Verdieping
Vervolgens heeft het Verenigde Naties Universiteitsinstituut voor milieu en ‘human security’ het over ‘milieumigranten’: “Who has to leave his/her place of normal residence because of an environmental stressor […] as opposed to an environmentally motivated migrant who is a person who ‘may’ decide to move because of an environmental stressor.”5 Uit voorgaande begripsomschrijvingen blijkt dat het onduidelijk is onder welk recht deze door klimaatverandering ontheemde mensen te scharen zijn. De bestaande regelgeving lijkt geen passende oplossing te bieden voor dit probleem. Hieronder worden enkele rechtsgebieden vanuit deze context besproken. Om niet tot verwarring te geraken zal voor dit artikel de term ‘door klimaatverandering ontheemde bevolking’ worden aangehouden.
Vluchtelingenrecht Het klinkt logisch om mensen die onder druk verhuizen vanwege een bepaalde situatie in hun eigen land, ‘vluchtelingen’ te noemen. Zij vluchten weg voor de situatie in hun eigen land en hopen op een beter bestaan elders. Deze paragraaf legt uit waarom het vluchtelingenbegrip al dan niet geschikt is om de door klimaatverandering ontheemde bevolkingsgroep aan te wijzen. Het Verdrag betreffende de status van vluchtelingen 1951 omschrijft de definitie van ‘vluchteling’ als volgt: “Die uit gegronde vrees voor vervolging wegens zijn ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een bepaalde sociale groep of zijn politieke overtuiging, zich bevindt buiten het land waarvan hij de nationaliteit bezit, en die de bescherming van dat land niet kan of, uit hoofde van bovenbedoelde vrees, niet wil inroepen, of die, indien hij geen nationaliteit bezit en ten gevolge van bovenbedoelde gebeurtenissen verblijft buiten het land waar hij vroeger zijn gewone verblijfplaats had, daarheen niet kan of, uit hoofde van bovenbedoelde vrees, niet wil terugkeren.” De vluchtelingenstatus wordt alleen verkregen als aan alle vereisten is voldaan. Een eerste moeilijkheid zit in de ‘gegronde vrees voor vervolging’. Het is een lastige opgave klimaatverandering onder vervolging te plaatsen. Er is geen universeel geaccepteerde definitie van het vervolgingsbegrip. Het begrip ‘vervolging’ wordt in het Vluchtelingenverdrag ook niet nader uitgewerkt. Het ‘UNHCR Handbook’ geeft aan dat vervolging over het algemeen gaat om handelingen begaan door de autoriteiten van een land.6 In de situatie van door klimaatverandering ontheemde bevolking gaat dit niet op. Veel van de slachtoffers zullen wonen in ontwikkelingslanden, welke het meest kwetsbaar zijn maar het minst bijdragen aan de oorzaken van klimaatverandering. Handelingen begaan door de autoriteiten van een land kunnen een bijdrage leveren aan klimaatverandering maar de klimaatverandering op zichzelf is geen handeling begaan door de autoriteiten. SecJure Oktober 2013 | 24
Daarnaast zijn de gronden voor vervolging beperkt tot ‘ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een bepaalde sociale groep of politieke overtuiging’. Het laat weinig ruimte over voor de door klimaatverandering ontheemde bevolking. Hoewel sommige wetenschappers hier een uitweg proberen te vinden door middel van een brede interpretatie7, voelt de UNHCR er weinig voor de definitie uit te breiden. Het verbreden van de reikwijdte brengt met zich mee dat de huidige werking van het Vluchtelingenverdrag aan kracht verliest. De angst leeft dat het (te) makkelijk zou worden om een vluchtelingenstatus te krijgen. Klimaatverandering valt vooralsnog niet onder de omschrijving. Verder ziet de vluchtelingenstatus slechts op personen die zich ‘buiten’ het land van herkomst bevinden. De door klimaatverandering ontheemde bevolking kan zich ook gedwongen verplaatsen binnen hetzelfde land. Voor de in het binnenland ontheemde bevolking hebben de Verenigde Naties het probleem erkend in ‘the guiding principles on internal displacement’. Die groep binnenlands ontheemden valt nu echter bij voorbaat buiten de vluchtelingendefinitie. Ook degenen die nog niet zijn verplaatst maar wel in een risicogebied wonen, kunnen zich niet op de vluchtelingenstatus beroepen. Gelet op het voorgaande kunnen de door klimaatverandering ontheemden zich niet beroepen op het Vluchtelingenverdrag. Al met al blijkt de term ‘vluchteling’ dus niet geschikt te zijn ter aanduiding van de door klimaatverandering ontheemde bevolking.
Mensenrechten Het toepassen van het Vluchtelingenverdrag blijkt geen uitkomst te bieden in de situatie van door klimaatverandering ontheemden. Mensenrechten daarentegen gelden voor een ieder, ontheemd of niet. Deze paragraaf bekijkt dan ook de bescherming die het mensenrecht biedt aan de door klimaatverandering ontheemde bevolking. Mensenrechten geven een minimale gedragsnorm voor overheden waaraan zij zich dienen te houden en geven een garantieniveau aan bescherming tegenover de burger. Bovendien kunnen mensenrechten een juridische grond bieden voor bescherming door een andere staat, in de zin van aanvullende bescherming. Een door klimaatverandering ontheemd persoon zal eerst een staat moeten binnentreden alvorens hij of zij aanspraak kan maken op mensenrechtenbescherming. Dat is het eerste heikele punt. Zelfs als deze slachtoffers van klimaatverandering de grens over zijn, kan de aanvullende bescherming van de staat beperkt zijn. In de situatie van de door klimaatverandering ontheemden gaat het beginsel van non-refoulement (het verbod voor staten om een asielzoeker terug te sturen naar het land van herkomst terwijl hij of zij daar te vrezen heeft voor vervolging) namelijk niet op. Klimaatverandering valt