MASTACTVA Magazine 5/2021

48

I n D es i g n

Гра­фіч­ныя зна­кі са­вец­ка­га мі­ну­ла­га Ці вар­та пры­х а­р ош­в аць успа­м і­н ы аль­б о лепш на­в у­ч ыц­ц а жыць з імі? Ала Пі­га­льс­кая

«М

і­ну­лае на­ву­чы­ла нас не за­гляд­ваць да­лё­ка на­пе­рад», — на­пі­саў ад­ной­ чы Эрых Ма­рыя Рэ­марк. У га­рад­скім ася­род­ку ход гіс­то­рыі фік­су­ецца ў пе­ра­йме­на­ ван­ні ву­ліц і ме­ма­ры­ялаў. Мы шмат раз­ва­жа­ем пра тое, як ву­лі­цы на­зы­ва­лі­ся ў мі­ну­лым, якія кра­мы і шы­ль­ды мы па­мя­та­ем з дзя­цін­ства, і на­шмат менш — пра ві­зу­аль­ны і сім­ва­ліч­ны ася­ ро­дак га­ра­доў у бу­ду­чы­ні. Ад­нак пы­тан­не, як і ў якой пра­пор­цыі мі­ну­лае па­він­на пры­сут­ні­чаць і вы­зна­чаць бу­ду­чы­ню, акту­аль­нае ме­на­ві­та сён­ня. Бо ад та­го, ко­ль­кі зна­каў мі­ну­ла­га і ў якой якас­ці бу­дзе за­ха­ва­на, за­ле­жыць, на­ко­ль­кі мы бу­дзем во­ль­ныя ад яго ў бу­ду­чы­ні. Най­бо­ль­шую ко­ль­касць пы­тан­няў вы­клі­кае са­вец­кае мі­ну­лае: і та­му, што яно ад­нос­на ня­даў­няе, і та­му, што афі­цый­ны і не­афі­цый­ ны на­ра­тыў пра яго ў Бе­ла­ру­сі ра­ды­ка­ль­на раз­ыхо­дзяц­ца ў ацэн­цы. Та­му ці­ка­ва па­ра­ўнаць спо­са­бы асэн­са­ван­ня і ўбу­да­ван­ня са­вец­ка­га мі­ну­ла­га ў су­час­насць на пры­кла­дзе гра­фіч­ных зна­каў, ство­ра­ных і так ці інакш за­ха­ва­ных у Бе­ла­ру­сі, Літ­ве і Поль­шчы. Гра­фіч­ныя зна­кі ня­час­та раз­гля­да­юць са­мі па са­бе, хут­чэй яны ўспры­ма­юцца ў кан­тэк­сце га­рад­ско­га ася­род­ку, рэ­клам­най кам­па­ніі ці на прад­уктах, для якіх яны рас­пра­цоў­ва­лі­ся, хоць у роз­ныя ча­сы яны вы­кон­ва­лі роз­ныя ро­лі ў ві­зу­аль­най ка­му­ні­ка­цыі і цал­кам за­слу­гоў­ва­юць асоб­най ува­гі. З не­вя­лі­кай роз­ні­цай у ча­се ў Бе­ла­ру­сі, Літ­ве і Поль­шчы вы­йшлі ка­та­ло­гі з гра­фіч­ны­мі зна­ка­мі і ла­га­ты­па­мі, што ў яўнай ці не­ві­да­воч­най фор­ ме ад­ра­са­ва­лі да пы­тан­няў гіс­то­рыі зна­каў. У 2009 го­дзе Бе­ла­рус­кі са­юз ды­зай­не­раў вы­ пус­ціў ка­та­лог «Знак-Ла­га­тып. Вы­пуск 2», у якім у алфа­віт­ным па­ра­дку прад­стаў­ле­ны аўта­ры і рас­пра­ца­ва­ныя імі ў са­вец­кі і по­стса­вец­кі пе­ры­ яды ла­га­ты­пы. У ка­та­ло­гу ёсць як тво­ры, вы­ка­на­ ныя не для за­моў­цы, так і зна­кі, што атры­ма­лі шы­ро­кае рас­паў­сю­джан­не. Алфа­віт­ны па­ра­дак раз­мяш­чэн­ня ды­зай­не­раў у ка­та­ло­гу вы­клю­чае ўспры­ман­не ла­га­ты­паў у гіс­та­рыч­най пер­спек­ ты­ве. Гіс­то­рыя пра­гляд­вае праз па­зна­ва­ль­ныя з са­вец­кіх ча­соў гра­фіч­ныя зна­кі, якія ме­лі з тых ча­соў ма­са­вы рас­паў­сюд. У Літ­ве кні­га Аўдру­са Клі­ма­са «Лі­тоў­скія ган­длё­ выя зна­кі. Гіс­то­рыя, фун­кцыя, кла­сі­фі­ка­цыя» («Lietuvos prekių ženklai») так­са­ма вы­йшла ў 2009 го­дзе. У кні­зе прад­стаў­ле­ная гіс­то­рыя

«Мастацтва» № 5 (458)

ла­га­ты­паў у кан­тэк­сце лі­тоў­ска­га гра­фіч­на­га ды­зай­ну і са­вец­кі ла­га­тып упі­са­ны ў агу­ль­ны кан­тэкст гіс­то­рыі ві­зу­аль­най ка­му­ні­ка­цыі і на­ цы­яна­ль­най гіс­то­рыі. Дзве час­ткі пры­све­ча­ныя са­вец­ка­му пе­ры­яду, да ства­рэн­ня Ві­ль­нюс­ка­га фі­лі­ялу ВНІ­ІТЭ і па­сля, і ўклю­ча­ныя ў агу­ль­ную па­сля­доў­насць іншых пе­ры­ядаў, што ства­рае пры­емную маг­чы­масць па­ра­ўнаць зна­кі з да­са­ вец­кім і па­сля­са­вец­кім пе­ры­яда­мі. У пер­спек­ты­ве ста­га­до­вай гіс­то­рыі лі­тоў­ска­ га ды­зай­ну най­бо­льш сім­ва­ліч­на на­сы­ча­ным і каш­тоў­ным з пун­кту гле­джан­ня на­цы­яна­ль­най гіс­то­рыі і са­ма­свя­до­мас­ці аказ­ва­ецца пе­ры­яд пер­шай тра­ці­ны ХХ ста­год­дзя. Пе­ра­ўтва­рэн­ні, звя­за­ныя з пра­мыс­ло­вай рэ­ва­лю­цы­яй, у тым лі­ку і ў са­цы­яль­ных сфе­рах (урба­ні­за­цыя, дэ­ мак­ра­ты­за­цыя сіс­тэ­мы ад­ука­цыі і інш.), пе­ры­яд рос­кві­ту на­цы­яна­ль­ных дзяр­жаў па­цяг­ну­лі і вы­біт­ныя вы­ні­кі ў сфе­ры ды­зай­ну. Рос­квіт пе­ра­ жы­ва­лі не то­ль­кі пры­клад­ныя мас­тац­твы, але і вы­да­вец­кая дзей­насць, уз­моц­не­ныя дэ­мак­ра­ тыч­ны­мі інсты­ту­та­мі і лі­бе­ра­ль­най эка­но­мі­кай:

сва­бо­да сло­ва і кан­ку­рэн­цыя ва ўсіх сфе­рах да­зво­лі­лі да­сяг­нуць вы­со­кай раз­на­стай­нас­ці. У гэ­тым кан­тэк­сце са­вец­кі ды­зайн, які фар­ма­ ваў­ся ва ўмо­вах цэн­зу­ры і цэн­тра­лі­за­ва­най эка­но­мі­кі, не мо­жа вы­гля­даць вы­йгрыш­на, тым не менш гэ­та знач­ны пе­ры­яд у гіс­то­рыі ды­зай­ну, і ён па­каз­вае, якія вы­ні­кі мо­гуць быць атры­ма­ ныя ва ўмо­вах аб­ме­жа­ва­ных сва­бод і рэ­сур­саў. У Поль­шчы ў 2015 го­дзе пра­йшла Дру­гая поль­ ская вы­ста­ва гра­фіч­ных сім­ва­лаў, у меж­ах якой Рэ­нэ Ваў­шке­віч і Па­трык Хар­дзей рэ­кан­стру­ ява­лі вы­ста­ву гра­фіч­ных зна­каў 1969 го­да па ка­та­ло­гу «Пер­шая поль­ская вы­ста­ва гра­фіч­ных зна­каў 1945—1969» і да­поў­ні­лі іх ка­лек­цы­яй ла­га­ты­паў 2000—2015 га­доў. Па­ра­ўнан­не та­кіх роз­ных пе­ры­ядаў ча­сам дае не­ча­ка­ныя вы­ні­кі. Так Рэ­нэ Ваў­шке­віч за­ўва­жае: не­да­хоп рэ­сур­саў, ня­якас­ны друк, ма­ле­нь­кі вы­ бар но­сь­бі­таў у поль­скіх ды­зай­не­раў ка­му­ніс­ тыч­на­га пе­ры­яду вя­дзе да та­го, што та­га­час­ныя ла­га­ты­пы вы­гля­да­юць ве­ль­мі ла­ка­ніч­ны­мі і вы­раз­ны­мі. Час­та зна­кі вы­ка­рыс­тоў­ва­лі­ся без тэк­сту, та­му му­сі­лі быць зра­зу­ме­лыя не то­ль­кі пры дрэн­ным дру­ку, але і без тлу­ма­ча­ль­ных под­пі­саў. Та­му кон­трфор­ма аказ­ва­ецца да­во­лі рас­паў­сю­джа­ным пры­нцы­пам фар­ма­ван­ня гра­ фіч­на­га зна­ку. Ды­зай­не­ры зда­бы­ва­лі мак­сі­мум вы­раз­нас­ці з про­стых фор­маў, бо раз­уме­лі, што ла­га­тып бу­дзе вы­ка­рыс­тоў­вац­ца ва ўмо­вах, ка­лі не бу­дзе маг­чы­мас­ці са­чыць за якас­цю дру­ку, ці змяш­чац­ца не ў са­мы вы­йгрыш­ны кан­тэкст. Ла­га­ты­пы 2000-х ства­ра­лі­ся з мен­шай ко­ль­кас­ цю аб­ме­жа­ван­няў як цэн­зур­ных, так і тэх­на­ла­ гіч­ных. Да та­го ж поль­скі ла­га­тып 2000-х існуе