpbronnen. Het evenement trok dit jaar 5651 bezoekers; 28 procent meer dan in 2023. En net als ieder jaar het geval is gaven ook glas en keramiek (gerelateerde) materialen acte de présence.
Hergebruik oud metselwerk van en in monumentale panden
Redactie KGK/SINTEF
Onderzoekers van SINTEF, het Noorse instituut voor industrieel en technisch onderzoek testen en beschermen oud metselwerk als hun bijdrage aan de renovatie van het monumentale gebouw Sophies Minde in Oslo. De resultaten geven aan dat veel van dit materiaal kan worden hergebruikt.
ABN Amro-analyse Digitalisering van de Bouw Redactie KGK/ABN Amro
Digitalisering in de bouw neemt toe, maar er is nog veel te winnen. Dat schijft ABN Amro afgelopen maart in een analyse van de Nederlandse bouwmarkt. De bank constateert in de eerste plaats dat de bouwsector van ons land voor enorme uitdagingen staat. Er is een dringende behoefte aan duurzame gebouwen, maar ook personeelstekort, om nog maar te zwijgen van de eisen die worden gesteld door de energietransitie en beperking van het beslag op grondstoffen. Het lijkt een onmogelijke opgave. Digitalisering zou kunnen helpen om de grote opgaven te verwezenlijken en tegelijkertijd duurzaamheid, betaalbaarheid en veiligheid te verbeteren. Maar hoe staat de bouw er op het vlak van digitalisering voor en wat merken werknemers? ABN Amro zette het op een rij.
(Illustratie: ABN Amro)
Hybride glasmembraan voor scheiden van CO2
Redactie KGK
Voor het scheiden van kooldioxidemoleculen uit gasmengsels zijn materialen nodig met extreem fijne poriën. Onderzoekers van de Friedrich Schiller Universiteit Jena hebben, samen met de Universiteit van Leipzig en de Universiteit van Wenen, nu een nieuwe manier gevonden om dit te doen. Ze transformeerden kristallijne metaal-organische raamwerkverbindingen in een hybride glasmateriaal Daarbij slaagden ze erin de poriegrootte van het materiaal te verkleinen tot het punt waarop het ondoordringbaar werd voor bepaalde gasmoleculen.
Samenvatting artikelen KGK 2024
Supergeleidende keramische stroomkabels als katalysator voor Europese energietransitie
Redactie KGK/Horizon, EU & Innovation Magazine
Onderzoekers in Europa, gefinancierd door de EU, werken aan innovatieve stroomkabels om energieverliezen te verminderen, kosten te besparen en emissies te verlagen. Traditionele koperkabels leiden tot aanzienlijk energieverlies. Het Europese SUBRACABLE-project richt zich op het ontwikkelen van keramische supergeleiderkabels , die energie efficiënter transporteren vrijwel zonder elektrische weerstand. Dat kan volgens de betrokken partijen de energieverliezen met 90 procent verminderen en de vraag naar koper drastisch verlagen. Parallel daaraan onderzoekt Europa met een soortgelijk project
- SCARLET - vergelijkbare technologieën die de infrastructuurkosten voor hernieuwbare energie aanzienlijk kunnen verlagen en de EU moeten helpen haar duurzaamheidsdoelstellingen te bereiken.
Brick Award 24
Redactie KGK/Wienerberger Brick Award
Elke twee jaar reikt Wienerberger de Brick Awards uit en eert de meest creatieve voorbeelden van moderne en innovatieve baksteenarchitectuur. Het bedrijf wil zowel architecten als liefhebbers van buiten het vak inspireren om nieuwe bouwvormen te verkennen. De Brick Awards werden bekend gemaakt tijdens de Brick Award Ceremony die werd gehouden op 6 juni 2024 in Wenen.
Maas krijgt 3D-geprinte, keramische riffen voor meer flora en fauna
Rijkswaterstaat wil de doorstroming van (hoog)water en het verbeteren van de ecologische waterkwaliteit en riviernatuur zo veel mogelijk combineren. Daaronder valt ook het tegengaan van de te ver voortschrijdende afkalving van een oeverstrook. Langs de Maas bij Oeffelt worden daarvoor zogenaamde ‘tidal reefs’ gebruikt; 3D-geprinte, keramische kleiriffen.
Urban Reef ontwikkelde, 3D-geprinte en gebakken keramische getijden-riffen bestaan uit een complex netwerk van holtes en hebben een ruw oppervlak. Daardoor kunnen verschillende vormen van riviernatuur zich nestelen en leven in een beschutte omgeving, zelfs bij sterke stroming in de Maas. Dat bevordert de biodiversiteit, de ecologische waterkwaliteit en de stabiliteit van de oever..
Afscheid Hans van Wijck bij TCKI
Wilco van den Berg, TCKI
Na 38 jaar is een einde gekomen aan het dienstverband van Hans van Wijck bij Stichting Technisch Centrum voor de Keramische Industrie (TCKI). Hans was voor vele jaren een bekend gezicht in de keramische industrie.
Cool Fusion: Hydrogel-keramiek voor passieve verdampingskoeling
Redactie KGK
Als onderdeel van haar Master’s degree in Computational Architecture aan The Royal Danish Academy in Kopenhagen, ontwikkelde ontwerpster Carolyn-Nelle Preston Ichniowski een innovatief passief koelsysteem - Cool Fusion - waarbij traditionele technieken worden gecombineerd met geavanceerde technologie. Haar ontwerp is gebaseerd op 3D-geprinte keramische stenen met hydrogel.
Samenvatting artikelen KGK 2024
TCKI Infodag 2024
Wilco van den Berg, TCKI
Op 19 september is bij Stichting Technisch Centrum voor de Keramische Industrie (TCKI) in het Keramisch Huis te Velp voor de 27e keer de jaarlijkse infodag gehouden met ongeveer 50 deelnemers. Na een kort welkomstwoord van TCKI-directeur Ronny Lugtenberg zijn diverse actuele onderwerpen en ontwikkelingen door de adviseurs van TCKI gepresenteerd voor de keramische productiebedrijven van Nederland en België.
Presentatie MasterClass Baksteen 2024: Jeanette Levels-Vermeer, LBP|SIGHT
De cruciale rol van de architect in een circulaire economie
Arie Mooiman, KNB
Op 19 september organiseerden Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek (KNB) en het architectenplatform Bonding Brick een masterclass over de rol van baksteen in de hedendaagse architectuur. Maar liefst tien architecten gaven daarbij hun visie op baksteenarchitectuur langs bijzondere door hen gerealiseerde bouwprojecten. Een bijdrage over duurzaam en circulair bouwen kwam van Jeannette Levels-Vermeer, adviseur duurzaamheid en vennoot bij advies- en onderzoeksbureau LBP|SIGHT. Zij zette uiteen waarom een circulaire bouweconomie noodzakelijk is, hoe we daarop kunnen sturen, en wat de specifieke rol van architecten hierin is. Ook werd ingegaan op de mogelijke bijdrage van baksteengevelwerk aan circulaire architectuur.
Presentatie MasterClass Baksteen 2024:
Christine Jetten, Studio Christine Jetten, Rufus van den Ban, HP Architecten De baksteenstrip: de bevrijdende steen
Christine Jetten, Studio Christine Jetten, Rufus van den Ban, HP Architecten
Er is een sterke hang binnen de architectuurpraktijk om naar gehelen te kijken; structuren, vormen en als het gaat om metselwerk dan te kijken naar vlakken en verbanden, maar zelden wordt de materiële expressie van de losse steen genoemd. De steenstrip is onafhankelijk van zijn soortgenoten; er is geen sprake van een existentiële afhankelijkheid. Er is geen bouwfysische noodzaak voor de gevelstrip in de gevel. De gevel blijft overeind zonder de strips, de gevel is water- en luchtdicht zonder strips, de thermische schil blijft behouden. Een ander fysiek verband dat ontbreekt bij de steenstrip is de onderlinge afhankelijkheid van bakstenen in de wand; er wordt niet gestapeld en er is geen verband.
Presentatie MasterClass Baksteen 2024: Machiel Spaan, M3H Architecten, Het droogstapelen van bakstenen: De bouwplaats als experimenteerveld
Machiel Spaan, M3H Architecten
Stapelen geeft een groot plezier en genoegen. Het leuke van stapelen is dat je steeds weer iets nieuws kunt bouwen. Zo ontdek je gedurende een dag op- en afstapelen allerlei onverwachte constructies en stapelpatronen. Deze ontdekkingen tijdens het maken zijn een aanleiding voor de bouwworkshops die architect en docent Machiel Spaan al meer dan 20 jaar organiseert met studenten van verschillende Europese opleidingen. Studenten stapelden fruitkratten tot torens, muren en vlakken; vlechten en knopen constructies met wilgentenen, stapelen blokken en plakken natuursteen en meerdere malen speelden ze met houten balken en bakstenen. Tijdens een workshop leren de studenten experimenteren met het materiaal en ervaren ze de mogelijkheden en beperkingen. Door een pallet bakstenen steeds weer opnieuw te stapelen ontdekken de studenten stabiele verbanden en mooie texturen. Ze stapelen verschillende soorten baksteen: strengpers, handvorm, waal-, Engels- en dikformaat. Iedere steen heeft specifieke eigenschappen.
.... en verder in KGK 2024
Samenvatting artikelen KGK 2025
EIB: Nieuwbouw staat voor periode van ‘bouwdip’
Volgens de nieuwste studie van het Economisch Instituut Bouw (EIB) zakt in 2024 de bouwproductie met 3,5 procent. De woning- en utiliteitsbouwproductie dalen met 4 procent, maar de grootste klap zal zich bij de productie van nieuwe woningen voordoen: -11 procent. Dat leidt in 2024 en 2025 tot zo’n 12.000 banen minder. Voor de middellange termijn is het EIB minder somber. (KGK 1 2024)
In memoriam: oud KNB voorzitter Dick Tommel Woensdag 13 december 2023 overleed Dick Tommel (1942 - 2023). De chemicus, voormalig Tweede Kamerlid en oud-staatssecretaris (1994 - 1998) was lange tijd voorzitter van diverse keramische samenwerkingen. In KGK 2 2024 verscheen een portret van een persoon die alleen de dingen deed die hij leuk vond. (KGK 1 2024)
Factsheet: CO2-vrije baksteenfabriek KNB zette de opties en randvoorwaarden op een rij voor het CO2-vrijmaken van een gemiddelde bouwkeramische fabriek. Daar worden bakstenen, dakpannen of tegels geproduceerd van gebakken klei. Aan bod komen biogas, CO2-afvang, waterstof, zon- of windenergie en volledige elektrificatie. Per verduurzamingstechniek is ook letterlijk concreet inzichtelijk gemaakt wat nodig is voor het CO2-vrijmaken van een gemiddelde keramische fabriek die nu 7 miljoen m3 aardgas per jaar gebruikt. (KGK 1 2024)
Website Brick Valley is live
In januari 2023 is de website brickvalley.nl officieel gelanceerd, ter ondersteuning van het Brick Valley-initiatief. Dit initiatief maakt deel uit van het sectorale Koplopersprogramma binnen de Energie Strategie voor Cluster 6. (KGK 1 2024)
Minister Adriaansens bezoekt Brick Valley
De Minister van Economische Zaken Micky Adriaansens bracht op 11 maart een bezoek aan de Gelderse baksteenindustrie. Het was een goede gelegenheid om in direct contact inzichten uit te wisselen en de meerwaarde van samenwerking te delen, zoals in Brick Valley. Hoofdthema van het bezoek was de noodzaak voor de keramische industrie om de productieprocessen te verduurzamen.
(KGK 2 2024)
Sustainable Ceramics #1
Recycled, Repaired, Reactivated
Tot en met 3 november 2024 presenteerde Keramiekmuseum Princessehof
Sustainable Ceramics #1: Recycled, Repaired, Reactivated. In deze groepstentoonstelling richten kunstenaars en ontwerpers, uit binnen- en buitenland, hun blik op de toekomst van duurzaamheid binnen hun vakgebied. Door materiaal opnieuw te gebruiken, werk te repareren en te reactiveren hebben de werken in deze expositie aanzienlijk minder negatieve impact op de planeet.
(KGK 2 2024)
Stilvallende woningbouw verlamt baksteenindustrie
Historisch slechte productie- en afzetcijfers van de Nederlandse metselbaksteen in 2023 reflecteren zowel de malaise in de woningnieuwbouwproductie, Europa-breed, als de grote productiedaling van de Nederlandse industrie. Dat blijkt uit cijfers die Koninklijke Bouwkeramiek Nederland (KNB) in april 2024 publiceerde.
(KGK 2 2024)
BRL 9334 voor goed en verantwoord straatwerk
Per 1 november 2022 is de vernieuwde versie BRL 9334 Straatwerk van kracht. Deze BRL is op maat gemaakt voor de hoofd- en onderaannemer. Met BRL 9334 Straatwerk maken opdrachtgevers en bestratingsbedrijven eenvoudig heldere afspraken over uitvoering en resultaat. Doel van de KOMO-beoordelingsrichtlijn BRL 9334 Straatwerk is de kwaliteit van het straatwerk in de breedste
zin verbeteren. De vernieuwde BRL 9334 bestaat uit twee delen: deel 1 voor aannemingsbedrijven, deel 2 voor onderaannemers. (KGK 2 2023)
In memoriam: Cornelis Verburg
0p 19 februari jl. overleed Cees Verburg op 85-jarige leeftijd. Cees Verburg was van 1970 tot 1990 als technisch adviseur verbonden aan NEDACO (Nederlandse Dakpannen Corporatie), de overkoepelende organisatie van Nederlandse fabrikanten van keramische dakpannen. Cees Verburg is voor de keramische dakenbranche van groot belang geweest. Hij hield zich onder meer bezig met normalisatie voor keramische dakpannen en testmethodes (NEN 2480) en was als technisch adviseur betrokken bij vele nieuwbouw- en restauratieprojecten. In de dakpannenwereld stond Cees bekend als ‘dakpannen Ceessie’.
(KGK 2 2024)
Energie-slimme stenen zorgen ervoor dat afval niet op de stortplaats terechtkomt
Onderzoekers van de Royal Melbourne Institute of Technology (RMIT University) hebben samen met Visy - het grootste recyclingbedrijf van Australië - een methode ontwikkeld waarmee bakstenen kunnen worden geproduceerd met minimaal 15 procent afvalglas en 20 procent verbrand vast afval (as), ter vervanging van klei.
Behalve dat ze worden gemaakt met restmateriaal, en daarmee een bijdrage leveren aan het terugdringen van afval in het algemeen, hebben de stenen ook betere isolerende eigenschappen dan ‘gewone’ bakstenen.
(KGK 2 2024)
Vandersanden introduceert Greenflow groenbestrating in België
Baksteenfabrikant Vandersanden introduceerde eind april Greenflow - doorgroeibare kleiklinkers - op de Belgische markt. Greenflow is bedoeld voor groenparkeren, rijwegen en opritten en biedt volgens de producent gemeenten en landschapsarchitecten voortaan de mogelijkheid om groenparkeren circulair en esthetisch fraai in te richten.
(KGK 2 2024)
KNB Jaarverslag 2023: worstelen met opgaven
Fabrikanten van bouwkeramiek worstelden in 2023 met de gevolgen van uitblijvend overheidsbeleid om de energietransitie, de stikstofaanpak en de bouwproductie te versnellen. ‘De sector blijft positief, omdat het bewezen heeft zich altijd aan veranderende situaties te hebben kunnen aanpassen’, zei voorzitter Nienke Homan bij de publicatie van het KNB-Jaarverslag 2023.
(KGK 3 2024)
Sensoren van silicaglas, 3D-geprint op optische vezels
Onderzoekers van het Zweedse KTH Royal Institute of Technology in Stockholm hebben micro-optische sensoren van silicaglas 3D-geprint op de uiteinden van optische vezels; oppervlakken zo klein als de dwarsdoorsnede van een mensenhaar. De combinatie van optische silicaglas-sensoren met optische vezels zou meerdere innovaties mogelijk maken, waaronder gevoeligere externe sensoren voor het milieu en de gezondheidszorg en sneller internet.
(KGK 4 2024)
TerraMound: 3D-geprinte keramische koelelementen, geïnspireerd op termietenheuvels
Voor haar afstudeerproject aan de Bartlett School of Architecture van de UCL (University College London) ontwierp designer Rameshwari Jonnalagedda 3D-geprinte keramische koelelementen, geïnspireerd op de poreuze architectuur van termietenheuvels. e ontwerpen hebben een hoge oppervlakte-volumeverhouding om de warmtewisseling voor een optimale temperatuurafgifte. .
(KGK 3 2024)
.... en verder in KGK 2024
KNB partij bij samenwerkingsverklaring Bouwmaterialenakkoord
Met het doel de verduurzaming van de bouwsector te versnellen, ondertekende KNB samen met andere bouwkoepels een samenwerkingsverklaring met de Rijksoverheid. Dit is een aanzet tot het Bouwmaterialenakkoord dat medio volgend jaar wordt verwacht.
Na diverse overleggen in 2023 en 2024 bereikten de betrokken partijen overeenstemming over deze verklaring. KNB vertegenwoordigde hierin de keramiekketen. Versterking van de circulariteit van bouwproducten en duurzaam grondstoffenverbruik zijn belangrijke thema’s voor de verduurzaming van de bouwsector, en worden erkend door KNB. Deze thema’s zijn ook opgenomen in de Technology Roadmap Bouwkeramiek 2030 van de bouwkeramische industrie. Samenwerking binnen de keten is essentieel voor het realiseren van deze doelen.(KGK 3 2024)
Eerste 3D-geprinte keramisch kaakimplantaat met succes geplaatst
Begin juli is in Oostenrijk met succes een 3D-geprint keramisch kaakimplantaat bij een patiënt geplaatst. De ontwikkeling van het implantaat vond plaats als onderdeel van het EU-gefinancierde INKplant-project. Dit project, geleid door Profactor GmbH, richt zich op het ontwikkelen van 3D-geprinte patiëntspecifieke implantaten om diverse botaandoeningen bij ouderen te behandelen. (KGK 3 2024)
Keramiekmuseum Princessenhof toont verhaal van Wu Zetian; de enige keizerin die China ooit had In oktober 2024 opende het Keramiekmuseum Princessehof in Leeuwarden een tentoonstelling over Wu Zetian, de enige keizerin van China. Het is de eerste keer dat een Europees museum haar verhaal belicht. De tentoonstelling richt zich op handel, emancipatie en politieke intriges, en toont ongeveer honderd zeldzame Chinese objecten die zelden in Europa te zien zijn. De tentoonstelling is gerealiseerd in samenwerking met Palatina Cultural Group, Art Exhibitions China en Henan Administration of Cultural Heritage. Dankzij deze samenwerking zijn er kunstobjecten te zien uit verschillende Chinese musea, (KGK 3 2024)
3D-printen van gesmolten high-res silica-onderdelen
Het Oostenrijkse bedrijf UpNano GmbH heeft een innovatief 3D-printproces ontwikkeld om objecten van gesmolten kwarts met hoge precisie te produceren. Deze nieuwe technologie is gebaseerd op de innovaties van het Duitse Glassomer GmbH en maakt gebruik van twee-foton polymerisatie (2PP). Met het NanoOne hoge-resolutie printsysteem kunnen gedetailleerde structuren in glas worden gecreëerd over een breed scala aan schaalgroottes, variërend van millimeters tot centimeters. (KGK 3 2024)
Versnellingsplan Verduurzaming Keramische Industrie
De Nederlandse keramische industrie heeft als doel te verduurzamen. Het wil de CO2-uitstoot in 2030 met 55 procent hebben verminderd, liefst meer en het liefst eerder. Samen met kennisinstellingen en ketenpartners, investeert de sector in innovatie en opschaling van technieken die de basis leggen voor de toekomst. Verduurzaming is een essentieel onderdeel van een visie op die toekomst. (KGK 4 2024)
Vlakglas Recycling Nederland:
‘volgende stap in glasrecycling is circulair glas’ Nederland is het enige land in de wereld met een zeer succesvol systeem van inzameling en recycling van vlakglasafval. Dit wordt uitgevoerd door Vlakglas Recycling Nederland (VRN). Sinds de oprichting is al meer dan 1.610.500.000 kilogram vlakglasafval ingezameld. Nu is het tijd om de volgende stap naar circulair glas te zetten.
Met het systeem van VRN hebben producenten van (isolatie)glas vrijwillig een systeem van producentverantwoordelijkheid (UPV) opgezet. Hierdoor nemen zij
de verantwoordelijkheid voor het inzamelen en recyclen van afgedankte glasproducten. Deze bedrijven zijn nu verenigd in de Vakgroep GLAS van Bouwend Nederland. (KGK 4 2024)
Impactprinten: printen met klei
Onderzoekers van de ETH Zürich hebben een snel, cementloos, gerobotiseerd printproces voor aardmaterialen ontwikkeld: impactprinten. Het project van Gramazio Kohler Research, ETH Zurich - moet worden gezien als een nieuwe robotbouwmethode voor het construeren van grootschalige, vrije structuren met een aangepast aardmateriaal. Op termijn zouden er hele huizen mee kunnen worden gebouwd van klei of ter plekke uitgegraven aarde. Het bouwmateriaal is goedkoop, overvloedig aanwezig en duurzaam, omdat er dus geen cement nodig is. (KGK 4 2024)
Keramiekmuseum Princessehof presenteert tentoonstelling van collectie Galerie Terra Delft
Van 17 augustus 2024 tot 4 mei 2025 presenteert het Keramiekmuseum Princessehof in Leeuwarden een tentoonstelling met werk uit de collectie van Galerie Terra Delft. Deze galerie ontvangt dit jaar de Van Achterberghprijs voor haar inzet voor de keramische kunst in Nederland. Sinds 1986 verzamelen galeriehouders Joke Doedens en Simone Haak toonaangevende hedendaagse keramiek. De tentoonstelling, getiteld Van Achterberghprijs 2024: Terra Delft - een grenzeloze liefde voor keramiek, toont een selectie van tien werken uit de collectie van Terra Delft, aangevuld met één werk uit de collectie van het museum.
(KGK 4 2024)
Glazen LEGOstenen
Wetenschappers van het Massachusetts Institute of Technology (MIT) hebben nu een nieuw soort herconfigureerbaar metselwerk ontwikkeld van 3D-geprint, gerecycled glas. Het gaat om sterke, gelaagde glazen stenen gemaakt, elk in de vorm van een acht, en ontworpen om in elkaar te grijpen, net als LEGO-stenen. Ze denken dat 3D-printbaar glazen metselwerk vele malen hergebruikt kan worden als recyclebare bakstenen voor gevels en binnenmuren.
(KGK 4 2024)
keramische koelelementen, geïnspireerd op de poreuze architectuur van termietenheuvels (KGK 3 2024)
Voor haar afstudeerproject aan de Bartlett School of Architecture van de UCL (University College London) ontwierp designer Rameshwari Jonnalagedda 3D-geprinte
Keramische organisaties in Nederland
NKV
Nederlandse Keramische Vereniging
Adres Muldersweg 8 6532 WZ Nijmegen
Bestuur (op 1 januari 2025)
Dr.ir. H.W. Brinkman (voorzitter a.i.) E voorzitter@ceramics.nl
M.J.H. Jeurissen (secretaris a.i.) E secretaris@ceramics.nl
Drs. W. E. van der Vliet (penningmeester a.i.) E penningmeester@ceramics.nl
J.J.M. van der Waard (bestuurslid a.i.)
Prof. dr. A.J.A. Winnubst (bestuurslid) E bestuur@ceramics.nl www.ceramics.nl
Ere-leden
Prof. dr. R. Metselaar
Ing. A. H. de Vries
De Nederlandse Keramische Vereniging (NKV) is een vereniging van personen die zelfstandig zijn, of werkzaam zijn in de keramische industrie, of bij bedrijven, onderzoeksinstituten of onderwijsinstellingen die een relatie hebben met keramiek. De vereniging stelt zich ten doel kennis en ervaring over te dragen op het gebied van wetenschappelijke, technische en economische vraagstukken betreffende keramische materialen en producten. Daarnaast ondersteunt de vereniging de collectieve promotie van het toepassen van keramische (of anorganische) materialen in de breedste zin, zoals:
• grofkeramiek (baksteen, dakpannen);
• fijnkeramiek (tegels, sanitair, aardewerk);
• geavanceerde functionele en structurele keramiek (ook wel technische keramiek);
• vuurvaste producten, glas, email en glazuren;
• grondstoffen die gebruikt worden voor de fabricage van keramische materialen
De doelstelling van de NKV wordt op verschillende manieren gerealiseerd:
• organisatie van themadagen en symposia (zowel nationaal als internationaal);
• het geven van workshops en (het promoten) van cursussen;
• excursies naar bedrijven, instituten, onderwijsinstellingen en dergelijke;
• het onderhouden van een eigen website;
• publicaties op de eigen website en in het blad Klei Glas Keramiek (KGK);
• levend contact met de internationale organisaties, zoals de European Ceramic Society (ECerS);
• het ondersteunen van keramische activiteiten binnen Nederlandse zusterorganisaties als de Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging (KNCV) en de Bond voor Materialenkennis (BvM);
• informele netwerkbijeenkomsten, zoals NCafé’s;
• Student Speech Contest.
De sociale en persoonlijke contacten tussen de verschillende bloedgroepen vormen een belangrijk onderdeel van de taak van de NKV. Voorts is de NKV lid van de European Ceramic Society. De NKV draagt bij in de organisatie van internationale congressen op het gebied van keramiek. Een voorbeeld hiervan is de ‘Conference European Ceramic Society’, die sinds 1989 iedere twee jaar in Europa wordt georganiseerd. De contributie van de NKV bedraagt per jaar € 40,- waarbij een abonnement op het tijdschrift KGK (Klei Glas Keramiek) is inbegrepen. Aanmelden als lid kan via de website en/of met een bericht aan: secretaris@ceramics.nl.
KNB
Vereniging Koninklijke
Nederlandse Bouwkeramiek
Brancheorganisatie voor de keramische industrie
Adres
Keramisch Huis
Florijnweg 6 6883 JP Velp (Gld.)
Postbus 153
6880 AD Velp (Gld.)
T (026) 384 56 30
E info@knb-keramiek.nl www.knb-keramiek.nl www.kleiwinning.nl
LinkedIn: @KNB Keramiek
Bestuur
N. Homan (voorzitter)
J. Vos (vice-voorzitter)
M. Lemmen (penningmeester)
A. Blei
R. Blokland
W. Stas
Mr. E.L.J. van Hal (directeur en secretaris)
Baksteen, keramische dakpannen en gebakken tegels maken al eeuwenlang onze steden en dorpen tot een vertrouwde leefomgeving. De Nederlandse keramische industrie innoveert continue om invulling te geven aan nieuwe trends en
maatschappelijke opgaven, zoals op het gebied van milieu, energie en klimaat. De permanente groei in het aanbod aan innovatieve en duurzame keramische bouwproducten is daarmee onlosmakelijk verbonden. De vereniging Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek (KNB) is de collectieve belangenbehartiger van deze trotse industrie.
De bij KNB aangesloten fabrikanten produceren metselbaksteen, straatbaksteen, (poreuze) binnenmuursteen, keramische dakpannen, keramische wand- en vloertegels, keramische raamdorpels en sieraardewerk. Voor de productie van al deze keramische producten wordt gebruik gemaakt van klei als natuurlijke grondstof, al dan niet gemengd met andere grondstoffen al naar gelang de gewenste prestaties van het eindproduct. Keramische producten zijn duurzaam, vormvast en onderhoudsvriendelijk. Het zijn veilige en klimaatvriendelijke producten die in ons dagelijks leven een belangrijke rol spelen. De Nederlandse keramische industrie omvat ongeveer zestien nationale en internationale ondernemingen met zo’n 40 productielocaties. De keramische industrie kende in 2023 een gezamenlijke omzet van 470 miljoen euro.
Kerntaken
Behartiging van de collectieve belangen (nationaal en internationaal) van de gehele bouwkeramische industrie op het gebied van: energie, milieu en grondstoffen, duurzaamheid, arbeidsomstandigheden, technische voorschriften en normeringen;
• Kennisontwikkeling en -overdracht naar de beroepspraktijk, van zowel ontwerpers als verwerkers;
• Verzorgen van brancheopleidingen voor de keramische industrie;
• Uitgave van architectuurmagazine BAKSTEEN;
• KNB is partij bij de CAO-besprekingen voor de baksteenindustrie.
Lidmaatschappen
KNB is aangesloten bij VNO-NCW, Werkgeversvereniging AWVN, Nederlands Vereniging Toeleverende Bouwmaterialenindustrie (NVTB). Internationaal is KNB aangesloten bij de Europese Koepelorganisaties CET (European Ceramic Tiles) en TBE (Tiles and Bricks Europe), samenwerkend in Cerame-Unie. KNB participeert verder in de Stichting Stapelbouw en in de Stichting Milieu Relevante Productinformatie (MRPI).
Leden
• Baksteen Helden BV
- Steenfabriek Engels Helden BV
- Steenfabriek Engels Oeffelt BV
• Caprice Holding BV
- B.V. Steenfabriek Huissenswaard
• DEKO BV
• Steenfabriek Klinkers BV
• Steenfabriek Linssen BV
• Monier BV
- BMI Monier Tegelen
- BMI Monier Woerden
Keramische organisaties in Nederland
• Koninklijke Mosa BV
• De Porceleyne Fles BV / Royal Delft
• Steenfabriek De Rijswaard BV
• Rodruza BV
- Rodruza Steenfabriek Rossum B.V.
- Rodruza B.V. Steenfabriek De Zandberg
• Steenindustrie Strating BV
• Koninklijke Tichelaar Makkum BV
• Vandersanden Group
- Vandersanden Nederland BV
- Vandersanden Hedikhuizen BV
- Vandersanden Spijk BV
- Vandersanden Tolkamer BV
- Vandersanden Kessel BV
- Vandersanden Beek BV
• Steenfabriek Vogelensangh BV
• Wienerberger BV
- Wienerberger Bemmel
- Wienerberger Poriso Brunssum
- Wienerberger Erlecom
- Wienerberger Haaften
- Wienerberger Heteren
- Wienerberger Dakpannenfabriek Janssen-Dings Tegelen
- Wienerberger Kijfwaard Oost
- Wienerberger Kijfwaard West
- Wienerberger Dakpannenfabriek Narvik Deest
- Wienerberger Dakpannenfabriek Narvik Tegelen
- Wienerberger Nuance
- Wienerberger Panningen
- Wienerberger Schipperswaard
- Wienerberger Thorn
- Wienerberger Azewijn
- Wienerberger Wolfswaard
- Wienerberger Zennewijnen
• Steenbakkerij Zilverschoon BV
Stichting Stapelbouw
Secretariaat
Florijnweg 6
6883 JP Velp (Gld.)
Postbus 153
6880 AD Velp (Gld.)
T (026) 384 56 30
E info@stapelbouw.net www.stapelbouw.net
Bestuur
Mr. E.L.J. van Hal (voorzitter)
Ir. S.L.M. Huijsmans
E.A. Lokkerbol
P.M.J. van den Tillaart
Stichting Stapelbouw is hét netwerk voor kennisontwikkeling en onderzoek op het gebied van steenconstructies voor toepassing in gevels en als draagconstructie. De focus van Stichting Stapelbouw ligt op de constructieve aspecten van steenconstructies, maar de uitdagingen op andere terreinen zijn talrijk. Duurzaamheid, klimaatbestendigheid en robuust bouwen zijn onderwerpen die aandacht vragen.
Deelnemers
Vereniging Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek (KNB), Vereniging Nederlands Kalkzandsteenplatform (VNK), Betonhuis, sector stenen en blokken en de Nederlandse Mortelorganisatie (NeMO). Het werk van Stichting Stapelbouw wordt mede mogelijk gemaakt door Bekaert, Gebroeders Bodegraven, Omnicol en Xella/ Ytong
Stichting Historie Grofkeramiek
De Stichting Historie Grofkeramiek houdt zich bezig met alle aspecten van behoud van het grofkeramisch erfgoed. Om nu het verleden niet met het verval te laten verdwijnen, werkt de Stichting Historie Grofkeramiek - opgericht in 1991 - aan de conservering van kennis door middel van het verzamelen van documentatie, materialen en producten van deze tak van industrie, bijeengebracht in een documentatiecentrum in het Regionaal Historisch Centrum Zuidoost Utrecht te Wijk bij Duurstede. Op de website http://www.encyclopedie-grofkeramiek.nl/ is het mogelijk om zowel geografisch als in tijd naar productielocaties te zoeken waar gebakken kleiproducten zijn gemaakt. Naast deze hoofdactiviteit organiseert de Stichting activiteiten als excursies, lezingen en tentoonstellingen. Verder worden er contacten onderhouden met soortgelijke organisaties in het buitenland.
Secretariaat
Morganlaan 30
7207 SB Zutphen
T 06 10 57 80 59
E info@grofkeramiek.nl www.grofkeramiek.nl
Bestuur
J.W.M. Jansen (voorzitter)
E. Koning (secretaris)
A. Josemanders (penningmeester)
J.C. Wetzels (vice-voorzitter)
M. Dings
TCKI
Stichting Technisch Centrum voor de Keramische Industrie
Adres
Florijnweg 6 Postbus 27
6880 AA Velp (Gld.)
T (026) 384 56 00
E info@tcki.nl www.tcki.nl
Directie
Dr. ir. R.J.W. Lugtenberg, directeur
Dit onderzoeksinstituut tevens adviesbureau (anno 1956) biedt keramische en verwante bedrijven in de meest ruime zin ondersteuning in het productieproces. Naast enkele fijnkeramisch gerichte bedrijven zijn alle keramische dakpan- en baksteenproducerende bedrijven in Nederland aangesloten. Daarnaast wordt gewerkt voor een aantal buitenlandse producenten en voor nationale producenten buiten de keramische sector. Om de dienstverlening zo breed en optimaal mogelijk te laten zijn, beschikt TCKI over een:
• adviesgroep (met vele disciplines);
• laboratorium (ISO 17025 geaccrediteerde onderzoeken aan grond- en toeslagstoffen en gerede producten);
• meetgroep (procesmetingen en ISO 17025 geaccrediteerde Arbo- en RvA-erkende milieumetingen);
• tekenkamer (bouwkundig en werktuigbouwkundig tekenwerk en projectadviezen baksteenverwerking).
Naast directe en specifieke werkzaamheden behoren algemeen onderzoek, voorlichting en ondersteuning van de keramische branche tot de activiteiten.
KIVI
Koninklijk Instituut Van Ingenieurs
Prinsessegracht 23
Postbus 30424
2500 GK Den Haag
T (070) 391 99 00 E info@kivi.nl www.kivi.nl
Keramisch huis Velp (vestiging van KNB en TCKI)
Keramische organisaties in Nederland
Cascade
Vereniging van oppervlaktedelfstoffenwinners in Nederland
Directeur
Mevrouw ir. L.A.C. van der Voort
Adres:
Van Pallandtweg 11 4182 CA Neerijnen
T 06 22 892 334
E l.vandervoort@cascade-zandgrind.nl www.cascade-zandgrind.nl
Cascade is de brancheorganisatie voor bedrijven die oppervlaktedelfstoffen winnen zoals zand, grind, zilverzand en klei in Nederland. Als vertegenwoordiger van het overgrote deel van het Nederlandse delfstoffenwinnende bedrijfsleven richt Cascade zich op beleidsontwikkeling bij de rijksoverheid, bij provincies maar ook op Europees niveau, Brussel is immers een belangrijk startpunt van voor delfstoffenwinning relevante beleidsplannen.
De bedrijven die bij Cascade zijn aangesloten dragen zorg voor ongeveer 90 procent van de oppervlaktedelfstoffen die in Nederland gewonnen worden.
Overige verwante organisaties in Nederland
EKWC
(Europees Keramisch Werkcentrum)
Directeur
Geertje Jacobs
Adres
Almystraat 10 5061 PA Oisterwijk
T (013) 303 11 80
E info@ekwc.nl www.ekwc.nl
Bond voor Materialenkennis
Van der Burghweg 1
2628 CS Delft
T +31 6 2714 5211 (secretariaat)
E info@bondvoormaterialenkennis.nl www.bondvoormaterialenkennis.nl
NVTB
Nederlandse Vereniging
Toeleverende Bouwmaterialenindustrie
NVTB is als koepelorganisatie verantwoordelijk voor de belangenbehartiging van de aangesloten brancheleden in de bouwmaterialensector.
Secretariaat
Kingsfordweg 151
1043 GR Amsterdam
Geïnteresseerd in de onbegrensde mogelijkheden van keramiek?
Word nu lid van de Nederlandse Keramische Vereniging (NKV)
T 020 491 91 89
E nvtb@nvtb.nl www.nvtb.nl
Voorzitter
Mevr. T. Siertsema
Directeur
Dhr. N. Ruijter
Meer weten over lidmaatschap incl gratis abonnement op KGK? www.ceramics.nl
KNCV
Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging
Synthesium, Castellum C Loire 150 2491 AK Den Haag
T (070) 337 87 90
E kncv@kncv.nl www.kncv.nl
NCNG
Stichting Nationaal Comité van de Nederlandse Glasindustrie
Secretariaat: Dr. O.S. Verheijen
Adres:
CelSian Glass & Solar B.V Achtseweg-Zuid 241-A, Gebouw TZ 5651 GW Eindhoven T +31 40 249 0100
E oscar.verheijen@celsian.nl www.celsian.nl
NVKG
Nederlandse Vereniging voor Kristalgroei
Secretariaat TU Delft
Prof. dr. Antoine van der Heijden
Leeghwaterstraat 39 2628 CB Delft
E antoine.vanderheijden@tudelft.nl www.dacg.nl
VNK
Vereniging Nederlands Kalkzandsteenplatform
Leidsestraat 244 2182 DW Hillegom
T +31 (0)612 252 598
E info@vnk.nl www.kalkzandsteen.nl
Samenwerking met Cascade
Lid VNO-NCW
Lid NVTB
Lid AWVN
Lid ECSPA
Participant Stichting Stapelbouw
Overige verwante organisaties in Nederland
VNG
Vereniging van Nederlandse
Glasfabrikanten
De Vereniging van Nederlandse Glasfabrikanten (VNG) behartigt al meer dan 50 jaar de belangen van de primaire glasindustrie in Nederland. De VNG vormt de spreekbuis van de Nederlandse primaire glasindustrie naar overheidsinstanties, onderwijsinstellingen en andere stakeholders. De primaire glasindustrie bestaat uit bedrijven die op industriële schaal grondstoffen tot glas smelten en dit verwerken tot halffabricaten of eindproducten als verpakkingsglas, tafelglas, glaswol, vlakglas, glasvezel en speciaal- en kwartsglas.
De VNG is betrokken bij de totstandkoming van het milieu- en energiebeleid en regelgeving op nationaal en Europees niveau en is vertegenwoordigd in de netwerken van onder meer VNO-NCW MKB Nederland, de Glass Alliance Europe en de hierin verenigde Europese sectorale brancheorganisaties
FEVE, Glass for Europe, Glass Fibre Europe en EDG.
De VNG leden hebben een technisch comité NCNG opgericht waarin kennis, innovatie en onderzoek op gebied van glastechnologie op topniveau gehouden wordt. Energiebesparing en verlaging van emissies zijn hierin belangrijke speerpunten.
Leden
Ardagh Group
Saint-Gobain Isover
Libbey Holland
O-I Manufacturing Netherlands BV Qsil Nederland B.V. Nippon Electric Glass
www.nederlandseglasfabrikanten.nl info@nederlandseglasfabrikanten.nl
Stichting Duurzaam Verpakkingsglas (SDV)
P.a.v. O-I Sales and Distribution Netherlands B.V.
Dhr. Joost Lavèn
Spoorstraat 7 (6e verdieping)
3112 HD Schiedam
T. 010 - 409 40 26 E. duurzaamglas@o-i.com www.duurzaamglas.nl
Stichting Vlakglas Recycling Nederland
Vlakglas Recycling Nederland zamelt vlakglasafval in, om het vervolgens te laten recyclen. Vlakglas wordt in de woning- en utiliteitsbouw gebruikt: denk aan ruiten van dubbelglas, spiegels en interieurbeglazing.
Postbus 340 2700 AH Zoetermeer
T. 088 - 567 88 20 E. info@vlakglasrecycling.nl www.vlakglasrecycling.nl/
International Ceramic Federation
Opgericht tijdens ECerS in 1990.
Aangesloten verenigingen:
American Ceramic Society
Australian Ceramic Society
Belgian Ceramic Society
Brazilian Ceramic Society
Ceramic Society of Japan
Chinese Ceramic Society
Czech Ceramic Society
Danish Ceramic Society
Dutch Ceramic Society
Egyptian Ceramic Society
European Ceramic Society
Finnish Ceramic Society
French Group of Ceramic
German Ceramic Society
Georgian Ceramists Association
Hellenic Ceramic Society
Hungarian Silicate Society
Indian Ceramic Society
Iranian Ceramic Society
Italian Ceramic Socety
Korean Ceramic Society
Latvian Materials Research Societ
Norwegian Ceramic Society
Polish Ceramic Society
Portuguese Ceramic Society
Romanian Ceramic Society
Russian Ceramic Society
Serbian Chemical Society, Ceramic Division
Slovak Silicate SocietyP
Slovenian Ceramic Society
Spanish Society of Ceramics and Glass
Swedish Association for Materials Technology
Turkish Ceramic Society
UK Ceramics Society
World Academy of Ceramics
Secr.: c/o American Ceramic Society
550 Polaris Parkway, Suite 510 Westerville, OH 43082 USA
T +1 614 794 5829 F +1 614 794 5852
E ICFSecretariat@ceramics.org www.ceramic.or.jp/icf/
KERAMISCH JAARBOEK
Keramische technische instituten, nationaal en internationaal
België
BCRC
Belgian Ceramic Research Centre
Avenue Gouverneur Cornez 4
B-7000 Mons
T +32 65 40 34 34
F +32 65 40 34 60
E info@bcrc.be www.bcrc.be
Duitsland
Bundesverband der Deutschen Ziegelindustrie e.V.
Reinhardtstrasse 12-16 10117 Berlin
E info@ziegel.de www.ziegel.de
FGK
Forschungsinstitut für Anorganische Werkstoffe Glas/Keramik GmbH
Heinrich Meister Straße 2
D-56203 Höhr-Grenzhausen
T +49 2624186 0
F +49 2624186 9999
E info@fgk-keramik.de www.fgk-keramik.de
IZF - Institut für Ziegelforschung
Essen e.V.
Am Zehnthof 197
D-45307 Essen
T +49 201 59213-0
F +49 201 59213-20
E info@izf.de www.izf.de
Säurefliesner - Vereinigung e.V. Institut für Wand- und Bodenbeläge Im Langen Felde 4
D-30938 Großburgwedel
T +49 5139 99820
F +49 5139 998240
E info@saeurefliesner.de www.saeurefliesner.de
Fraunhofer IKTS
Vestiging Gruna
Winterbergstrasse 28 01277 Dresden
T +49 351 2553-7700
F +49 351 2553-7600 www.ikts.fraunhofer.de
Frankrijk
CTMNC
Centre Technique des Matériaux Naturels de Construction
17, rue Letellier
F-75015 Paris
T +33 1 45 37 77 77
F +33 1 45 37 77 97
E ctmnc@ctmnc.fr
www.ctmnc.fr
Groot-Brittannië
IOM3 - The Institute of Materials, Minerals and Mining
297 Euston Road
UK- London NW13AD
T +44 20 7451 7300 www.iom3.org
Italië
Centro Ceramico Bologna
Via Umberto Terracacini 28
I-40131 Bologna
T +39 0536 802154 www.cencerbo.it
Institute of Science and Technology for Ceramics - ISTEC National Research Council of Italy
Via Granarolo 64
I-48018 Faenza (RA)
T +39 546 699711
F +39 546 46381 www.istec.cnr.it
Nederland
Tata Steel Ceramics
Research Centre
Postbus 10000
1970 CA IJmuiden
T +31 251 49 9111
F +31 251 47 0000 www.tatasteel.nl
SKGIKOB
Poppenbouwing 56
4191 NZ Geldermalsen
T +31 88 2440100
E info@skgikob.nl www.skgikob.nl
Kiwa NV
Certificatie & Keuringen
Sir Winston Churchill-laan 273
2288 EA Rijswijk
T +31 88 998 44 00
E info@kiwa.nl www.kiwa.nl
TCKI
Stichting Technisch Centrum voor de Keramische Industrie
Florijnweg 6 6883 JP Velp (Gld)
T +31 26 384 56 00
E info@tcki.nl www.tcki.nl
WE KUNNEN NIET ZONDER NATUUR
Word nu lid op natuurmonumenten.nl en ontvang 4 x per jaar het magazine
Puur Natuur
CerameUnie
KERAMISCH JAARBOEK
Europese organisaties
The European Ceramic Industry Association, was founded in 1962; it is an umbrella organisation of ten ceramics sectors:
• CET: the European Ceramic Tile Manufacturers' Federation
• FEPF: the European Federation for Table- and Ornamentalware
• EuTeCer: the Federation of the EU Manufacturers of Technical Ceramics
• PRE: the European Refractories Producers Federation
• FEUGRES: the European Federation of Clay Pipe Producers
• TBE: the European Tiles & Bricks Producers' Federation
• FECS: the European Sanitaryware Producers Federation
• FEPA: Federation of European Producers of Abrasives
• EEA: European Enamel Authority
• EXCA: European Expanded Clay Association
The Cerame-Unie team is holding the secretariat of both the umbrella association and seven of its sectors. The FEPA has its secretariat in Paris, France, porcelain enamel, EEA is based in Hagen, Germany and EXCA, who joined Cerame-Unie in 2016 have their secretariat in Brussels, Belgium.
Secretaris Generaal R. Batier
Rue Belliard 12
B-1040 Brussels
T +32 2 808 38 80
E sec@cerameunie.eu www.cerameunie.eu
Twitter: @CerameUnie
IMAEurope AISBL
European Industrial Minerals Association
Rue des Deux Églises 26
B-1000 Brussels
T +32 2 210 4410
E secretariat@ima-europe.eu www.ima-europe.eu
ECerS
European Ceramic Society AISBL
ECerS is a non-profit organisation established in 1987 in order to coordinate and promote the study of ceramics through, mainly: the organisation of conferences, workshops, schools and webinars, the edition of two journals: Journal of ECerS and Open Ceramics and the coordination of topical networks: Young Ceramists Network (YCN), Bioceramics, Electroceramics, Sustainability, Refractory and Additive manufacturing.
ECerS Secretariaat:
Ms Veronique Huart
Ave. Gouverneur Cornez, 4 B-7000 Mons, Belgium
T +32 65 403421
E info@ecers.org www.ecers.org
Landen en Council leden van de ECerS:
België:
Kroatië
Denemarken:
Duitsland:
Finland:
Frankrijk:
Georgië:
Griekenland:
Groot-Brittannië:
Hongarije:
Ierland:
Italië:
Letland:
Nederland:
Noorwegen:
Oostenrijk:
Polen:
Portugal:
Roemenië:
- Dr. Jaques Renotte
- Prof. Annabel BraemKroatië
- Vilko Mandić
- Luka Pavić
- Astri Bjørnetun Haugen
- Erling Ringgaard
- Christos Aneziris
- Angelika Priese
- Thomas Kronberg
- Erkka Frankberg
- Jean Marc Heintz
- Thierry Cutard
- Dr. Zviad Kovziridze
- Athena Tsetsekou
- Simeon Agathopoulos
- Prof. Jon Binner
- Dr. Katalin Balazsi
- Dr. Csaba Balazsi
- Eamonn De Barra
- Stuart Hampshire
- Cristina Siligardi
- Paolo Colombo
- Dagnica Loca
- Kristine Salma-Ancane
- Prof.dr. Louis Winnubst
- Dr. ir. Eddy Brinkman
- Kjell Wilk
- Thomas Konegger
- Prof. Dr. Klaus Reichmann
- Dr. Zbigniew Pedzich
- Paulina Wiecinska
- Hugo Fernandes
- José Carlos Almeida
- Adelina Ianculescu
- Dr. Adrian Volceanov
Rusland: - Dr. Vladimir Schevchenko
Servië:
Slovenië:
Slowakije:
- Dr. Larisa Mezentseva
- Vladimir V. Srdic
- Dr. Branko Matovic
- Matjaz Spreitzer
- Andraz Kocjan
- Prof. Pavol Sajgalik
- Zoltan Lences
Spanje: - Jadra Mosa
- Maria Canillas Pérez
Tsjechië: - Michal Pibyl
Turkije:
- Ondej Jankovský
- Taner Kavas
- Prof.dr. Alpagut Kara
Zweden: - Erik Adolfsson
Zwitserland :
- Prof. Dr. Thomas Graule
- Marcel Menet
BELGIË
Belgische Baksteen Federatie
Kartuizersstraat 19, bus 19
B-1000 Brussel
T +32 2 511 25 81
E info@baksteen.be www.baksteen.be
Belgian Ceramic Society – BCerS Avenue Gouverneur Cornez 4
B-7000 Mons
T +32 65 40 34 24
F +32 65 40 34 60
E bcers@bcrc.be www.bcers.be
Belgian Ceramic Research Centre Avenue Gouverneur Cornez 4
B-7000 Mons
T +32 65 40 34 34
E info@bcrc.be www.bcrc.be
DENEMARKEN
Danske Tegl
Vesterbrogade 1E, 2. sal.
DK-1620 Kopenhagen
T +45 7114 1440
E kontakt@dansketegl.dk www. dansketegl.dk
DUITSLAND
Bundesverband der Deutschen
Ziegelindustrie e.V.
Reinhardtstrasse 12-16 10117 Berlin
E info@ziegel.de www.ziegel.de
Deutsche Keramische Gesellschaft e.V. (DKG)
Bergerstraße 145a
D-51145 Köln
T +49 2203 989877-0
F +49 2203 9898779
E info@dkg.de www.dkg.de
Informationszentrum Technische Keramik
Postfach 1624
D-95090 Selb
T +49 9287 912 34
F +49 9287 704 92 www.keramverband.de
KERAMISCH JAARBOEK
Verenigingen per land
Bundesverband Keramische Industrie e.V. (BVKI)
Postfach 1624
D-95090 Selb
Schillerstrasse 17
D-95100 Selb
T +49 9287 8080
F +49 9287 70492 www.keramverbaende.de
Bundesverband Keramische Fliesen e.V. (bisher Industrieverband keramische Fliesen & Platten e.V.)
Luisenstraße 44
D-10117 Berlin
T +49 30 27 59 59 74 0
E info@fliesenverband.de www.fliesenverband.de
Verband der Deutschen
Feuerfest-Industrie e.V. (VDFFI)
Rheinstrasse 58
D-56203 Höhr-Grenzhausen
T +49 26249433-100
F +49 26249433-155
E info@vdffi.de www.vdffi.de
Fachverband Steinzeugindustrie e.V. FVST
Alfred-Nobel-Straße 17
D-50226 Frechen
T +49 2234 273 744
E info@fachverband-steinzeug.de www.fachverband-steinzeug.de
Deutscher Email Verband An dem Heerwege 10 58093 Hagen
02331/788651
02331/22662
FINLAND
Confederation of Finnish Construction Industries RT
P.O. Box 381
FI-00131 Helsinki
T +358 9 129 91
F +358 9 129 9252
E rt@rakennusteollisuus.fi www.rakennusteollisuus.fi
FRANKRIJK
L’APEV, Association pour l‘étude de l‘Email Vitrifié www.matiere-email.com
Centre Technique de Matériaux
Naturels de Construction (CTMNC) 17, rue Letellier
F-75015 Paris
T +33 1 4537 7777
F +33 1 4537 7797
E ctmnc@ctmnc.fr www.ctmnc.fr
Federation Française des Tuiles et Briques (la FFTB) 17, rue Letellier F-75015 Paris
T +33 1 44 370 710
E fftb@fftb.org www.fftb.org
Société Française de Céramique 6-8 Rue de la réunion
F-91940 Les Ulis
T +33 1 56 567 000
F +33 1 64 462 028
E soc.fr.ceram@ceramique.fr www.ceramique.fr
GROOT-BRITANNIË
Brick Development Association
The Building Centre 26 Store Street
UK-London WC1 E7BT
T +44 20 73 23 70 34
F +44 20 75 80 37 95
E brick@brick.org.uk www.brick.org.uk
British Ceramic Confederation CU Federation House Station Road
UK-Stoke-on-Trent ST4 2SA
T +44 1782 744631
F +44 1782 744102
E info@ceramfed.co.uk www.ceramfed.co.uk
The Tile Association
The Mount Stafford Close Stone
UK-Staffordshire ST15 0HG
T +44 300 365 8453
E membership@tile.org.uk www.tiles.org.uk
KERAMISCH JAARBOEK
Verenigingen per land
Vitreous Enamel Association (VEA)
Bellfield House
First Lane, Appleton
UK-Warrington Wa4 5LE
T +44 7555 596164
E info@vea.org.uk www.vea.org.uk
The Bathroom Manufacturers Association
Innovation Centre 5, Innovation Way
Keele University Science and Innovation Park
UK-Newcastle-under-Lyme ST5 5NT
T +44 1782 631619
F +44 1782 630155
E info@bathroom-association.org.uk www.bathroom-association.org.uk
HONGARIJE
Magyar Téglás Szovetség, Hungarian Brick Association
Révay köz 4
1065 Budapest
T +36 20 44 34 950
E contact@teglasszovetseg.hu www.teglasszovetseg.hu
ITALIË
Confindustria Ceramica
Association of Italian Ceramic Tile and Refractories Manufacturers
Viale Monte Santo, 40 I-41049 Sassuolo (MO)
T +39 536 818111
F +39 536 807935
E info@confindustriaceramica.it www.confindustriaceramica.it
CISP Centro Italiano
Smalti Porcellanati
Viale Vincenzo Lancetti 43 I-20158 Milano
T +32 3 66 3088 816
E cisp@cisp.it www.cisp.it
KOREA
Korean Ceramic Society Meorijae Building, Suite # 403, 984-1, Bandgae-3dong
Seocho-gu, Seoul, 137-849
South Korea
T +82 2 584 0185
F +82 2 586 4582
E ceramic@kcers.or.kr www. ceramics.or.kr
NEDERLAND
Nederlandse Keramische
Vereniging, NKV
Muldersweg 8 6532 WZ Nijmegen www.ceramics.nl
Vereniging Koninklijke
Nederlandse Bouwkeramiek KNB
Royal Dutch Construction Ceramics Association
Florijnweg 6 6883 JP Velp (Gld.)
Postbus 153; 6880 AD Velp (Gld.)
T +31 (0)26 - 384 56 30
E info@knb-keramiek.nl www.knb-keramiek.nl
OOSTENRIJK
Fachverband der Stein- und keramischen Industrie CU Austrian Association for Building Materials and Ceramic Industries
Wiedner Hauptstrasse 63
A-1045 Wien
T +43 590 900
F +43 590 900 250
E office@wko.at www.wko.at
Verband Österreichischer Ziegelwerke
Wienerbergerplatz 1
1100 Wien
T +43 1 587 33 460
F +43 1 587 33 4611
E verband@ziegel.at www.ziegel.at
Österreichischer Email Verband Mühlengasse 32
A-3400 Klosterneuburg
T +43 2243 26413
F +43 2243 26413
E office@emailverband.at www.emailverband.at
POLEN
Institute of Ceramics and Building Materials Cementowa 8 31-938 Krkau
T +48 12 683 79 11
E info@icimb.lukasiewicz.gov.pl www.icimb.pl
PORTUGAL
APICER - Associação Portuguesa da Indústria de Cerâmica CU
Portuguese Association of Ceramic Industry
Rua Coronel Veiga Simão, Ed. C PT- 3020-053 Coimbra
T +351 239 497600
F +351 239 497601
E info@apicer.pt www.apicer.pt
Technological Centre for Ceramics and Glass (CTCV)
Rua Coronel Veiga Simão
PT- 3025-307 Coimbra
T +351 239 499200
F +351 239 499204
E clientes@ctcv.pt www.ctcv.pt
SPANJE
Ascer CU Spanish Ceramic Tiles Manufacturers Association
Ronda Circunvalación 186 ES-12003 Castellón
T +34 964 727 200
F +34 964 727 212
E global@ascer.es www.ascer.es
Sociedad Espaňola de Cerámica y Vidrio CSIC Institute company of Ceramic and Glass
Calle Kelsen, 5 ES-28049 Madrid
T +34 91 735 5 584
E secv@icv.csic.es www.secv.es
Hispalyt CU Asociasión Esp. de Fabricantes de Ladrillos y Tejas de Arcilla Cocida
Spanish Association of Brick and Clay Tile Manufacturers
Orense 10 - 2a Planta, Ofician 13-14
ES-28020 Madrid
T +34 917 709480
F +34 917 709481
E hispalyt@hispalyt.es www.hispalyt.es
Verenigingen per land
ANFRE, Asociacion Nacional de Fabricantes Productos Refractarios, Materiales y Servicios Afines
Ferraz, 11 - 3° DCHA
ES-28008 Madrid
T +34 91 559 05 75
E anfre@anfre.com www.anfre.com
TSJECHIË
Cihlárský svaz Čech a Moravy Horni 61
CZ-370 01 Homole-Nové Homole
T +42 0387 250609
www.cscm.cz
TURKIJE
Turkish Ceramics Federation TSF
Atatürk Mah. Namık Kemal Cad.
Ekincioğlu Sok. No: 44/1
TR-Ataşehir/Istanbul
T +90 216 629 01 00
F +90 216 629 01 10
E info@ serfed.com www.serfed.com
SLOVENIË
ZPOK g.i.z.
(Slovenian Refractory Producers Association)
Poslovna Cona Risnik, 40 SI-6215 Divača
T +386 5 739 57 60
F +386 5 763 02 35
E erik.zobec@sevenrefractories.com www.zpok.si
VERENIGDE STATEN
The American Ceramic Society 550 Polaris Parkway, Suite 510 Westerville, OH 43082 USA
T +1 866 721 3322
E customerservice@ceramics.org www.ceramics.org
ZWITSERLAND
Ziegelindustrie Schweiz
T +41 31 327 97 90
E info@ziegelindustrie.ch www.ziegelindustrie.ch/
Afkortingen
CET European Ceramic Tile Producers
ECerS European Ceramic Society
ECN Energieonderzoek Centrum Nederland
EuTcer European Technical Ceramics
FECS Fédération Européenne des Fabricants de Céramique Sanitaires
FEPF Fédération Européenne des Industries- de Porcelaine et de Faience de Table et d’Ornementation
FEUGRES Fédération Européenne des Fabricants de Tuyaux en Gris
FODI Federatie van Oppervlaktedelfstoffen winnende Industrieën -
KIVI Koninklijk Instituut Van Ingenieurs
KGK Klei, Glas en Keramiek
KNB Vereniging Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek
KKN Kontaktgroep Kristalgroei Nederland
KNCV Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging
NCNG Nationaal Comité voor de Nederlandse Glas Industrie
NIRIA Nederlandse Ingenieursvereniging
NKA Nationaal Keramisch Atelier
NKV Nederlandse Keramische Vereniging
NNV Nederlandse Natuurkundige Vereniging
NVG Nederlandse Vereniging voor Glastechniek
NVK Nederlandse Vakgroep Keramisten
NVTB Nederlands Verbond Toelevering Bouw
PRE Fédération Européenne des Fabricants de Produits réfractaires
RUG Rijks Universiteit Groningen
RUN Radboud Universiteit Nijmegen
RUL Rijks Universiteit Leiden
RUU Rijks Universiteit Utrecht
SGB Stichting Gezonde Baksteenindustrie
TBE Tiles & Bricks Europe
TCKI Stichting Technisch Centrum voor de Keramische Industrie
TUD Technische Universiteit Delft
TUE Technische Universiteit Eindhoven
TNO Organisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek
UT Universiteit Twente
VU Vrije Universiteit Amsterdam
WUR Wageningen Universiteit Research
Opleidingen in de keramische industrie
Vakopleiding
Keramische Industrie (VKI)
De verdergaande mechanisatie en automatisering van de bouwkeramische industrie stelt steeds hogere eisen aan het kennisniveau van de medewerkers. Dat is maar goed ook, want stilstand is achteruitgang en er is geen betere investering denkbaar dan in kennis!
De vereniging Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek (KNB) kent daarom diverse opleidingen. De Vakopleiding Keramische Industrie (VKI) is er daar een van.
Inhoud en lesmateriaal
In de VKI komen alle onderwerpen aan bod die voor de keramische (proces) industrie van belang zijn. Van grondstofbereiding tot procesbeheersing, van vormgeving tot eindproduct en van energiebesparing tot kwaliteitszorg.
Nieuw is een hoofdstuk over energietransitie en verduurzaming.
Het lesmateriaal bestaat uit twee cursusmappen die de cursist zelfstandig doorwerkt en audiovisueel beeldmateriaal dat beschikbaar wordt gesteld via een digitale leeromgeving. Ieder hoofdstuk sluit af met vragen die maandelijks ter correctie worden ingestuurd naar de docent. Na het afronden van een cursusmap volgt een deelexamen.
Doelgroep
De opleiding is bedoeld voor het middenkader in de baksteen-, dakpannen- en fijnkeramische industrie en voor mensen met een middelbaar opleidingsniveau die aansluiting zoeken bij de technische ontwikkelingen in deze industrie. Hoewel alle keramische productgroepen aan bod komen, legt de opleiding nadruk op de grofkeramische sectoren.
Toelatingseisen
Een MBO-diploma of een VMBO-diploma plus werkervaring in een keramisch bedrijf.
Start en duur
De opleiding start jaarlijks in oktober. In september van het volgend jaar vindt het laatste deelexamen plaats. Na het met goed gevolg afsluiten van de cursus, ontvangt de cursist een certificaat.
Locatie
De VKI is een schriftelijke opleiding van een jaar die door de cursisten zelfstandig wordt gevolgd. Bij aanvang wordt in Velp een scheikundeles gegeven. Dit is tevens een kennismakingsbijeenkomst met de docent en medecursisten. Daarnaast omvat de cursus twee terugkomdagen met bedrijfsbezoeken.
Leergang Keramiek
De bouwkeramische industrie in Nederland maakt letterlijk en figuurlijk werk van een duurzame samenleving. Dit nodigt uit tot een heroriëntatie op producten en processen met innovatie vaak als resultaat. Kennis is de cruciale succesfactor voor innovatie en daarmee voor een duurzame samenleving met bouwkeramiek. Om deze kennis te vergaren, verzorgt KNB in samenwerking met TCKI en Fontys Hogeschool de Leergang Keramiek.
Leergang Keramiek
De Leergang Keramiek geeft op post-HBO niveau een compleet beeld van keramische grondstoffen, productieprocessen, materiaaleigenschappen en test- en onderzoeksmethoden. Er wordt relatief veel aandacht geschonken aan fysische, chemische en technologische achtergronden en de toepassingen hiervan binnen industriële keramische processen.
Doelgroep
De opleiding is bestemd voor personen in Nederland en België die werken of willen gaan werken in de keramische industrie of bij onderzoeksinstellingen en die betrokken (zullen) zijn bij seriematige productie en/of bij onderzoek en toepassingen van keramische materialen.
Toelatingseisen
Een HBO-diploma, of een MBO-diploma, aangevuld met een voltooide VKI-cursus (eindcijfer 8 of hoger), respectievelijk aangevuld met meerjarige werkervaring in een keramisch bedrijf. Ook studenten van het hoger technisch en wetenschappelijk onderwijs met een bijzondere belangstelling voor conventionele én nieuwe materialen hebben toegang tot de opleiding.
Start en duur
Bij voldoende belangstelling start de opleiding jaarlijks in oktober. De opleidingsduur is acht maanden.
De opleiding wordt gegeven op woensdagmiddagen van 14.00 tot 18.00 uur en omvat 21 lesmiddagen, vier excursiedagen en drie middagen voor tentamens. Daarnaast is een werkstuk Energie, Milieu en Arbeidsomstandigheden onderdeel van de opleiding. Hiervoor dient men op een tijdsbesteding van 24 uur te rekenen. Het laatste tentamen valt in juni. Voor studenten die geen of onvoldoende kennis van scheikunde hebben wordt een (vrijwillig) bijspijkermoment scheikunde georganiseerd. Bij goed gevolg wordt de opleiding afgesloten met een certificaat onder goedkeuring van Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen.
Locatie
De opleiding vindt plaats in de omgeving van Eindhoven.
Meer informatie en/of aanmelding vereniging Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek (KNB), Postbus 153 6880 AD Velp (Gld.)
Florijnweg 6 6883 JP Velp (Gld.)
T. (026) 384 56 34
E. info@knb-keramiek.nl www.knb-keramiek.nl/opleidingen
Keramiek
Keramiek
Met ‘keramiek’ wordt een materiaal aangeduid dat is gemaakt van hoofdzakelijk anorganische, niet-metallische componenten en in een bakproces bij een hoge temperatuur (> 900 °C) zijn vaste vorm en definitief karakter heeft gekregen. Keramiek wordt gevormd uit minimaal twee elementen. Eén daarvan is non-metallisch; de ander mag zowel metallisch als niet-metallisch zijn.
Er zijn twee soorten grondstoffen voor de keramische industrie: natuurlijke en synthetische. De eerste worden gevonden op of in de aardkorst. Ze bestaan uit kwarts, kleimineralen, veldspaten en kalk. Natuurlijke kleien worden vooral voor de traditionele keramiek en vuurvast keramiek gebruikt. Synthetische grondstoffen, waarvan de technische keramiek maar ook de vuurvast keramiek gebruik maakt, zijn verkregen uit fysische en/of chemische zuiveringsstappen, of worden, zoals carbiden en nitriden, door de chemische industrie geproduceerd.
In principe bestaat het productmengsel overwegend uit kleiachtige grondstoffen maar, afhankelijk van het soort product, kan de productmassa ook gevormd zijn met slechts een gering of zelfs geheel afwezig klei-aandeel. Keramiek kan zowel meer poreus als totaal verglaasd zijn en zowel ongeglazuurd of geglazuurd.
Tijdens het stookproces van keramische producten vindt een omzetting plaats van de oorspronkelijke mineralen in nieuwe kristallijne mineraalstructuren en meer of mindere glasfases. Deze vormen en bepalen de uiteindelijke keramische producteigenschappen als (hoge) sterkte, hitte- en verweringsbestandheid, duurzaamheid, chemische inertheid, non-toxiciteit, kleurvastheid en specifieke porositeit.
Keramiek wordt gezien als een milieuvriendelijk materiaal. Producten van keramiek hebben vaak een emotionele en/of esthetische waarde; en kennen veel toepassingsmogelijkheden. Daarnaast is keramiek slijtvast, bestand tegen chemische en mechanische belasting en is onbrandbaar. Door de massa en poreuze structuur heeft het goede thermische en vochtregulerende eigenschappen.
Bij bepaalde keramische producten kan het brosse(re) karakter een nadeel zijn. In geval van traditionele keramiek is de grondstof - klei - een natuurlijk product - in beginsel fysiek niet schaars. In het productieproces wordt water voor het spoelen van de apparatuur gereinigd en hergebruikt en restwarmte uit de ovens wordt ingezet bij het droogproces van de ongebakken producten. Verder is het eindproduct nagenoeg onderhoudsvrij, geeft geen giftige stoffen af en is duurzaam. Ten slotte kunnen (afgekeurde) producten vermalen en weer worden vermengd met nieuwe klei.
Keramiek wordt over het algemeen verdeeld in ‘traditionele’ en ‘technische’ keramiek.
3D-geprinte keramische warmtewisselaar (Foto: Admatec)
(Foto: Caprice)
Ken Eastmen, Out of the Wind, 2019, engobe steengoed | Collectie Galerie Terra Delft (KGK 4 2024)
Traditionele keramiek
1. Traditionele keramiek
De traditionele keramiek valt op haar beurt grofweg onder te verdelen in bouwkeramiek, gebruikskeramiek en vuurvast keramiek. Onder de eerste vallen baksteen, straatstenen, tegels en sanitair (wasbakken en toiletpotten). Onder de tweede groep vallen onder meer aardewerk, porselein en steengoed. Vuurvaste producten worden gebruikt in processen waarbij (zeer) hoge temperaturen optreden, zoals hoogovens, en zijn voornamelijk bedoeld om de constructie tegen de hoge temperaturen te beschermen.
1.1 Bouwkeramiek
1.1.1 Baksteen
Baksteen is een uit klei gebakken bouwmateriaal. Het wordt toegepast in constructies, in de gevel van gebouwen en in bestrating. Al naar gelang de toepassing wordt gesproken over gevelbaksteen, straatbaksteen en keramische binnenmuursteen. Historici denken dat de kunst van baksteenfabricage al duizenden jaren voor het begin van de jaartelling is ontwikkeld, waarschijnlijk in Mesopotamië. In Europa werd baksteen voor het eerst door de Romeinen op grote schaal toegepast. Na het vertrek van de Romeinen raakte de techniek weer in onbruik. Vanaf de dertiende eeuw werd het steenbakken weer opgepakt. Baksteen is nog steeds een populair bouwmateriaal en er is een enorm aanbod aan soorten, formaten, texturen en kleuren. Architecten kiezen vaak voor bakstenen vanwege de esthetische, technische en milieutechnische voordelen.
Gevelsteen
Gevelbakstenen zijn logischerwijze bakstenen die worden verwerkt in een gevel. Ze worden gemetseld met specie of gelijmd. Traditioneel onderscheidt men gevelstenen op basis van de vormmethode:
• Handvormsteen is volle baksteen die vroeger met de hand in bak werd gevormd. De bak wordt ‘bezand’ om de lossing uit de vorm te vergemakkelijken. De stenen hebben een enigszins ruw uiterlijk, met een grillige, generfde structuur. De naam dekt niet helemaal de lading want in de huidige tijd wordt dit type stenen vrijwel altijd ook op een gemechaniseerde productiewijze in een steenpers gefabriceerd.
• Vormbaksteen is de machinale versie van de oorspronkelijke handvormsteen met een glad oppervlak.
• Strengperssteen worden gemaakt door klei door een rechthoekige opening te persen tot een lange streng, die vervolgens met een stalen draad op maat wordt gesneden. Strengpers bakstenen zijn te herkennen aan hun rechte randen en een strak, vaak glad oppervlak met scherp hoekige randen.
Strengpersstenen kunnen (in de dikterichting) zowel deels geperforeerd als geheel vol zijn.
• Wasserstrichstenen zijn genoemd naar de fabricagetechniek waarbij in plaats van zand een kleine waterstraal in de bakken wordt verneveld (‘wasserstrich’) om de kleivormen uit de vormbakken te krijgen. Deze productiemethode geeft het steenoppervlak een kenmerkende textuur, die het midden houdt tussen een strengpers- en handvormsteen.
Naast de vormmethode, onderscheiden gevelstenen zich ook door de verschillende formaten (bijvoorbeeld Waalformaat, dikformaat, Vechtformaat, IJsselformaat en Duitsformaat), verschillende kleuren (onder meer mangaan, paars, rood, geel en wit) en oppervlaktestructuren (bezand, glad, generfd, geglazuurd en gekamd). Op specificatie zijn ook speciale vormstenen beschikbaar met een afwijkend formaat.
Formaten
Het Waalformaat is een gestandaardiseerde maat voor een baksteen: 210 x 100 x 50 millimeter. Vroeger werden baksteenformaten vernoemd naar het gebied van herkomst. Zo bestonden het IJsselformaat, het Hilversums formaat, het Dordrechts formaat, Hollands formaat. Waalformaat komt dus van de oevers van de Waal. De geografische aanduidingen bestaan nog steeds, maar hebben geen verband met het gebied van herkomst, maar met het formaat.
De productiecijfers van steenfabrieken in aantallen stenen worden omgerekend naar Waalformaat gegeven.
Binnenmuurbaksteen
De groep keramische binnenmuursteen betreft volle of geperforeerde keramische elementen. De volle binnenmuurstenen zijn er voor afwerking met een pleisterlaag en voor gebruik als schoon metselwerk. Geperforeerde binnenmuursteen wordt altijd afgewerkt met een pleisterlaag. Gebakken binnenmuurstenen worden verwerkt met specie, maar ook - en in toenemende mate - met lijm.
Straatbaksteen
Straatbaksteen is een uit klei gebakken steen voor wegbestratingen en pleinen, een traditie die eeuwenoud is. Ze worden meestal met vormbak- of strengpersmethode gemaakt, waarbij de vormbakstenen in Nederland het meest worden toegepast. Straatbaksteen wordt veelvuldig hergebruikt en neemt zelfs toe in economische waarde. Onderzoek door Royal Haskoning (De mate van hergebruik
Handvorm (Foto: Vandersanden Group)
Vormbak (Foto: Vandersanden Group)
Strengpers (Foto: Vandersanden Group)
Wasserstrich (Foto: Vandersanden Group)
van Straatbakstenen in Nederland, 2009) toonde aan dat straatbaksteen een hergebruikspercentage heeft van zeker 90 procent en een gemiddelde levensduur 125 jaar.
1.1.2. Productieproces
Het baksteen-productieproces bestaat uit vijf stappen: het winnen van klei, het mengen van de klei tot een homogene massa, vormen van de steen, drogen van de steen en ten slotte het bakken op hoge temperatuur.
Deze stappen zijn door de eeuwen heen feitelijk onveranderd gebleven, zij het dat het productieproces sinds het einde van de negentiende eeuw in hoge mate is gemechaniseerd en geautomatiseerd. Tegenwoordig verloopt de moderne baksteenproductie in grote lijnen als volgt.
Grondstoffen
Voor het produceren van bakstenen is klei de belangrijkste grondstof, maar niet alle klei of iedere kleisoort is (direct) geschikt om bakstenen van te maken. Bovendien produceren de meeste baksteenfabrieken verschillende soorten en kleuren bakstenen, die elk hun specifieke kleimengsel(s) verlangen. Verder dient de klei in grote partijen van gelijke kwaliteit en samenstelling beschikbaar te zijn, teneinde een constante productiekwaliteit te handhaven. Daarom zijn er veelal zowel kleidepots met een verschillende samenstelling aanwezig, als diverse zandsoorten, waarmee de stenen worden geproduceerd. Deze kunnen afkomstig zijn uit meer
Traditionele keramiek
Formaten Nederland
Formaat
Brabantse steen 180 88 53
Campina 290 90 62
Dordtse steen 180 88 53
Duits Normaalformaat 240 115 71
Engels 215 102 65
Frans 220 105 65
Friese drieling 184 84 40
Friese mop
Goudse steen
Formaat
Boerkens 155 85 65
Superboerkens 180 85 90
Booms 175 82 50
Brussels 195 95 65
Brabant 200 95 60
Chaleroi 210 100 65
Kustformaat 200 90 65
Moduul 50 190 90 50
Moduul 190 90 57
Moduul 65 190 90 65
Moduul 90 190 90 90
M (koffertje) 190 140 90
lokale afgravingen (uiterwaarden, binnendijks) maar ook uit andere winlocaties in Nederland, België of Duitsland. De per as of deels per schip aangevoerde kleisoorten worden in verschillende depots gecontroleerd op samenstelling in lagen ’opgebouwd’ op het terrein. Deze opgebouwde kleidepots worden na opbouw verticaal ‘gespit’ met een hydraulische graafmachine om het geheel grof te mengen. Daarnaast kan klei worden toegepast, met een bij aanvoer al homogene samenstelling, die rechtstreeks in het productieproces wordt ingezet.
Massabereiding
103 45
53
De voor steenproductie benodigde klei wordt met behulp van een hydraulische graafmachine of laadschop van de opgebouwde depots ontgraven en naar de kleivoorbewerking getransporteerd. De kleimassa wordt vervolgens door verschillende kleivoorbewerkingsmachines (toevoerkast, kollergang, (fijn)walswerk, menger) gevoerd om de massa plastisch en homogeen te maken. Ter verkrijging van een bepaalde mate van productkleuring (geel, rood, grijs, zwart), worden eventueel nog bepaalde kleurende additieven bijgevoegd vanuit een silo of big bag, zoals kalk of mangaanpoeder Ten behoeve van de plasticiteit wordt vaak stoom in de kleimassa geïnjecteerd.
Steenpers
Kathedraal I 240 115 65
Kathedraal II 270 105 55
Klamp 180 85 45
Kloostermop 280 105 80
Koffertje (poreus) 190 140 90
Lilliput I 160 75 35
Lilliput II 150 70 30
Limburgse steen 240 115 65
Maas 214 102 82
Moduul F5 230 110 57
Oud Duits 250 120 65
Renova
Met behulp van een volautomatische steenpers worden van de voorbewerkte, homogene grondstofmassa (niet generfde) vormbak-, (generfde) mechanische ‘handvorm’- of (extrusie) strengpersstenen gevormd of geperst.
Hierbij wordt bij beide eerstgenoemde steensoorten zogenoemd vormzand gebruikt om de stenen te kunnen ‘lossen’ uit de vormen. Aangezien het type vormzand in hoge mate bepalend is voor het uiteindelijke aanzicht van de steenkleur dan wel het aanzicht van de steen, worden verschillende soorten zand toegepast. Het toegepaste zand is dus ook afhankelijk van de gewenste steensoort. De steenvormen worden na het lossen van de geperste stenen met water schoongespoten, waarna de perscyclus met bakbezanding, persen en lossen opnieuw verloopt.
Bij de strengpersstenen wordt de buitenzijde van de uit de extrusiemond tredende kleistrang vaak nog mechanisch bewerkt (‘boomschors’-effect, nerf) en/of wordt hierop zand aangebracht. De streng wordt vervolgens met behulp van een draad- of ‘harp’afsnijder in de gewenste steendikte gesneden.
Drogerij
De natte vormelingen worden op metalen droogplaten of -latten verzameld en gedroogd in droogkamers. Hierbij wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van de rest warme lucht van de tunnelovens. Waar eventueel nog noodzakelijk, wordt in de luchtkanalen naar de drogerij bijgestookt met aardgas.
Bakproces
De gedroogde stenen worden uit de drogerij gehaald, mechanisch van de droogplaten of -latten
Traditionele keramiek
Baksteenproductie: kleivoorbereiding (foto: KNB)
geschoven en met behulp van een zogeheten ‘zet’machine op platte ovenwagens geplaatst of tot andere stookpakketten gevormd.
In het geval de stenen worden afgebakken in een tunneloven (>90 procent van toepassing in de huidige Nederlandse baksteenindustrie), worden de beladen tunnelovenwagens eerst door een voorwarmer en vervolgens door de tunneloven geleid, waarin de stenen met een aangelegde opwarm-, toptemperatuur- en koelcurve worden gebakken. De stenen bewegen op de wagens dus door de tunneloven terwijl de totale bakcurve vast is verdeeld over de ovenlengte. De toptemperatuur in de oven is afhankelijk van de basiskleimassa casu quo het gewenste steentype en ligt tussen 950 (binnenmuursteen) en 1.200 °C (metselstenen van speciale kleisoorten).
In een vlam- of ringoven, nog bij drie fabrieken in Nederland aanwezig, bewegen de steenpakketten niet, maar ‘loopt’ het vuur van kamer of ovensegment naar de volgende kamer of segment.
Eindproduct
Bij alle fabrieken, waar tunnelovens aanwezig zijn, worden de gebakken producten met behulp van een ontladingsmachine van de ovenwagens afgenomen en in een pakketteerinstallatie omgezet tot transporteerbare steenpakketten op houten pallets of in transportpakketten zonder voet (HULO). Bij andere fabrieken worden de stenen handmatig van de ovenpakketten afgenomen en gesorteerd naar kwaliteit, kleur en gewenste steensoort. Steenpakketten worden opgeslagen op het tasveld, van waaraf zij per as of per schip worden afgevoerd.
Tekst met dank aan KNB en Edo Walda (TCKI)
Afbouw kleidepot (Foto: Wienerberger)
Kleitransport (Foto: Wienerberger)
Tunneloven (Foto: KNB)
Net gebakken bakstenen verlaten de oven (Foto: Wienerberger)
Bakstenen op ovenwagens (Foto: Wienerberger)
Traditionele keramiek
1.1.3
Keramische dakpannen
Een keramische dakpan is een uit klei gebakken bouwproduct. De pan wordt toegepast op hellende daken van gebouwen en op muren, ter bescherming tegen weersinvloeden, en soms ook tegen gevels. Naast dakpannen produceert de Nederlandse keramische dakpannenindustrie ook hulpstukken (zoals sluitpannen, hoekpannen en nokpannen) voor hellende daken.
Keramische dakpannen worden gemaakt door gehomogeniseerde klei met een strengpers tot platte kleiplakken te vormen, de zogenoemde ‘walk’. Deze worden in een pers en met behulp van mallen in elke gewenste vorm geperst. De dakpannen worden vervolgens op ovenwagens, in een tunnel- of periodieke oven gereden en bij een temperatuur van tussen circa 980 en 1.050 °C gebakken.
De verscheidenheid in keramische dakpannen is enorm. Keramische pannen kunnen voorzien worden van een kleur- of glazuurlaag of een engobelaag. Deze lagen worden in een dun laagje klei op de gedroogde pannen aangebracht, waarna ze worden gebakken. Wordt een keramische dakpan tijdens de productie gesmoord’, dan wordt de dakpan door en door donker.
1.1.4
Keramische tegels
Een keramische tegel is een uit klei gebakken bouwproduct. Het wordt zowel binnen toegepast, tegen wanden of op vloeren van gebouwen, als buiten aan gevels en op de grond.
Al naar gelang de toepassing wordt gesproken over een wandtegel of een
vloertegel. Keramische tegels zijn er verglaasd of onverglaasd, compact, dicht of poreus, geperst en verkrijgbaar in verschillende diktes.
De keramische tegels worden meestal gevormd volgens de perstechniek. Hierbij wordt relatief droge klei als poeder machinaal in een vorm geperst die daarna in een drogerij uithardt en wordt afgebakken. Het zogenaamde biscuit wordt na een eventuele toevoeging van glazuur nog een keer afgebakken waarna het al dan niet nog een nabewerking ondergaat.
Keramische tegels zijn er in alle mogelijke uitvoeringen, afmetingen en diktes. Naast het formaat zijn ook de functie en de esthetica van groot belang.
De kleur van keramische, ongeglazuurde vloertegels zit verwerkt in de dikke toplaag. Vloertegels zijn bijzonder slijt- en krasvast en afhankelijk van de specificaties bruikbaar voor alle soorten ruimtes, binnen én buiten.
De geschiktheid voor specifieke functies wordt beïnvloed door nabewerkingen. Zo wordt de slipweerstand vergroot door een bewerking van het oppervlak.
Keramische dakpannen tijdens de productie (Foto: Wienerberger)
Keramische dakpannen in ovenmond (Foto: KNB)
Mosa-Core-Collection-Terra- (Foto: Mosa)
Tegelcollectie Skinz (Koninklijke Tichelaar)
1.2 Gebruikskeramiek
1.2.1 Aardewerk
Met aardewerk worden gebruiksproducten bedoeld die zijn gebakken van leem of klei. Door de hoge temperatuur bij het bakken zijn de kleideeltjes aan elkaar geklit of gesinterd.
Sinteren is een proces waarbij materiaalkorrels worden verhit tot op een temperatuur waarop ze net niet smelten. Op die manier groeien de contactpunten tussen de korrels, waardoor een zeer hard materiaal kan ontstaan. Poreus aardewerk - vaak gemaakt van klei met een mindere kwaliteit - kan worden voorzien van een glazuurlaag om het waterdicht te maken. Voor glazuur, een glassoort, gebruikt men zogenaamd lood- of tinglazuur.
• Majolica is een grof en bros soort keramiek, bestaande uit gebrande klei, met een bont gekleurde beschildering van glazuur. De naam majolica is afgeleid van Mallorca, dat al in de Middeleeuwen het centrum voor de productie van dat type aardewerk was. Bij majolica is de scherf meestal rood vanwege het ijzergehalte van de klei. Dat is te zien bij beschadiging aan de rand. Majolica kan ook worden gemaakt van witte klei. De gebroken scherf is dan lichtgrijs.
• Faience is een type aardewerk dat met een ondoorzichtige witte laag geglazuurd is om het op Chinees porselein te laten lijken. Het uiterlijk lijkt dus op porselein, maar de binnenkant van de scherf is bruin of beige, dan is het faience. De scherf van porselein is altijd wit. Faience wordt eerst gebakken in de oven (biscuit), daarna overgoten met een glazuur met lood- en tinoxiden en weer gebakken. In deze stap krijgt het aardewerk een wit uiterlijk. Loodoxiden geven een extra glans.
• Terracotta is poreus, ongeglazuurd aardewerk van roodbakkende klei.
1.2.2
Gres
Steengoed of gres wordt gemaakt van een speciale kleisoort - gresklei- die kan worden gebakken bij hogere temperaturen (1200-1300 °C); hierbij versintert de klei, nadat keukenzout of soda aan het bakproces is toegevoegd. Het product is geschikt voor het bewaren van vloeistoffen doordat het materiaal niet poreus is.
1.2.3.Porselein
Porselein is een speciale vorm van keramiek, met andere eigenschappen dan aardewerk. Het wordt gemaakt van zo wit mogelijke klei, kaolien (chinaklei; voornamelijk kaoliniet of aluminium-fylosilicaat Al2Si2O5(OH)4) en zilverzand (kwarts). Na droging van het kleimengsel wordt het Europese porselein tweemaal gebakken. De eerste keer bij 900 °C, waarna het zogenaamde biscuit ontstaat. Vervolgens wordt het glazuur (een waterig mengsel van porseleinaarde, vermengd speciale vloeimiddelen) aangebracht. Het gladbakken gebeurt bij circa 1400 °C.
by STEPHAN SCHMIDT
comprehensive range of raw materials
long-term security of supply
consistently high and proven quality of raw materials
customized solutions for your specific application
personal support and expert advice
sustainable extraction of clays
Gresbuizen (Foto: Giverbo BV)
1.3 Vuurvast
Vuurvaste producten zijn producten die gebruikt worden in processen waarbij (zeer) hoge temperaturen optreden en zijn voornamelijk bedoeld om de constructie tegen de hoge temperaturen te beschermen. Vuurvaste producten zijn in te delen in twee categorieën: dichte producten en islolatieproducten.
Dichte producten
Dichte producten hebben als doel om bestand te zijn tegen de (chemische) procesomstandigheden zoals bijvoorbeeld vloeibaar aluminium, vloeibaar staal, vloeibaar glas, chemicaliën etc.
Isolatie-producten
Isolatie-producten hebben als doel om de procestemperatuur af te bouwen naar aan de wand acceptabele temperaturen. Acceptabele wandtemperaturen hangen onder andere af van de constructie et cetera.
De samenstelling van vuurvaste producten is afhankelijk van het proces binnen de toepassing. De grondstoffen worden zo gekozen dat deze niet kunnen reageren met de in het proces voorkomende elementen en dat het vuurvaste materiaal met succes kan worden toegepast, bijvoorbeeld om beter om te gaan met mechanische belasting, expansie, tegengaan slakaantasting, enzovoorts.
Het succes van een vuurvast product is niet enkel de keuze van de grondstoffen, maar ook de korrelverdeling (korrelgrootte) van de gebruikte grondstoffen. Door deze goed op elkaar af te stemmen wordt uiteindelijk een goed werkend product verkregen.
Traditionele keramiek
Er wordt onderscheid gemaakt tussen zuur en basisch vuurvast.
Zuur vuurvast is veelal gebaseerd op aluminiumoxide en siliciumoxide (wit vuurvast).
Basisch vuurvast is gebaseerd op magnesiumoxide (zwart vuurvast).
Voor speciale toepassingen zijn er ook vuurvaste materialen die grotendeels gebaseerd zijn op bijvoorbeeld siliciumcarbide, zirkoonoxide of chroomoxide. Basische producten worden vooral toegepast in de staal- en cementproductie. Dit is ook verreweg de grootste markt met relatief lagere marges. In industrieën zoals de petrochemie, vuilverbranding, non-ferro metalen worden veelal vuurvaste producten gebruikt die ‘zuur’ zijn.
Productie
Vuurvaste stenen bestaan uit een mix van grondstoffen (korrels) en een bindfase. Keramisch vuurvast gebruikt vaak een klei als bindsysteem (dit in onderscheid met vuurvast beton dat een cement als bindsysteem heeft.)
De grondstoffen worden gemengd in een menger. Het mengsel gaat vervolgens naar een pers waar dit wordt samengeperst in de gewenste vorm en onder hoge druk. Afhankelijk van de gebruikte grondstoffen en gestelde eisen aan het eindproduct worden de stenen in een (tunnel)oven afgebakken op temperaturen tussen de 1100 en 1700 °C. Tijdens het afbakken zorgt de chemische omzetting van de bindfase onder de hoge temperatuur ervoor dat er een sterke steen ontstaat.
Industrie
In de staalindustrie zijn wereldwijd - los van de vele producenten uit China en India – RHI Magnesita, Vesusius en Harbison Walker International (HWI) actief. RHI, HWI en Vesusvius zijn net als bijvoorbeeld Refratechnik actief in de cementindustrie. Calderys is ook in deze industrieën actief, maar
Vuurvaste stenen tijdens de productie (Foto: Gouda Refractories)
maakt vrijwel alleen vuurvaste betonnen. Gouda Refractories (gespecialiseerd in wit vuurvast) is marktleider in de aluminiumindustrie en marktleider in ontzwavelinstallaties binnen de petrochemie. Andere spelers in deze industrieën zijn onder meer Allied Minerals, Resco Products.
Bron: Gouda Refractories
(Foto: Gouda Refractories)
KERAMISCH JAARBOEK 2024/25
Traditionele keramiek
Klei is het basismateriaal voor zowel de grofkeramische als de fijnkeramische industrie. De vuurvastindustrie gebruikt veel minder klei, maar wel van klei afgeleide chamotte en mulliet.
Een definitie van klei is moeilijk te geven vanwege de haast oneindige variatie in kleisoorten. Een vrij vage en niet altijd bevredigende omschrijving is dat klei een zacht gesteente aan het aardoppervlak is, dat door verwering is ontstaan uit natuurlijk gesteente en hoofdzakelijk opgebouwd is uit waterhoudende (aluminium)silicaten en kwarts.
De grovere fracties (> 10 μm) bevatten vooral kwarts, veldspaten en glimmers, die ook als veel grotere monolithische kristallen in de natuur bekend zijn. De fijnere fractie (< 2 μm) wordt gevormd door de eigenlijke kleimineralen.
Deze zijn ontstaan uit andere mineralen ten gevolge van fysische en chemische processen. De meest voorkomende kleimineralen zijn kaoliniet, illiet en montmorilloniet.
Een klei die direct door verwering uit het onderliggende gesteente is ontstaan, wordt primaire klei genoemd. Een voorbeeld daarvan zijn de kleilagen in het Westerwald Duitsland.
Deze primaire klei kan op zijn beurt weer door water, ijs en/of wind over grote afstanden verplaatst worden. De in Nederland en België aanwezige kleien in zeeën, rivierdelta’s of binnenmeren zijn het resultaat van bezinking / sedimentatie. Dit wordt secundaire klei genoemd. Het is elders door verwe-
ring en nieuwvorming ontstaan, getransporteerd en hier gesedimenteerd. In die sedimenten vinden we naast de kleimineralen ook oorspronkelijke componenten uit moedergesteenten terug.
Klei komt in Nederland voornamelijk voor in de kuststreken (zeeklei) en langs de rivieren (rivierklei) en meer landinwaarts, zowel op lagere delen, zoals
binnendijkse klei, als op hogere gedeelten met leem.
Rivierklei is een kleisoort die hoort bij het rivierkleilandschap en wordt gebruikt voor het maken van baksteen. Rivierklei is relatief jonge klei in tegenstelling tot oude zeeklei, die een hogere leeftijd heeft. In uiterwaarden stonden vanwege de aanwezigheid van rivierklei veel steenfabrieken.
Milieu
De veelgebruikte rivierklei is in de uiterwaarden van de grote rivieren in Nederland in ruime mate aanwezig en wordt gezien als een hernieuwbare grondstof. De voorraad is enorm en de aanvoer door de natuur een continu proces. Onderzoek door Deltares (2009) liet zien dat jaarlijks meer klei in de uiterwaarden wordt afgezet dan gewonnen. Daarmee werd wetenschappelijk aangetoond dat de minerale grondstof klei een hernieuwbare grondstof is. Sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw geschiedt kleiwinning in de uiterwaarden op een meer (zandruggen) reliëfvolgende manier. Daardoor zijn in de loop der tijd honderden hectares nieuwe natuur ontstaan. Deze nieuwe natuur heeft inmiddels nationaal en Europees een hoge beschermingsstatus verworven.
In 2017 verscheen het onderzoeksrapport ‘De meerwaarde van duurzame kleiwinning langs de Grote Rivieren sinds 2000’, het resultaat van samenwerking van branchevereniging KNB met kleiwinner K3Delta. en gefinancierd door RVO Nederland. Het betreft een onderzoek naar duurzame kleiwinning voor gebakken bouwmaterialen.
2. Klei
(Fotografie: Michelle Giebing/Delgromij)
Rheinsteinton (Foto: De Beijer)
KERAMISCH JAARBOEK
De meerwaarde van kleiwinning
Medio 2017 verscheen het Rapport ‘Duurzame Kleiwinning, de meerwaarde van duurzame kleiwinning langs de Grote Rivieren sinds 2000.’ Uit de inventarisatie blijkt dat kleiwinning eigenlijk vier ‘winnaars’ telt; de waterstand, de bouw, het gebied en de natuur en daarmee de maatschappij. Geconcludeerd wordt dat klei een duurzaam gewonnen grondstof is met een groot beschermend karakter.
Ook kwantitatief blijkt dat kleiwinning indrukwekkende cijfers oplevert binnen de achttien projecten als het gaat om gegenereerde natuurwaarden sinds het jaar 2000.
Oppervlakte nieuwe natuur: 1.800 hectare
Agrarische gronden die door kleiwinning - al dan niet in combinatie met zandwinning - zijn omgevormd tot natuur.
Hoeveelheid gewonnen klei: 5,5 miljoen m³ (keramische) klei.
Gerealiseerd waterstandseffect: 40 cm waterstandsdaling
Het verlagen van het winterbed zorgt voor meer ruimte voor de rivier; in totaal voor een waterstandsverlaging van 40 cm bij maatgevend hoogwater (MHW).
Maatgevend hoogwater is een waterstand die theoretisch eens in de 1250 jaar voorkomt.
Extra lengte natuurvriendelijke oever: 70 km
Bij kleiwinning zijn vele oevers volgens een flauw talud aangelegd, die waardevol zijn voor aquatisch gebonden flora en fauna.
Uit het onderzoek blijkt dat de alliantie tussen kleiwinning voor bouwproducten, rivierverruiming en natuurontwikkeling een bewezen bijdrage levert aan verduurzaming van de Nederlandse samenleving. Het onderzoek bevat de resultaten van vijftien jaar kleiwinning op basis van achttien projecten: 1800 hectare nieuwe natuur, 40 cm waterstandsverlaging en 330 hectare extra ondiep water met veel biodiversiteit en genoeg klei voor bakstenen en dakpannen van circa 600.000 nieuwe eengezinswoningen.
Met dank aan Edo Walda
Websites: www.kleiwinning.nl www.knb-keramiek.nl www.k3delta.nl www.tcki.nl
Gerealiseerde lengte nevengeul: 35 km
Door kleiwinning zijn veel nevengeulen aangelegd.
Extra oppervlak ondiep water: 330 hectare
Kleiwinning in het rivierengebied beperkt zich tot het reliëfvolgend afgraven van het kleipakket, waardoor veelal ondiep water (tot drie meter) ontstaat. Doordat in ondiep water licht tot de bodem kan doordringen ontstaat een zuurstofrijk systeem met veel plantengroei. Het water warmt bovendien snel op en is daardoor uitstekend opgroeihabitat voor bijvoorbeeld vissen en insecten.
Reductie stikstof (NO2) -uitstoot: 283.458 kg per jaar
Op basis van mestgiftenkengetallen afkomstig van het Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) wordt per hectare 170 kg stikstof per jaar toegediend. Doordat veel gebieden door kleiwinning wordt omgevormd naar natuur is als gevolg van kleiwinning sprake van een duurzame daling van de stikstof in de bodem.
Reductie ammoniakuitstoot: 22.677 kg per jaar
Van de eerder genoemde hoeveelheid stikstof komt uiteindelijk acht procent vrij in de vorm van ammoniak (NH³) bij het bemesten van grond. Door de omvorming van landbouw naar natuur is als gevolg van kleiwinning sprake van een duurzame verbetering van de luchtkwaliteit.
Bron: Duurzame Kleiwinning, de meerwaarde van duurzame kleiwinning langsde Grote Rivieren sinds 2000.’/KGK 2 2017
Zie ook: www.kleiwinning.nl
Rheinsteinton pers (Foto: De Beijer)
3. Technische keramiek
Voor traditionele keramische producten zoals bakstenen, dakpannen, sanitair en serviesgoed is klei letterlijk de voornaamste ‘grond’stof. Voor technische keramiek worden nauwelijks grondstoffen direct vanuit de natuur gebruikt, maar vormen zuivere, kwalitatief hoogwaardige poeders de basis. De uitgangspoeders - met kleine (sub-micron) korrels en een nauwe korrelgrootteverdeling - worden hier verkregen via synthetische productieroutes. Zo kun je hoogwaardige poeders van aluminiumoxide met deeltjes in de (sub)micron-grootte maken met het Bayer-proces dat meer dan 100 jaar geleden door de Oostenrijkse chemicus Carl Josef Bayer is ontwikkeld. Vervolgens worden in diverse processtappen deze poeders verwerkt tot voorwerpen met speciale, eveneens hoogwaardige fysische en mechanische eigenschappen.
Technisch-keramische materialen kun je vanwege hun hardheid en uitzonderlijke slijtvastheid en bestendigheid tegen chemicaliën en hoge temperaturen nog gebruiken als andere materialen - zoals polymeren en de meeste metalen - het al lang hebben opgegeven. Bovendien zijn het doorgaans uitstekende elektrische en warmte-isolatoren, maar de uitgebreide technisch-keramische familie kent ook leden met precies de tegenovergestelde eigenschappen. Geen wonder dat je deze materialen overal tegenkomt - in bijvoorbeeld satellieten, micro-elektronica, smartphones, auto’s en binnen de chemische industrie.
Structurele en functionele keramiek
De technisch-keramische familie kun je grofweg verdelen in structurele en functionele keramiek.
Structurele keramiek is vooral mechanisch stabiel: het zijn doorgaans stijve, sterke en harde materialen die bestand zijn tegen hoge temperaturen. Functionele keramiek kenmerkt zich doordat één materiaal verschillende eigenschappen in zich verenigt, of doordat het ‘een kunstje kan’. Zo kom je de combinatie warmtegeleidend en tegelijk elektrisch isolerend bij metalen niet vaak tegen, maar wel bij het technisch-keramische materiaal aluminiumnitride. Dit materiaal wordt daarom gebruikt als drager en koelelement voor computerchips. Lood-zirkonaat-titanaat kan van vorm veranderen als je er een elektrische spanning over aanlegt. Philips is een voorloper geweest bij de ontwikkeling van (keramische) magnetische materialen, vooral gebaseerd op ijzeroxides. Het ‘werkpaard’ aluminiumoxide is een materiaal dat zowel structurele als functionele eigenschappen herbergt: sterk en hard, maar ook elektrisch isolerend en bij hoge verdichting translucent (semi-transparant) te maken.
Technische keramiek
Keramische branders (Foto: Gimex Technische Keramiek BV)
Chemische bindingen bepalen fysische en mechanische eigenschappen
Vanuit chemisch oogpunt bestaat technische keramiek - in feite net als traditionele keramiek - uit verbindingen tussen metallische en niet-metallische elementen: oxiden zoals aluminiumoxide en zirkoonoxide, nitriden zoals siliciumnitride en titaannitride, en carbiden zoals siliciumcarbide. Technische keramiek is sterk en hard vanwege de sterke chemische bindingen tussen de elementen. Deze bindingen kunnen een ionogeen karakter hebben, waarbij positief en negatief geladen ionen elkaar
sterk aantrekken, wat met name bij metaaloxiden optreedt. Anderzijds kunnen deze bindingen ook een covalent karakter hebben, zoals in siliciumcarbide, waarbij de niet-metalen silicium en koolstof een gemeenschappelijk elektronenpaar delen en zo een sterke binding vormen. De meeste soorten technische keramiek hebben een mengvorm tussen ionbindingen en covalente bindingen. Deze sterke bindingen zijn ook de oorzaak van het stijve (dus niet-elastische) gedrag van technische keramiek. Voor kristallijne materialen als keramiek, maar ook voor een materiaal als metaal of glas, is de stijfheid sterk gekoppeld aan de bindings-
Keramische laspennen voor automotive industrie (Foto: Gimex Technische Keramiek BV)
energie tussen de atomen waarvan het materiaal is gemaakt. In deze materiaalstructuren zitten de atomen goed op hun plek, en kunnen ze een klein beetje rondom deze ‘evenwichtsplek’ bewegen. Als je aan het materiaal trekt, dan bewegen de atomen een beetje uit elkaar, en als je het materiaal weer loslaat dan gaan de atomen terug naar hun oorspronkelijke positie.
Keramische materialen vormen het summum qua thermische stabiliteit. Het kost veel energie om hun sterke ionogene of covalente bindingen te verbreken, zodat keramiek een hoog smeltpunt heeft. Zo smelt aluminiumoxide pas bij 2054 °C, en titaancarbide zelfs bij 3067 °C. In een omgeving met zuurstof kun je siliciumnitride en siliciumcarbide tot wel 1600 °C gebruiken - boven deze temperatuur beginnen deze materialen te oxideren. Voor keramische oxiden ligt de maximale gebruikstemperatuur een beetje hoger. Deze materialen zijn niet gevoelig voor oxidatie; ze zijn immers al in oxide-vorm. Het verschijnsel ‘kruip’ - vervorming door geringe maar continue belasting bij hoge temperatuur - begint bij deze extreem hoge temperaturen wel op te treden. Het brosse-breukgedrag van keramiek is ook met deze sterke chemische bindingen te verklaren. Door de sterke, gerichte covalente of ionogene atoombindingen kunnen in het materiaal geen plastische vervormingen optreden zoals dat wel het geval is bij metalen. Dit houdt in dat keramiek direct breekt wanneer de uitgeoefende kracht groter is dan een kritische grenswaarde. Deze grenswaarde hangt af van de al aanwezige defectgrootte. Scheurtjes en andere oneffenheden, die zich vooral aan het oppervlak ophouden, geven plaatselijk een grote spanningsconcentratie. Dat kunnen (micro)scheurtjes zijn die al vanaf het begin in het materiaal aanwezig zijn, of die door beschadigingen tijdens gebruik ontstaan.
Verreweg de meeste soorten keramiek zijn niet elektrisch geleidend. En dat komt goed van pas bij het gebruik van bijvoorbeeld porselein of aluminiumoxide als isolatoren in bougies of bij de ophanging van hoogspanningsleidingen. Voor elektrische geleiding zijn immers vrije, stromende elektronen nodig, en deze zitten ‘vast’ in de ionbindingen en de covalente bindingen van het keramiek. Siliciumcarbide valt onder de halfgeleiders; dit zijn materialen die pas elektrisch geleidend zijn als er een bepaalde kritische hoeveelheid energie aan wordt toegevoegd, bijvoorbeeld in de vorm van warmte. Alleen exotische keramische materialen als de supergeleider YBa2Cu3O7-x hebben een extreem hoge elektrische geleidbaarheid bij zeer lage temperaturen. De ontwikkeling van supergeleiders was goed voor diverse Nobelprijzen. Daarnaast kunnen in sommige metaaloxiden bij hoge temperaturen zuurstofionen enigszins vrij door het kristalrooster van het materiaal bewegen. Dit verschijnsel is van belang in brandstofcellen, zuurstofsensoren en (dichte) keramische membranen die 100 procent selectief zijn voor zuurstof. Voorbeelden van deze materialen zijn zirkoonoxide waaraan een kleine hoeveelheid yttriumoxide is toegevoegd, en verschillende materialen met de perovskiet-kristalstructuur.
Technische keramiek
Keramische membranen (Foto: Deltapore/CoorsTek)
Vormgeven van technische keramiek
Om een voorwerp van technische keramiek - bijvoorbeeld aluminiumoxide - te maken, moet je eerst de beschikking hebben over poeders die je met hulpstoffen tot een bepaalde vorm verwerkt. Deze vorm ondergaat vervolgens een warmtebehandeling genaamd sinteren waarbij de poederdeeltjes aan elkaar bakken en het voorwerp z’n uiteindelijke sterkte krijgt.
Poeders hebben dus een sleutelrol bij de vorming van technisch-keramische producten. Het ideale poeder is zo zuiver mogelijk, en bestaat uit sub-micron deeltjes met een nauwe deeltjesgrootteverdeling, bij voorkeur zonder aggregaten of agglomeraten. Meer ‘traditionele’ keramische vormgevingstechnieken zijn persen, slibgieten, extrusie en spuitgieten, maar daarnaast worden ook ‘additive manufacturing’ technieken toegepast zoals 3D-printen. Bij persen worden de poederdeeltjes met grote kracht samengedrukt in een mal tot een samenhangend geheel. Persen is het meest geschikt voor eenvoudige vormen. Bij slibgieten wordt een keramische slib - een mengsel van poederdeeltjes en water - in een poreuze mal gegoten, die doorgaans van gips is gemaakt. De poriën in het gips zuigen het water uit de keramische slib, en een min of meer vaste laag keramiek blijft achter op de wand van de mal. Voor extrusie en spuitgieten wordt het keramische poeder met een polymere binder tot een plastische massa gemengd en wordt het geheel door (extrusie) dan wel in (spuitgieten) een mal
gespoten. Op het moment dat een keramisch product is vormgegeven ben je er nog niet. Immers, het voorwerp heeft wel (ongeveer) de gewenste vorm, maar nog lang niet de gewenste eigenschappen, zoals sterkte. Deze krijgt het voorwerp wel door het te onderwerpen aan een warmtebehandeling. Als de temperatuur wordt verhoogd tot een paar honderd graden Celsius is al het water al verdampt, en is de (polymere) binder - die bij de vormgeving zijn nut heeft, maar daarna niet meer - ook weggestookt. De keramische korrels staan nu op zichzelf.
Pas bij een temperatuur hoger dan de helft van de smelttemperatuur (in graden Kelvin) begint het keramiek te sinteren - in de praktijk ergens tussen de 800 en 1700 °C. Bij deze hoge temperatuur kunnen atomen van de poederdeeltjes gemakkelijk bewegen, waardoor de contactpunten tussen de korrels uitgroeien tot contactoppervlakken. De korrels worden zo niet alleen hechter en dus sterker met elkaar verbonden, maar ook de ruimte tussen de korrels verdwijnt. ‘Aan de buitenkant’ is dit te zien doordat het voorwerp krimpt - enkele procenten tot zelfs wel 20 procent. Met deze krimp moet dus vooraf rekening worden gehouden bij het ontwerp van het voorwerp. Met het sinteren kan net zolang worden doorgegaan als je wilt. Uiteindelijk veranderen de randen van de oorspronkelijke korrels in korrelgrenzen van het keramische product. Er zit dan geen ruimte meer tussen de korrels, alle porositeit is verdwenen uit de oorspronkelijke poedermassa. Nu kan echt worden gesproken van een bruikbaar, vormvast en heel sterk product. Voor
aluminiumoxide met een smeltpunt van 2054 °C begint het sinteren al bij zo’n 1200 °C. Als er onder de juiste omstandigheden bij meer dan 1600 °C wordt gesinterd, is de dichtheid van het aluminiumoxide vrijwel 100 procent.
Omgaan met brosheid: hoe maak je taaier keramiek?
Kenmerkend voor een bros materiaal als keramiek is dat een component zonder waarschuwing in één keer kan breken bij een zware trekbelasting. Hier kan natuurlijk bij het ontwerpen van een component rekening mee worden gehouden door te zorgen dat het component tijdens gebruik alleen op druk wordt belast en niet op trek. Of door scherpe hoeken en randen te vermijden, zodat hier geen spanningsconcentraties ontstaan. Maar aan het materiaal zelf is ook iets te doen: in-situ vertaaiing, transformatievertaaiing en het gebruik van keramische matrixcomposieten zijn diverse manieren om keramiek minder bros en dus taaier te maken.
‘Careful processing’
Het brosse karakter van (structurele) keramiek komt door defecten aan het oppervlak of binnenin het product, zoals onregelmatig gevormde poederdeeltjes of poriën, scheurtjes of ongewenste vreemde (andere) deeltjes. Om dit te voorkomen: zorg dat er zo weinig mogelijk – en zo klein mogelijkedefecten in het keramische voorwerp komen tijden het maken ervan. Het grootste defect, bijvoorbeeld de lengte van de grootste scheur, vormt de zwakste schakel en is daardoor de voornaamste oorzaak van een brosse breuk. ‘Careful processing’, oftewel zorgvuldige keramische verwerkingsstappen, vormt een oplossing om deze zwakste schakels te elimineren voordat ze ontstaan.
Insitu vertaaiing
Siliciumnitride is een voorbeeld van een keramisch materiaal dat in-situ vertaaid kan worden. Door tijdens de materiaalbereiding met kleine beetjes sinterhulpmiddel te spelen kunnen β-Si3N4-korrels in één bepaalde richting langer groeien. Door de naaldachtige vorm van deze korrels kan een scheurtje in het keramiek langs deze naalden afgebogen worden (‘crack deflection’) en een langere weg afleggen. De scheur plant zich langzamer voort, en het materiaal gedraagt zich effectief taaier. Bovendien kunnen de naalden de scheurtjes overbruggen (‘crack bridging’) en ook zo de scheurvoortgang vertragen.
Transformatievertaaiing
Aluminiumoxide is één van de meest gebruikte technisch-keramische materialen. In de zuivere vorm is het een sterk maar bros materiaal. In die hoedanigheid voldoet het materiaal goed als elektrische isolator in bougies van auto’s, in gasontladingslampen langs de snelweg of als versterkende vulstof voor kunststoffen.
Door zo’n 15 volumeprocent zirkoonoxide toe te voegen neemt de taaiheid van aluminiumoxide toe, en dat maakt het materiaal nog meer geschikt
Technische keramiek
voor toepassing in bewegende pomponderdelen of lagers, maar ook als implantaat in je lichaam (bijvoorbeeld gebitskronen) of als snijgereedschap. Het geheim achter zirkoonoxide-vertaaid aluminiumoxide (oftewel ZTA, de afkorting voor Zirconia Toughened Alumina) is transformatievertaaiing. Aluminiumoxidepoeder wordt daarbij gemengd met 15 volumeprocent zirkoonoxidepoeder, dit mengsel wordt in de gewenste vorm gebracht en opgewarmd. Rond 1170 °C wordt de monokliene kristalstructuur van zirkoonoxide omgezet in de tetragonale structuur. Bij de overgang van monoklien naar tetragonaal neemt het volume van het zirkoonoxide met zo’n 4 procent af. Bij verdere verwarming sinteren poederdeeltjes rond 1600 °C
aan elkaar, en als het voorwerp een paar uur bij deze hoge temperatuur blijft dan sintert het dicht. Bij afkoelen wil het tetragonale zirkoonoxide bij 1170 °C zich weer omzetten naar de monokliene structuur. De omringende aluminiumoxide matrix verzet zich echter tegen de volumevergroting die gekoppeld is aan deze transformatie, zodat de transformatie wordt onderdrukt. Het zirkoonoxide is nu metastabiel: het heeft nog de tetragonale structuur, maar wil het liefst overgaan naar de monokliene structuur die bij de lage temperatuur past. Als het ZTA nu een trekbelasting ondergaat, en er ontstaan bij een grote belasting scheuren in het materiaal, dan treft zo’n scheur op een gegeven moment een zirkoonoxidedeeltje. Dit deeltje krijgt
(Foto: Gimex Technische Keramiek BV)
Keramische membranen (Foto: Deltapore/CoorsTek)
nu de ruimte om zich alsnog om te zetten naar de monokliene structuur, en neemt daarbij 4 procent in volume toe. De trekspanning aan de scheur wordt tegengewerkt door de drukspanning van het grotere volume, en de scheur stopt verder met groeien. Het transformerende zirkoonoxidedeeltje is een hindernis geworden voor de zich voortplantende scheur door het aluminiumoxide. Met andere woorden: het materiaal is taaier geworden.
Keramische matrixcomposieten
Keramische matrixcomposieten zijn de keramische tegenhangers van kunststof composieten en bestaan uit lange keramische of koolstofvezels die ingebed zijn in een eveneens keramische matrix. Koolstofvezelversterkte siliciumcarbide composieten (C/SiC) zijn hiervan typische voorbeelden, die hun toepassing vinden in hoogwaardige keramische remschijven voor auto’s. De combinatie van vezels met matrix zorgt voor taai breukgedrag. In het matrix-gedeelte kunnen tijdens gebruik wel scheurtjes ontstaan, maar de voortgang van deze scheurtjes wordt gehinderd door de vezels. Het grensvlak tussen de vezel en de matrix is hierbij cruciaal. Dit grensvlak bestaat uit een coating die op de vezel is aangebracht voordat deze tot de ‘preform’ wordt geweven. Voor C/SiC composieten of SiC/SiC composieten (met lange vezels gemaakt van siliciumcarbide) kan zo’n coating uit zachte koolstof of boornitride bestaan, die met CVD op de vezel is aangebracht. Deze coating vormt bewust
Technische keramiek
Enkele technisch-keramische materialen met hun typische toepassing
aluminiumoxide slijtonderdelen, implantaten, verlichting, optisch aluminiumnitride substraat voor compiterchips
zirkoonoxide zuurstofsensor, brandstofcel
siliciumcarbide precisie-onderdelen, harde materialen
siliciumnitride lagers
hydroxylapatiet coating op medisch implantaat
lood-zirkonaat-titanaat (achteruitrijd)sensoren
bariumtitanaat condensator
titaancarbide harde, slijtvaste coating op boortjes
een slechte hechting tussen de vezel en de matrix van de composiet.
Bij belasting van zo’n composiet voorbij het elastische regime gaat eerst het matrix-materiaal scheuren. Deze scheurtjes gaan niet ver, want ze komen op enig moment een vezel tegen. Als de hechting
tussen de matrix en de vezel gering is, dan loopt de scheur verder langs het grensvlak tussen beide. Door deze afbuiging beweegt de scheur zich langzamer voort door het hele materiaal; de composiet is taaier dan het pure (matrix)-materiaal. Als je de composiet nu nog zwaarder belast, dan breken de vezels of trek je de vezels uit de matrix. Ook door de wrijving tijdens deze ‘fiber pull-out’ neemt het materiaal energie op - een ander vertaaiingsmechanisme. Zou er een goede hechting zijn tussen vezel en matrix, dan zou de scheur uit de matrix zo door kunnen lopen in de vezel, en weer terug de matrix in, enzovoorts, zodat het materiaal alsnog bros zou breken.
Toepassingen
Het ‘kraanleertje’ oftewel de sluitring van een kraan was vroeger meestal van rubber gemaakt, en tegenwoordig steeds meer van technische keramiek. Bij de traditionele afdichting drukt een messing stempel een gemakkelijk vervormbare rubberen ring in. Bij moderne kranen schuiven twee volkomen vlakke aluminiumoxide schijven over elkaar heen. Beide schijven bevatten openingen, en als deze precies boven elkaar zitten stroomt het water maximaal door. Als de openingen helemaal niet boven elkaar zitten, dan kan er geen water meer door.
© 2024/2025 Eddy Brinkman, NKV/Betase (Met dank aan Louis Winnubst en Frans van Dijen)
Al2O3 Isolatoren met schroefdraad (Foto: Gimex Technische Keramiek BV)
Technische keramiek
3.1 Additive manufacturing/ 3D-printen van keramiek
Naast traditionele vormgevingstechnieken als persen, slibgieten, tapegieten, extrusie en spuitgieten worden technisch-keramische voorwerpen ook gemaakt met additive manufacturing. ‘Additief’ betekent hier dat je een product vervaardigt door met niets te beginnen en steeds, laagje voor laagje, een product op te bouwen. Dit is vooral geschikt als je producten in kleine series snel en op maat wilt maken zonder (veel) materiaalverlies en derhalve duurzaam. De techniek biedt veel ontwerpvrijheid en leent zich bij uitstek voor complexe producten. Een bekend voorbeeld van additive manufacturing is 3D-printen. Daarnaast zijn er verschillende andere uitingsvormen van ‘additive manufacturing’ om technisch-keramische voorwerpen te maken. Bij selective laser melting (SLM) of selective laser sintering (SLS) bijvoorbeeld, wordt steeds eerst een laagje keramiekpoeder neergelegd, waarna een deel van deze poederdeeltjes selectief met een laser aan elkaar worden gesmolten of gesinterd tot een voorwerp.
‘Materials extrusion’ is vergelijkbaar met gewone extrusie, maar dan op kleine schaal. Hierbij meng je keramisch poeder met een polymere binder tot een pasta die je zodanig verwarmt dat deze goed verwerkbaar is. Vervolgens leg je een sliertje van deze verwarmde pasta met een klein spuitmondje steeds laag voor laag op de gewenste plaats neer. De pasta stolt snel na het aanbrengen van elke laag. Het geprinte voorwerp gaat hierna de oven in om de polymere binder uit te stoken, en gaat daarna de sinteroven in.
Nog een andere vorm van additive manufacturing is stereolithografie, waarbij het keramische poeder wordt gemengd met een vloeibare polymeer die gevoelig is voor ultraviolet licht. In de printer zorgt de printkop dat steeds een dunne laag van deze ‘inkt’ wordt geprint. Na het aanbrengen van elke laag worden specifieke gedeeltes van de UV-gevoelige polymeer belicht met ultraviolet licht, waardoor de belichte gedeeltes uitharden. Hierna gaat de printkop door
Onderzoekers van de Universiteit van Bath hebben een nieuwe manier bedacht om schadelijke stoffen als PFAS uit water te halen. Kern van het proces zijn 3D-geprinte, keramische monolieten van indiumoxide, een materiaal dat PFAS bindt (Bron: 3D-printed indium oxide monoliths for PFAS removal’, https://doi.org/10.1016/j.cej.2024.154366)
met de volgende laag, en deze stappen herhalen zich tot het gehele product geprint is. Ook hierna gaat het product de oven in om de uitgeharde fotogevoelige polymeer te verwijderen, en volgt een sinterstap.
‘Rapid prototyping’ als additive manufacturing methode is al veel langer bekend, namelijk uit de jaren ‘80 van de vorige eeuw toen krachtige computers opkwamen. Met software wordt eerst een virtueel ontwerp gemaakt dat in dunne laagjes wordt verdeeld, en dat vervolgens laagsgewijs door ‘de printer’ wordt vormgegeven tot een fysiek driedimensionaal product. Rapid prototyping en additive manufacturing zijn dan ook naadloos verbonden met CAD-CAMcomputer aided design & manufacturing. Bij rapid prototyping gaat het vooral om zichtvoorwerpen - inderdaad prototypes - snel te maken, om te zien en te voelen hoe een eindproduct eruit gaat zien.
© 2024/2025 Eddy Brinkman, NKV/Betase (Met dank aan Louis Winnubst en Frans van Dijen)
Urban Reef ontwikkelde, 3D-geprinte en gebakken keramische getijden-riffen bestaan uit een complex netwerk van holtes en hebben een ruw oppervlak. Rijkswaterstaat installeerde ze in de Maas om afkalving tegen te gaan en flora en fauna te bevorderen (Foto: Urban Reef)
Technische keramiek
3.2 Keramische membranen
Een membraan is een selectief doorlaatbare scheidingswand waar sommige stoffen wel doorheen kunnen bewegen en andere niet, waardoor je de ‘sommigen’ van de ‘anderen’ kunt scheiden. Sinds de jaren tachtig wordt er gewerkt aan de ontwikkeling van keramische membranen. Nederland speelt hierbij een belangrijke rol. Keramische membranen kunnen in twee hoofdgroepen worden verdeeld:
Dichte membranen, waarbij stoffen selectief door ‘oplossen en diffusie’ door het membraan gaan. Een voorbeeld van een dicht membraan is een gemengd (elektronen en zuurstofionen) geleidend materiaal, bijvoorbeeld voor het verkrijgen van 100 procent zuiver zuurstof uit lucht.
Poreuze membranen, waarbij de selectiviteit van scheiding vooral bepaald wordt door grootte van de poriën van het membraan.
Keramische membranen kunnen gebruikt worden onder extreme omstandigheden in industriële toepassingen, zoals bij hoge temperaturen en/of drukken en bij scheiding van sterk zure, basische of corrosieve oplossingen. Ze kunnen ook gebruikt worden voor scheidingen waarbij ‘agressieve’ organische oplosmiddelen een rol spelen - omstandigheden waar de meeste polymere membranen problemen mee hebben. Daarnaast zijn keramische membranen goed te reinigen en te steriliseren, waardoor ze interessant zijn voor de farmaceutische en voedingsindustrie.
Poreuze keramische membranen hebben in de meeste gevallen een asymmetrische structuur. De basis is een grofporeuze drager, die voldoende mechanische sterkte aan het membraan moet geven. In veel gevallen kan op deze drager niet direct een selectieve scheidingslaag worden aangebracht. De poriegrootte van zo’n scheidingslaag is enkele nanometers of zelfs kleiner dan 1 nm. Daarnaast moet deze scheidingslaag zo dun mogelijk zijn om een zo laag mogelijke
transportweerstand door het membraan te verkrijgen. De dikte van een scheidingslaag is typisch kleiner dan 500 nm. Zo’n dunne laag is moeilijk direct aan te brengen op een grofporeuze drager zonder dat er defecten (microscheurtjes) in de scheidingslaag ontstaan. Daarom worden er één of meerdere tussenlagen aangebracht om de ruwheid van de drager te verlagen.
Voor (poreuze) keramische membranen worden verschillende anorganische materialen gebruikt zoals silica, alumina, titania of zirconia maar ook niet-oxidische materialen, bijvoorbeeld siliciumcarbide.
Tekst: Louis Winnubst, Universiteit Twente (UT)
Geïnteresseerd in de onbegrensde mogelijkheden van keramiek?
Word nu lid van de Nederlandse
Keramische Vereniging (NKV)
Wat doet NKV?
• kennisoverdracht, samenwerking, ontmoetingen en informatie-uitwisseling met andere (keramische) organisaties, instituten en verenigingen, in binnen- en buitenland.
• stimuleren van onderwijs en onderzoek op het gebied van keramische materialen
• contactennetwerk bieden voor de leden
• actief kennis verspreiden over keramiek en keramische materialen
• collectieve promotie van de toepassing van keramiek.
• contacten onderhouden met de European Ceramic Society (ECerS).
Meer weten over lidmaatschap, incl. gratis abonnement KGK en gratis lidmaatschap ECerS? kijk op https://nkv.kncv.nl/ of stuur een email naar: info@ceramics.nl>
Industrieel, keramisch membraan (Foto: Deltapore/CoorsTek)
KERAMISCH JAARBOEK
Glas
GlasGlas is een amorfe (niet-kristallijne) vaste stof. De bekendste verschijningsvorm is het kleurloze glas zoals het voor vensterglas en drinkglazen wordt gebruikt. Dit glas bestaat voornamelijk uit de stof silica of siliciumdioxide (SiO2).
Het materiaal glas oefent al duizenden jaren lang een sterke aantrekkingskracht uit op mensen. De eerste glasproducten dateren uit de vroege oudheid. Tegenwoordig is het een onmisbaar materiaal met ontelbare toepassingen wat te danken is aan de unieke veelzijdigheid van glas. Het is sterk,
1. Grondstoffen
Elk type glas heeft zijn eigen recept, het zogenaamde gemeng-recept. Een glaswol deken heeft een andere samenstelling dan het glas van een wijnglas. En vlakglas heeft een hogere kwaliteit nodig dan een bierflesje.
Het hoofdbestanddeel van glas is zand, siliciumoxide (SiO2). Meer dan 70 procent van het gewicht van een fles of ruit was ooit zand. Bij glasvezel of glaswol is dit circa 60 procent. Het zand moet zo zuiver mogelijk zijn, omdat verontreinigingen veel problemen geven bij het productieproces of omdat het de kleur beïnvloedt. Veel van dit zand wordt gewonnen in België waar het zand erg zuiver is (>99,5 procent siliciumoxide).
Omdat zand pas bij temperaturen van ongeveer 1750 °C smelt, worden er stoffen bijgevoegd die zorgen dat het bij een veel lagere temperatuur smelt. Voor de productie van vlakglas, flessen en tafelglas is dit soda. Dat kan natuurlijke soda zijn of soda die via het zogenaamde Solvay-proces is gemaakt uit zouten en kalksteen. Voor productie van glasvezels wordt het smeltpunt verlaagd met calciumboraat of colemaniet, een calciumboraatrijke delfstof. Soda en boraat smelten bij een veel lagere temperatuur (800 °C) dan zand. Ze vormen een ‘agressieve omgeving’ waarin het zand bij temperaturen van 1450 °C of minder kan oplossen.
Wanneer alleen zand en soda wordt gesmolten is het glas nog kwetsbaar. Om het glas minder gevoelig voor aantasting te maken wordt calciumoxide gebruikt, dit komt uit kalksteen of dolomiet. Voor glasvezel is meer dan 20 procent kalk nodig, voor flessenproductie ongeveer 10 procent en voor vlakglas 1-2 procent.
Een sterkere zuurbestendigheid wordt verkregen door toevoeging van aluminiumoxiden. Aluminium maakt het glas ook sterker. Voor vlakglas is minder dan 1 procent aluminiumoxide genoeg, maar voor glasvezel is circa 20 procent nodig. Aluminium kan uit kaolien/klei worden gehaald, maar bijvoorbeeld
reukloos, vormvast, het zet bijna niet uit, het is transparant en behoorlijk krasbestendig. Het is bestand tegen chemische stoffen en het is gas- en vloeistofdicht. Het kan worden geproduceerd in elke gewenste vorm en kleur en het heeft bovendien luxe esthetische uitstraling.
Het meeste glas wordt vrijwel geheel uit de natuurlijke grondstoffen zand, soda en kalk gemaakt. Daarnaast worden grote hoeveelheden gerecyclede scherven gebruikt.
De grote diversiteit van glas en glasproducten die in Nederland gemaakt wordt, bestaat uit drie hoofdtypen glas. Het meeste glas is natronkalkglas, hieruit wordt bijvoorbeeld tafelglas, verpakkingsglas en vlakglas gemaakt. Producenten zijn Libbey,
Ardagh, OI Manufacturing en AGC Flat Glass. Een tweede type is borosilicaatglas, een type glas dat fijne vervezeling van glas mogelijk maakt, zodat er bijvoorbeeld glasvezel en glaswol uit kan worden gemaakt. Producenten zijn Isover en PPG Fiberglass. Ten slotte wordt in Nederland kwartsglas gemaakt, een type glas dat vrijwel alleen uit zand bestaat. Dit wordt gemaakt bij Signify (voorheen Philips Lighting) voor bijvoorbeeld glazen buizen.
Grondstoffen: afvalglas (Foto: Stichting Duurzaam Verpakkingsglas)
ook uit hoogovenslakken. Een bekend aluminiumhoudend zand is veltspaat of nepheline, dat in Noorwegen en Canada wordt gewonnen.
Als gesmolten glas uit de oven komt zullen er nog veel gasbellen in zitten die bij de chemische reacties tussen grondstoffen zijn ontstaan. Er wordt meestal natriumsulfaat (Na2SO4) gebruikt om dit probleem op te lossen, soms nitraten.
Het natriumsulfaat of de nitraten worden aan het gemeng toegevoegd. Een deel wordt opgenomen in het glas en het restant vormt bellen die opstijgen in het vloeibare glas. Deze zuiveren de glassmelt door de andere (kleinere) gasbellen met zich mee te nemen. Toevoeging van koolstof kan dit proces versnellen of vertragen. Door dosering van koolstof kan beter bepaald worden waar in de oven het glas gezuiverd wordt. Gebeurt dat te vroeg dan is het
Glas
glas nog te koud; te laat betekent dat de bellen geen tijd meer hebben om op te stijgen en dus in het eindproduct terecht komen. Door kleine hoeveelheden metaaloxiden toe te voegen kan glas worden gekleurd: groen (chroomoxide), paars (mangaanoxide), bruin (ijzeroxide) en vele andere.
Bij alle glasproductieprocessen in Nederland wordt een bepaalde hoeveelheid glasscherven gebruikt; in sommige producten zoals groen verpakkingsglas wordt wel tot 90 procent. Scherven vormen een secundaire grondstof die primaire grondstoffen kan vervangen. Glas is in die zin eindeloos te recyclen met behoud van kwaliteit.
2. Productie
De productie van glas bestaat uit drie stappen: mengen en grondstof voorbereiden, smelten en conditioneren en vormgeven.
2.1 Mengen en grondstof voorbereiden
Het voorbereiden van de grondstoffen is een zeer belangrijke stap in het productieproces. Glas bestaat voor een groot deel uit zand en andere stoffen. Er zijn echter ook grondstoffen die maar in kleine hoeveelheden voorkomen (<1 procent).
De benodigde kwaliteit, vorm, kleur en de functies die het glas moet vervullen zijn bepalend voor het recept. Elk type glas heeft dan ook zijn eigen ‘gemengrecept’.
Na het afwegen van de grondstoffen moeten ze goed gemengd worden om zo een uniforme kwaliteit van het uiteindelijke product te krijgen. In het verdere proces vindt er namelijk geen menging meer plaats. Slecht mengen heeft veel gevolgen voor het vormgeefproces. Na het afwegen en mengen worden de grondstoffen naar de oven gebracht.
2.2 Smelten
Het smelten moet snel, zeer zorgvuldig, energie-efficiënt, met lage emissies en tegen zo laag mogelijke kosten gebeuren en moet leiden tot een kwalitatief hoogstaand product.
Tijdens het smelten worden temperaturen gehaald van boven de 1600 °C. Waar de temperatuur het hoogst is vindt het zogenaamde louterproces plaats, waarbij belletjes uit het glas worden verwijderd. Na het louteren wordt de temperatuur afgebouwd en wordt het glas naar het vormgeefproces geleid. Afhankelijk van de toepassing (flessen, glazen, ruiten, enz.) daalt de temperatuur tot rond de 1100 °C.
2.3 Vormgeven
Na het vormgeven is het belangrijk dat het glas gelijkmatig en gecontroleerd wordt afgekoeld. Als glas aan de buitenkant sneller afkoelt dan de binnenkant, ontstaat er interne spanning en kan het bij beschadiging in vele kleine stukjes uiteen spatten.
Voor verschillende soorten glas - verpakkingsglas, glasvezel, tafelglas, glaswol, vlakglas en speciaal glas - is het productieproces verschillend.
2.3.1 Verpakkingsglas
De glasstroom stroomt vanuit de oven via verschillende kanalen (feeders) naar vlak boven de glasmachines. Daar wordt ze in kleine cilinders geknipt waarna de zogenaamde druppels in de machine vallen. De machine is opgedeeld in drie delen: de voorvormzijde, de navormzijde en het uitnemen.
In de voorvormzijde wordt met behulp van een pegel of met lucht een gat gemaakt in de druppel, hierbij wordt direct de kop gevormd. De druppel gaat daarna naar de navormzijde waar met behulp van lucht de druppel wordt opgeblazen in een vorm. De fles wordt daarna uit de vorm genomen en koelt verder af, het glas is namelijk op dit moment nog ongeveer 600 °C. Om alle spanningen uit het materiaal te halen, worden de flessen door een koeloven geleid. Deze oven houdt de flessen tijdelijk op een hoge temperatuur
zodat het glas alle spanningen kwijtraakt. Hierna worden de flessen geïnspecteerd op allerlei verschillende fouten (scheurtjes in het glas, wanddikte, inhoud, enzovoorts) waarna de flessen worden ingepakt op een pallet. Verpakkingsglas wordt in Nederland gefabriceerd in vijf fabrieken van de bedrijven O-I en Ardagh.
2.3.2 Glasvezel
Glasvezels worden onder meer gebruikt in glasvezelversterkte composieten, die op hun beurt wee zijn terug te vinden in alledaagse toepassingen zoals auto’s, wasmachines, elektrisch gereedschap, windmolens en vliegtuigen. Omdat het een sterk, duurzaam en lichtgewicht materiaal is, is het een goede, milieuvriendelijke vervanging van staal en aluminium.
De belangrijkste grondstoffen voor glasvezel-productie zijn kwartszand, klei met hoog gehalte aluminiumoxide en kalksteen. De grondstoffen worden in de juiste verhoudingen gemengd en vervolgens in een oven bij een temperatuur van 1400 °C omgesmolten tot vloeibaar glas. Via een louterzone (refiner), stroomt het glas naar de voorhaarden. Het glas verlaat deze voorhaarden via elektrisch verwarmde spinplaten.
Door met een paar honderd km/uur aan het vloeibare glas te trekken, ontstaan ragfijne glasdraden vlak voor dat het glas stolt. Tijdens het opwikkelen van de glasdraden wordt een bindmiddel toegevoegd. Deze glasdraden worden vervolgens geassembleerd en in kleine stukjes gehakt tot glasvezel. Glasvezelproducten worden in de kunststofindustrie gebruikt voor het verstevigen van kunststoffen.
PPG Industries Fiber Glass maakt op de Nederlandse locatie in Hoogezand, gesneden glasvezels voor de versterking van kunststoffen. In 2016 is PPG Hoogezand overgenomen door NEG.
2.3.3 Tafelglas
Het machinale productieproces lijkt sterk op het verpakkingsglasproces. De meeste drinkglazen worden vaak op dezelfde manier geproduceerd als flessen.
Productie verpakkingsglas (Foto: Stichting Duurzaam Verpakkingsglas)
De luxere wijnglazen mogen echter geen deelnaad op het glas hebben zitten. Om dit te bereiken worden de voet van het glas en de kelk in verschillende mallen gemaakt. Hier wordt het glas in rondgedraaid zodat er geen naden ontstaan. Wanneer het glas stevig genoeg is worden de twee delen aan elkaar gesmolten door het plaatselijk te verwarmen. Ook worden de overtollige gedeeltes van het glas verwijderd, de glazen worden door een koeloven geleid om spanningen uit het glas te halen. Hierna worden de glazen vaak automatisch nagekeken maar handmatig ingepakt door de vele afwijkende vormen. De tafelglasfabriek in Leerdam (Libbey) maakt zogeheten voetglazen. Die maakt ze razendsnel op een aantal productielijnen. Per lijn worden zo’n 150.000 glazen per dag gemaakt.
2.3.4 Vlakglas
Vlakglas heeft tal van mogelijkheden om grote hoeveelheden energie te besparen in de gebruiksfase, wanneer het voorzien wordt van coatings die het extra eigenschappen geeft zoals zonwering, of isolatie. Vlakglas werd tot juli 2012 in Nederland gefabriceerd door AGC. De crisis heeft er echter voor gezorgd dat de plant niet meer produceert maar stand-by staat.
Het principe van vormgeving van vlakglas is gebaseerd op drijven. Vlakglas wordt daarom ook wel floatglas genoemd. Na de smeltoven wordt het vloeibaar glas over een bad van vloeibaar tin gegoten, waar het drijft of ‘float’ naar het andere eind van het tinbad. Intussen daalt de temperatuur van het glas geleidelijk van 1100 °C tot 600 °C. Aan elke kant trekken de ‘top rollers’ het glas tot de gewenste dikte en breedte.
Aan het einde van het tinbad heeft het een min of meer vaste vorm en wordt door een koelgalerij getrokken om de spanningen eruit te halen zodat er geen risico op breuk ontstaat. Na de koeling wordt het glaslint geïnspecteerd door een optische laser op eventuele afwijkingen zoals ongesmolten gemeng. Het glaslint wordt daarna automatisch in bladen van grote afmetingen (6 x 3,21 m) gesneden. Deze bladen worden daarna volautomatisch per bestelling verdeeld, op grond van de kwaliteitseisen van de klant. Ook kunnen de glasplaten verschillende coatings krijgen om bijvoorbeeld extra energie te besparen in de gebruiksfase. In de laatste stap plaatsen stapelmachines alles op laadblokken is het verzendklaar.
2.3.5 Glaswol
Belangrijkste grondstoffen voor glaswol zijn glasscherven (>70 procent), kwartszand, soda, kalksteen en bindmiddel. Bij de productie worden de grondstoffen in de juiste verhoudingen gemengd en vervolgens in een oven bij een temperatuur van 1450 °C omgesmolten tot vloeibaar glas. De vloeibare hete massa stroomt na het verlaten van de smeltoven in zeer snel ronddraaiende spinkoppen. Door kleine gaatjes in deze spinkoppen wordt het vloeibare glas naar buiten geslingerd, waarbij lange glaswoldraden ontstaan. Daarna wordt een
bindmiddel toegevoegd aan de draden en worden deze door een transportband naar een hardingsoven gebracht. In deze oven wordt de glaswol uitgehard en tot een pakket met de juiste dikte gemaakt. Vervolgens worden hier platen of rollen van gemaakt. Deze worden ingepakt en zijn dan klaar om de worden gedistribueerd. Glaswol wordt geproduceerd bij Isover in Etten-Leur en wordt zeer breed toegepast als isolatiemateriaal in de gebouwde omgeving en industrie.
2.3.6
Speciaal glas
In plaats van vloeibaar glas op te blazen, kan er ook aan worden getrokken, zodat er een buis ontstaat. Als het glas weer voldoende afgekoeld is, kan de buis worden afgesneden en verder verwerkt. Buizen kunnen van glas of kwartsglas zijn. Kwartsglas wordt gemaakt uit 100 procent zand en om zand te smelten is er een hoge temperatuur nodig van ongeveer 1700 °C. Maar om het te bewerken tot producten moet het glas zeer vloeibaar zijn. Dat gebeurt door de temperatuur te verhogen tot zo’n 2200 °C. Om deze temperaturen te bereiken, zijn speciale ovens nodig. Eenmaal uit de oven verstart het kwartsglas snel. Het is daardoor een heel nauwkeurig en snel proces van vormen en koelen. Het zogenaamde Danner-proces is een veelgebruikte techniek om buizen te trekken van het hete vloeibare glas.
Bij Philips Lighting in Winschoten staan ovens die glazen en kwartsglazen buizen maken voor onder meer verlichting in auto’s, projectoren, UV-apparatuur en dergelijke. In 2016 is Philips Winschoten overgenomen door Qsil. Buisglas kent een iets ander vormgevingsproces dan vlakglas, flessenglas en glasvezels.
3. Recycling
Inzet van scherven in het proces bespaart niet alleen grondstoffen. Hergebruik van scherven maakt het proces ook een stuk energie-efficiënter. Er is ongeveer 25 procent minder energie nodig om scherven te smelten dan grondstoffen.
Nederland heeft met circa 90 procent een van de hoogste inzamelpercentages afgedankt verpakkingsglas en de Nederlandse verpakkingsglassector zet inmiddels meer dan 65 procent hergebruikte scherven in haar productieproces in. Dit is fors hoger dan elders in Europa.
Stichting Duurzaam Verpakkingsglas (SDV) ondersteunt partijen die bij de inzameling van verpakkingsglas betrokken zijn om tegen zo laag mogelijke kosten en een zo hoog mogelijk milieurendement glas retour te krijgen in de productieprocessen.
Minder bekend, maar zeer uniek in de wereld is het inzamelsysteem voor vlakglas in Nederland. Op initiatief van glasproducenten en -handelaren is in 2003 in Nederland een systeem opgezet voor inzamelen en recyclen van vlakglasafval. Het wordt uitgevoerd door Stichting Vlakglas Recycling Nederland (VRN) en betaald via een verwijderingsbijdrage op isolerend dubbelglas.
Het opwerken van ingezameld glas tot geschikte grondstof voor de glasindustrie gebeurt in gespecialiseerde bedrijven.
Tekst: Vereniging van Nederlandse Glasfabrikanten, VNG
Productie vlakglas (Foto: AGC )
Materiaalkeuze wordt ook voor de GWW steeds belangrijker. In de eerste plaats stellen opdrachtgevers steeds scherpere eisen aan duurzaamheid en milieuprestaties (zoals carbon footprint en cradle to cradle). En daarnaast leggen grote, opdrachtgevende partijen meer en meer verantwoordelijkheid bij de markt. Precies daar liggen kansen. Door te kiezen voor slimme, duurzame innovatieve materialen is het voor marktpartijen steeds beter mogelijk zich te onderscheiden. Innovatieve Materialen kan daarbij helpen.
Innovatieve Materialen gaat over materiaalinnovatie in het algemeen, maar is speciaal gericht op de civieltechnische sector, bouw, architectuur en design.
Circulariteit
Innovatieve Materialen besteedt veel aandacht aan ontwikkelingen op het gebied van duurzame, innovatieve materialen en/of de toepassing daarvan in bijzondere constructies. Maar ook circulariteit, milieufootprint en hergebruik zijn regelmatig terugkerende onderwerpen.
Verspreiding
Het tijdschrift wordt verspreid onder civieltechnici, ingenieurs- en adviesbureaus, uitvoerende en opdrachtgevende organisaties in de bouw en GWW, plus verspreiding via het intranet van Rijkswaterstaat.
De lezers zijn overwegend van WO/HBO+ niveau.
Innovatieve Materialen is een digitaal tijdschrift. Het wordt als zodanig verspreid via ons eigen platform, maar ook via onze partners.
(zie www.innovatievematerialen.nl)
Video
Voordeel van die digitale vorm is bovendien dat er allerlei informatie in wordt gepresenteerd, die niet of moeilijk in een papieren tijdschrift kan worden opgenomen, zoals rapporten, dissertaties en videomateriaal.
Innovatieve Materialen verschijnt zowel in het Nederlands als in de Engelse taal.
Interesse in een gratis en vrijblijvend kennismakingsexemplaar?
Stuur een mailtje naar: info@innovatievematerialen.nl
Innovatieve Materialen
SJP Uitgevers Kalkhaven 53 4201 BA Gorinchem tel. (0183) 66 08 08 www.innovatievematerialen.nl
KERAMISCH JAARBOEK 2024/25
Keramische organisaties in Nederland
Ontwikkelingen
2024: ‘Een jaar van uitdagingen’ (alweer)
2024 was (net als 2023) een lastig jaar voor de bouwbranche. Oorlogen in Oekraïne en het Midden-Oosten, onzekerheid over de conjunctuur, energie- en grondstofprijzen en twijfels aan de consistentie van het overheidsbeleid waren volop aanleiding voor nervositeit binnen de bouw en de bouwkeramische industrie. Vooral dat laatste - de rol van de overheid - is opvallend. Al jaren lang ziet de overheid kans om een aantal grote problemen niet op te lossen, zoals de stikstofproblematiek, woningschaarste, PFAS, waterkwaliteit en energietransitie; allemaal onderwerpen die de bouwbranche en de toeleverende industrie direct of indirect raken. En dat is voor de bouwsector op z’n zachts gezegd een uitdaging.
In het voorjaar van 2024 gepubliceerde jaarverslag van de vereniging Koninklijke Nederlandse Bouwkeramiek staat dat fabrikanten van bouwkeramiek worstelden in 2023 met de gevolgen van uitblijvend overheidsbeleid om de energietransitie, de stikstofaanpak en de bouwproductie te versnellen. ‘De sector blijft positief, omdat het bewezen heeft zich altijd aan veranderende situaties te hebben kunnen aanpassen’, zei voorzitter Nienke Homan bij de publicatie van het KNB-Jaarverslag 2023. Fabrikanten van baksteen, kleidakpannen en keramische tegels maken zich zorgen over een snel veranderend klimaat, en willen ook meehelpen om klimaatverandering te stoppen. Dat doen ze bijvoorbeeld met slankere, smallere en slimmere producten, andere kleirecepturen en met procesinnovaties. De grootste stap moet komen van de transitie naar duurzame alternatieven voor aardgas. Juist daar lagen ook in 2023 de grootste obstakels. Om in Nederland te kunnen en blijven investeren is betrouwbaar en consistent overheidsbeleid volgens KNB wel een voorwaarde. De sector maakt zich daar zorgen over. Realisatie van de ambitieuze bouwdoelen van het begin 2022 aangetreden Kabinet smoorden in een vroegtijdige val anderhalf jaar later. Ook zonder die val heeft de sector te veel ‘tegenwind’ voor de bouw van 900.000 nieuwe woningen tot 2030. De oorzaken zijn legio: sterk opgelopen arbeids-, materiaal-, ontwikkel- en bouwkosten, hogere rente, stagnerende vergunningverlening, planologische redenen maar ook tegenvallers op het gebied van
stikstof, netcongestie en wateraansluitingen. Het is terug te zien in de cijfers. De totale bouwproductie steeg in 2023 weliswaar licht, die van de productie van nieuwe woningen kromp (-7 procent).
Energietransitie
De keramische industrie, een energie-intensieve sector waar al veel is gedaan op het gebied van duurzaamheid, staat voor de niet geringe opgave om zoveel mogelijk klimaatneutraal te produceren. Met de inzet van alternatieve brandstoffen in het keramische bakproces kan het gebruik van aardgas binnen de keramische industrie worden teruggedrongen en kan invulling worden gegeven aan de vraag naar verdere verduurzaming. Op initiatief van de KNB, met financiële ondersteuning door de provincie Gelderland, is in 2019 opdracht verleend aan TCKI om te onderzoeken wat de invloed is van het stoken met duurzame alternatieve brandstoffen op de procesvoering, het uiterlijk en de kwaliteit van verschillende keramische (bouw)materialen. Onderzocht zijn het gebruik van biopropaan, biogas en waterstof.
Parallel aan het onderzoek naar duurzame alternatieven voor aardgas, is door TCKI ook gekeken naar de inzet van microgolf-ondersteund stoken (‘Microwave-Assisted Gas Firing’, MAGF) bij het bakproces en met name in het opwarmtraject van metsel- en straatbakstenen en dakpannen. Toepassing van MAGF betekent een gedeeltelijke elektrificatie van het stookproces en een vermindering van het gasverbruik. Hierbij kunnen de producten door de interactie tussen de microgolven en de klei, van binnenuit worden opgewarmd. Hierdoor ontstaan minder spanningen in de producten en kan sneller worden opgewarmd. Zodoende kan niet alleen het gebruik van aardgas, maar ondanks het toenemend elektriciteitsverbruik, mogelijk ook het totale energieverbruik worden gereduceerd. Onderzocht is of deze techniek succesvol kan worden ingezet, en welke besparingen in de praktijk kunnen worden verwacht. Het behoud van uiterlijke en kwalitatieve kenmerken van de verschillende keramische producten, en de spreiding daarin, is hierbij opnieuw een belangrijk uitgangspunt geweest. Hoewel het mogelijk is om met toepassing van MAGF
Productie bakstenen 2023
Na enkele jaren van lichte groei daalde de afzet van de Nederlandse metselbaksteen in 2023, verklaarbaar, met maar liefst 35 procent. Resultaat was een afzet van net iets meer dan 600 miljoen WF. Dat is een historisch dieptepunt. De afzetdaling deed zich voor zowel binnenlands (-32 procent) als buitenlands (-39 procent). Dat laatste is in overeenstemming met de Europese stagnatie op woningnieuwbouwmarkten.
In 2023 beïnvloedde de terugval in het bouwvolume ook de straatbaksteenmarkt. Ondanks de moeizame marktsituatie schatten opdrachtgevers en ontwerpers de esthetische en duurzame voordelen van straatbaksteen echter nog steeds op waarde. Het belang van circulariteit en waarde behoud nam toe en daar profiteerde straatbaksteen wezenlijk van.
KERAMISCH JAARBOEK 2024/25
Keramische organisaties in Nederland
Ontwikkelingen
Versnellingsplan Verduurzaming Keramische Industrie
De Nederlandse keramische industrie wil verduurzamen. Het wil de CO2-uitstoot in 2030 met 55 procent hebben verminderd; liefst meer en het liefst eerder. Samen met kennisinstellingen en ketenpartners, investeert de sector in innovatie en opschaling van technieken die de basis leggen voor de toekomst. Verduurzaming is een essentieel onderdeel van een visie op die toekomst. Bakstenen, keramische dakpannen en keramische tegels zijn op zich al heel duurzaam. Denk aan de lange levensduur, het ontbreken van onderhoudsbehoefte en het feit dat het materiaal in de kern volledig circulair is.
Onlangs verscheen het Versnellingsplan Verduurzaming Keramische Industrie van KNB: een visie van de sector, gericht op verduurzaming en behoud daarvan in de toekomst. Het toont waar de sector voor staat, wat het biedt, welke opgaven de diverse transitieroutes kennen, wat de sector daar zelf aan kan doen en doet, maar ook waar het anderen zoals de overheid voor nodig heeft. Volgens KNB kan de keramische industrie in Nederland direct en met een fossielvrije energiebron, in grote series en lokaal, een bouwmateriaal leveren dat nauwelijks of geen broeikasgasvoetafdruk meer heeft. Het is bovendien circulair, gemaakt van een lokaal beschikbare hernieuwbare grondstof, gaat levenslang mee en biedt Nederland een betrouwbare en bovenal mooie leefomgeving voor vandaag en in de verre toekomst.
Het KNB Versnellingsplan is te downloaden via de website van KNB: https://www.knb-keramiek.nl/nieuws/versnellingsplan-verduurzaming-keramische-industrie/
aanzienlijke besparingen op het gasverbruik, maar ook op het totale energieverbruik te realiseren, vraagt de implementatie daarvan op industriële schaal momenteel om te hoge investeringen en om een forse uitbreiding van het elektriciteitsnetwerk. Los daarvan zal het implementeren van de MAGF-techniek op termijn het meest realistisch zijn in een bedrijf dat stookt in periodieke ovens, bijvoorbeeld voor de productie van gesmoorde dakpannen. De consequenties van het implementeren van de techniek in smoorprocessen, maar ook andere technische onzekerheden, zullen dan wel verder moeten worden onderzocht. De verwachting is dat andere manieren van het elektrificeren van het stookproces een beter investeringsrendement opleveren dan de toepassing van MAGF. Onderzoek dient verder uit te wijzen welke elektrische stooktechnieken haalbaar zijn met behoud van de productuiterlijk en -kwaliteit. Daarnaast zijn er ook mogelijkheden om niet alleen het stookproces maar ook andere onderdelen van het productieproces te elektrificeren. De kansen en mogelijkheden dienen per situatie afzonderlijk beschouwd te worden, rekening houdende met de beschikbare stroomcapaciteit.
Deze onderzoeken zijn onderdeel van een breder palet aan mogelijke energie-transitieopties voor keramische bedrijven zoals opgenomen in de Technology Roadmap Bouwkeramiek 2030 (www.knb-keramiek.nl/media/268631/ technology-roadmap-bouwkeramiek-2030-online.pdf). Diverse studies en onderzoeken leiden binnen de sector momenteel tot een focus op de inzet van warmtepomptechnologie voor het verduurzamen van het droogproces, elektrificatie van met name dunnere producten en de ontwikkeling van flexibele waterstofbranders met een minimale toename van stikstofoxidenemissie. Uitdaging voor de sector is evenwel dat de nieuwe, groene energiebronnen (waterstof, groene stroom) eerst wel op de fabriekslocatie beschikbaar moeten komen. Er wordt door alle partijen gewerkt aan dit zo snel mogelijk te realiseren, maar de praktijk blijkt vooralsnog weerbarstig.
Vier kwartalen van krimp ING signaleerde in de zomer dat in de voorafgaande vier kwartalen de bouwproductie afnam. In de eerst drie maanden van 2024 was de daling het grootst en kromp de bouwproductie met -3,5 procent ten opzichte van het voorgaande kwartaal. Daarmee kwam overigens aan een lange periode van groei ten einde. De inschatting was dat de bouwproductie in 2024 met circa 3 procent krimpt, vooral door de flinke neergang in het eerste kwartaal. De nieuwbouwproductie heeft in 2024 nog last van eerdere teruggelopen vergunningverlening en dalende verkopen in 2023. In 2025 verwacht ING dan enig herstel zijn door vooral een weer aantrekkende nieuwbouw van woningen.
2025 overgangsjaar, maar dan wordt het beter
Ook het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) verwacht herstel in 2025. In haar rapportage ‘Verwachtingen bouwproductie en werkgelegenheid 2024’
noemt het EIB 2025 een overgangsjaar, waarbij de woningnieuwbouw de belangrijkste groeisector vormt. Dat komt volgens het EIB door een gematigd economisch herstel en de (wellicht) stabiele tot licht dalende rente. Op middellange termijn zijn de vooruitzichten voor de bouw volgens het Instituut zelfs vrij gunstig. De totale huizenproductie kan in de periode 2026-2028 jaarlijks met ongeveer 2,5 procent groeien. Dit betekent dat het productieniveau in constante prijzen meer dan 100 miljard euro zal bedragen. Deze groei wordt breed gedragen, met vooruitgang in woningbouw, utiliteitsbouw en infrastructuur. Dit is echter alleen mogelijk als de economie verder herstelt en de rente stabiel blijft of zelfs daalt.
Bij nieuwbouwwoningen is het niet ondenkbaar dat het aantal verleende vergunningen stijgt naar ongeveer 75.000 per jaar, wat 25 procent meer is dan het afgelopen jaar. Daardoor kan ook het aantal opgeleverde woningen toenemen tot meer dan 72.000 per jaar. Inclusief onzelfstandige wooneenheden kan dit oplopen tot ongeveer 78.000 per jaar.
Toch blijft de oorspronkelijke doelstelling van het kabinet - 100.000 woningen per jaar - volgens het EIB ook op de middellange termijn buiten beeld. Zelfs als 10.000 woningen per jaar via transformaties worden toegevoegd, wordt dit doel niet gehaald. Het cumulatieve doel om binnen 10 jaar één miljoen woningen te realiseren lijkt al helemaal onhaalbaar. De afgelopen jaren is het aantal gerealiseerde woningen namelijk structureel te laag om dit doel te bereiken.
Vraagtekens
ABN Amro signaleert in haar Sectorprognose Bouw, juli 2024, iets soortgelijks. In haar prognose constateert de bank dat het kabinet de woningbouwplannen lijkt te willen oplossen door het - niet werkende - beleid voort te zetten. ABN Amro schrijft: ‘Het kabinet is ook van plan korte metten te maken met het stikstofdossier, nog altijd een beperkende factor voor de bouw. Vanuit de sector worden echter terechte vraagtekens gezet bij de haalbaarheid hiervan, aangezien Nederland dient te voldoen aan EU-regels en er op landbouw ook geen ambitieuze plannen om stikstofuitstoot te verlagen in het verschiet liggen.’ Er zijn volgens ABN Amro meer problemen voor de bouw, zij het uit totaal andere hoek; aansluitingen op het water- en elektriciteitsnet bijvoorbeeld. ‘Extra beperkende factoren zijn een gebrek aan beschikbare bouwlocaties en problemen bij het krijgen of uitbreiden van de elektriciteits- en wateraansluiting, schrijft ABN afgelopen zomer. ‘Waar netcongestie al langer een barrière vormt, dreigt ook een wateraansluiting niet meer vanzelfsprekend te worden. Doordat drinkwaterkwaliteit in heel Nederland onder druk staat, moeten nieuwe winningsplekken worden gerealiseerd. Dit is een langdurig proces, mede door personeelstekorten bij de uitvoerende vergunningsinstanties. Deze ontwikkelingen werpen een extra horde op bij de nieuwbouw van bedrijfsgebouwen, hetgeen de productiegroei in de komende jaren zal beperken.’ Dat is niet alles. Een ander waterprobleem is dat het oppervlakte- en grond-
Ontwikkelingen
KGK Jaarboek 2024/2025
Keramische organisaties in Nederland
Ontwikkelingen
water van slechte kwaliteit is. Onder invloed van Europese wetgeving, de Kaderrichtlijn Water (KRW), wordt het minder makkelijk om een omgevingsvergunning te krijgen. De bouwsector zal volgens ABN Amro maatregelen moeten nemen om projecten te kunnen laten doorgaan, zoals het behandelen van vervuild grondwater en ervoor zorgen dat er minder bronbemaling nodig is.
Tekenen van herstel
Ook al blijven veel problemen onopgelost, toch zijn er tekenen van herstel, en niet alleen door de genoemde opleving van de conjunctuur en de wellicht dalende rente, maar ook een voorzichtig herstel van vertrouwen en een oplevende bouwmaterialen sector helpen daarbij.
‘Ondanks de recente krimp zijn bouwers over het algemeen nog steeds optimistisch.’ schreef ING afgelopen zomer in een prognose over de bouwsector. ‘Het ondernemersvertrouwen is in de sector wel gedaald ten opzichte van 2022 maar is vanaf eind 2023 weer enigszins opgeveerd ondanks de terugvallende volumes. Hiervoor zijn ook goede redenen omdat de eerste tekenen van herstel zichtbaar zijn.’
ING ziet bijvoorbeeld dat aan het begin van de bouwketen en bij projectontwikkelaars de eerste tekenen van herstel zichtbaar zijn. Zo nam de productie van onder andere beton, cement en bakstenen in de eerste vier maanden van 2024 licht toe, na een krimp van meer dan 15 procent in 2023. De ING analisten verwachten echter dat door het lage volume begin 2024 ten opzichte van heel 2023 de bouwmaterialenindustrie echter in heel 2024 toch nog even een volumedaling zal laten zien.
Vertrouwen bouwsector laag maar verbetert
Vertrouwensindex Nederlandse bouwsector, Seizoensgecorrigeerd t/m juni 2024
Kunstmatige Intelligentie: game-changer?
Volgens ABN Amro staat de bouwsector aan de vooravond van een revolutie door de snelle ontwikkeling van kunstmatige intelligentie (AI). Bouwprocessen zullen structureel veranderen. Dat biedt kansen en uitdagingen, maar waarbij de menselijke kant vooral niet moet worden vergeten.
De opkomst van AI betekent volgens de bank voor de bouw een versnelling van de ‘twin-transitie’, het tegelijkertijd plaatsvinden en op elkaar inwerken van de digitale transitie en de duurzaamheidstransitie. AI kan onderhoud aan gebouwen efficiënter en duurzamer maken door het te koppelen aan drone-inspecties. Ook optimaliseert AI projectplanningen en voorspelt het knelpunten. Door complexe data te analyseren, versnelt AI besluitvorming, verbetert het veiligheid, en maakt het projecten nauwkeuriger en duurzamer.
De inzet van AI vraagt echter niet alleen om technologie, maar ook om een cultuurverandering. Digitaal bewustzijn moet in alle lagen van een organisatie aanwezig zijn. Werknemers moeten het nut van data en AI begrijpen en omarmen, zeker nu Europese regelgeving bedrijven verplicht inzicht te geven in de impact van hun activiteiten op mens en milieu. Slimme technologie kan hierbij ondersteunen.
De bouw loopt achter in technologie-adoptie en heeft moeite om personeel te vinden, vooral techspecialisten. Volgens de analyse van ABN Amro biedt AI kansen om relevant te blijven, zowel als aantrekkelijke werkgever als door duurzaam te ondernemen. Beginnen met AI is dus noodzaak om als bedrijf relevant te blijven door zowel een aantrekkelijke werkgever te zijn als duurzaam te ondernemen. Nog een twin-transitie dus.
Bron: ‘AI als gamechanger voor de bouw in 2024’, column van Leontien de Waal, sectorbanker Bouw; ABN Amro, januari 2024
Bron: Eurostat, European Commission & ING Research
Arbeidsmarkt
De groei die ABN Amro, ING en het EIB op middellange termijn verwachten, heeft natuurlijk ook invloed op de arbeidsmarkt. Oktober 2024 publiceerde het EIB de rapportage ‘Trends op de Bouwarbeidsmarkt 2024-2028’ waarin het Instituut in de eerste plaats constateert dat de werkgelegenheid in de bouw dit jaar naar verwachting is gestabiliseerd op een niveau van ruim 510.000
Bouwmaterialen
Bouwgroothandels hebben sinds de tweede helft van 2023 te maken met een omzetdaling. Volgens de Hibin Conjunctuurmeting, uitgevoerd door Buildsight, liep die omzetdaling eind 2023 bij vier op de tien groothandels op tot meer dan 6 procent. Ruim de helft van de ondervraagde groothandels actief in de bouw verwacht een omzetdaling, 38 procent een omzetstijging. De matige vooruitzichten zijn het resultaat van problemen verderop in de bouwketen, waardoor de vraag stokt. Met name de omzet uit woningbouw loopt terug.
De magere verwachtingen rondom de utiliteitsbouw betekenen dat vanuit dit segment in de loop van 2025 minder bouwmaterialen worden besteld, wat de omzet van bouwgroothandels raakt. Tegelijkertijd zal de vraag uit de onderhouds- en renovatiemarkt iets aantrekken en neemt ook de vraag vanuit woningbouw in de loop van 2025 weer iets toe. Per saldo zullen de volumes bij bouwgroothandels in 2025 daarom naar verwachting gelijk blijven.
Door de moeilijke bedrijfseconomische omstandigheden zien bedrijven hun financiële gezondheid momenteel als grootste uitdaging, blijkt uit de Hibin Conjunctuurmeting. Op de tweede plaats komen milieunormering en klimaat, stikstof en PFAS, gevolgd door circulariteit en duurzame materialen. Duurzaamheid wordt ook positief ontvangen; meer dan de helft van de bouwgroothandels ziet het aanbieden van een uitgebreider assortiment aan biobased materialen als kans.
Bron: Hardnekkige uitdagingen beperken groei bouwsector Paul Bisschop, Sectorprognose ABN Amro juli 2024: https://www.abnamro. nl/nl/zakelijk/insights/sectoren-en-trends/sectorprognoses/bouw/hardnekkige-uitdagingen-beperken-groei-bouwsector.html
Financiële crisis Corona crisis
KGK Jaarboek 2024/2025
Keramische organisaties in Nederland
Ontwikkelingen
arbeidsjaren. Daarmee stagneert het aantal arbeidskrachten in de bouw na een groei van meer dan 100.000 arbeidsjaren sinds 2013. Ondanks dat bleef er sprake van krapte op de arbeidsmarkt. Sterker nog: het EIB verwacht dat de krapte op de bouwarbeidsmarkt de komende jaren weer zal toenemen. Tegelijk blijkt de afgelopen jaren de arbeidsproductiviteit afgenomen. Kortom, er zijn minder handen beschikbaar om meer te bouwen.
Om aan die mismatch tegemoet te komen ziet het EIB technologische ontwikkeling als belangrijkste positieve factor. Het gaat dan om investeringen in kapitaalgoederen verschuiving van werkzaamheden van de bouw naar de industrie, standaardisatie en prefabricage en digitalisering (zoals BIM).
Technologie
Digitalisering in de bouw neemt toe, maar er is nog veel te winnen, ‘schreef ABN Amro afgelopen maart in een analyse van de Nederlandse bouwmarkt. De bank constateert in die rapportage dat de bouwsector van ons land voor enorme uitdagingen staat. Er is een dringende behoefte aan duurzame gebouwen, maar ook personeelstekort, om nog maar te zwijgen van de eisen die worden gesteld door de energietransitie en beperking van het beslag op grondstoffen. Het lijkt een onmogelijke opgave. Digitalisering zou dus kunnen helpen om de grote opgaven te verwezenlijken en tegelijkertijd duurzaamheid, betaalbaarheid en veiligheid te verbeteren.
Metselrobots, inspectiedrones, industrieel bouwen, slimme sensoren; het zijn allemaal voorbeelden van veelbelovende digitale toepassingen in de bouw die een antwoord zouden kunnen bieden op uitdagingen waar de sector mee kampt. Koplopers in de sector werken al met dergelijke innovaties. Ook uit onderzoek van Bouwend Nederland komt een soortgelijk beeld naar voren. Bedrijven zijn vooral bezig met het digitaliseren van interne processen en minder met nieuwe toepassingen. Een belangrijke verklaring is de sterke fragmentatie van de sector. De Nederlandse bouw bevat bovengemiddeld veel kleine bedrijven, terwijl juist grote bedrijven meer bezig zijn met digitalisering en geavanceerde technieken. Volgens Bouwend Nederland is 22 procent van de grote bedrijven in woningen utiliteitsbouw en infra wel al bezig met nieuwe technologieën. Verder blijkt dat bouwbedrijven digitale systemen vooral inzetten voor Building Information Modeling (BIM) (33 procent), prefab bouwen (19 procent), ketenintegratie (17 procent) en het gebruik van drones (15 procent). Slechts 9 procent geeft aan Big Data-analysetechnieken te gebruiken. Bouwend Nederland stimuleert de introductie van digitalisering en industrialisatie overigens actief, onder meer via de website www.bouwendnederland.nl/ kennis/digitalisering.
Vooral grote Nederlandse bouwbedrijven en voorlopers in het mkb lijken intussen digitalisering en technologische ontwikkelingen te omarmen. Dat blijkt onder meer uit de opmars van industrieel bouwen, waarbij het grootste gedeelte van het bouwproces in de fabriekshal plaatsvindt, met behulp van machines en robots. Het Economisch Instituut voor de Bouw berekende in 2023 dat met industrieel bouwen 35 procent op arbeidskosten kan worden bespaard.
Er zijn geen metselaars, dus metselt de robot maar ‘We hebben robots gewoon nodig’. Dat schreef NRC eind februari 2024 boven een artikel over metselrobotbouwer Monumental uit Amsterdam. De teneur was dat niemand meer metselaar wil worden. Hier niet; maar in de rest van Europa ook niet. Van alle beroepen in Europa is aan metselaars het grootste tekort, blijkt uit onderzoek van het Europese onderzoeksbureau Eures (European Employment Services). In Nederland werken nu naar schatting zo’n 3.500 tot 4.000 metselaars. In 1990 waren dat er volgens NRC nog 26.000. En hoewel er aanvankelijk koudwatervrees bestond over de vraag of robotisering van de bouw misschien wel banen zou kosten is het sentiment aardig veranderd. ‘In de huidige arbeidsmarkt is alle technologie die iets kan overnemen van mensen welkom,’ zegt hoogleraar arbeidsmarkt Ton Wilthagen van de Universiteit van Tilburg in hetzelfde NRC artikel. Volgens Wilthagen zijn niet robots de grote bedreiging, maar de forse personeelstekorten waardoor
momenteel een deel van de samenleving stilvalt. Op dit moment zijn er 410.000 vacatures op slechts 360.000 werklozen en daalt de Nederlandse arbeidsproductiviteit. Daar komt nog bij dat Nederland 900.000 woningen wil bouwen en dat gaat om allerlei reden niet lukken, zei Wilthagen in de NRC, maar de belangrijkste is dat er te weinig mensen beschikbaar zijn. ‘Het is heel simpel’, zei Wilthagen. ‘We hebben robots gewoon nodig.’
Bronnen: Jaarverslag KNB 2023 (mei 2024); ‘Trends op de Bouwarbeidsmarkt 2024-2028’, EIB oktober 2024; Sectorprognose Bouw, ABN Amro, juli 2024, ‘Verwachtingen bouwproductie en werkgelegenheid 2024’, EIB 2024, ‘Flinke krimp bouwproductie in 2024 maar herstel in zicht’, ING juli 2024; Sector udate, ING november 2024; ‘Digitalisering in bouw neemt toe, maar nog veel te winnen’, ABN Amro, april 2024; KGK 2 2024.
Metselrobots
Het idee van een metselrobot is oud. Naar verluidt werd het eerste metseltoestel in 1904 gepatenteerd door de Amerikaan John Thomson uit Chicago onder de naam ‘Bricklaying Machine’, In de afgelopen decennia zijn veel initiatieven genomen om een metselrobot voor op de bouwplaats te ontwikkelen, maar vooralsnog met niet al te veel succes, waarschijnlijk omdat dergelijke robots niet goed inpasbaar zijn een bouwplaatsomgeving. Dat neemt echter niet weg dat er de laatste jaren min of meer veelbelovende ontwikkelingen zijn. Zoals SAM, een afkorting van ‘Semi-Automated Mason’, ontwikkeld door Construction Robotics en gelanceerd in 2015. Hoewel SAM ongeveer 3.000 stenen per dag kan leggen en verschillen tussen de digitale input en de werkelijke omstandigheden kan detecteren en corrigeren, vraagt de machine nog steeds menselijke begeleiding om het te laten werken.
Ondertussen ontwikkelde onderzoekers van het Zwitserse ETH Zurich de zogenaamde ‘In-Situ Fabricator’, die net als SAM in 2015 het licht zag, en meer mogelijkheden zou hebben. September 2020 liet een andere metselrobot van zich spreken: de Hadrian X. Het systeem werd ontwikkeld door het Australische bedrijf Fastbrick Robotics, en metselde vorig jaar in de eerste week van september een bedrijfspand ten zuidoosten van Perth, West-Australië.
(Bron: KGK 2024 nummer 2)
Alfabetische adressenlijst op bedrijfsnaam
A
Adolf Gottfried Tonwerke GmbH
Adolf Gottfried Feldspat GmbH
Tonwerkstrasse 3
D-96269 Grossheirath/Coburg
Duitsland
T +49 9565 797 0
F +49 9565 797 35
E info@gottfried.de www.gottfried.de
B
Betanet Industrial Minerals B.V.
d’ Artagnanlaan 46
6213 CK Maastricht
T (043) 321 45 14
E administratie@betanet.nl www.betanet.nl
Brinkman baksteencentrum
Luttenbergerweg 32
8105 RV Luttenberg
T (0572) - 30 15 65
E info@brinkmanbaksteencentrum.nl www. brinkmanbaksteencentrum.nl
BMI Nederland B.V.
Heeswijk 155
Postbus 29
3417 ZG Montfoort
T (0348) 47 65 00
E infonl@bmigroup.com www.bmigroup.com/nl
BMI Productie Nederland B.V.
Tegelen
Steenweg 29
Postbus 3031
5930 AA Tegelen
T (077) 326 95 00
BMI Productie Nederland B.V. Woerden
Pannenbakkerijen 1
Postbus 502
3440 AM Woerden
T (0348) 43 68 00
C
Caprice-B.V. Steenfabriek Huissenswaard
Scherpekamp 3
6687 ML Angeren
Postbus 48
6690 AA Gendt
T (088) 010 3100
E info@capricebaksteen.nl www.capricebaksteen.nl
Ceratec Technical Ceramics
Poppenbouwing 35
4191 NZ Geldermalsen
T (0345) 58 01 01
E ceratec@ceratec.nl www.ceratec.nl
D
de Beijer Bouwgrondstoffen
Waalbandijk 69
6669 MC Dodewaard
T (088) 4006 300
E info@debeijerbv.com www.debeijerbv.com
De Boer Machines Nederland BV
Bijsterhuizen 2402
6604 LL Wijchen
T (024) 377 22 33
E sales@deboermachines.nl www.deboermachines.nl
Delgromij B.V.
Wanraaij 2
6673 DN Elst
T (024) 348 88 00
E info@delgromij.nl www. delgromij.nl
E
EmcoTherm
M. Moutin, P. Schmitz - GbR
Nerscheider Weg 74
D-52076 Aken, Duitsland
T +49 2408 955 8280
F +49 2408 955 8655
E info@emcotherm.com www.emcotherm.com
ENCI B.V.
Postbus 3233
5203 DE ‘s-Hertogenbosch
T (073) 640 11 70 www.enci.nl
Steenfabriek Engels Helden BV
Steenstraat 8B
5981 AE Panningen
Postbus 7147
5980 AC Panningen
T (077) 306 04 95
E panningen@baksteen.nl www.baksteen.nl
Alfabetische adressenlijst op bedrijfsnaam
Steenfabriek Engels Oeffelt BV
Kruispunt 26
5441 PB Oeffelt
T (0485) 36 14 44
E oeffelt@baksteen.nl www.baksteen.nl
F
Formatec Ceramics
Nobelstraat 16
5051 DV Goirle
T (013) 530 80 80
E info@formateceurope.com www.formateceurope.com
FRONT
Karperweg 41
1075 LB Amsterdam
T (088) 777 4200
E info@stonecycling.com www.front-materials.com
G
Gimex technische keramiek
Grasbeemd 21
5705 DE Helmond
T (0345) 574 255
E info@gimex.nl www.gimex.nl
Interesse in vermelding in deze rubriek?
Neem contact op met de uitgever: 0183 66 08 08; info@kgkmagazine.nl
Goerg & Schneider GmbH u. Co. KG
Guterborn 1
D-56412 Boden
Duitsland
T +49 (0)2602 9273-0
E info(at)goerg-schneider.de www.goerg-schneider.de
Gouda Refractories BV
Goudkade 21
2802 AA Gouda
Postbus 56 2800 AB Gouda
T (0182) 59 14 00
E info@goudarefractories.com www.goudarefractories.com
H
Hendrik Bedrijven Brunssum BV
Waubacherweg 20
6442 PW Brunssum
T (045) 527 04 56
E hendrik@mourik.com www.mourik.com
Hellmich GmbH & Co. KG
Holtkampweg 13 32278 Kirchlengern
Duitsland
E info@hellmich.com
T +49 5223 75770 www.hellmich.com
Helmut Kreutz Mahlwerke GmbH
Helmut-Kreutz-Strasse 35708 Haiger
T +49 (0) 02773 9441-0
F +49 (0) 02773 9441-60
E info@kreutz-mahlwerke.de www.kreutz-mahlwerke.de
IInnalox bv
Trappistenweg 2
5932 NB Tegelen
T (077) 352 50 00
F (077) 354 08 00
E info@innalox.com www.innalox.com
Instalat bv
Bijsterhuizen 2502 6604 LN Wijchen
T (024) 322 55 22
E info@instalat.nl www.instalat.NL
Alfabetische adressenlijst op bedrijfsnaam
Insulcon B.V.
Zilverhoek 4
4651 SP Steenbergen
T (0167) 56 57 50
F (0167) 56 62 63
E info@insulcon.com www.insulcon.com
K
K3 Organisatie
Wanraaij 2
6673 DN Andelst
T (024) 348 88 00
E info@k3.nl www.k3.nl
Steenfabriek Klinkers
Brusselseweg 700
6219 NP Maastricht
E. mail@steenfabriekklinkers.nl
T. +31 (0) 433 478 333 www.steenfabriekklinkers.nl
L LINGL
Lingl Anlagenbau GmbH
Nordstrasse 2
86381 Krumbach
Duitsland
T. +49 (8282) 825 -0
E. lingl@lingl.com www.lingl.com
Steenfabriek Linssen BV
Drievogelstraat 80
6466 GN Kerkrade
Postbus 1006
6440 BA Kerkrade
T (045) 541 12 13
F (045) 541 12 23
E eurosteen@eurobrick.nl www.eurosteen.nl
LouwersHanique B.V.
Energieweg 3A
5527 AH Hapert
T (0497) 33 96 96
F (0497) 38 63 72
E info@louwershanique.com www.louwershanique.com
M
Mesys Industrial Air Systems BV
Molenstraat 27
6914 AC Herwen
T (0316) 24 87 44
F (0316) 24 85 44
E info@mesys.nl www.mesys.nl
Koninklijke Mosa BV
Meerssenerweg 358
Postbus 1026
6201 BA Maastricht
T (043) 368 94 44
F (043) 368 93 56
E info@mosa.com www.mosa.com
N
Naaykens’ Luchttechnische Apparatenbouw BV
Ventilatoren-Filterinstallaties-Afzuiginstallaties
Lovense Kanaaldijk 61
5013 BJ Tilburg
T (013) 542 50 02
E info@naaykens.com www.naaykens.com
Norkem B.V.
Het Voert 7 1613 KL Grootebroek
T +31 (0)228 31 66 88
F +31 (0)228 31 36 04
E infonl@norkem.nl www.norkem.com
Refratechnik Ceramics GmbH
Barkhausener Straße 55
D-49328 Melle
T +49 5427 81 0
F +49 5427 81 102
E ceramics@refra.com www.refra.com
Interesse in vermelding in deze rubriek?
Neem contact op met de uitgever: 0183 66 08 08; info@kgkmagazine.nl
Rieter Morando s.r.l.
Strada Rilate 22, 14100 Asti- Italy
T +39 0141 417311
F +39 0141 417504 info@rietermorando.com www.rietermorando.com
Alfabetische adressenlijst op bedrijfsnaam
Royal Delft/De Porceleyne Fles BV
Rotterdamseweg 196
Postbus 11
2600 AA Delft
T (015) 760 08 00
E info@royaldelft.com www.royaldelft.com
Royal Lovink Industries B.V.
Lovinkweg 3
7061 DT Terborg
T (0315) 33 56 56 E info@lovink.com www.lovink.com
Rodruza-Steenfabriek Rossum BV
Maasweg 1
5328 JH Rossum
Postbus 227
6500 AE Nijmegen
T (0418) 667600
F (0418) 662459
E info@rodruza.nl www.rodruza.nl
Rodruza-BV Steenfabriek ‘De Zandberg’
Polder 8
6691 ME Gendt
Postbus 227
6500 AE Nijmegen
T (0481) 427120
F (0481) 422629
E info@rodruza.nl www.rodruza.nl
Steenfabriek de Rijswaard BV
De Rijswaard 2
5308 LV Aalst
T (0418) 552 221
E info@rijswaard.nl www.rijswaard.nl
Rodruza BV
Wijchenseweg 20 6537 TL Nijmegen
T (024) 329 74 50 E info@rodruza.nl www.rodruza.nl
Steinzeug-Keramo N.V.
Paalsteenstraat 36
B-3500 Hasselt
T +32 11 21 0232
E info@steinzeug-keramo.com www.steinzeug-keramo.com
Stephan Schmidt KG
p/a Mrs. Anett Hümmer
Bahnhofstrasse 92
D-65599 Dornburg
T +49 6436 609-0
F +49 6436 609-049
E info@stephan-schmidt.group www. stephan-schmidt.group
Saarfeldspatwerke
H. Huppert GmbH & Co KG
Kobenhüttenweg 43
D-66123 Saarbrücken
Duitsland
T +49 681 968790
F +49 681 62296
E info@saarfeldspat.de www.saarfeldspat.de
Stafier Holland BV
Marconistraat 35-37
6902 PC Zevenaar
T (0316) 33 27 41
E info@stafier.com www.stafier.com
Steenindustrie Strating BV
Gelmswijk 4
Postbus 28
9665 ZG Oude Pekela
T (0597) 61 39 20
F (0597) 61 39 92
E info@strating.nl www.strating.nl
T
Koninklijke Tichelaar BV
Kalkovens 1
Postbus 11
8754 ZN Makkum
T (0515) 23 13 41
E info@tichelaar.nl www.tichelaar.nl
Vandersanden Group NV
Steenfabriek Tolkamer
Verkoopkantoor Straat
Bijland 5
6916 KA Tolkamer
Postbus 24, 6916 ZG Tolkamer
T +31 (088) 088 55 55
F +31 (088) 088 55 50
E info@vandersanden.com www.vandersanden.com
Vandersanden Group NV
Steenfabriek Spijk
Spijksedijk 24
6917 AD Spijk
T (+31) 0316 56 64 00
F (+31) 0316 56 64 11
E info@vandersanden.com www.vandersanden.com
Vandersanden Group NV
Steenfabriek Kessel
Kanaalweg 1
5995 NX Kessel (L.)
T +31 (088) 088 55 55
F +31 (088) 088 55 50
E info@vandersanden.com www.vandersanden.com
Vandersanden Group NV
Vandersanden Group NV
Steenfabriek Hedikhuizen
Verkoopkantoor Gevel
Bokhovenseweg 8 5256 TC Hedikhuizen
T (+31) 0416 36 96 96
F (+31) 0416 36 96 99
E info@vandersanden.com www.vandersanden.com
Vandersanden Group NV
Steenfabriek Beek
Stationstraat 106 6191 BG Beek (L.)
T +31 (0)46 4372828
E info@vandersanden.com www.vandersanden.com
Steenfabriek Vogelensangh
Munnikhofsestraat 33
6653 AB Deest
T (0487) 51 24 59
E steenfabriek@vogelensangh.nl www.vogelensangh.nl
Alfabetische adressenlijst op bedrijfsnaam
Wetering Cultuurtechniek b.v.
Cereslaan West 11
5384 VT Heesch
T 0412-451368
E contact@wetering.nl www.wetering.nl
Wienerberger BV Hoofdkantoor
Hogeweg 95
5301 LK Zaltbommel
Postbus 144
5300 AC Zaltbommel
T (088) 118 51 11
E info.nl@wienerberger.com www.wienerberger.nl
Wienerberger BV
Dakpannenfabriek
Janssen-Dings Tegelen
Kaldenkerkerweg 11
5932 CS Tegelen
T (088) 118 58 00
Wienerberger BV. Dakpannenfabriek
Narvik Deest
Munnikhofsestraat 4
6653 AD Deest
T (088) 118 58 00
Wienerberger BV. Dakpannenfabriek
Narvik Tegelen
Trappistenweg 7
5932 NB Tegelen
Wienerberger BV. Poriso Brunssum
Kranenpool 4
6443 VA Brunssum
T (088) 118 59 00
Wienerberger BV. Raamdorpelfabriek Panningen
Industrieterrein 8
5981 NK Panningen
T (088) 118 55 00
Wienerberger BV. Steenfabriek Bemmel
Buitenpolder 10
6685 MA Haalderen
T (088) 118 55 00
Wienerberger BV. Steenfabriek Erlecom
Erlecomsedam 110 6577 JE Erlecom
T (088) 118 55 00
Wienerberger BV. Steenfabriek Haaften Crob 3
4175 LR Haaften
T (088) 118 55 00
Wienerberger BV. Steenfabriek Heteren Steenoord 16
6666 LG Heteren
T (088) 118 55 00
Wienerberger BV. Straatbaksteenfabriek Kijfwaard-Oost Kijfwaard 10
6911 KE Pannerden
T (088) 118 56 00
Wienerberger BV. Straatbaksteenfabriek Kijfwaard-West Kijfwaard 10 6911 KE Pannerden
T (088) 118 56 00
Wienerberger BV. Steenfabriek Azewijn Terborgseweg 30 7045 AL Azewijn
T (088) 118 55 00
Wienerberger BV. Steenfabriek Nuance Heukelom 4 5851 AB Afferden (L.)
T (088) 118 55 00
Wienerberger BV. Straatbaksteenfabriek Schipperswaard
Pr. Willemsweg 1 4054 ME Echteld
T (088) 118 56 00
Wienerberger BV. Steenfabriek Thorn Meers 38
6017 BD Thorn
T (088) 118 55 00
Wienerberger BV. Steenfabriek Wolfswaard Wolfswaard 2 4043 JE Opheusden
T (088) 118 55 00
Wienerberger BV. Straatbaksteenfabriek Zennewijnen
Waalbandijk 18 4062 PR Zennewijnen
T (088) 118 56 80
Wienerberger Brick Award 2024: Types of Spaces, Spanje (KGK 3 2024)
Keramiekcentrum Tiendschuur Tegelen
Pottenbakkersmuseum en centrum voor hedendaagse kunst
Kasteellaan 8
5932 AG Tegelen
T (077) 326 02 13
F (077) 326 02 14
E info@tiendschuur.net www.tiendschuur.net
Keramiekmuseum Princessehof
Postbus 1239
8900 CE Leeuwarden
Grote Kerkstraat 9
8911 DZ Leeuwarden
T (058) 294 89 58
F (058) 294 89 68
E info@princessehof.nl www.princessehof.nl
Centre Céramique
Postbus 1992
6201 BZ Maastricht
Avenue Céramique 50
6221 KV Maastricht
T (043) 350 56 00
F (043) 350 55 99
E publieksservice@maastricht.nl www.centreceramique.nl
Nederlands Tegelmuseum
Eikenzoom 12
6731 BH Otterlo
T (0318) 591 519
F (0318) 592 000 info@nederlandstegelmuseum.nl www.nederlandstegelmuseum.nl
Musea
Purmerends Museum
Purmerends Aardewerk
Kaasmarkt 20 1441 BG Purmerend
T (0299) 47 27 18
E info@purmerendsmuseum.nl www.purmerendsmuseum.nl
Royal Delft
Koninklijke Porceleyne fles/Royal Delft
Rotterdamseweg 196 2628 AR Delft
Postbus 11 2600 AA Delft
T (015) 760 08 00
E info@royaldelft.com www.royaldelft.com
Keramisch Museum Goedewaagen
Glaslaan 29
9521 GG Nieuw-Buinen
T (0599) 65 16 81
E mail@keramischmuseumgoedewaagen.nl www.keramischmuseumgoedewaagen.nl
Nationaal Glasmuseum Leerdam
Lingedijk 28-30, Leerdam
T (0345) 61 49 60
E info@stichtingglas.nl www.nationaalglasmuseum.nl
Museum voor Maastrichts Aardewerk en Glas
Kerkplein 20 7261 BJ Ruurlo
T 0573 - 45 10 10
E info@hetmagmuseum.nl www.hetmagmuseum.nl
Museum Het Schip
Amsterdamse School Museum
Oostzaanstraat 45 1013 WG, Amsterdam
T (020) 6868 595
E info@hetschip.nl www.hetschip.nl
Nederlands Baksteen- en Dakpanmuseum De Panoven
Panovenweg 18
6905 DW Zevenaar
T (0316) 523520
E info@panoven.nl
http://www.panoven.nl/rondleiding-door-de-dakpan-en-steenfabriek
MAG museum
KERAMISCH JAARBOEK 2024/25
Delfstoffen en industriële mineralen
Betanet Industrial Minerals B.V.
Heksenstraat 1
6211 KK Maastricht
T (043) 321 45 14
E administratie@betanet.nl www.betanet.nl
Goerg & Schneider GmbH u. Co. KG
Guterborn 1
D-56412 Boden
Duitsland
T +49 (0)2602 9273-0
E info(at)goerg-schneider.de www.goerg-schneider.de
Saarfeldspatwerke
H. Huppert GmbH & Co KG
Kobenhüttenweg 43
D-66123 Saarbrücken
Duitsland
T +49 681 968790
F +49 681 62296
E info@saarfeldspat.de www.saarfeldspat.de
Drogerijwagens en droogplaten
Stafier Holland BV
Marconistraat 35-37
6902 PC Zevenaar
T (0316) 33 27 41
E info@stafier.com www.stafier.com
Grondstoffen
Algemene Grondstoffen
de Beijer Bouwgrondstoffen
Waalbandijk 69
6669 MC Dodewaard
T (088) 4006 300
E info@debeijerbv.com www.debeijerbv.com
Grondstoffen
Keramische/vuurvaste grondstoffen
Delgromij B.V.
Postbus 200
6660 AE Elst
T (024) 348 88 44
F (024) 348 88 40 info@delgromij.nl www. delgromij.nl
Stephan Schmidt Group Bahnhofstraße 92
D-65599 Dornburg
T 0049 6436 609 0
F 0049 6436 609 49
E info@stephan-schmidt.group www.stephan-schmidt.group
Adolf Gottfried Tonwerke GmbH
Gottfried Feldspat GmbH
Tonwerkstrasse 3
D-96269 Grossheirath/Coburg
T +49 9565 797 0
F +49 9565 79735
E info@gottfried.de www.gottfried.de
Wetering Cultuurtechniek b.v.
Cereslaan West 11 5384 VT Heesch
T 0412-451368
E contact@wetering.nl www.wetering.nl
Interesse in vermelding in deze rubriek?
Neem contact op met de uitgever: 0183 66 08 08; info@kgkmagazine.nl
Milieu Afzuiginstallaties
Mesys Industrial Air Systems BV
Molenstraat 27
6914 AC Herwen
T (0316) 24 87 44
F (0316) 24 85 44
E info@mesys.nl www.mesys.nl
Procesapparatuur voor de keramische industrie
Instalat bv
Bijsterhuizen 2502
6604 LN Wijchen
Postbus 80
6600 AB Wijchen
T (024) 322 55 22
E info@instalat.nl
Hellmich GmbH & Co. KG
Holtkampweg 13 32278 Kirchlengern
Duitsland info@hellmich.com
T +49 5223 75770
F +49 5223 757730 www.hellmich.com
Technische keramiek
Gimex technische keramiek
Grasbeemd 21
5705 DE Helmond
T (0345) 574 255
E info@gimex.nl www.gimex.nl
Vuurvaste materialen
EmcoTherm
M. Moutin, P. Schmitz - GbR
Nerscheider Weg 74
D-52076 Aken, Duitsland
T +49 2408 955 8280
F +49 2408 955 8655
E info@emcotherm.com www.emcotherm.com
Insulcon B.V. Zilverhoek 4 4651 SP Steenbergen
T (0167) 56 57 50
F (0167) 56 62 63
E info@insulcon.com www.insulcon.com
Refratechnik Ceramics GmbH
Barkhausener Strasse 55
D-49328, Melle
T 0049 5427 81 0
F 0049 5427 81 102
E ceramics@refra.com www.refra.com
Interesse in vermelding in deze rubriek?
Neem contact op met de uitgever: 0183 66 08 08; info@kgkmagazine.nl
Natuurlijk, goed werk.
Rijnwaalklei
Sloef
Eiffelklei
Durolit
Komklei
Afmageringszand
Filterkoek
Löss
Maasklei
We bezitten eigen kleiwinlocaties, in zowel Nederland als Duitsland. Daarom beschikken we over een ruime en diverse voorraad klei.
Met onze kennis en expertise voegen wij van begin tot eind waarde toe aan het project. Van het vooronderzoek bij kleiwinning tot ondersteuning bij het ontwikkelen van een nieuwe kleireceptuur. wetering.nl