Freyja 2-1 by Sjarminn Útgáfufélag

BÚNAÐARBLAÐIÐ

FREYJA

Helstu atriði á sauðburði

Hverju á að sá í vor?

Tannstaðabakki heimsóttur

BÚNAÐARBLAÐ

ÍSLANDS

Frumtamningar

1. TÖLUBLAÐ

VOR 2012

2. ÁRGANGUR

EFNISYFIRLIT

Búskapur er ekki „business" Sigurður Þór Guðmundsson

Guðni Þorvaldsson

Gunnar Reynisson

Axel Kárason

Hákon Hansson

Skúli og Ólöf, Tannstaðabakka

Ágúst Sigurðsson

Borgar Páll Bragason

Þóroddur Sveinsson

Sigríður Sigurðardóttir

Hverju á að sá í túnin næsta vor -

Lengi býr að fyrstu gerð A nagyszerű Puszta Meðganga, sauðburður og burðarhjálp

Alifuglarækt fer vel saman með hefðbundnum búskap Gengið úr skugga

Skýrsluhald er undirstaða góðrar áburðaráætlunar Blendingsrækt í nautakjötsframleiðslu Minningabrot um mjaltir

Búnaðarblaðið Freyja

1. tölublað, 2. árgangur Útgáfudagur: 10. febrúar 2012

Ábyrgðarmenn og ritstjórar: Gunnfríður Elín Hreiðarsdóttir (898-4897), Axel Kárason (860-2935) og Eyjólfur Ingvi Bjarnason (862-0384) ISSNL: 1670-8911 Höfundur forsíðumyndar: Sigríður Ólafsdóttir, bóndi í Víðidalstungu Útgefandi: Útgáfufélagið Sjarminn, Raftahlíð 55, 550 Sauðárkrókur www.sjarminn.is sjarminn@sjarminn.is Prentun: Prentmet ehf. - Upplag: 500 eintök

FREYJA 1-2

Með þessu tölublaði hefst fyrsta heila starfsár búnaðarblaðsins Freyju. Það er til marks um þá áhugaverðu staðreynd, að þrátt fyrir að margt hafi verið framkvæmt, og ómældar vinnustundir liggi að baki frá því hugmyndin að Freyju kviknaði fyrst, þá erum við einungis að ýta úr vör lesendur góðir. Landbúnaður býr við þá blessun að flestir landsmenn láta hann sig varða bæði í orði og á borði. Það er nauðsynlegt fyrir starfsgrein sem vill þróast og dafna að um hana sé rætt, og ólíkt fólk viðri ólíkar skoðanir. Það sem þó stendur vitrænni umræðu of oft fyrir þrifum er sú staðreynd að vanþekking og staðreyndavillur gera málflutning marklausan. Sérstaklega er miður á stundum að verða vitni að óvandaðri og beinlínis rangri staðreyndafærslu um íslenskan landbúnað sem kemst óáreitt í öll þau bestu pláss sem íslenskir fréttamiðlar hafa upp á að bjóða. Þar bera starfsmenn þessara miðla mikla ábyrgð, og virðast þeir því miður ekki gera sér grein fyrir þeirri ábyrgð, og of oft hugsa um magn fremur en gæði, og söluvænlegar fyrirsagnir. Stundum er betra að fara sér hægt þegar vanda skal til verka, þó svo að það þýði að hlutirnir virðist stundum hreyfast á hraða snigilsins því í staðinn kemur afrakstur sem verður til gagns og stenst tímans tönn. En þá að efni fyrsta tölublaðs ársins 2012. Það má segja að blöndun sé lykilorðið hér. Þetta tölublað ber með sér vorið, og tengt því eru greinar um sáningu, áburð og sauðburð. Einnig eru greinar úr ýmsum áttum, og má segja að yfirráðasvæði Freyju í þetta skiptið nái frá Borgarfirði í vestri til Ungverjalands í austri. Svo má nefna grein um blendingsrækt nautgripa, og heimsókn til hjónana á Tannstaðabakka þar sem stundaður er blandaður búskapur. Ritstjórn búnaðarblaðsins Freyju vill að lokum minnast hestamannsins og reiðkennarans Reynis Aðalsteinssonar. Þó svo að leiðir Reynis og Freyju hafi aldrei legið saman var Reynir einn af þessum dæmigerðu hugsjónamönnum íslensks landbúnaðar. Hann vann með það að markmiði að vera sér og samferðarmönnum til heilla, og tekur Freyja þá hugsjón sér til fyrirmyndar. Ritstjórn Freyju er stolt af því að í þessu tölublaði ritar sonur Reynis, Gunnar, grein um tamingu hrossa. Með virðingu, Ritstjórn búnaðarblaðsins Freyju

Myndin er tekin í byrjun 10. áratugar síðustu aldar. Hún sýnir Gallowayholdanautahjörð á bænum Sólheimum í Blönduhlíð. Kýr og kálfar liggja við rætur Sólheimafjalls, sem sést þó ekki heldur er Akrafjall næst, og svo Glóðafeykir og Frostastaðafjall utar. Bærinn sem sést er hrossaræktarbúið Miðsitja.

FREYJA 1-2

UMRÆÐAN

Búskapur er ekki „business“ En það er heilmikill „business“ í landbúnaði eins og flestir vita. Hvað á ég þá við þegar ég segi að landbúnaður sé ekki „business“? Landbúnaður er í raun mjög vítt hugtak og felur í raun bara í sér það að búa á landi, þar sem menn geta stundað svo ólíka starfsemi sem hrossarækt og skógrækt eða paprikurækt og mjólkurframleiðslu. En er þessi starfsemi svo ólík þegar grannt er skoðað? Flest það sem við köllum landbúnað byggir á nýtingu landsins og þeirra kosta sem það gefur til afurðamyndunar og afurðin getur bæði verið svínakóteletta og útsýni yfir dalverpi.

S IGURÐUR Þ ÓR G UÐMUNDSSON bóndi Holti, Þistilfirði sthg@bondi.is

Flestir sem starfa í þessum geira, og þá meina ég, þeir sem starfa í frumframleiðslunni, hafa ekki endilega valið sér þetta starf af því að það er góður „business“. Líklega hafa þeir valið starfsvettvanginn á grunni þess að þeir kjósa sér búsetu þar sem landbúnaður er grunnstoðin í atvinnulífinu. Oftast eru þetta dreifbýlisbúar, og ég tel að flestir séu líklega ekki svo staðfastir hvað atvinnugrein varðar, ef hún samræmist hugmyndum um búsetu og lífsstíl. Kemur þá að því sem ég tel landbúnaðinn vera í hugum margra þeirra sem hann stunda. Að hann sé lífsstíll, sem margir kjósa að gera að atvinnu sinni. Ef við beitum hefðbundnum greiningum á það hvað fólk leggur til grundvallar þegar það velur sér þennan starfsgrundvöll, þá kemur alltaf að því að þeir sem stunda landbúnað gera það fyrst og fremst af tveim ástæðum, þetta er lífsmáti sem þeim hentar og fellur að ákveðnum hugmyndum um búsetu.

FREYJA 1-2

Hvert er þá hlutverk landbúnaðar í þjóðarbúskapnum? Það hlýtur að vera löngu tímabært að skapa metnaðarfulla landbúnaðarstefnu hér á landi, þar sem markmiðið er að tryggja fæðuöryggi íbúa landsins, tryggja að ávallt verði til staðar geta til þess að framleiða það lágmarksmagn fæðu sem við þurfum, óháð ástandi í heimsmálum á hverjum tíma, sem og gæslu og umhirðu landsins til framtíðarnota. Í dag byggir landbúnaðarframleiðslan því miður mikið á innfluttum næringarefnum, áburði og fóðri, og innfluttri orku í formi olíu. Landbúnaðarstefna á að taka á því hvernig ætlunin er að gera grunnframleiðsluna sem mest sjálfbæra með aukinni nýtingu eigin næringarefna, minni orkunotkun og markvissum kynbótum á þeim plöntum og dýrum sem nýtt eru. Landbúnaðarstefna ætti jafnframt að taka á því hvernig hægt er að draga úr beinum framlögum af skattpeningum til landbúnaðarframleiðslunnar til að hægt sé að bæta mat neytenda á verðmæti landbúnaðarvaranna og hvernig slíkt getur náðst án þess að grundvelli frumframleiðslunnar sé stefnt í voða. Okkur vantar landbúnaðarstefnu á Íslandi. Í henni á að felast stefnumörkun sem tekur á hlutum eins og til hvers við ætlumst af þeim sem landbúnað stunda og hvernig við viljum sjá landbúnaðinn þróast. En hér flækjast málin, því inn í landbúnaðarstefnu koma sjónarmið sem hafa í raun ekkert með landbúnað að gera, heldur kallast yfirleitt pólitík. Þetta eru málefni eins og byggðastefna, tollavernd, frjálst flæði varnings yfir landamæri og ýmislegt annað. Landbúnaður er því alls ekki „business“, því sú stefnumörkun sem sett er fram af ríkinu í dag og birtist fyrst og fremst í ýmsum samningum um búvöruframleiðslu, snýst um að niðurgreiða matvæli til handa neytendum og er því í raun bara áætlun um ódýrari matvæli.

UMRÆÐAN En þá komum við að því sjónarmiði sem flestir bændur hafa, þeir vilja geta tryggt afkomu sína og búsetu. Þar kemur byggðastefnan við sögu því það er ekki þannig að allir bændur séu staðráðnir í því að stunda óbreytta starfsemi um aldur og ævi. Flestir líta opnum augum á ný tækifæri sem bjóðast í atvinnusókn, hvort sem hún er innan hins hefðbundna landbúnaðar eða í „annars konar“ starfsemi. Starfsemi sem gerir áframhaldandi búsetu í heimabyggð mögulega. Byggðastefna og landbúnaðarstefna geta aldrei verið ótengdar því landbúnaðarstefnan er áætlun um hvernig landið er nýtt af ábúendum þess og byggðastefnan er áætlun um hvernig við dreifum búsetunni yfir allt landið. Það er rík ástæða til að hafa áhyggjur af byggðamynstrinu í landinu þar sem dreifbýlið eða landsbyggðin á stöðugt minni hlutdeild í íbúatölunni en það tel ég að sé þróun sem enginn vilji sjá halda áfram. Hún er ekkert náttúrulögmál, heldur afleiðing þess hvernig á málum hefur verið haldið, þó ólíklegt sé að um meðvitaðar ákvarðanir hafi verið að ræða. Það er forgangsverkefni að hefjast handa við mótun metnaðarfullrar landbúnaðarstefnu, sem fléttast saman við byggðasjónarmiðin, með það að markmiði að nýta þá fjármuni sem renna til málaflokkanna sem best, með

ákveðið lokatakmark í huga. Lokatakmarkið hlýtur að vera að landbúnaðarframleiðslan, hver svo sem hún er, sé sem mest byggð á þeim auðlindum sem landið býr yfir, nýttum á ábyrgan hátt, til að tryggt sé að landið sé sem mest sjálfbært þegar kemur að því að fæða þjóðina og standa undir þeirri þjónustu sem landbúnaðinum er ætlað, með aukin lífsgæði þjóðarinnar að leiðarljósi. Þarna felast mörg tækifæri til aukinnar atvinnusköpunar í dreifbýlinu, því það er ljóst að við þurfum að auka fjölbreytni innlendrar matvælaframleiðslu. En til að hægt sé að dreifa henni jafnt yfir landið, þá verður að greina þær hindranir sem eru í veginum fyrir því að framleiðsla fari fram langt frá stærstu markaðssvæðunum, en þau eru einskorðuð við höfuðborgarsvæðið. Skiptir þá litlu hvort horft er til grænmetisframleiðslu, hestatengdrar þjónustu eða kjúklingaframleiðslu. Þá komum við að einu stærsta vandamálinu sem við er að etja, hve byggðamynstrið er skakkt í landinu. Stærsti neytendamarkaðurinn er í einu horni landsins en öll framleiðslutækin og svæðin sem þyrftu að vera vaxtarsvæðin eru langt þar í frá, sem skapar alltaf töluverðar hindranir sem þarf að yfirstíga. Þarna þarf að taka verulega á og þó svo þetta ástand hafi verið við lýði í fleiri áratugi, merkir það ekki að það sé ásættanlegt ástand.

Hólmavatn á Hrútafjarðarhálsi, Eiríksjökul ber við himinn

FREYJA 1-2

JARÐRÆKT

Hverju á að sá í túnin næsta vor?

Vallarfoxgras og vallarsveifgras voru ríkjandi tegundir í fræblöndum til skamms tíma. Á síðustu árum hafa fleiri tegundir bæst við. Má þar nefna hávingul, vallarrýgresi, hvítsmára og rauðsmára. Hávingull er gjarnan notaður í blöndu með vallarfoxgrasi. Smára má nota með flestum túngrösum.

G UÐNI Þ ORVALDSSON Landbúnaðarháskóla Íslands gudni@lbhi.is

Fyrir nokkrum áratugum var lítið um endurvinnslu túna hér á landi. Helst var slíkt gert eftir kalskemmdir eða þegar tún voru orðin mjög óslétt. Vegna þessa þótti mikið atriði að tegundir og yrki sem notuð væru þyldu vel íslenska vetrarveðráttu. Ýmislegt hefur gerst á síðustu áratugum sem ýtt hefur undir endurræktun túna. Í fyrsta lagi hefur skilningur á mikilvægi þess að hafa góð fóðurgrös í túnunum aukist. Aukin korn- og grænfóðurrækt kallar einnig á að túnum sé tímabundið breytt í korn- eða grænfóðurakra. Bættur vélakostur bænda til jarðvinnslu og aukin verkkunnátta hefur einnig ýtt undir þessa þróun. Þar sem tún eru endurunnin reglulega skiptir ekki eins miklu máli og áður að notaðar séu tegundir með mikið vetrar- og nýtingarþol. Búskaparhættir eru þó breytilegir og minni þörf er fyrir reglulega endurvinnslu á hreinum sauðfjárbúum og hrossabúum en kúabúum. Þá er veðrátta breytileg eftir því hvar er á landinu og sums staðar þarf að gera meiri kröfur um vetrarþol grasa en annars staðar.

Helstu tegundir

tegundum, sem til greina koma til sáningar í tún, lýst stuttlega. Vallarfoxgras er vetrarþolið og gefur mikla uppskeru í fyrri slætti en gefur minni endurvöxt en margar aðrar tegundir. Þó eru komin á markað yrki sem gefa meiri endurvöxt en gömlu yrkin. Vallarfoxgrasið er einnig gott fóðurgras. Það þolir hins vegar illa að vera slegið snemma. Því fyrr sem það er slegið þeim mun skemur endist það. Vallarsveifgras gefur ekki eins mikla uppskeru og vallarfoxgras en sprettur vel eftir slátt. Það þolir vel íslenskar aðstæður og er ágætt fóðurgras en þó ekki eins lystugt og vallarfoxgras. Það hefur neðanjarðarrenglur sem gera það að verkum að vallarsveifgras er gott viðgerðargras. Ef eyður koma í svörðinn er það fljótt að skríða í þær. Það er því gott að hafa það þar sem mikið er beitt. Túnvingull er harðgert gras og þolir þurrka betur en margar aðrar grastegundir. Hann gefur minni uppskeru en vallarfoxgras og fóðurgildi hans er lakara en margra annarra grasa. Þess vegna hefur hann ekki mikið verið

Vallarfoxgras, vallarsveifgras, háliðagras og túnvingull voru lengi vel helstu tegundirnar í grasfræblöndum. Á seinni árum hafa ýmsar fleiri tegundir verið notaðar. Þar hefur gott tíðarfar seinni ára haft áhrif sem og tíðari © Guðni Þorvaldsson endurvinnsla túna. Hér á eftir verður helstu Rauðsmáratilraun á Möðruvöllum

FREYJA 1-2

JARÐRÆKT notaður í tún seinni árin en hann kemur þó til greina í sendin tún sem verða fyrir miklu þurrkálagi. Háliðagras er harðgert gras og uppskerumikið. Það sprettur vel eftir slátt og í hlýrri sveitum er hægt að slá það þrisvar. Það sprettur hins vegar mjög fljótt úr sér og fóðurgildið fellur þá hratt. Það er því nauðsynlegt að nýta það þannig að það spretti aldrei úr sér. Sé að því gætt getur það gefið ágætt fóður. Mörgum finnst það ekki bítast nógu vel. Þar sem háliðagras þrífst á annað borð getur það lifað áratugum saman við mikla nýtingu. Frærækt af háliðagrasi er erfið og óhagkvæm og því hefur verið lítið framboð af fræi og það er dýrt. Hávingull gefur mikla uppskeru í fyrri slætti og góðan endurvöxt. Hann er ágætlega og þolir vel traðk og beit. vetrarþolinn Fóðurgildi er einnig ágætt. Erlendis er hann oft notaður í blöndu með vallarfoxgrasi. Axhnoðapuntur minnir á háliðagras að því leyti að hann fer snemma af stað á vorin og sprettur vel eftir slátt. Hann má hins vegar ekki spretta

um of áður en hann er sleginn. Hann er þurrkþolinn en fóðurgildið ekki á við það sem best gerist. Vetrarþol er þokkalegt ef rétt yrki eru notuð. Honum getur verið hætt í vorfrostum þar sem hann byrjar mjög snemma að spretta. Stórvingull hefur ekki mikið verið notaður hér á landi. Hann gefur ágæta uppskeru og endurvöxt. Hann er einnig þurrkþolinn. Fóðurgildið er heldur lakara en hjá bestu grösunum, sérstaklega ef hann er sleginn of seint. Hann hefur nokkuð mikið vetrarþol. Vallarrýgresi (fjölært rýgresi) er mjög gott fóðurgras sem sprettur vel eftir slátt, en það má ekki láta það spretta mikið. Það þarf að slá það eða beita nokkuð þétt og það þolir mikla nýtingu. Það hefur hins vegar minna vetrarþol en önnur túngrös sem hér hafa verið nefnd. Það má allt eins líta á vallarrýgresi sem valkost á móti einæru rýgresi eins og valkost við fjölær grös. Þeir sem eru vanir að sá einæru rýgresi ættu því að velta þessum möguleika fyrir sér. Þó það lifi bara í tvö ár er samt ávinningur af því miðað við einært rýgresi.

Tilraun með mismunandi tegundir og yrki á Ystu-Görðum.

FREYJA 1-2

JARÐRÆKT Rauðsmári og hvítsmári hafa mikið verið prófaðir í tilraunum hér á landi en smári hefur ekki verið mikið notaður hjá bændum. Notkun smárans hefur þó aukist seinni ár. Menn hafa verið hikandi við að prófa smárann og hafa heldur viljað nota það sem þeir þekkja. Það er skiljanlegt en við höfum hvatt menn til að prófa hann þó í smáum stíl sé. Þeir geta t.d. sáð 1-2 kg/ha af rauðsmára og 1-2 kg/ha af hvítsmára með grasfræinu án þess að minnka grasfræið að ráði. Mistakist smitun smárans eða sáning verður þetta venjulegt tún með grasi. Takist hins vegar vel til þarf minni nituráburð á viðkomandi tún og smárinn bætir fóðrið. Ætli menn sér hins vegar að fá gott smáratún þarf hlutfall smárans að vera heldur meira en þetta. Erlendis er hvítsmári frekar notaður í beitartún en rauðsmári til slægna. Hér hafa báðar tegundirnar gjarnan verið notaðar í tún og hlutfallið milli smárategundanna verið 1/3 hvítsmári og 2/3 rauðsmári. Hvítsmárinn hefur tilhneigingu til að auka hlutdeild sína fyrstu árin eftir sáningu. Báðar smárategundirnar geta bundið töluvert nitur (hér á landi hefur það mælst 60-90 kg N/ha í rauðsmára og 40-170 kg N/ha í hvítsmára). Smárinn gefur gott fóður með hátt hlutfall próteins og steinefna. Smárinn er ekki eins stöðugur í túnum og grasið og hlutdeild hans

getur sveiflast nokkuð. Einnig molna blöðin ef þau eru þurrkuð mikið. Fjallað er um smára í 1. tölublaði Bændablaðsins 2010 á bls. 27.

Blöndur eða hreinrækt

Með öllum grastegundum má sá smára eins og áður hefur verið lýst. Háliðagras og axhnoðapuntur henta hins vegar ekki með öðrum grösum vegna þess hve hratt þær tegundir fara af stað á vorin og eftir slátt. Löng reynsla er komin á háliðagras en okkur vantar reynslu af axhnoðapunti hjá bændum. Það er spurning hvort þessi mikla vaxtargeta hans getur t.d. nýst sauðfjárbændum. Til að fá hágæða fóður er t.d. hægt að sá blöndu af vallarfoxgrasi og hávingli þar sem hlutur vallarfoxgrass væri nokkru meiri. Hugsanlegt er að hafa 10% af rýgresi með í blöndunni og smára að auki. Hágæða fóður fengist einnig af rýgresi með smára. Þar sem tún eru mikið beitt getur verið gott að hafa vallarsveifgras með einnig. Mörg yrki hafa verið prófuð af hverri tegund. Árlega er gefinn út listi yfir þau yrki sem mælt er með og nefnist hann Nytjaplöntur á Íslandi. Hann er m.a. aðgengilegur á heimasíðu Landbúnaðarháskólans. Fræinnflytjendur reyna að vera með yrki sem mælt er með þar.

Tilraun með mismunandi yrki af vallarfoxgrasi. Myndir sýnir að endurvöxtur þriggja yrkja er mismikill. Yrkið Snorri er lengst til vinstri, Switch í miðjunni og Rakel lengst til hægri.

FREYJA 1-2

HROSSARÆKT

Lengi býr að fyrstu gerð

Til að geta kennt hesti verðum við að lesa í fortíðina, sálina og eðli hans. Við verðum að vita hvernig hesturinn skynjar umhverfið. Sá sem vill verða góður þjálfari verður fyrst og fremst að læra að skilja hvernig hestur hugsar.

G UNNAR REYNISSON Hestafræðingur BSc og verkefnisstjóri við LbhÍ gunnar@lbhi.is Frumtamning er það kallað þegar við tökum að okkur að kenna hesti sem ekkert kann nema það sem hann hefur lært í lífsbaráttunni, af umgengni sinni við aðra hesta og menn, frá því að vera verndaður af móður sinni, upp í það að staðsetja sig af eigin rammleik í virðingarröð hestasamfélagsins. Dýr og hestar þar með taldir læra öðruvísi en maðurinn. Hestar læra af reynslunni og eru sérfræðingar í að nema hin minnstu smáatriði. Hestar taka eftir mun minni merkjum en maðurinn. Þeir eiga hins vegar mun erfiðara með að vega og meta þessi smáatriði saman, vægi þeirra og samhengi yfir lengri tíma. Bara með mikilli þjálfun er hægt að kenna hestum að skilja lengra ferli atburðarása. Vegna vöntunar á rökhugsun geta þeir ekki yfirfært ályktun frá einum stað til annars. Þar sem þeir læra bara af reynslunni (alhæfa), verður að æfa allt í öllu hugsanlegu samhengi. Manneskjan hugsar hins vegar í rökfræðilegu samhengi og getur alhæft og dregið ályktanir. Heili okkar getur síað frá smáatriði og tengt saman með óhlutbundinni hugsun í einn rauðan þráð, sem beinlínis einblínir á fjarlægt markmið. Smáatriði sem ekki passa inn í myndina eru hunsuð, manneskjan tekur eftir því sem hún vill taka eftir. Sá sem vill verða góður þjálfari verður fyrst að skilja hvernig hestur hugsar. Vísindamenn hafa uppgötvað að til eru grundvallarreglur fyrir allar tegundir spendýra auk nokkurra annarra dýrategunda (þá aðallega fuglar og fiskar) sem lúta að því hvernig viss

hegðun myndast og breytist. Þessar grundvallarreglur eru lögmál líkt og lögmál um aðdráttarafl jarðar. Því má segja að líkt og fallandi epli heyrir undir lög eðlisfræðinnar fylgja öll lærdómsferli þessum lögmálum.

Hvað þýðir þá það að læra samkvæmt atferlisfræðinni? Að læra þýðir að laga hegðun sína varanlega að breyttu umhverfi og hámarka þar af leiðandi líkur einstaklingsins til að lifa af. Hestar læra aðallega af reynslunni - með því að prófa. Það þýðir í reynd að taka við merkjum/skilaboðum úr umhverfinu og mynda tengsl milli þeirra og eigin viðbragða eða aðgerða. Fyrir dýr sem lifa í hjörðum tilheyrir félagslega umhverfið einnig umhverfinu sjálfu. Það gerir þeim kleyft að læra ekki bara af eigin reynslu, heldur einnig af reynslu eldri dýra í hjörðinni. Hestar læra sem sagt einnig með því að fylgjast með. Það að læra af reynslunni þýðir að læra með því að tengja saman hluti. Þar eru viðburðir sem gerast samtímis eða næstum því samtímis tengdir saman í orsakatengingu af heilanum.

Mynd 1: Frjálst hlaup

FREYJA 1-2

HROSSARÆKT Undir vissum kringumstæðum myndast raunverulegar taugatengingar með tímanum. Tengingin fær þar af leiðandi varanlega þýðingu. Þetta ferli, þar sem slíkar varanlegar tengingar í heilanum myndast, að bara annað merkið nægir til þess að kalla fram hið lærða viðbragð á áreiðanlegan hátt, er kallað skilyrðing. Flestir bestu þjálfarar heimsins eru ekki endilega í hestabransanum. Mesta reynslan, skilvirknin og besta þekkingin er oft hjá þjálfurum við t.d. sirkus eða dýragarða af ýmsu tagi. Þar verða þjálfarar að taka mið af mörgum þáttum og ekki síst siðferðilegum og fjárhagslegum. Einnig er þá að finna þar sem dýr eru þjálfuð í umhverfi þar sem þjálfarinn getur ekki fylgt eða elt dýrið til þess að stjórna því (í lofti og vatni).

Hvert er leyndarmál þessara þjálfara? Fyrsta skrefið til þess að verða góður þjálfari er að taka ábyrgð á óæskilegri hegðun dýrsins nákvæmlega eins og við tökum ábyrgð á æskilegri hegðun þess og forðast að gefa dýrinu sök á eigin vankunnáttu/vanhæfni. Þeir einbeita sér ekki bara að verkefni augnabliksins heldur reyna þeir að hanna umhverfið þannig að árangur verði sem líklegastur. Þar eru sjö grundvallarreglur sem vinna víxlverkandi saman. Þær eru: VAVSTUR • V: Vísindi: Styðjast við lögmál atferlisfræðinnar. • A: Auðgun: Gefa dýrinu möguleika á því að hafa áhrif á umhverfi sitt. Leyfa dýrinu að hafa flóttamöguleika hvort sem það er frá vissum aðstæðum eða frá þjálfaranum sjálfum. Að launum vinna traust dýrsins og það sækir frekar nálægðina en flóttann. • V: Virðing: Þjálfarinn verður að taka tillit til hegðunarvanda (atferlishegðun dýrsins) sem tjáningu á hans reynslu sem einstaklings. Þjálfarinn verður einnig að skilja óæskilega hegðun sem tjáningu á vissri þörf sem hann verður að skilja til hlítar. • S: Samskipti: Samskipti er samstarf milli tveggja eða fleiri einstaklinga. Þjálfarinn verður að nota einfalt og heiðarlegt tungumál. Hann verður að virða líkamstjáningu viðkomandi dýrs sem samanstendur af þekkingu á náttúrulegum

FREYJA 1-2

viðbrögðum dýrsins og einstaklingssögu viðkomandi dýrs. • T: Traust: Traust dýrsins er forsenda þess að það læri af fúsum og frjálsum vilja. Við höfum þetta traust þegar dýrið sækir nálægð okkar og sýnir í okkar viðveru hegðun sem krefst innri friðar. • U: Umbun: Við verðum að auðga lífsgæði þess sem í haldi er með því að gefa því möguleika á að hafa samskipti við umhverfið, taka ákvarðanir og leyfa því að njóta jákvæðra áhrifa gjörða sinna. • R: Raunsæi: Líta á eitthvað eins og það er í raun og veru með hlutlægni í hugsun og athöfnum Flestir þessara þátta eru forsendur þess að geta unnið markvisst og hesturinn læri á sem skilvirkastan hátt. Þessar forsendur nefnum við kveikju til að ná fram æskilegri hegðun. Til að geta búið til gott kennsluumhverfi einbeitum við okkur að eftirfarandi reglum: 1. Leiða hjá sér óæskilega hegðun og forðast hegningu (V) 2. Reyna að nýta tímann með dýrinu þannig að því líði vel (T) 3. Fyrir þjálfunina byggjum við upp traust með sjálfsöruggri rólegri og vinalegri hegðun (be confident, not dominant) (T) 4. Byrja hvern þjálfunartíma með því að umbuna fyrir æskilega hegðun (Catch him doing something right) (V) 5. Umbuna fyrir æskilega hegðun strax (V), 6. Umbuna eftir æskilega hegðun annars halda sig til baka (V) 7. Kenna í stuttum einingum, í mjög litlum skrefum og auðveld verkefni, til að auka líkurnar á því að það sé gaman að læra.

Nauðsynlegasta bóklega kennslan til þess að ná árangri í þjálfun dýra

Hver og einn þjálfari tekst fyrst og fremst á við reynslunám. Við getum breytt hegðun dýrsins með því að breyta bæði skilyrðum og afleiðingu hegðunar. A= Hvati nær yfir öll skilyrði sem kalla fram einhverja hegðun eða auka líkurnar á að ná fram vissri hegðun. B= Eru hin sýnilegu viðbrögð dýrsins við einhverjum hvata. C= Afleiðingar eru þau viðbrögð sem dýrið fær

HROSSARÆKT við vissri hegðun, sem annað hvort hafa jákvæð eða neikvæð áhrif á hæfni dýrsins. Sé hvatanum breytt tölum við um klassíska skilyrðingu. Hér leiðir náttúrulegur hvati svo sem fóður, lykt eða sjón sjálfkrafa fram visst viðbragð án þess að dýrið hafi stjórn yfir áreitinu eða viðbrögðunum. Klassísk skilyrðing er einnig kölluð pavlovsk skilyrðing eða viðbragðsskilyrðing og er einföld tegund náms. Fyrstur til að lýsa slíku námi var Ivan Petrovich Pavlov, nóbelsverðlaunahafi í lífeðlisfræði.

Mynd 2: Taumhringur

Í klassískri skilyrðingu er óskilyrt áreiti, það er áreiti sem vekur sjálfkrafa upp tiltekið óskilyrt svar án þess að til þurfi nám, parað við hlutlaust áreiti. Pörunin veldur því að áreitið vekur einnig svörun. Það sem áður var hlutlaust áreiti kallast nú skilyrt áreiti og svarið sem það vekur kallast skilyrt svar. Frægasta dæmið um þetta eru án efa hundar Pavlovs. Ef kjötduft er sett á tungu hunda mun munnvatnsframleiðsla þeirra aukast ósjálfrátt. Kjötduftið er því í þessu tilfelli óskilyrt áreiti og munnvatnsframleiðslan óskilyrt svar. Þegar kveikt er á ljósinu eða bjallan látin óma vekur það skilyrt svar, það er: munnvatnsframleiðsla hundanna eykst og það án þess að þeim sé gefið kjötduftið. Ef hljómur bjöllunnar eða kviknun ljóssins eru endurtekin oft án kjötduftsins verður svokölluð slokknun. Þetta þýðir þó ekki að hundarnir hafi gleymt að bjölluhljómur eða ljós paraðist við mat. Það nægir að gefa þeim kjötduft einstaka

sinnum til þess að þeir byrji aftur að seyta munnvatni við það að bjallan glymji. Ef hins vegar einhver hegðun dýrsins hefur í för með sér ákveðna afleiðingu tölum við um virka skilyrðingu. Í virkri skilyrðingu er gengið út frá því að einstaklingurinn sé virkur í umhverfinu, það er hann er hluti af umhverfinu. Hver hegðun á sér þannig afleiðingu og sú afleiðing hefur áhrif á hvort, og þá hversu oft, einstaklingurinn endurtekur þá hegðun. Þær afleiðingar sem auka eða styrkja þá hegðun sem þær fylgdu kallast umbun. Hegðun sem leiðir til umbunar eykst en önnur hegðun minnkar.

© Gunnar Reynisson Dýrið lærir eitthvað um afleiðingar eigin hegðunar. Það eru því afleiðingarnar sem hafa bein áhrif á hegðunina. Þegar ákveðin hegðun eykur hæfni dýrsins, sýnir dýrið þá hegðun oftar með tímanum. Þessar afleiðingar köllum við umbun, sem auka líkurnar á því að viðkomandi hegðun verði sýnd. Ef ákveðin hegðun hefur aftur á móti neikvæð áhrif á hæfni dýrsins, sýnir dýrið hegðunina sjaldnar. Þessar afleiðingar köllum við refsingu. Því er umbun hvað varðar skilvirkni og öryggi mun betri leið. Þeir þjálfarar sem vinna eftir vísindalegum aðferðum nota refsingu sem minnst, vegna þess að viðbrögð dýrsins við refsingu eru ekki fyrirsjáanleg og geta verið beinlínis hættuleg. Þar sem við erum að vinna með dýr sem á að vinna með okkur af fúsum og frjálsum vilja er ómögulegt að nota refsingu. Því er mikilvægasta meginregla reynslunáms styrkingin (umbun) en hún er einnig ein af mikilvægustu þáttum náttúrulegrar hegðunar.

FREYJA 1-2 10

UTAN ÚR HEIMI

A nagyszerű Puszta Villta vestrið, með sínum stóru sléttum og nautgripahjörðum er flestum kunnugt. Færri vita þó að í austurátt má finna ámóta landsvæði og aðstæð um þar svipar til þeirra, sem svo mörg okkar kynntust í hinum sígildu vestr um.

© Axel Kárason Ungverjaland liggur á mörkum Mið- og einskonar kúrekar, sem lifðu með og af Austur-Evrópu. Þessu forna stórveldi má í skepnunum dag sem nótt. Þeir nýttu kjöt, grófum dráttum skipta upp við Dóná í austur- mjólk, húðir og horn, og hjá þeim varð til hin og vesturhluta. Í heimsfræga vesturhlutanum er ungverska gúllassúpa. A XEL K ÁRASON fjalllendi sem enn móðurmálinu Á vestar verður að kallast þessir hirðar Áhugamaður um málefni Ölpunum, en í ,,Gulyás“ og þaðan Austur-Evrópu austri og suðaustri kemur nafnið á eru miklar sléttur súpunni. Þegar langiseli@fjolnet.is sem bera einfaldkomið var að því að lega nafnið Puszta selja nautin voru þau (Sléttan mikla). Þessi munur sést einna best í rekin vestur á bóginn og sett á uppboð, oftast í höfuðborg landsins, Búdapest, en Dóná rennur nágrenni Vínarborgar. um hana miðja. Vestan megin er Búda, með sínar fallegu hæðir, og það er nóg að standa Hnignun, upprisa og viðhald upp á einni af þessum hæðum og líta til Á fyrri hluta 20. aldar fór að fjara undan þessu austurs, yfir á Pest, til að sjá sléttur svo langt © Axel Kárason sem augað eygir, alla leið til nágrannaríkisins Rúmeníu. Búskapur Ungverja Á þessum sléttum hafa Ungverjar stundað sinn landbúnað í mörg hundruð ár. Þar hafa þeir ræktað nokkur búfjárkyn sem eru einstök í útliti, lítil og loðin alisvín og sauðfé með spírallaga horn eru dæmi um slíkt. Krúnudjásn ungversks landbúnaðar er þó tvímælalaust gráa ungverska nautgripakynið, með sín tignarlegu horn. Búskaparhættirnir fyrr á tímum voru nokkuð dæmigerðir fyrir landslagið. Gripirnir gengu að miklu leyti úti og hjá þeim voru hirðar,

11 FREYJA 1-2

Nautin eru tignarleg: Eins og sést er litur nautanna frábrugðinn lit kúnna. Einnig má sjá að við fæðingu eru kálfarnir rauðir, en þeir verða síðar gráir.

UTAN ÚR HEIMI kyni er afurðameiri kyn fóru að berast inn á tíma lestarferð suðaustur frá Búdapest til svæðið. Tilraunir til að viðhalda stofninum bæjarins Kiskúnfélegyháza (þetta nafn er með því að blanda honum saman við hrein meira að segja tungubrjótur fyrir innfædda þjóðmjólkurkúakyn báru lítinn árangur, en fram Ungverja) en sá bær er í miðjum garðinum. Bóndinn Laszlo að því hafði hafði mjólkin tók á móti hópnum á lestaraldrei verið nýtt sem sölustöðinni og leiddi í allan vara. Einnig fór þörfin fyrir Ungverskir nautgripir sannleika um núverandi góð dráttardýr, sem var búskaparhætti á Sléttunni einn af helstu kostum gripmiklu. anna, minnkandi með Þyngd aukinni tæknivæðingu. Naut: 800-900 kg Fyrir það fyrsta nýtur býlið Árið 1964 voru einungis um Kýr : 500-600 kg hans styrkja frá ríkinu. Í 200 kýr og 6 naut eftir staðinn skuldbindur hann sig hreinræktuð, en þá var Hæð (á herðar) til að viðhalda gömlum loksins gert átak í því að Naut: 1 45-1 55 sm búskaparháttum á jörðinni. reyna að bjarga þessum Kýr: 1 35-1 40 sm Allar byggingar eru í merka stofni. Fyrsti þjóðgömlum stíl og vélbúnaður garður Ungverjalands, Dæmigerðir gresjukynsalls ekki af nýjustu gerð. Þess Hortobágy-þjóðgarðurinn gripir, þróttmiklir, skapgóðir má geta að fyrir utan var stofnaður á Sléttunni og burðarerfiðleikar fátíðir. nautgripina býr Laszlo einnig miklu árið 1972 og hefur með ung-versk svín, kindur verndun og viðhald Langlífir og frjósamir, meðog hesta. Svínin og kindurnar stofnsins farið fram þar sem altal um 9-1 0 kálfar á 1 2eru nýtt til kjötframleiðslu. og í öðrum þjóðgörðum 1 3 árum. Hestana notar hann svo til að sem voru stofnaðir síðar, og Elsta kýr sem vitað er um setja upp sýningar fyrir í dag eru þjóðgarðarnir varð 32 vetra. ferðamenn, þar sem orðnir 10 talsins. hestasveinar sýna listir sínar í Búskapur með gráa ungverska nautgripi fer reiðmennsku. Tekjustofnar hans eru því ýmsir. fyrst og fremst fram í tveimur þjóðgörðum. Það eru áðurnefndur Hortobágy í austurSkipulag ræktunar hlutanum, og svo Kiskunág í suðurhlutanum. Greinarhöfundur var svo heppinn að geta Í meðalhjörð í þjóðgarði eru um 150-200 kýr. heimsótt Kiskunág þjóðgarðinn á vordögum Hjá Laszlo eru þær þó töluvert færri, eða um 2009 í góðra manna hóp. Það er um tveggja 70 talsins og hefur hann tvö naut hjá þeim yfir

Svín og hrútar af ungverskum stofni. Líkt og nautgripirnir eru þessir stofnar verndaðir til að viðhalda erfðafjölbreytileika.

FREYJA 1-2 12

UTAN ÚR HEIMI og fara þeir gripir svo á uppboð. Sæðingar hafa verið framkvæmdar á svæðinu en virðast ekki vera mikið notaðar.

Sovésk MTZ dráttarvél, nýja vélin á bænum. fengitímann, sem er á vorin, þá frá lokum mars til byrjunar maímánaðar. Nautgripirnir eru látnir ganga úti á beit í 6-7 mánuði á ári. Þegar þeir eru hafðir inni á vetrum eru þeir eingöngu fóðraðir með gróffóðri fengnu af þjóðgarðssvæðinu. Þar sem þetta svæði er mjög þurrt og jarðvegur sendinn er nauðsynlegt að gripirnir séu reknir heim að bæ einu sinni á dag svo að þeir geti fengið að drekka. Einn starfsmaður búsins sér um að fylgjast með gripunum yfir daginn og fara með þá heim. Ungverski kúrekinn er því enn til en líf hans er ekki eins ævintýralegt og draumkennt og áður.

Það síðasta sem Laszlo bóndi gerir er að reka gripina sem hann vill selja á markað. Þar taka kjötkaupmenn við þeim. Kjötið af skepnunum er mikil munaðarvara og er það yfirleitt notað í dýrasta réttinn á matseðli bestu veitingahúsa Búdapest. Ungverjar mega vera stoltir af því að viðhalda gömlum búfjárkynjum og búskaparhefðum á þennan hátt. Ánægjulegt að sjá að hjá þjóð sem fór mjög illa út úr ófriði síðstu aldar, er það landbúnaðurinn og saga hans sem þjóðin lítur til sem jákvæðs merkisbera liðinna tíma.

Í kynbótastarfinu er sömuleiðis haldið í gamlar hefðir, ráðunautar frá samtökum ræktenda © Axel Kárason fara á milli býla og velja álitlega gripi til kaups Laszlo bóndi horfir yfir fjárstofninn: Þessi stofn er

svokallað fituhalafé

Ungverskur kúreki: Hér má sjá vinsælan reiðstíl hjá ungverskum kúrekum, þar sem staðið er á sitt hvoru hrossinu og önnur þrjú höfð í taumi. Þessi reiðmennska er hluti af sýningu sem Laszlo bóndi og vinnufólk hans setja upp fyrir hópa ferðamanna.

13 FREYJA 1-2

SAUÐFJÁRRÆKT

Meðganga, sauðburður og burðarhjálp

Ef skrifa á stutta grein um sauðburð og burðarhjálp er skrifara nokkur vandi á höndum. Efnið er afar yfirgripsmikið og erfitt að velja úr það sem skiptir mestu máli. Til að halda mig innan settra marka ákvað ég að skrifa almennt um aðbúnað sauðfjár, svo að sem bestur árangur náist á sauðburði, einnig kafla um lambalát og nokkur atriði burðarhjálpar.

H ÁKON H ANSSON fv. héraðsdýralæknir Breiðdalsvík hih@eldhorn.is

Almennt um heilbrigði Heilbrigði hjarðar á sauðburði er best tryggt með góðum undirbúningi, skipulagningu, reynslu og þekkingu umsjónarmanna fjárins. Áætlun sem tryggir góða og rétta fóðrun fjár, fyrirbyggjandi bólusetningu, skipulagða ormalyfsgjöf o.s. frv. tryggir hámarksárangur. Einnig er mikilvægt að viðhafa sem best hreinlæti á öllum stigum og tryggja rétta meðhöndlun veikra kinda. Jafnframt að setja ekki á að hausti ær með langvinna sjúkdóma, t.d. lungnasjúkdóma eða skemmd júgur. Lambalát Eftir að ær hafa fest fang nægir góð viðhaldsfóðrun, en mikilvægt er að fengnar ær verði ekki fyrir óþarfa álagi fyrstu vikur meðgöngunnar. Alltaf er eitthvað um að fósturvísar deyi í leginu á fyrstu þremur vikum meðgöngunnar eða þar til þess kemur að frumuskiptingar leiði til tengingar fósturs við leg. Þessar fyrstu vikur skipta sköpum varðandi frekari þróun meðgöngunnar. Þegar greina á tegund fósturláts er mikilvægt að reyna að tína til allar upplýsingar og til að auka möguleika á greiningu er mikilvægt að senda til rannsóknar fóstur og helst hildir eða hluta þeirra með. Reynið að ná fóstrinu sem

fyrst, áður en það óhreinkast mikið. Sum smitefni lambaláts geta verið súnur, þ.e. borist í mannfólkið. Því ætti alltaf að gæta fyllsta hreinlætis, þvo og sótthreinsa tryggilega og nota einnota hanska. Kælið sýni og sendið til rannsóknar í kælikassa, þó þannig að það frjósi ekki. Takið ær sem láta úr hjörðinni og ráðfærið ykkur við dýralækni um hvort ástæða sé til að beita sýklalyfjagjöf . Gera má ráð fyrir að 1 til 2 % ánna láti á meðgöngu, án þess að talað sé um smitandi fósturlát. Ef meira en 5 % ánna lætur er líklega um smitandi fósturlát að ræða. Ýmsar sýkingar leiða til fósturláts á seinni hluta meðgöngu: Campylobacter sýkingar – hið eiginlega smitandi fósturlát (C. jejuni, C. fetus). Ærnar láta á síðustu 6 til 8 vikum meðgöngu, eða fæða líflítil eða dauð lömb á réttum tíma. Tímasetning smits skiptir miklu máli. Rannsóknir sýna að ef ær smitast kringum 105. dag láta mjög margar ær, en verði smit þremur vikum seinna láta að hámarki 20 % ánna. Talið er að aukin ónæmissvörun fóstranna leiði til þessa. Engar greinilegar breytingar sjást á leghnöppunum, en í lifur fósturs sjást gjarnan gráir blettir. Hægt er að rækta og greina sýklana á rannsóknastofum á sérstöku æti en einnig má greina þá úr stroksýnum af leghnöppum og úr maga fósturs, sýnin eru þá lituð og greind í smásjá. Fósturlátið verður aðallega 7 til 25 dögum fyrir eðlilegan burð. Sýkingin dreifist hratt þar sem mjög mikið magn smitefnis dreifist með fóstrum og legvatni. Þrátt fyrir þetta hefur smitdreifingin oft orðið þegar látið greinist, og því lítið hægt að gera. Margar ær láta, en svo virðist sem á seinni árum hafi

FREYJA 1-2 14

SAUÐFJÁRRÆKT dregið úr smiti með þessum sýkli. Ær sem lætur af völdum þessa sýkils er líklega ónæm ævilangt. Erlendis er til bóluefni.

eðlilegar en við nánari skoðun sjást oft litlir hvítir nabbar í leghnöppunum, ca. 1 til 2 mm. stórir.

Chlamydophila abortus – ekki þekkt hér á landi, en ein helsta ástæða fósturláts í Bretlandi og Bandaríkjunum. Þessi sýkill getur valdið fósturláti hjá konum.

Hægt er að greina hvort bogfrymlasótt hefur valdið fósturláti með því að taka blóðsýni úr ám sem létu. Kettir sem skilja smitefnið út eru fyrst og fremst ungir kettir sem sýkjast eftir að þeir fara að veiða mýs og aðra millihýsla. Athugið að ærnar smita ekki hver aðra, heldur þarf alltaf hringrásina í gegnum kött.

Bogfrymlasótt = kattasmit (Toxoplasmosis) er sýking með frumdýrum sem dreifast með köttum. Ærnar sýkjast við að éta mengun (=frjóhylki) úr kattaskít. Í sauðfé kemur veikin nær eingöngu fram sem fósturlát eða að lömb fæðast líflítil. Frjóhylkin berast í ærnar með menguðu fóðri eða vatni. Ef sýking á sér stað á fyrri hluta meðgöngu láta ærnar fóstri á þriðja og fjórða mánuði meðgöngu. Ef sýking verður síðar fæðast lömbin líflítil, eða jafnvel heilbrigð að sjá, en smituð. Eftir smitun myndast ónæmi hjá viðkomandi grip sem oftast endist ævilangt. Forðist að hafa ketti í fjárhúsum og hlöðum, hafið einnig í huga, að fólk getur smitast af köttum, sérstaklega er smit hættulegt ófrískum konum. Hildirnar eru dökkrauðar eða

Fósturlát af völdum Hvanneyrarveikisýkils (Listeria): Verður aðallega vart í lok meðgöngu, hægt er að greina smit með ræktun, en einnig sjást oft litlir hvítir deplar í lifur, 0,5 til 1 mm í þvermál. Sjaldgæft er að margar ær láti. Fleiri sýklar geta valdið lambaláti, t.d salmonella og einnig ýmsir sýklar sem ekki finnast hér á landi, t.d. brucella og ýmsar veirur. Eins og áður er nefnt geta sumar þessar sýkingar valdið fósturláti hjá konum, ófrískar konur ættu því að sýna fulla aðgát. Ýmsar aðrar orsakir en smit geta leitt til fósturláts.

Ærin Setta á Fossárdal nýborin vorið 2011 .

15 FREYJA 1-2

Lok meðgöngunnar Síðustu tvær vikur meðgöngunnar þroskast líffæri og vefir fóstursins hraðar en áður, þetta er lokaaðlögun til að lambið lifi af breytinguna frá því að fara úr öryggi legsins þegar burður hefst. Meðgöngutími er að meðaltali 143 dagar og á meðgöngunni berst fóstrinu næring um naflastrenginn. Til að tryggja framhaldið þarf öndun að hefjast strax eftir burðinn. Þess vegna þurfa lungu og æðakerfi að vera nægilega þroskuð þegar að

SAUÐFJÁRRÆKT burði kemur. Einnig er mjög mikilvægt að annan eða báða fætur ber ekki rétt að, höfuð er nýru lambsins hafi náð eðlilegum þroska við snúið o.s.frv. burð, svo þau geti eftir burð tekið við af legköku ærinnar sem mikilvægasta líffæri Varðandi legháls ærinnar getur bæði verið um vökvajafnvægis og hreinsunar blóðsins. Þegar ónóga opnun að ræða eða svonefndan hitaeinangrun og flutningur næringarefna til leghálskrampa, en þá er lítil sem engin opnun. legsins er ekki lengur til staðar útheimtir Í fyrra tilvikinu gæti nægt að bíða þar til opnun er eðlileg en líkami lambsins ef það dregst er orku til að halda oftast hægt að eðlilegum víkka opið eins og líkamshita. Þessar lýst er á eftir og fá orkubirgðir verða þannig þrengslin að vera til staðar í til að gefa eftir. Ef líkamanum við leghálskrampi burð og er eina gefur ekki eftir af orkan sem nýtist í sjálfu sér með byrjun, en þessi þeirri aðstoð eru fá orka endist stutt, önnur en aðeins í fáeinar © Guðný Gréta Eyþórsdóttir ráð keisaraskurður. klukkustundir. „Allt í lukkunnar velstandi“ Mjög mikilvægt er Síðan fæst orka Ærin Jarelopp á Fossárdal nýborin vorið 2011 . að fara varlega í að með víkka legháls, því broddmjólkinni og auk þess eru í broddmjólkinni mótefni frá ef harkalega er farið að rifnar leghálsinn móðurinni sem verða til að verja lambið fyrir auðveldlega og þá verða miklar blæðingar og op kemur inn í kviðarhol ærinnar, sem dregur sjúkdómsvöldum. hana á endanum til dauða, þótt ekki sé það algilt. Þegar burðarerfiðleika verður vart er Burðarerfiðleikar og burðarhjálp Eitt helsta viðfangsefni þeirra sem annast fé á mikilvægt að taka réttar ákvarðanir og draga sauðburði er að meta hvort ær sé að byrja að ekki of lengi að grípa inn í, af lipurð og án bera eða ekki og hvort hugsanlega þurfi að þess að beita þjösnaskap. Ef burðarhjálp tekst ekki með því að beita lagni er nánast öruggt að hjálpa ánni. hún mistekst ef farið er að nota kraftana. Í lok meðgöngu er eðlilegt að sjá þykkt tært slím við skeiðaropið, um er að ræða slím úr Mikilvægt er að meta stöðuna rétt, lítil opnun leghálsinum sem lokar honum þétt á er sjaldnast eiginlegur leghálskrampi heldur meðgöngunni, eins konar tappi, sem þynnist getur stafað af því að burðurinn er nýhafinn og losnar þegar komið er að burði. Ekkert er og þá á alls ekki að grípa inn í strax. Í þessum heldur athugavert við að ærin taki sér tíma í tilvikum finnst oft hluti vatnsbelgsins, sem þrýstist út um leghálsinn, þegar þannig háttar að leggjast eða rembist þegar hún skítur. á að bíða í hálftíma til klukkutíma og skoða Algengustu ástæður erfiðleika við burð eru: ána þá aftur. Alls ekki má sprengja belginn ónóg opnun á leghálsi ærinnar, röng lega hér. lambsins eða röng stelling og loks of stórt lamb eða lömb. Þegar talað er um ranga legu Þegar um eiginlegan leghálskrampa er að er átt við að lambið liggi ekki rétt, t.d. ef um ræða hefur ærin verið óróleg í nokkurn tíma, afturfótafæðingu er að ræða eða að lambið vatnsbelgur er rifinn en ekkert gerist meira. er viðkomu eins og liggi á hrygg í leginu. Þegar talað er um ranga Leghálsinn stellingu er átt við að lambið liggi rétt í leginu gúmmíhringur og oftast er aðeins rúm fyrir en einstakir hlutar þess liggi ekki rétt, t.d. ef einn eða tvo fingur í opinu. Alltaf er mikil

FREYJA 1-2 16

SAUÐFJÁRRÆKT hætta á að rífa legið ef ógætilega er farið, mikilvægt er að nota mikið slím, og ef reyna á að opna leghálsinn er helst að leggja ána á hliðina, fara gætilega með einn eða fleiri fingur inn í legopið halda þeim þar og reyna að ýta á leghálsinn en snúa jafnframt hendinni fram og til baka um úlnliðinn. Reglulega á að bæta við slími og snúa um úlnliðinn þar til legopið er orðið nógu vítt fyrir 4 fingur. Eftir það á að að taka fingurna í lófann og nudda brúnir leghálsins með hnúanum þar til höndin kemst inn í legið. Þá er hægt að hefja hefðbundna burðarhjálp. Ef þetta tekst ekki með lagni ætti að huga að öðrum leiðum, í flestum tilvikum er keisaraskurður eina leiðin til að bjarga ánni og líka lambi eða lömbum. Munið ávallt að ógætilegar aðfarir og að reyna að beita afli leiðir til ófarnaðar, auk þess sem það er ill meðferð á ánni. Eðlilegur burður hjá á sem hefur áður átt lömb gengur fljótt yfir, oft

17 FREYJA 1-2

er ærin borin klukkutíma eftir að hún verður óróleg, leggst og fær hríðir. Fyrsti burður gemlinga tekur lengri tíma, ekki síst þar sem fæðingarvegurinn þarf að aðlagst nýju hlutverki, að koma nýju lífi í heiminn! Rangt er að grípa of fljótt inn í og ef allt virðist eðlilegt er í lagi að bíða með inngrip í 2 til 3 tíma. Ef farið er að toga of fljótt, áður en haus lambsins er kominn aftur í grindina leiðir það

RADDIR RADDIRALLRA ALLRABÆNDA BÆNDA

Alifuglarækt fer vel saman með hefðbundnum búskap

Við austanverðan Hrútafjörð skammt norðan við gamla héraðsskólann að Reykjum í Hrútafirði stendur býlið Tannstaðabakki. Í dag tilheyrir Tannstaðabakki Húnaþingi vestra en var á árum áður í Staðarhreppi hinum forna. Þar búa hjónin Skúli Einarsson og Ólöf Ólafsdóttir. Freyja setti sig í samband við ábúendur í upphafi nýs árs og bað þau fyrst um að kynna sig og segja frá búskaparsögu sinni. Við byrjuðum að búa hér haustið 1984, keyptum þá jörðina af foreldrum Skúla, þeim Einari Jónssyni og Guðrúnu Jósepsdóttur. Við komum frá Selfossi en þar er Ólöf fædd og uppalin, við eigum fjögur börn, Laufeyju Kristínu, Eyrúnu Ösp, Guðrúnu Eik og Ólaf Einar. Á Selfossi vann Ólöf við skrifstofustörf en Skúli fékkst við söðlasmíði og póstdreifingu ásamt tónlistariðkun. Við hófum búskap hér með 300 ær en á þeim tíma var byrjað að taka upp framleiðslutakmarkanir í sauðfjárrækt. Við byggðum því minkaskála en á þeim tíma átti minkaræktin að bjarga öllu í sveitum landsins. Við héldum mink í tvö ár, en sáum fljótt að við hefðum ekki efni á þessari búgrein eftir að skinnaverð hrundi. Í framhaldi af þessu reyndum við ýmislegt til að stækka fjárbúið sem tókst ekki, aðallega vegna þess að okkur skorti beitiland. Í ágúst 1992 keyptum við kýr og greiðslumark, án þess að eiga fjós, svo það þurfti að bregðast skjótt við. Við innréttuðum því 30 bása fjós í minkaskálanum og útbjuggum mjaltagryfju. Meðan á framkvæmdum stóð, í tæpa fimm mánuði, keyrðum við 17 kílómetra til mjalta tvisvar á dag. Veðrið var ekki alltaf það besta og oft varð mjaltamaðurinn veðurtepptur í fjósi en allt hafðist þetta og við fluttum kýrnar heim á gamlársdag. Í dag er þetta fjós orðið gamalt og úrelt og þyrfti að fara að huga að fjósbyggingu.

Séð heim að Tannstaðabakka í Hrútafirði

FREYJA FREYJA 1-21-218

RADDIR ALLRA BÆNDA Fyrst ekki var nægilegt beitiland til staðar þegar fjölga átti kindunum vaknar sú spurning hvernig staðan hefur verið með ræktað land til að afla fóðurs fyrir gripina, sér í lagi þar sem stórgripum hefur fjölgað frá því sem var þegar þið hófuð búskap fyrir tæpum 30 árum? Það er rétt, ræktun hefur aukist verulega hjá okkur sem og tækni til fóðurverkunar. Þegar við komum hér var túnstærðin 28 ha. og allt hey var þurrkað og tekið laust. Við þurftum að breyta um verkunaraðferð þar sem Ólöf er með ofnæmi fyrir þurrheyi og keyptum við því rúllubindivél, þá fyrstu í Vestur- Húnavatnssýslu. Fyrstu árin heyjuðum við rúmlega 300 rúllur á ári og geymdum hluta rúllana í pokum sem lokað var með dragbandi og hægt var að endurnýta. Þessa poka notuðum við til ársins 1996 þegar farið var að pakka öllu í plast. Rúllurnar voru fyrstu árin geymdar inni í hlöðunni við fjárhúsin en fljótlega byggðum við tvær flatgryfjur sem þar sem rúllur voru geymdar. Árið 2006 hófum við að verka vothey í flatgryfjunum sem við byggðum sem og í útistæðum. Við höfum keypt þjónustu verktaka til þess og kostnaður við heyverkun hefur dregist verulega saman. Auk þess er mikill sparnaður við plastkaup sem og að fóðrið verður betra og nýtist betur. Heyskapur tekur einnig skemmri tíma, á fyrstu búskaparárum okkar tók hann oft á þriðju viku en í dag líða ekki nema 5 dagar frá því fyrsta tún er slegið og þar til síðasta strá er komið í stæðu. Tíminn á hverja aflaða fóðureiningu hefur helmingast frá fyrstu búskaparárum okkar.

Túnkort af Tannstaðabakka unnið af Búnaðarsambandi Húnaþings og Stranda. Bláar línur tákna skurði sem hefur verið lokað og rauðar línur tákna lokræsi.

19 FREYJA 1-2

RADDIR ALLRA BÆNDA Skúli hefur síðan alla tíð verið mikill áhugamaður um ræktun og í dag er ræktað land á rúmlega 60 ha. Dren hefur verið lagt í marga skurði til að lagfæra lögun stykkja og nánast útrýma þeim sem voru leiðinleg í laginu. Í dag eru nær allar okkar spildur langar sléttur. Nú stundið þið ekki eingöngu „hefðbundinn búskap“ í þeirri merkingu sem vel flestir bændur hafa lagt í þá skilgreiningu gegnum árin. Þið stundið líka alifuglarækt? Já, við fórum í samstarf við Matfugl árið 2002. Þá reistum við 850 m2 eldishús sem tekur 14.500 fugla. Við fáum nýklakta unga sem eru í eldi hjá okkur í 5 vikur. Þá er húsið tæmt til slátrunar, mokað út, þrifið og sótthreinsað og gert tilbúið fyrir næsta hóp. Við byggðum síðan annað hús sömu stærðar, árið 2006 og erum núna í samstarfi við Reykjagarð sem framleiðir Holtakjúkling. Nú fellur mikill skítur til við eldi kjúklinganna, hvernig er hann nýttur, kemur hann að góðum notum við fóðuröflun og þá umfangsmiklu jarðrækt sem þið hafið stundað í búskapartíð ykkar? Skíturinn frá kjúklingunum hefur komið okkur að góðum notum við jarðræktina enda um fyrirtaksáburð að ræða þar. Kolefnisinnihaldið er meira vegna undirburðar sem eykur frjósemi jarðvegs til lengri tíma en einnig er áburðargildið meira en í öðrum búfjáráburði. Til að mynda keyptum við aðeins 13 tonn af tilbúnum áburði til viðbótar síðasta vor fyrir alla ræktun hér á bæ. Það munar verulega um það á tímum hækkandi áburðarverðs og því styrkur af alifuglaræktinni fyrir hinar búgreinarnar sem við stundum. En svona að endingu, hvað fleira hafið þið fengist við í ykkar búskap? Félagsmál bænda hafa tekið mikinn tíma alla tíð enda mikilvægt að sinna þeim þætti búskaparins vel. Skúli var einn af stofnendum og formaður félags Íslenskra landpósta, seinna formaður félags kúabænda í Vestur Húnavatnssýslu og er í dag formaður félags kjúklingabænda. Ólöf hefur starfað mikið að íþrótta- og æskulýðsmálum hér í sveit, sérstaklega þegar krakkarnir voru ungir. Við teljum hins vegar brýnast núna að Íslendingum sem þjóð takist að halda sig utan ESB, við höfðum mikið fyrir því á sínum tíma sem þjóð að öðlast sjálfstæði og þannig mun okkur vegna best í framtíðinni. (Myndir frá ábúendum)

Fjölskyldan á Tannstaðabakka, f.v. Skúli, Laufey Kristín, Eyrún Ösp, Guðrún Eik, Ólafur Einar og Ólöf.

FREYJA 1-2 20

BÚFJÁRRÆKT

Gengið úr skugga

Að skyggnast á bak við tjöldin, fylgja einhverjum eftir eins og skugginn, koma fram úr skugganum eða þá vera í skugganum. Að eitthvað sé ískyggilega lélegt eða þá skuggalega gott. Skuggi er hvorki ljós né dimma. SKUGGI er reyndar vinnuheiti á kraftmiklu verkefni sem lýtur að vinnslu og þróun kynbótamats í búfjárrækt. Verkefnið er vistað hjá auðlindadeild Landbúnaðarháskóla Íslands samkvæmt samningi við Bændasamtök Íslands og í nánu samstarfi við sérfræðinga samtakanna í búfjárrækt. Samningurinn, sem undirritaður var á síðasta ári, er liður í að tryggja áframhaldandi gott þróunar og fræðastarf við mat á kynbótagildi búfjár hérlendis og traust tak um þennan mikilvæga þátt ræktunarstarfsins. Markmiðið er auðvitað að eflast til muna í ræktun íslensku búfjárkynjanna og auka við þekkinguna. Við sem störfum við verkefnið SKUGGA eigum það sammerkt að hafa brennandi áhuga á búfjárrækt, sem fátt annað skyggir á. Okkar verkefni er fyrst og fremst að ganga úr skugga um kynbótagildi íslenskra ræktunargripa með bestu mögulegu aðferðum. Í pistli þessum er ætlunin að greina stuttlega frá innviðum verkefnisins, skoða afrakstur liðinna ára á þessu sviði og skyggnast nokkuð til framtíðar. gen og virk svæði, sem sannreynt hefur verið að hafa afgerandi áhrif á hinn eða eiginleikann. En þó svo að heilu rektor Landbúnaðarháskóla Íslands þennan erfðamengin hafi verið kortlögð og verkefnisstjóri Skugga áhrifamikil einstök gen verið fundin, þá agust@lbhi.is eigum við enn langt í land með að skilja hvernig erfðamengið vinnur sem eitt kerfi gagnvart eiginleikum sem stýrast eftir flóknari Hinar óendanlega smáu eindir Mat á kynbótagildi undaneldisgripa hefur fyrirskipunum en bara frá einu eða nokkrum verið vinsælt og mikilvægt verkefni allt frá genum. Það merkilega er að þessi einfalda fyrstu skrefum skipulegs ræktunarstarfs fyrir jafna, sem áður er nefnd, hefur reynst ótrúlega rúmri öld eða svo. Þrátt fyrir að mörg lögmál vel við að herma eftir þessu flókna fyrirbæri erfðafræðinnar væru mönnum snemma ljós, sem erfðir magneiginleika eru. Þar eru til var skortur á reikniafli fjötur um fót lengi vel – sönnunar ótal dæmi þar sem búfjárstofnum sprengingin í þessari fræðigrein, eins og svo hefur verið breytt með úrvali á grunni mörgum öðrum, kom með tölvunum. Allt niðurstaðna er byggja á líkaninu, þ.e. fram á þennan dag höfum við í grunninn kynbótamati. byggt útreikninga á kynbótamati flestra eiginleika í búfé á lítilli jöfnu sem kalla mætti En þó svo að kynbótamat byggi í grunninn á „Líkan hinna óendanlega smáu einda“ en hún þessari áðurnefndu litlu jöfnu, þá þurfti að gengur út á þá nálgun að magneiginleikar koma til skjalanna flókin tölfræðileg úrvinnsla stýrist af óendanlegum fjölda gena sem hvert til þess að hægt væri að beita þessari einföldu og eitt hafi óendanlega lítil áhrif. Við vitum hugmynd þegar unnið er með heilu auðvitað að þetta er ekki rétt, það er búið að búfjárstofnana. Í hinni tölfræðilegu úrvinnsla kortleggja heilu erfðamengin og staðsetja þar þurfti nefnilega í senn að vinna með

ÁGÚST SIGURÐSSON

21 FREYJA 1-2

BÚFJÁRRÆKT svipfarsgildi, sem stýrast af erfðum að hluta, en líka oft að stórum hluta af hinum ýmsu umhverfisþáttum sem einangra þurfti frá; og taka inn í myndina hinn flókna skyldleika innan búfjárstofnsins (m.a. skyldleikarækt); og einnig taka tillit til fleiri eiginleika samtímis og erfðasamhengis þeirra; og gera ráð fyrir að eiginleikarnir geti breyst með tímanum (það verða erfðaframfarir); og taka tillit til þess að gripir parast ekki tilviljunarkennt saman (valpörun); og að fá sambærilegar niðurstöður samtímis fyrir alla gripi stofnsins. Bandaríkjamaðurinn C. R. Henderson var reyndar vel fyrir miðja síðustu öld búinn að finna aðferð til að leysa þessa reikningsþraut en henni varð ekki beitt í hagnýtri búfjárrækt fyrr en löngu síðar vegna skorts á reikniafli – aðferðin var BLUP einstaklingslíkan. Við vorum nokkuð fljót til í því að innleiða þessar aðferðir hér á landi. Heppnin var með okkur því ungur Hvanneyringur af hafnfirsku bergi brotinn, Þorvaldur Árnason, lagði land undir fót og braust til náms í kynbótafræði í hinni skosku Edinborg og síðar Uppsölum Svíþjóðar, á hárréttum tíma. Hann lenti þar beint í hringiðu nýrra aðferða á þessu sviði og flutti þekkinguna og áhugann hingað heim og smitaði okkur hin af bakteríunni. Við höfum

svo verið óstöðvandi síðan og komið af stað vinnslu kynbótamats, sem byggir á þessum aðferðum, í hrossarækt, nautgriparækt og sauðfjárrækt. Tonn af mjólk En hverjar hafa svo framfarirnar verið í búfjárræktinni? Einföld og örugg aðferð til þess að hafa auga á framförum er að skoða hvernig meðalgildi kynbótamatsins breytist milli fæðingarára. Það má gera fyrir hvern og einn eiginleika sérstaklega en einnig fyrir heildareinkunn og sjá þannig hvernig okkur miðar á leið okkar að ræktunartakmarkinu í hverjum stofni fyrir sig. Kynbótagildið má setja fram með ýmsum hætti og nærtækast er kannski að birta það í einingum þess eiginleika sem um ræðir hverju sinni t.d. í kílóum, sentímetrum, stigum, sekúndum o.s.frv. Þannig væri því t.d. hægt að lesa erfðaframfarirnar út sem aukningu í þunga á ári. Svo dæmi sé tekið, þá má lesa í niðurstöðum nýrrar rannsóknar á erfðaframförum hjá íslenskum nautgripum að kýrnar í dag skila langleiðina einu tonni meira af mjólk á ári en formæður þeirra gerðu fyrir 40 árum síðan. Þessa aukningu má rekja til þess að þær eru einfaldlega betur búnar hvað erfðaefni varðar – þetta er afrakstur

Erfðaframfarir í mikilvægum þáttum hjá íslensku búfé © Ágúst Sigurðsson

FREYJA 1-2 22

BÚFJÁRRÆKT ræktunarstarfsins. Svipaðar sögur má segja úr hrossaræktinni og af sauðfénu, verulegar framfarir í öllum eiginleikum sem máli skipta og lögð er rækt við. Þannig má sjá að hrossið sem fékk einkunnina 8 fyrir tölt á árum áður myndi rétt ná einkunninni 7 í dag og sauðfjárræktin hefur fikrað sig 1,5 stig upp EUROP skalann í holdfyllingu frá því að hann var tekinn í gagnið árið 1998. Erfðaframfarir má einnig birta með öðrum hætti þannig að auðveldara sé að bera saman mismunandi eiginleika og jafnvel búfjárstofna. Einna gleggst þykir að setja erfðabreytingar fram sem hlutfall af erfðabreytileika viðkomandi eiginleika eða m.ö.o. hversu vel við nýtum það eldsneyti (erfðabreytileikann!) sem í boði er. Á myndinni sem fylgir þessari grein eru með þessum hætti bornar saman framfarir í búfé okkar í áðurnefndum eiginleikum. Ekki þarf að skoða þessa mynd lengi til að átta sig á að okkur hefur miðað verulega áfram og að innleiðing á útreikningi kynbótamats eftir BLUP einstaklingslíkani á mjög stóran þátt í því. Kynbótamatið er gjarnan kynnt á skala sem hefur meðaltalið 100 og einkunnirnar sveiflast eftir normalkúrfunni nokkurn veginn á bilinu 70130. Þetta næst með því að taka BLUP lausn (x) fyrir hvern grip, sem er auðvitað í einingum viðkomandi eiginleika, t.d. kg, og umreikna yfir á 100 skalann með þessari einföldu jöfnu: BLUP stig = 100 + (x/erfðafrávik)*10. Hver 10 BLUP stig tákna þannig 1 erfðafrávik. Erfðafrávik í

23 FREYJA 1-2

mjólkurafurðum er 386 kg, erfðayfirburðir grips með einkunnina 110 eru því 386 kg yfir meðaltalinu, gripur með 120 stig liggur þannig 772 kg yfir og sá með 130 stig er 1158 kg fremri. Sambærilegar tölur fyrir tölt í hrossum eru að 130 stig þýða tæpum 2 hærri einkunn en meðaltalið því að erfðafrávikið er metið 0,625. BLUP einstaklingslíkan var fyrst tekið í notkun hérlendis árið 1986, þegar hrossaræktendur riðu á vaðið. Næst í röðinni var nautgriparæktin árið 1992 og síðan sauðfjárræktin árið 1999. Áhrif þessara breytinga eru afar ljós ef línurnar á myndinni eru skoðaðar nánar, hrossin taka stefnuna upp á við fyrst, nokkru síðar kýrnar og loks tekur sauðfjárræktin mikinn kipp. Kerfið virkar! Þróunin heldur áfram Jafnt og þétt er unnið að því að bæta matið, setja upp raunsærri líkön, taka nýja eiginleika inn og innleiða almennt þær aðferðir sem bestar þekkjast á hverjum tíma. Þróunin er stöðug í þessum fræðum á heimsvísu og alltaf eitthvað nýtt að koma fram. Með verkefninu SKUGGA er gengið mjög ákveðið í þá átt að samhæfa og samnýta alla tæknivinnu á þessu sviði og formlega litið á vinnslu og þróun kynbótamatsins sem samræmt verkefni þvert á búfjártegundir. Ótal þörf og spennandi verkefni liggja fyrir hjá SKUGGA-liðum næstu misserin. Hvað nautgriparæktina varðar þá má nefna þrjú forgangsverkefni: Bættar aðferðir við mat á frjósemi, greining á niðurstöðum kúadóma m.t.t. erfðastuðla og vægis í heildareinkunn og innleiðing nákvæmari aðferða við útreikninga mats fyrir afurðir og frumutölu. Í hrossunum er nú stefnt að því að hleypa af stokkum endurskoðuðu kynbótamat haustið 2012, þar sem birtar verða sérstakar einkunnir fyrir svokallaða keppniseiginleika. Næsta skref þar á eftir verður síðan að vinna að lausn á skekkju sem skapast við það að hross mæta misvel til dóms eftir ættlínum og uppruna. Í sauðfjárræktinni eru tvö verkefni í augsýn, annars vegar

BÚFJÁRRÆKT að byggja upp BLUP mat fyrir þunga lamba að teknu tilliti til beinna áhrifa og áhrifa frá mæðrum og hins vegar að koma niðurstöðum ómmælinga í erfðafræðilegt samhengi við mat á kjötgæðum. Tækifæri fyrir BS og MS nemendur Hér hafa bara verið nefnd nokkur dæmi um verkefnin á næstunni en listinn er mun lengri og gífurlega spennandi, það er svo margt ógert til hagsbóta fyrir íslenska búfjárrækt! Þess má geta að mörg verkefni innan SKUGGA eru kjörin nemendaverkefni (BS/MS) og er þeim sem áhuga hafa eða vita af áhuga hjá efnilegum stúdentum einhversstaðar bent á að hafa samband. Ýmis önnur hliðarverkefni lenda einnig inni á borði hjá SKUGGA eins og t.d. kynbótamat fyrir bleikjur, hunda, litbrigði og ýmsa fagurfræðilega þætti. Hver veit nema býflugurnar rati til okkar einn góðan veðurdag. „Mengjaúrval“ Menn hafa lengi litið til þess að geta nýtt upplýsingar um erfðamengið beint til að byggja úrval á og ná þannig auknum framförum. Úrval sem byggir að hluta til á þekktum genum og virkum svæðum erfðamengisins (QTL) hefur í sumum tilfellum hraðað framförum marktækt en engu að síður almennt gefið of lítið umfram hinar hefðbundnari aðferðir. Þekking í erfðafræði vex stöðugt og nú alveg á síðustu árum hafa orðið stórstígar framfarir í þeirri tækni sem lýtur að því að skanna erfðamengið í heild sinni með hjálp svokallaðra SNP örflaga.

Þessar aðferðir verða öflugri og ódýrari með hverju árinu sem líður. Niðurstöður nýlegra rannsókna sem byggja á hermireikningum benda til að mögulegt sé að nýta SNP erfðamörk og tengsl þeirra við þekktar svipgerðir sem grunn fyrir kynbótamat. Ef þetta reynist rétt í raun og veru mætti tala um byltingu í aðferðafræði í búfjárrækt. Í nautgriparækt hefur verið nefnt að þetta væri af sömu stærðargráðu og þegar sæðingarnar voru teknar í gagnið fyrir miðja síðustu öld. Áhrifin kæmu fyrst og fremst með styttra ættliðabili og framfarir gætu mögulega allt að því tvöfaldast. Margar af stærstu mjólkurframleiðsluþjóðum heims eru að prófa sig áfram í þessum efnum og teknar til við að byggja kynbótaskipulag sitt á því sem mætti kalla úrval með greiningu erfðamengis eða jafnvel bara „mengjaúrval“. Ef til vill gætir hér nokkurrar bjartsýni og því fer fjarri að öll vandamál séu leyst. Hindranir eru í veginum hvað varðar minni stofna og eiginleika með lágt arfgengi, auk þess sem vísindamenn greinir á um áhrif til lengri tíma litið. Með tímanum er þó líklegt að nýta megi þessar aðferðir víða í búfjárrækt. Í smærri stofnum mætti gera það hreinlega með því að erfðagreina alla einstaklinga þegar kostnaður verður viðráðanlegur. Mikilvægt er að sjá fyrstu vísbendingar um árangur þessara aðferða, sem munu koma í ljós nú á allra næstu árum. Á meðan höldum við ótrauð áfram að bæta þessa stofna okkar með hefðbundnari aðferðum og bara býsna áhrifaríkum.

Freyja er blað sveitafólksins! Ársáskrift að prentuðu eintaki* kostar 6.000 kr. m/vsk Stakt eintak kostar 2.000 kr. Eflum útbreiðslu Freyju!

*Búnaðarblaðið Freyja kemur út fjórum sinnum á ári

FREYJA 1-2 24

JARÐRÆKT

Skýrsluhald er undirstaða góðrar áburðaráætlunar

Nú þegar ég sest niður til að skrifa um áburðaráætlanagerð, finnst mér ég þurfa að skrifa um hlutina í víðara samhengi. Góð áburðaráætlun er til lítils ef henni er ekki fylgt og þó að það sé gert, þá getur tíðarfarið komið í veg fyrir að hún sé til nokkurs gagns. Þá er áburðaráætlun lítils virði ef hún er ekki unnin á grunni góðra upplýsinga.

B ORGAR P ÁLL B RAGASON verkefnastjóri í jarðrækt Bændasamtökum Íslands bpb@bondi.is Bjarni Guðmundsson prófessor við Landbúnaðarháskólann skrifaði grein í rit Ráðunautafundar 1991, sem heitir „Búskapur er heyskapur“ og vísaði þar með í þekkt máltæki sem undirstrikar að fóðuröflunin sé undirstaða búrekstrarins. Eins og Bjarni tekur til orða, er heyskapur ferill verka þar sem upphafið er sett við fyrstu stig fóðurræktarinnar en endir hans að afurðum búfjárins fengnum, enda heyið lítils virði fyrr. Megintilgangur Bjarna með greininni var að hvetja til umhugsunar og umræðu um allt sem við kemur fóðuröflun og það sem þar mætti mögulega bæta. Greinin er enn í fullu gildi og ýmislegt sem Bjarni bendir þar á sem leiðir til úrbóta vekur mann til umhugsunar um hver sé staðan í dag, nú 21 ári síðar. Hér tel ég að

25 FREYJA 1-2

Heyskapur í Eyjafirði

íslenskur landbúnaður vannýtta möguleika.

eigi

enn

marga

Það er víst að afkoma bænda er afar háð því hvernig til tekst við heyskapinn og kemur þar mjög margt til. Þess vegna er það svo mikilvægt að öll ákvarðanataka tengd fóðuröfluninni sé vel ígrunduð. Leggja þarf mat á nauðsynlegan mannafla og vélakost og einnig þarf að áætla hvers konar fóðurs nauðsynlegt sé að afla, í hvaða magni og í hvaða gæðum. Öll ákvarðanataka ætti að miðast við að hámarka framlegð búsins. Vissulega ræðst þetta allt af tíðarfarinu, en þar er ljóst að við höfum enga stjórn. Bændur leggja almennt mikinn metnað í að auka afurðir búfjárins, en þeim hættir kannski stundum til að kosta full miklu til. Það er gott og gilt, geri menn sér grein fyrir því. Framsetning á niðurstöðum búfjárskýrsluhalds hvetur bændur til að koma búi sínu á lista meðal þeirra bestu fyrir afurðamagn og gæði. Hins vegar er ekkert í búfjárskýrsluhaldinu sem vísar til framlegðar búsins. Svörum við spurningum varðandi hvað kostaði mikið að framleiða hvert kg kjöts eða lítra mjólkur er oft ábótavant. Best reknu búin eru því ekki endilega þau sem standa hæst í búfjárskýrsluhaldinu. Í þessu sambandi þarf að hafa í huga að mismunandi aðstæður sem snúa að t.d. landgæðum, landrými og veðurfari leiða til mismunandi möguleika til búrekstrar.

JARÐRÆKT Eitt af því sem Bjarni bendir á í áður nefndri grein er mikilvægi þess að halda til haga upplýsingum um ræktunarástand, áburð og aðra ræktunarþætti hverrar spildu, sem nýtt er til fóðurræktar. Þetta eru upplýsingar sem bændur þurfa síðar að hafa til hliðsjónar við ýmsa ákvarðanatöku tengda búrekstrinum. Það er tiltölulega stutt síðan Bændasamtökin komu upp túnkortagrunni þar sem hægt er að teikna og mæla upp tún með nákvæmum hætti. Enn styttra er síðan áburðaráætlana- og skýrsluhaldsforritið Jörð.is var tekið í notkun og tengt við túnkortagrunninn. Hvort tveggja er rekið á miðlægum grunni sem þýðir að öll skráning og vinnsla í kerfunum er háð tengingu við veraldarvefinn. Í þessu eru fólgnir ýmsir möguleikar, tileinki bændur sér að nota forritið. Til dæmis þegar bóndi og ráðunautur vinna saman að áburðaráætlun eru þeir alltaf að vinna með sömu gögn og breytingar verða báðum aðilum sýnilegar jafnóðum og þær eru gerðar, þrátt fyrir að þeir vinni að áætluninni hvor á sínum staðnum.

Áður fyrr höfðu menn vissulega túnkort eða vissu nokkurn veginn um túnstærðir og skráðu einnig ýmsar upplýsingar um jarðræktina í dagbækur eða í einhvers konar skýrsluform. Notagildi slíkra upplýsinga er hins vegar takmarkað ef aðgengi að þeim er ekki gott. Til dæmis eru núna lesnar inn í Jörð.is niðurstöður heyog jarðvegsefnagreininga sem bændur fengu áður aðeins á pappír. Í áburðaráætlanagerð gildir hugtakið „Að fortíð skal hyggja er framtíð skal byggja“. Oft á tíðum er áburðaráætlun unnin í samvinnu ráðunauta og bænda. Hún byggir á því að bóndinn leggur til upplýsingar um hvað hefur verið gert í jarðrækt hverrar spildu undanfarin ár og hvaða ávinningi það skilaði, þ.e. hann heldur skýrslur í jarðrækt. Ráðunauturinn metur áburðarþarfir hverrar spildu að teknu tilliti til alls þess sem skráð er í skýrsluhaldið. á eiginleikum jarðvegs, Þekking næringarþörfum nytjajurtanna, staðbundnum

Túnkort úr gagnagrunninum Jörð.is, unnin af höfundi

FREYJA 1-2 26

JARÐRÆKT aðstæðum ásamt ræktunarsögunni er forsenda faglegrar áburðaráætlunar. Mikilvægt er að leggja mat á hvað takmarki fyrst afkastagetu hverrar spildu. Það er ekki endilega tegund nytjagróðursins eða skortur á næringarefnum, heldur getur það t.d. verið lágt sýrustig eða léleg framræsla. Áður en áburðaráætlun er unnin er einnig mikilvægt að fyrir liggi upplýsingar um hvað á að rækta, hversu mikið og af hvaða gæðum. Sú áætlun þarf að miðast við áætlaðar fóðurþarfir næsta árs. Ef vel tekst til getur útkoman lágmarkað kostnaðinn við fóðuröflunina án þess að það komi niður á afurðum búsins. Enn í dag eru of margar áburðaráætlanir gerðar á grunni of lítilla upplýsinga. Þær eru jafnvel endurnýttar í mörg ár, þrátt fyrir að forsendur séu löngu brostnar. Leiðbeinandi áburðarskammtar í handbókum taka oft mið af stuttri ræktunarsögu og lítilli uppsöfnun næringarefna. Langvarandi ræktun, einkum með nýtingu búfjáráburðar gerir jarðveginn frjósamari, sem þá leiðir til minni áburðarþarfa. Þá hefur það sýnt sig að búfjáráburður hefur oft á tíðum verið vanmetinn áburðargjafi og þá ekki síst langtímaáhrif hans. Tún sem reglulega fá búfjáráburð hafa til dæmis allt annað jarðvegsvistkerfi en tún sem eingöngu hafa fengið tilbúinn áburð. Einn hlutinn af þessum mun liggur í magni köfnunarefnis (N) sem er bundið í lífrænu efni. Þar skiptir máli hversu mikið og hversu oft túnið hefur fengið búfjáráburð. Í mykju er aðeins rúmlega helmingur alls köfnunarefnisins á sama formi og í tilbúnum áburði og nýtist því strax á því vaxtarári sem borið er á. Annað köfnunarefni er bundið í lífræn efnasambönd og nýtist við niðurbrot þeirra á mörgum árum. Hafa þarf í huga að efnastyrkur í búfjáráburði er mjög mismunandi. Hann ræðst © Áskell Þórisson

27 FREYJA 1-2

einkum af búfjártegund, en einnig af styrk þess fóðurs (í orku og próteini) sem gripirnir eru á. Þá er þurrefnishlutfall búfjáráburðar afar breytilegt, einkum þegar verið er að aka honum á völl. Þar getur munað meira en helmingi í þurrefni og þar með einnig í efnamagni. Annað sem breytist í áburðarþörfum túna við langvarandi áburðargjöf er fosfórþörfin (P). Yfirleitt er rétt að bera á fosfór til jafns við það sem uppskeran fjarlægir, en það er um 15 kg P/ha í grasrækt. Hins vegar þarf að bera mun meiri fosfór á nýræktir og þegar tún hafa nýlega verið endurræktuð. Langtímaskráning á fosfórgjöf og uppskeru getur gefið góðar vísbendingar um hverjar áburðarþarfirnar eru, en þær geta verið mjög litlar í einhvern tíma ef uppsöfnun fosfórs í viðkomandi túni hefur orðið mikil. Það er ekki síst fyrir komandi kynslóðir sem gott jarðræktarskýrsluhald kemur að gagni. Sú staðreynd er að minnsta kosti það sem stundum þarf að grípa til þegar rökrætt er um ágæti þess. Sumir treysta á að minni þeirra sé óbrigðult, en sjá þó kostina við skýrsluhaldið þar sem þekking þeirra á frjósemi landsins gengur ekki á milli kynslóða, án vandkvæða. Skýrsluhald í jarðrækt og áburðaráætlun sem byggir á því er að mínu mati eitt af stóru vannýttu tækifærunum í íslenskum landbúnaði. Nú sem aldrei fyrr, þegar áburðarkostnaður við fóðuröflunina hefur aldrei verið meiri.

NAUTGRIPARÆKT

Blendingsrækt í nautakjötsframleiðslu

Nautakjötsframleiðsla hér á landi er að mestu stunduð meðfram mjólkurframleiðslu og er stærstur hluti ungnautakjöts af alíslensku kyni, þrátt fyrir að í boði sé holdanautasæði af þremur holdakynjum til blendingsræktunar. Samkvæmt upplýsingum sem finna má á vefsíðu Matvælastofnunar (www.mast.is) má ætla að einungis 68% ungnautakjöts (UN flokkar) árið 2010 hafi verið holdablendingar af einhverju tagi. Þá vekur athygli að skráðum holdakúm, sem flestar eru í hjarðeldi, hefur fjölgað stöðugt á undanförnum tuttugu árum og eru þær í dag um 1600 talsins deilt á 128 kennitölur. Þar af eru 10 með yfir 50 kýr (Gunnfríður E. Hreiðarsdóttir, persónulegar upplýsingar). Hjarðeldi hefur því verið í sókn. Í þessari grein verður fjallað um blendingsræktun og þá möguleika sem felast í henni, bæði með mjólkurframleiðslu og í hjarðbúskap. Með hjarðbúskap er hér átt við búskap þar sem kálfar ganga í beitarhögum undir mæðrum sínum fram að fráfærum og að kýr eru að mestu úti allt árið.

Þ ÓRODDUR S VEINSSSON Landbúnaðarháskóla Íslands thorodd@lbhi.is Hvað gerist við blöndun kynja?

Það sem menn eru að sækjast eftir með því að blanda saman tveimur ólíkum kynjum (erfðahópum) er að framkalla blendingsþrótt (heterosis – hybrid vigor) og s.k. „fyllingu“eða „uppbótarpörun“ (complementarity). Blendingsþróttur er mjög breytilegur eftir skyldleika kynjanna sem verið er að blanda, en einnig eftir gerð eiginleikanna. Eiginleikar með hátt arfgengi, eins og t.d. skrokkhlutföll, gefa lítinn blendingsþrótt, en eiginleikar með lágt arfgengi, eins og t.d. ýmsir frjósemisþættir gefa mikinn blendingsþrótt. Mynd 1 a og b sýna dæmi um mikinn og miðlungs blendingsþrótt (t.d. vaxtarhraða). Þetta leiðir til þess að blendingar mjólkurkúakyns og holdakyns hafa umtalsvert meiri vaxtarhraða, nýta fóður betur (til vaxtar) og flokkast betur en hreinræktað mjólkurkúakyn. Í blendingsrækt yfirleitt, er lögð áhersla að hámarka blendingsþróttinn. Tafla 1 sýnir áhrif fjölda kynja sem blandað er saman og áhrif kynslóða á mögulegt hámark blendingsþróttar. Með

fleiri kynjum sem blandað er því lengur er hægt að viðhalda hámarks blendingsþrótti í gegnum kynslóðirnar. Forsendan hér er að innbyrðis skyldleiki í hverju kyni sé ekki takmarkandi þáttur.

Af hverju blendingsrækt?

Rökin fyrir blendingsrækt í kjötframleiðslu eru einföld. Hún skilar mun meiri framlegð (tekjurbreytilegur kostnaður) en ræktun með alíslenskum nautum. Dæmi um mun á framlegð milli íslenskra nauta og Limousine hálfblendinga við ólíkar aðstæður má sjá í Töflu 2. Þar er sett upp sviðsmynd í geldneytafjósi af ákveðinni stærð og framlegðin er reiknuð út á ársgrundvelli (tekju- og kostnaðartölur miðað við haustið 2011). Með því að stytta eldistíma gripanna í 20 mánuði í stað 24 mánuði má auka veltuhraða (hausafjölda) í sama rými um 20% á ársgrundvelli. Meðalfóðurstyrkur „veika“ eldisins er 0,73 en „sterka“ eldisins 0,86 FEm/kg þurrefni, bæði í 20 og 24 mánaða eldisflokkunum. Í þessu fjósi gefa Limousine hálfblendingarnir 2,3 til 10 sinnum meiri framlegð en alíslensk naut, allt eftir sviðsmynd. Að jafnaði gefur „sterkt“ 20 mánaða eldi mestu framlegðina en minnst er framlegðin í „veiku“ 24 mánaða eldi. Niðurstöður fyrir Angus hálfblendinga myndu gefa mjög svipaða niðurstöðu en munurinn á íslenskum nautum og Galloway hálfblendingum er

FREYJA 1-2 28

NAUTGRIPARÆKT Möguleikar með blendingsrækt hér á landi

b Á myndinni má sjá hvernig hlutfall fyllingar er mismunadi við mikinn blendingsþrótt (1 a) eða miðlungs blendingsþrótt (1 b) Mynd 1 a og b:

ekki eins mikill, en þó mjög áþreifanlegur. Það að sterk fóðrun sláturgripa skili mestri framlegð eru ekki ný vísindi. Í Búfjárfræði Gunnars Bjarnasonar frá 1966 er gefin sú höfuðregla um gripi sem teknir eru til slátureldis. „Að kappala gripina á sem skemmstum tíma.“

Blendingsrækt í kjötframleiðslu með mjólkurframleiðslu

Hver er skýringin á því að mjólkurframleiðendur í kjötframleiðslu nota oftast íslensk naut í stað blendinga þegar munurinn á framlegðinni er svona mikill á þessum tegundum eldisgripa? Sennilega er það vegna þess hversu nýliðunarþörfin í mjólkurkúastofninum er mikil að ekki sé minnst á mikinn kálfadauða á mörgum kúabúum. Mynd 3 sýnir það hlutfall mjólkurkúa sem hægt væri að sæða með holdanautasæði miðað við vaxandi nýliðunarþörf og mismunandi kálfaafföll (10 eða 20%). Ef nýliðunarhlutfallið er 30% væri hægt að sæða 10-15% kúnna með holdanautasæði en ef hlutfallið fer niður í 20% væri þetta hlutfall 2025% miðað við sömu forsendur. Ef hægt væri að nota kyngreint sæði myndi þetta hlutfall geta aukist umtalsvert. En það eru framtíðardraumar.

Samkvæmt nautaskrá Nautastöðvar Bændasamtaka Íslands (2011) er til sæði úr fimmtán Galloway bolum, þar af tveimur albræðrum og 11 hálfbræðrum. Sæði er til úr þremur Angus nautum, þar af tveimur albræðrum og þremur Limousine nautum, og af þeim eru tveir albræður. Þetta litla úrval takmarkar mjög möguleika í blendingsræktun hér á landi vegna þess hversu eyðileggjandi skyldleikaræktun er og því ekki valkostur. Mögulegar blendingsgerðir til að mynda blendingahóp (hjörð) má sjá í rammagrein 1.

Blendingsrækt í hjarðbúskap

Hjarðbúskapur með nautgripi var mikið stundaður á landnáms- og söguöld en lagðist síðan af. Árið 1933 eru fluttir inn nokkrir gripir af Galloway, Angus og skosku Hálendings kyni sem var þó slátrað í einangrun vegna kvilla. Einum Galloway nautkálfi var bjargað og með honum hófst blendingsrækt hér á landi. Saga holdakynja hér á landi verður þó ekki rakin frekar hér en í tengslum við þennan innflutning má segja að hjarðbúskapur með nautgripi hefjist aftur og þá sennilega aðeins á Hvanneyri en mestur var hann þó í Gunnarsholti.

Rammagrein 1:

Blendingsþróttur (%) eiginleika er fundinn þannig: [(meðaltal blendinga AxB – meðaltal foreldra A,B) ÷ meðaltal foreldra A,B] x 1 00 „Fylling“/„uppbótarpörun“ eiginleika er einfaldlega meðaltal foreldra blendinganna. mismunandi stofnum hvorn annan upp m.t.t. einstakra eiginleika

29 FREYJA 1-2

Þarna bæta foreldrar af

NAUTGRIPARÆKT Rammagrein 2 : Mögulegar blendingsgerðir til myndunar hjarðar blendinga

Í stendur fyrir íslensk (3 gripir einn á móti hverju kyni), A fyrir Angus, G fyrir Galloway og L fyrir Limousine gen. Grunnurinn er íslenskar kýr sæddar af holdanautum eða: Í1,2,3 x G1, A1, L1

Hámarksþróttur 100% 75% 100% 100% 50% 50% 88% 88% 100% 100% 50% 63% 63%

1 . kynslóð með sæðingu

G1/Í1

A1/Í2

L1/Í3

2. kynslóð með sæðingum

G2G2/G1Í1

A2A2/A1Í2

G2G2/A1Í2

L2L2/L1Í3

A2A2/G1Í1

G2G2/L1Í3

L2L2/G1Í1

A2A2/L1Í3

L2L2/A1Í2

2. kynslóð með heimanautum (blendingar) G1Í1/A1Í2 G1Í1/L1Í3

A1Í2/G1Í1 A1Í2/L1Í3

L1Í3/G1Í L1Í3/A1Í2

3. kynslóð með sæðingum

G2G2G2G2/A2A2A1Í

A2A2A2A2/G2G2G1Í1

L2L2L2L2/G2G2G1Í1

G2G2G2G2/L2L2L1Í3

A2A2A2A2/L2L2L1Í3

L2L2L2L2/A2A2A1Í2

G2G2G2G2/A2A2A1Í2 G2G2G2G2/L2L2A1Í2

A2A2A2A2/G2G2L1Í

L2L2L2L2/G2G2A1Í2

A2A2A2A2/L2L2G1Í1

L2L2L2L2/A2A2G1Í1

3. kynslóð með heimanauti

G2G2G1Í1/A2A2A1Í2

G2G2G1Í1/L2L2A1Í2

G2G2G1Í1/A2A2L1Í3

A2A2A1Í2/L2L2G1Í1

A2A2A1Í2/L2L2L1Í3

A2A2A1Í2/G2G2L1Í3

L2L2L1Í3/G2G2G1Í1

L2L2L1Í3/A2A2G1Í1

L2L2L1Í3/G2G2A1Í2

Íslensku kýrnar mega ekki vera hálfsystur og helst sem minnst skyldar. Úr þessum víxlunum verður fyrst til 1 . kynslóð blendinga, s.k. hálf- eða einblendingar og þannig fæst hámarks blendingsþróttur (100%). Hálfblendingskýr eru síðan sæddar með sæði úr óskyldum holdanautum af sama kyni eða öðru kyni (G2G2, A2A2 eða L2L2) eða með heimanautum (blendingum) af réttri gerð til að mynda fjórðungsblendinga (2. kynslóð). Með heimanautunum fæst 50% af hámarksblendingsþrótti en með sæðingum úr hreinum holdanautum fæst 75100% af hámarks blendingsþrótti. Allir fjórðungarnir eru samsettir úr tveimur eða þremur kynjum (fjórum óskyldum einstaklingum) og því er hægt að sæða kýr af þessari kynslóð með sæði nauta af holdakyni sem vantar inn í blöndunina eða með heimanautum (blendingum) af réttri gerð og þannig tekst að mynda 3. kynslóð blendinga eða áttunga. Með heimanautunum fæst 50-63% af hámarksblendingsþrótti en með sæðingum úr hreinum holdanautum fæst 88-100% af hámarks blendingsþrótti. En mikið lengra verður ekki komist í blönduninni án skyldleikaræktunar. Vissulega er hægt að sæða áttunga sem eru bara gerðir úr tveimur holdakynjum með þriðja holdakyninu. En við það eykst flækjustigið umtalsvert og telja verður ávinninginn lítinn miðað við þá fyrirhöfn. Mikilvægt er að áttungarnir séu eingöngu notaðir til kjötframleiðslu, en hálf- og fjórðungsblendinga er hægt að nota til undaneldis með markvissu skipulagi.

Blendingsrækt er grunnskilyrði fyrir hjarðeldi hér á landi þar sem íslenska kúakynið er holdrýrt og það mjólkar of mikið. Kjarni hjarðeldisins eru kýrnar sem fæða og ala kálfana fram að fráfærum við 6-7 mánaða aldur. Þær þurfa að vera viðhaldslitlar, harðgerðar, með ríkt móðureðli, mjólka jafnt og passlega mikið og skila af sér bústnum kálfum við fráfærur. Þessir eiginleikar eru sóttir í holdakynin.

Eins og komið hefur fram er þröngt sniðinn stakkurinn fyrir blendingsrækt og því þarf gott skipulag við kynblöndun til að koma í veg fyrir skyldleikarækt. Hér fyrir ofan voru listaðir allir blendingsmöguleikar í dag og hvað þyrfti að varast. Hagkvæmasti kosturinn fyrir hjarðbændur er að semja við kúabændur um að útvega hálfblendinga til undaneldis (kvígur og heimanaut).

FREYJA 1-2 30

NAUTGRIPARÆKT Líta má á hjarðeldi sem 24 mánaða eldishringrás og er hún sett upp í meðfylgjandi töflu. Þar er hjörðinni skipt upp í mjólkurmæður, nautkálfa og kvígukálfa en heimanautum er þó ekki fylgt sérstaklega en hafa verður hugfast að þau eru mikilvægur partur af hverri hjörð.

Mynd 3: Hér ma

sjá hversu stórt hlutfall mjólkurkúa er hægt að nota til að framleiða hálfblendinga miðað við nýliðunarhlutfall í mjólkurkúastofninum og mismunadi afföll af fæddum kálfum

Það má borga talsvert meira en smákálfaverð fyrir þessa gripi því að þannig sparast að þurfa að halda íslenskar kýr á hjarðbúinu í þeim tilgangi einum að viðhalda blendingsstofninum. Það er mikilvægt að nota sæðingar í hjarðeldinu. Þær eru nauðsynlegar til að fá góða fjórðungsblendinga til undaneldis og áttunga til kjötframleiðslu. Íhuga ber vandlega hvort ekki borgi sig að samstilla kýrnar til að auðvelda þá vinnu sem sæðingunum fylgir. Þar sem mikilvægt er að kýrnar seinki sér ekki og til að draga úr nýliðunarþörf er nauðsynlegt að heimanaut af réttri samsetningu gangi í kúnum til að minnka uppbeiðslu. En reikna má með því að fanghlutfall eftir fyrstu sæðingu geti einungis verið um 60%. En hvernig blendinga viljum við? Það verður hver og einn að gera upp við sig. Rammagrein 2 sýnir eitt dæmi um hjörð með Angusblendingum.

Kýrnar eiga að bera á vorin í maí/júní til að nýta besta beitartímann fyrir kálfauppeldið. Í ágúst er kúnum haldið sem og 15 mánaða kvígum þannig að þær beri 24 mánaða. Við fráfærur eru kvígur og kýr fangprófaðar og þær sem eru geldar búnar undir slátrun. Nautkálfar og allar áttungs kvígur eru sett inn í fóðrunaraðstöðu („feed lot“) í sterkt en stýrt eldi fram að slátrun við 20-24 mánaða aldur. Eins og hér sést eru tímasetningar í hjarðeldi lykilatriði ef það á að ganga upp.

Þrátt fyrir að útigangskýr séu grunnur hjarðeldis getur fóðurorkan af beit einungis fullnægt um það bil fjórðungi af heildarorkuþörfum hjarðarinnar. Afgangurinn verður að koma úr verkuðu fóðri, aðallega heyjum. Þess vegna er mikilvægt að hjarðbændur stundi markvissa fóðurræktun. Tryggja þarf næg orkurík hey fyrir kjöteldið og einnig fyrir kýr rétt fyrir og yfir burðartímann. Einnig þarf beitarskipulag að vera markvisst.

Samantekt

• Blendingsrækt er mikilvæg til að auka framlegð í nautakjötsframleiðslu • Blendingsrækt í kjötframleiðslu samhliða mjólkurframleiðslu er einföld þegar hindrunum hefur verið rutt úr vegi • Blendingsrækt er grundvöllur hjarðeldis og krefst reglufestu og þekkingar • Mikilvægt er að flytja reglulega inn fósturvísa eða sæði úr holdakynjum!

Rammagrein 3: Hjörð þar sem stefnt er að þvi að kýrnar í hjörðinni séu ríkjandi Angus blendingar:

Einblendingi (G 1 /Í1 ) er æxlað við hreinan Angus (G 1 /Í x A2/A2) = A2A2/G 1 Í1 Kvígur úr þessari víxlun má eingöngu sæða með L út ævina og/eða halda undir L1 /Í3 eða L2L2/L1 Í3 heimanaut. Naut úr þessari víxlun eru eingöngu alin til kjötframleiðslu eða seld til hjarðbónda með ríkjandi Limousine blendings kýr. Einblendingi (A/Í) er æxlað við hreinan Angus (A2/A2 x A1 /Í2) = A2A2/A1 Í2 Kvígur úr þessari víxlun má sæða með L eða G út ævina og/eða haldið undir L1 /Í3, L2L2/L1 Í3, G 1 /Í1 eða G 2G 2/G 1 Í1 heimanaut. Naut úr þessari víxlun eru eingöngu alin til kjötframleiðslu eða að hluta til seld hjarðbónda með ríkjandi Limousine eða Galloway blendings kýr. Þessi blendingssamsetning ætti að gefa hjörð með góðum mjólkurmæðrum og afbragðs kjötgripum.

31 FREYJA 1-2

SAGAN

Minningabrot um mjaltir Sigríður Sigurðardóttir frá Stóru-Ökrum Safnstjóri Byggðasafns Skagafirðinga

Morgunsólin er björt og hlý og veröldin ilmar. Ég stauta stuttum fótum upp brekkuna að hliðinu upp á Holt. Þar uppi á einhvern tíma fyrir löngu hlöðnum túngarði, er fjögurra strengja gaddavírsgirðing. Þar fyrir ofan er Gilið og Gilshúsið, sem svo er kallað þótt ekkert sé þar húsið. Fyrir mitt minni lá vegurinn þarna fyrir ofan túngarðinn. Spotti er í túnhliðinu þannig að ég hefði getað opnað það en í þessu tilfelli þarf ég ekki að hafa áhyggjur af því. Amma er búin að opna hliðið. Hún er að mjólka Dimmu mína neðst á Gilshúsinu. Ég fer í gegnum hliðið og klifra yfir fleka í öðru hliði á gamla veginum. Þarna við túnhliðið voru nefnilega krossgötur. Gamli vegurinn lá meðfram túngirðingunni og yfir lækinn í Gilinu, sem þar rennur kurteislega, nema í vorflóðum. Frá læknum lá vegurinn upp úr Gilinu og suður á Höskuldsstaðaás, og svo norður og upp úr Gilinu meðfram túngirðingu fyrir ofan Hring og út í Sigga-Jóelspart og þar niður eftir, niður í gegn um Hringsmýri og niður að Djúpadalsá. Göturnar sem ég stautaði skáru gamla veginn og lágu upp á Gilshús. Þaðan lágu þær upp í Brekkukot, þar sem enginn bjó þegar ég man fyrst, og áfram upp á Ás, framhjá Fuglsstapa og heim að Litladal. „Ertu þá komin kurtan mín“. Svona sagði engin nema amma. Ég er

Tafla 3:

með glas í hendinni og móðir mín kemur á eftir mér með fötu. Hún er líka að fara að mjólka. Kýrnar standa og jórtra í stóískri ró og hreyfa sig ekki fyrr en þær verða mjólkaðar. Ég geri ekkert gagn en fæ volga mjólk í glasið og drekk úr því í einum teyg. Ég man ekki hvort mér fannst hún góð en mamma sagði að hún væri holl og það dugði, einkum ef engin önnur mjólk var til að morgni dags. Þetta var á sólskinsdegi á sjötta áratug 20. aldar. Grein Sigtryggs Björnssonar frá Framnesi, um mjólk og mjaltavélar í 2. tbl. 1. árgangs Freyju1 leiddu fram minningar frá því

Hjarðeldi sett upp sem 24 mánaða hringrás sem hefst við burð í júni

FREYJA 1-2 32

SAGAN þegar fjósið sem ég ólst upp við vélvæddist. Áður en Alfa Laval mjaltavélin var innleidd voru kýrnar mjólkaðar úti kvölds og morgna allt sumarið, hvernig sem viðraði. „Það var aldrei kalt undir kúnum“, sagði mamma þegar hún rifjaði það upp. Sjaldan þurfti að ná í þær. Yfirleitt komu þær sjálfar þangað sem vani var að mjólka þær. Ef ekki, þá var eitthvert barnanna á bænum sent eftir þeim. Þær voru hýstar yfir nóttina á vorin og á haustin og þegar fór að kólna verulega, um það leyti sem fjárrag hófst að haustinu, voru þær hýstar. Í fjósi bernsku minnar voru fáir básar. Ég held þeir hafi verið níu og kálfastía. Þegar komið var inn var fyrst fyrir stétt úr tréborðum til að ganga á inn að fremur djúpum flór. Kannski var það bara mín eigin smæð sem olli því að mér fannst flórinn djúpur. Þessi hluti fjóssins var elstur. Þar voru hlaðnir torfveggir sem aldrei héluðu eins og steyptu útveggirnir á nýrri hlutanum gerðu stundum. Torfveggirnir voru á milli fjóss og hlöðu að hluta en einnig fjóss og fjárhúsa, sunnan fjóssins. Veggirnir voru signir og rýrir og á þeim var fullt af holum. Þar inni bjuggu mýs sem spókuðu sig borubrattar þegar búið var að gefa á garðann og pabbi farinn að mjólka. Við bróðir minn, sem þóttumst vera að hjálpa til við að skafa úr básum og moka flórinn, fórum þá upp í garðann til að fylgjast með greyjunum. Þær hömuðust við að éta af mjölinu sem kúnum var gefið og fara með nesti með sér inn í holurnar. Þeim var alveg sama þótt kýrnar væru næstum búnar að éta þær, en þeim var meinilla við okkur, þótt við gerðum ekki annað en aðstoða þær. Reyndar veiddum við þær einstaka sinnum í fötur til að skoða þær betur

en við slepptum þeim alltaf við þeirra eigin holur þannig að þær hefðu átt að vera afslappaðri við okkur, eða það fannst mér. Í þá daga var ég viss um að gaman væri að læra allt um mýs en mig óraði ekki fyrir að ég ætti eftir að læra miklu meira um torfveggi. Fjósverk okkar systkinanna voru misvirðuleg og fóru eftir aldri. Þau fólust í að aðstoða pabba við að gefa kúnum, brynna þeim úr fötu eða leysa þær til að láta þær drekka úr tunnu, áður en vatn var leitt að öllum básum í kollur, verka bása og stétt, moka flór, mjólka kýrnar, sigta mjólk í brúsa, bera brúsa í brunn og þrífa fötur og sigti vandlega. Mjólkurbrunnur var í lind sem við kölluðum Gvendarbrunn. Af því Guðmundur góði vígði vatnið í honum, sagði afi. Torfveggirnir voru fjarlægðir um 1960 og þá var byggt við fjósið. Bætt var við tíu básum, hænsnabúri og kálfastíu, sem seinna voru aflögð og breytt í mjólkurhús. Um leið var steypt ker til að kæla mjólkurbrúsana í. Þá þurfti ekki lengur að rogast með 35-50 ltr. brúsa í brunninn. Alfa Laval mjaltavélin kom sennilega í fjósið 1965. Þá breyttist allt. Kýrnar voru ekki lengur mjólkaðar úti. Amma hætti að mjólka en mamma hélt áfram og notaði mjaltavélina og hreytti á eftir. Stundum voru þær ótækar fyrir vélina, sagði hún. Of seigmjólka eða mismjólka. Þá voru tíu til tólf mjólkandi kýr. Foreldrar mínir voru bæði jafnvirk við mjaltir. Þegar við systkinin vorum komin á skólaaldur fórum við ekki í fjósið á morgnana en aðstoðuðum á kvöldin. Á sumrin fórum við kvölds og morgna til skiptis. Eftir að mjaltavélarnar komu var það okkar fyrsta verk, með stírurnar í Kýrin Gæf

Kýr þessi kallaðist Gæf og var undan henni Dimmu minni, sem amma var að mjólka morguninn hlýja í minningunni. Ég man vel þegar ég sá Dimmu nýborna með þessa gráu fallegu kvígu. Þrátt fyrir hornin var hún alltaf blíð og þurfti sjaldan að berja frá sér. Hún var þrifin með sig og básinn hennar þurr og hún hrein. Hún varð sennilega langelst kúa í fjósi föður míns. Hún var á tvítugs aldri þegar hún var felld. Myndin er tekin ári áður. Hún var lausmjólka, þokkaleg mjólkurkýr og gaf af sér ágæt afkvæmi, sem settu svip á búskapinn á Stóru-Ökrum löngu eftir hennar dag.

33 FREYJA 1-2

SAGAN augunum, að ná í kýrnar og binda á bása. Afi settist á rúmstokkinn og nuddaði í okkur þar til við glaðvöknuðum. Hann plataði okkur fram úr morgun eftir morgun með sama bragðinu. Sagði að nágrannakrakkarnir væru komnir með sínar kýr heim að fjósi. Það var aldrei svoleiðis. Þegar kýrnar voru komnar á sína bása þurfti að gera klárt í mjólkurhúsinu og þvo þær. Við skiptum fjósverkunum á milli okkar þannig að einhver náði í kýrnar, einhver þvoði þær og sá hinn sami hreinsaði bása og flór þegar búið var að mjólka og hleypa kúnum aftur út. Fyrsta áratug véltækninnar var mjólkað í fötur. Þungar fötur þegar þær voru fullar af mjólk og þurfti að lyfta þeim upp til að láta mjólkina renna varlega í gegnum sigtið. Árið 1977 var lagt rörmjaltakerfi í fjósið. Ári seinna var keyptur mjólkurtankur. Mjólkin var þá leidd beina leið í tankinn sem kældi hana um leið og hún koma þangað. Eftir mjaltavélavæðinguna, þegar elstu systkinin voru farin að heiman og afi orðinn ótækur á símavakt, varð mamma að vera komin inn kl. níu til að taka símann. Á bænum var símstöð frá 1954 til 1980. Afi sá um símavaktirnar fram á áttunda áratuginn en þá dapraðist honum sjón og heyrn. Fyrri símavaktin hófst kl. níu og lauk kl. tólf og sú síðari var á milli fjögur og sjö. Mamma mjólkaði kýr tvisvar á dag alla daga frá 1953 til 1990, nema þegar hún lá á sæng eða eitthvað sérstakt var á seyði. Pabbi missti enn sjaldnar af fjósverkum. Alltaf var farið í fjós um hálfátta á morgnana og komið inn um níu og svo aftur á milli sjö og átta á kvöldin. Fjóshlaðan var sambyggð fjárhúshlöðunni en veggur á milli og

dyr á. Þær voru steinsteyptar og bárujárn á þaki, sem ískraði í þegar austanrokið reyndi að losa þær. Hlöðugólfið var jörðin sjálf. Heyið var skorið með heyskera og rifið laust með heynál og það mynduðust geilar, stabbar og rangalar í hlöðunum. Yfir háveturinn var alltaf myrkur þar inni, fannst mér. Pabbi notaði dagskímuna stundum til að losa heyið, sem borið var í föngum fram á garðana. Ilmurinn var mismunandi eftir því hvaða hey voru hvar í hlöðunni. Ég var ekki gömul þegar ég áttaði mig á að lyktin af heyinu af enginu ilmaði af víði, reyr og stör en nýræktarheyið ornaði og lyktaði allt öðruvísi. Engjaheyið var gott fyrir hrútana, sagði afi. Hlöðurnar voru fylltar með misgóðum heyjum og stundum myglaði gott hey í fjóshlöðunni og endaði með að vera gefið ánum. Göngin sem mynduðust í hlöðunum, frá einum stabba til annars, voru orðin löng og hlykkjótt á aðventu jóla. Geilarnar stækkuðu eftir því sem gefið var og blanda heyja af mismunandi túnum og í mismunandi gæðum var gefin á garðana. Mjólkandi kýr fengu alltaf besta heyið. Munurinn á lausagöngufjósum nútímans og gömlu fjósunum er mikill. Allan veturinn stóðu kýrnar bundnar á bása, alltaf á sama stað, þessar blessaðar skepnur og reynt var að hafa sem hlýjast á þeim. Öfugt við það sem talið er best fyrir þær. Núna geta þær spásserað alla daga um allt fjós, valið sér bás með mjúku undirlagi, étið þegar þörfin kallar og jafnvel klórað sér á hryggnum þegar þeim sýnist. Fjós nútímans og fjós bernsku minnar er varla hægt að bera saman, svo ólík eru þau. Öll aðstaða er nú svo miklu, miklu betri, bæði fyrir menn og skepnur.

Myndin er tekin 1 966. Amma Sigríður fær mjólk til heimilisins úr mjólkurbrúsanum hjá föður mínum (Sigga Bj.) áður en hann fer með hann í brunninn til kælingar og geymslu þar til mjólkurbíllinn kemur. Þá er farið með brúsa á brúsapallinn þar sem mjólkurbílstjórinn tekur þá og fer með í samlagið. Gísli kannar gæði dráttarvélarinnar en Gígja stefnir greinilega á að fara inn með ömmu. Mjólkursigtið hefur verið lagt ofan á mjólkurfötu og bæði eru á leið í þvott. Við snúrustaurinn fjær er olíutankur heimilisins hálfur á kafi. Slóðin upp túnið liggur að hliðinu á túngirðingunni þar sem gamli vegurinn lá. Þar fyrir ofan er Gilshúsið. 1

Sigtryggur Björnsson, 2011. „Um mjólk og mjaltavélar“ (21-24). Búnaðarblaðið Freyja, 2. tbl. 1. árgangur (Myndir eru frá höfundi)

FREYJA 1-2 34