MASTACTVA Magazine 10/2021

10 /2021 кастрычнік

• Райскія містэрыі ў філармоніі • Хлопчыкі і лётчыкі на сваёй планеце • «Пластформа»: калі цела загаварыла • Восем спосабаў вымыць рукі паводле Сямёна Маталянца

16+

Выстава тэкстылю Таццяны Козік «У пошуках вольнага неба» ў галерэі Міхаіла Савіцкага — тонкая і дакладная праца з традыцыйнай тэхнікай, яе актуалізацыя ўважлівым поглядам сучаснай мастачкі. Таццяна Козік. Летапіс часу. Лён, пляценне. 2015.

мастацтва № 10 (463) Кастрычнік 2021

Ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы Слоў­нік 2 • Сло­вы кас­трыч­ні­ка Куратарская рэцэнзія 4 • Во­ль­га Рыб­чын­ская ВЫРЫВАЮЧЫСЯ З ТУМАНУ НЯВЫЗНАЧАНАСЦІ Агля­ды, рэ­цэн­зіі 8 • Во­ль­га Рыб­чын­ская Ма­на­т он­насц ь све­ту ці рух на­за д Вы­ста­ва Ула­дзі­мі­ра Аку­ла­ва ў га­ле­рэі DK 10 • Ган­на Се­раб­ро НЕ­ПРАД­КА­ЗА­ЛЬ­НАЕ «Ча­ла­век К.» у Му­зеі-май­стэр­ні За­іра Азгу­ра 12 • Лю­боў Гаў­ры­люк МІЖ­ЗЕМ­НА­МОР’Е. ШЛЯХ УСЛЕД ЗА ЧА­ЛА­ВЕ­КАМ Між­на­род­ны фа­таг­ра­фіч­ны пра­ект «Фо­та­мен­та»

12

14

14 • Свят­ла­на Пра­коп’ева «ЁСЦЬ ДЗІ­ВОС­НЫ КРАЙ…» Іта­ль­янскія шэ­дэў­ры з ка­лек­цыі НММ Ку­ль­тур­ны пласт 17 • Тац­ця­на Ка­то­віч СУП­РЭ­МА­ТЫЧ­НЫ ШТОРМ МА­ЛЕ­ВІ­ЧА І ЛІ­СІЦ­КА­ГА Афар­млен­не Бе­лых ка­зар­маў у Ві­цеб­ску © «Мас­тац­тва», 2021.

Зга­да­ла­ся

20 • Ула­дзі­мір Сця­пан АЛЕГ ЛУ­ЦЭ­ВІЧ. БОЙ З ЦЕ­НЯ­МІ Му­зы­ка Агля­ды, рэ­цэн­зіі Прэм’ера міс­тэ­рыі Валерыя Во­ра­на­ва «Сёс­тры з Раю» 22 • Ка­ця­ры­на Яро­мі­на МІС­ТЭ­РЫЯ ДЛЯ АРКЕС­ТРА, ГО­ЛА­СУ І ДУ­ШЫ 24 • Але­на Ба­ла­ба­но­віч ГРАН­ДЫ­ЁЗНАЕ ДЗЕЙ­СТВА 26 • Тац­ця­на Му­шын­ская МА­ГІЯ ТА­РЫ­ВЕР­ДЗІ­ЕВА Пра­ект да 90-год­дзя сла­ву­та­га кам­па­зі­та­ра Ку­ль­тур­ны пласт 28 • Во­ль­га Бры­лон БА­ЛЕ­РЫ­НА І РАЗ­ВЕД­ЧЫК Ва­енная гіс­то­рыя Ба­сі Кар­пі­ла­вай і Ана­то­ля Ка­лан­дзён­ка 31 • Аса­біс­ты ка­бі­нет ­ Дзміт­рыя Пад­бя­рэз­ска­га Ха­рэ­агра­фія Тэ­ма Фес­ты­валь «Плас­тфор­ма» 32 • Свят­ла­на Гут­коў­ская НА МО­ВЕ ЦЕ­ЛА 36 • Дзміт­рый Бяз­зу­бен­ка ДА­ЙВІНГ РАЗ­АМ З ГЛЕ­ДА­ЧОМ Тэ­атр Агля­ды, рэ­цэн­зіі 38 • На­стас­ся Пан­кра­та­ва Гу­л ь­ня « ў ка­л ен­кі » з аль­тэр - эга «На ма­ёй пла­не­це» ў Бе­ла­рус­кім дзяр­жаў­ным тэ­атры ля­лек 40 • Ула­дзі­мір Сту­пін­скі КОС­МАС ЗА­БОЙ­ЦАЎ І ПРА­СВЕТ­ЛЕ­НЫХ Спек­так­лі рэ­жы­сёр­кі Ма­рыі Ма­тох Служ­бо­вы ўва­ход 43 • Тэ­атра­ль­ныя бай­кі ад Вер­гу­но­ва Кі­но Агляд 44 • Але­на Стра­ха­ва КАЗ­КА, СМЕ­ЛАСЦЬ І ПЯ­СОК Ані­ма­цыя Але­ны Пят­ке­віч Бы­ло кі­но 46 • Антон Сі­да­рэн­ка Ма­ма вы ­йшла за ­муж 1977: Ці­хія дні, сум­ныя аб­ста­ві­ны In Design 48 • Ала Пі­га­льс­кая ЛІ­ТА­РЫ І ГА­РА­ДЫ Ві­зу­аль­ная ка­му­ні­ка­цыя ў га­ра­дах і эмпа­тыя

Зм ест

1

За­с на­ва­ль­н ік часопіса — Мі­ніс­тэр­ства ку­ль­ту­ры Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь. Вы­даецца са сту­дзеня 1983 года. Рэ­гіс­тра­цый­нае па­свед­чан­ не № 638 выдадзена Міністэрствам інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Спецыялізацыя (тэматыка) — грамадска-палітычная, літаратурна-мастацкая. Вы­д а­вец — Рэ­дак­цый­на-вы­да­вец­кая ўста­но­ва «Ку­л ь­ту ­ра і мас ­тац ­тва » Першая намесніца дырэктара Людміла Аляксееўна Крушынская Рэдакцыя: Галоўная рэ­дак­тарка алена андрэеўна каваленка Намеснік галоўнай рэ­дак­таркі Дзмітрый Падбярэзскі, рэдактары аддзелаў Алеся Белявец, Тац­ця­на Му­шын ­ская , Жа­на Лаш­к е­віч , Антон сідарэнка, мас­тац­кі рэ­дак­тар вячаслаў ПАЎЛАВЕЦ, літаратурная рэдактарка Лідзія НаліўКА, фо­та­ка­рэс­пан­дэнт сяргей ждановіч, на­бор: іна адзі­н ец, вёр­стка: акса­на кар­та ­ш о­ва . Ад­рас выдавецтва і рэ­дак­цыі: 220013, г. Мінск, пра­спект Не­за­леж­нас­ці, 77, пакоі 9, 10, 4 паверх. Тэлефон 292-99-12, тэлефон/факс 334-57-35 (бух­гал­тэ­рыя). E-mail: art_mag@tut.by. www.kimpress.by/mastactva. Аў­тар­скія ру­ка­пі­сы не рэ­цэн­зу­юц­ца і не вяр­та­юц­ца. Аўта­ры над­ру­ка­ва­ных ма­тэ­ры­ялаў ня­суць ад­каз­насць за пад­бор пры­ве­ дзе­ных фактаў, а так­са­ма за змеш­ча­ныя да­ныя, якія не пад­ля­га­юць ад­кры­тай пуб­ лі­ка­цыі. Рэ­дак­цыя мо­жа дру­ка­ваць арты­ку­лы ў па­ра­дку аб­мер­ка­ван­ня, не падзя­ля­ ючы пун­кту гле­джан­ня аўта­раў. Пад­пі­са­на ў друк 14.10.2021. Фармат 60х90 1/8. Па­пе­ра ме­ла­ва­ная. Друк афсет­ны. Гар­ні­ту­ра «PT Sans Narrow». Ум. друк. арк. 6,0. Ум.-выд. арк. 10,1. Ты­раж 423. Заказ 1996. Надрукавана ў ТАА «Альтиора Форте». Ліц. №02330/471 ад 29.12.14. 220072, г. Мінск, вул. Сурганава, д.11.

SUMMARY

The tenth issue of the magazine in 2021, the Mastactva of October, greets its readers with the VISUAL ARTS section. It opens with the Glossary rubric, which comprises all the words from the art sphere topical in this month (October Words, p. 2), with Curator’s Review to follow: Volha Rybchynskaya talks about Siamion Matalianiets' exhibition (Half at the NCCA, p.

4). The October Reviews and Critiques are presented by Volha Rybchynskaya (Uladzimir Akulaw’s exhibition at the DK Gallery, p. 8), Liubow Gawryliuk (the International photo project Fotomento, p. 12), Hanna Sierabro (Person K at Zair Azgur’s Workshop Museum, p. 10), Sviatlana Prakopyeva (Italian masterpieces from the NAM collection, p. 14). The Cultural Layer contains Tattsiana Katovich’s interesting discussion of the decoration of the White Barracks in Vitsiebsk (The Suprematist Storm by Malevich and Lisitski, p.

17). The section ends with the new rubric Memories Coming Back: Uladzimir Stciapan recalls Aleg Lutsevich (Aleg Lutsevich. Fight with Shadows, p. 20).

The MUSIC section in October begins with Reviews and Critiques of the premiere performance of Valery Voranaw’s mystery Sisters from Paradise from Katciaryna Yaromina (A Mystery for the Orchestra, Voice and Soul, p. 22) and Alena Balabanovich (Grandiose Performance, p. 24). Tattsiana Mushynskaya appraises the project for the 90th birthday anniversary of the celebrated composer Mikael Tariverdiev (Tariverdiev’s Magic, p. 26). The continuation of the Cultural Layer comes from Volha Brylon — the war story of Basia Karpilava and Anatol Kalandzionak (The Ballerina and the Scout, p.

28), and at the end of the section is Dzmitry Padbiarezski’s Personal Study (p. 31).

The October CHOREOGRAPHY comprises the Theme: the Plastforma Festival of Physical Movement and Dance Theatres. This resounding festival is discussed by Sviatlana Gutkowskaya (In the Body Language, p. 32) and Dzmitry Biazzubienka (Diving Together with the Viewer, p. 36).

The THEATRE section, as usual, contains noteworthy materials. The Reviews and Critiques in the world of theatre art throughout the ungenerous and unpredictable October—2021 include the following: Nastassia Pankratava appraises On My Planet at the Belarusian State Puppet Theatre (p. 38) and Uladzimir Stupinski reviews productions of the director Marya Matoh (p. 40). At the end of the set, traditionally, we take a glimpse at Melpomene’s realm Through the Service Entrance (Viergunow’s Theatre Anecdotes, p. 43).

In the Review of the CINEMA section Alena Strakhava talks about the Belarusian animator Alena Piatkievich (Fairy Tale, Courage and Sand, p. 44). It also includes There was a Film from Anton Sidarenka (p. 46).

The regular conclusion of the issue is the IN DESIGN rubric about design and its remarkable representatives and events in the world and in Belarus from Ala Pigalskaya (Letters and Cities. Visual Communication in Urban Areas and Empathy, p. 48).

На першай старонцы вокладкі: Сямён Маталянец. Sold Sold Sold Sold. З се­рыі «Шыр­ма». Эмаль, фа­не­ра, пет­лі. 2021.

2

В і ­з у а­ л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Слоў­н і к

Сло­вы кастрычніка Лю­боў Гаў­ры­люк

Хрыс­та. Аб­гор­ну­тая. Па­рыж, 2021. Фота Ганны Трафімовіч.

Гру­па «Obvios». Парт­рэт Эдмoна дэ Бе­ла­мi. Лiч­ба­вы друк. 2018. «Мастацтва» № 10 (463)

Упа­коў­ка Ды­ялек­ты­ка сха­ва­на­га і ві­да­воч­на­га, хут­кап­лын­на­га і гіс­та­рыч­на­га — ці знік­не яна ка­лі-не­будзь у мас­тац­тве? Сен­са­цыя ме­ся­ца — Тры­умфа­ль­ная арка ў Па­ры­жы — ме­на­ві­та пра гэ­та. Мас­так Хрыс­та так зра­біў яе «Аб­гор­ну­тай», што ўвесь свет пры­йшоў у за­хап­лен­не, акра­мя, як ні дзіў­на, бо­ль­шас­ці па­ры­жан. На­тоў­пы ту­рыс­таў раз­гля­да­лі арку да мо­ман­ту ад­крыц­ця, два на­ступ­ныя тыд­ні і яшчэ ня­доў­гі тэр­мін рас­па­ка­ван­ня. Пра­ект-блок­бас­тар! Сла­ву­тасць, якая бы­ла звык­лай, рап­там за­яві­ла пра ся­бе ў но­вым ма­тэ­ры­яле і ў чыс­тай ге­амет­рыч­най фор­ме. Ні­чо­га сак­ра­ль­на­га, не­йкіх асаб­лі­вых та­емных ве­даў тут ня­ма, але ёсць раз­ва­жан­ні пра час і пра­сто­ру. Вар­та рас­па­вес­ці пра мас­та­ка, які змог ува­со­біць та­кую маш­таб­ную акцыю. На пра­ця­гу амаль 60 га­доў ён за­ймаў­ся па­блік-артам у тых пра­сто­рах, дзе мер­ка­ва­ла­ся, што аб’­ект пры­цяг­не ўва­гу ты­сяч лю­дзей. Твор­чае крэ­да Хрыс­та падзя­ля­ла яго па­плеч­ні­ца і жон­ка Жан­на Клод — яна не да­жы­ла не­ка­ль­кі га­ доў да рэ­алі­за­цыі «пра­екта ста­год­дзя», а сам Хрыс­та — не­ка­ль­кіх ме­ся­цаў. Але пла­на­ва­лі ўтой­ван­не Тры­умфа­ль­най аркі яны раз­ам яшчэ ў 1961-м. Да 2019 го­да Хрыс­та пра­пра­ца­ваў усе дэ­та­лі і аб­вяс­ціў аб ад­крыц­ці «Аб­гор­ну­тай». Для тых, ка­го ці­ка­віць тэх­на­ло­гія: ста­лё­вая кан­струк­цыя для кар­ка­са і бяс­пе­кі аб'ектаў, сі­няя тка­ні­на па­кры­тая па­ра­шком з алю­мі­нію (25 ты­сяч м2), чыр­во­ная вя­роў­ка (3 км). Тэх­ніч­нае па­лат­но па­сля дэ­ман­та­жу бу­дзе вы­ка­рыс­та­на ў бу­даў­ніц­тве. Да­рэ­чы, тэк­сты­лю Хрыс­та на­ д­а­ваў вя­лі­кую ўва­гу: на яго дум­ку, ме­на­ві­та тэк­стыль ра­біў інста­ля­цыю жы­вой, ру­хо­май у па­вет­ры. З-за пан­дэ­міі ад­крыц­цё пе­ра­нес­лі на год, і хоць пра­йшло яно, на жаль, без аўта­раў, ад­нак у по­ўнай ад­па­вед­нас­ці з кан­цэп­цы­яй. Блок­бас­та­ру і яго­най гіс­то­рыі пры­све­ча­на кні­га вы­да­вец­тва Tasсhen. Акра­мя мос­та Пон-Нёф у Па­ры­жы (1985) і Рэ­йхста­га ў Бер­лі­не (1995), за­слу­гоў­вае ўва­гі яшчэ адзін пра­ект Хрыс­та і Жан­ны Клод, час­тко­ва як пер­фар­ма­тыў­ны, а так­са­ма ве­ль­мі ві­до­віш­чны і эка­ла­гіч­ны. (Вось і сак­рэ­ты па­пу­ляр­нас­ці!) Гэ­та «Плы­ву­чы пірс» на вос­тра­ве Ізэо (2014—2016). Ярка-аран­жа­вы, ён так­са­ма пра­ста­яў ня­доў­га, але па­спе­лі пра­йсці па ім бо­льш за 1,2 мі­ль­ёна ча­ла­век. Экс­пер­тка і арт-ме­не­джар­ка Ган­на Тра­фі­мо­віч рас­па­вя­дае пра ўра­жан­ні ад па­рыж­скай «Аб­гор­ну­тай»: «Па-пер­шае, гэ­та надзі­ва пры­го­жа, пры­чым з роз­ных ра­кур­саў, ка­лі пад­ыхо­дзіць да Тры­умфа­ль­най аркі з пры­лег­лых ву­ліц. Яна за­ўсё­ды вы­гля­дае па-но­ва­му, але за­ста­ецца гар­ма­ніч­най. Як быц­цам гу­ляе з ва­мі, пе­ра­хо­дзіць на но­вую мо­ву: вы ве­да­лі гіс­та­рыч­ны по­мнік, з пры­свя­чэн­нем На­па­ле­ону, і рап­там ба­чы­це іншае збу­да­ван­не ў іншай пра­сто­ры. Вя­до­ма, Хрыс­та — ге­ні­яль­ны мас­так: ён раз­бу­ рыў ста­рое аб­ліч­ча аркі, ра­ней­шае ася­род­дзе, ад­нак па­ка­заў і хут­касць пе­ра­мен. Мож­на лю­ба­вац­ ца но­вым аб’­ектам, ды лі­та­ра­ль­на не­ка­ль­кі дзён — і ўсё вер­нец­ца. Вы з XIX ста­год­дзя трап­ля­еце ў XXI і ад­ра­зу на­зад. Пер­шыя дні, ка­лі ішоў ман­таж, ву­лі­цы бы­лі пе­ра­кры­тыя, але лю­дзі ўжо збі­ра­лі­ся па­гля­дзець. У мо­мант ад­крыц­ця на ве­ль­мі вя­лі­кай вы­шы­ні ішоў ка­на­та­хо­дзец, гэ­та бы­ло страш­на, ня­гле­дзя­чы на стра­хоў­ку. Двой­чы ён спы­няў­ся для ад­па­чын­ку, так­са­ма ве­ль­мі хва­лю­юча. Се­раб­рыс­ты ма­тэ­ры­ял упа­коў­кі — ве­ль­мі шчы­ль­ны і свят­ло­адбі­ва­ль­ны, на ім гу­ля­юць це­ні: з кож­ным мо­ман­там ча­су на пра­ця­гу дня і пры зме­не над­во­р’я вы­гляд мя­ня­ецца. Усе дні ка­ля аркі бы­лі лю­дзі, усе па­він­ны бы­лі ад­чуць пра­сто­ру, раз­гле­дзець і да­кра­нуц­ца да но­ва­га аб’­екта, пе­ра­жыць но­вае ад­чу­ван­не. І ад­ ра­зу ўсвя­до­міць, што хут­ка ўсё знік­не. Эфект пры­сут­нас­ці по­бач з та­кім тво­рам мас­тац­тва дае эмо­цыі зу­сім інша­га ўзроў­ню».

AI Art Мед­ыя­мас­та­кі, гіб­рыд­нае мас­тац­тва, net.art — усё час­цей гу­чаць тэр­мі­ны, звя­за­ныя са штуч­ным інтэ­лек­там, які ўжо да­клад­на змя­няе мас­тац­кае ася­род­дзе. І гэ­та не то­ль­кі му­зы­ка або архі­тэк­ту­ ра. І ўжо не інстру­мент у рэ­алі­за­цыі ідэй ча­ла­ве­ ка, а са­ма­стой­ная твор­чая сут­насць, суб’­ект, — як вам та­кое? Як мі­ні­мум два су­аўта­ры пра­цу­юць да­во­лі да­ўно і ўсё актыў­ней.

Neural style transfer — са­мая па­пу­ляр­ная фор­ма, за­сна­ва­ная на звыш­дак­лад­ных не­йра­сет­ках. Яна вы­ка­рыс­тоў­вае ве­лі­зар­ную ба­зу шаб­ло­наў і сты­ лі­зуе (з рэ­гу­ля­ван­нем і кан­тро­лем) лю­бы аўтар­скі ары­гі­нал. Яшчэ ад­на тэх­на­ло­гія, GAN (2014), вя­до­мая тым, што яе тва­рэн­не «Парт­рэт Эдмо­на дэ Бе­ла­мі», спра­ ца­ва­нае раз­ам з фран­цуз­скай арт-гру­пай Obvios, бы­ло прад­адзе­нае ў 2018 го­дзе на Christie’s за 432,5 ты­сяч до­ла­раў. А ў да­лей­шым з’я­ві­ла­ся се­рыя з трох «Парт­рэ­таў ся­м’і дэ Бе­ла­мі». Дзве не­й­ рон­ныя сет­кі за­дзей­ні­ча­ны ў тэх­на­ло­гіі: ад­на ге­не­руе псеў­да­вы­пад­ко­выя воб­ра­зы, іншая пра­вя­рае пра­ўда­па­доб­насць (што б пад гэ­тым ні ме­ла­ся на ўва­зе). Ці­ка­ва, што вы­ні­ко­вае пы­тан­не: «Уз­ор ство­ ра­ны ча­ла­ве­кам?» — па­він­на мець ад­моў­ны ад­каз, каб тэст быў про­йдзе­ны. Аб­едзве не­йрон­ныя сет­кі ўза­емаз­вя­за­ныя, і GAN ва­ло­дае здо­ль­нас­цю да на­ву­чан­ня. На сён­няш­ні дзень яна вы­ка­рыс­тоў­ва­ецца

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Сл оў ­н ік

3

час­цей за іншых. На­прык­лад, мед­ыя­мас­тач­ка Ган­на Рыд­лер ства­ры­ла для сва­ёй пра­цы на­бор з 10 000 фо­та­здым­каў цю­ль­па­наў, і пра­гра­ма да­па­маг­ла ёй у да­лей­шай пра­цы над ві­дэа. Вя­до­мыя і пры­кла­ды ка­рэк­цыі аўтар­ска­га (ча­ла­ве­ча­га) ма­люн­ка: у Хе­ле­ны Са­рын пе­ра­тва­рэн­не да­ся­гае та­ко­га ўзроў­ню, што дае пад­ста­ву ка­заць пра су­аўтар­ства. Але гэ­тая ма­дэль, ма­быць, бо­льш тра­ды­цый­на­га су­пра­цоў­ ніц­тва. Пры­нцы­по­вае тут «на­ву­чан­не» АІ гус­ту і сты­лю, а ге­не­ра­тыў­ная фун­кцыя вы­кон­ва­ецца так­са­ма дзя­ку­ючы біб­лі­ятэ­цы ма­люн­каў, аб’­ём якой не­маг­чы­ма са­бе ўя­віць. Ску­льп­ту­ра ру­ха­ецца ў кі­рун­ку да AI не так хут­ка, але рас­пра­цоў­кі аб’­ёмных ма­дэ­ляў па­тро­ху дэ­бю­ ту­юць на вы­ста­вах і тар­гах. Скот Ітан цал­кам ства­рае ма­кет або пе­ра­кла­дае з да­па­мо­гай AI ма­лю­нак у трох­мер­ную фор­му. І хоць пад­ра­бяз­нас­ці су­пра­цоў­ніц­тва па­куль не рас­кры­тыя, га­лоў­нае, што не то­ль­кі сты­лі­за­цыя ў рам­ках ка­лек­цыі, ад­нак і спан­тан­насць, ге­не­ра­цыя но­ва­га ла­ду АI да­ступ­ная. Та­кім чы­нам, раз­рыў па­між твор­час­цю ча­ла­ве­ка і ма­шы­ны ска­ро­ча­ны. Але тым бо­ль­шай ста­но­віц­ца каш­тоў­насць но­вых ідэй, на якія АI па­куль не здо­ль­ны. По­спе­хі АI аб­мер­ка­ва­лі пад­час вы­стаў «Штуч­ны інтэ­лект і ды­ялог ку­ль­тур» у Эрмі­та­жы (2019) і «Experimental music and art Expo 2021» у ад­ука­цый­ным цэн­тры ММО­МА ў Мас­кве, а экс­пер­ты су­па­ стаў­ля­юць уплыў не­йра­се­так з ад­крыц­цём элек­трыч­нас­ці. Ад­ч у­ва­ль­н асць Хва­лю су­пра­ць­дзе­яння вы­клі­каў у лет­нія ме­ся­цы аб’­ект швей­цар­ска­га мас­та­ка Урса Фі­шэ­ра «Вя­лі­ кая глі­на № 4», уста­ля­ва­ны ля ўва­хо­ду ў арт-пра­ сто­ру ГЭС-2 (Мас­ква, РФ). Яго ўзна­га­ро­дзі­лі са­май гру­бай ла­янкай, а ку­ра­та­ра Фран­чэс­ка Ба­на­мі аб­ ві­на­ва­ці­лі ледзь не ў мах­ляр­стве. Арга­ні­за­та­ры, якія ўжо шчы­ль­на за­йма­лі­ся во­се­ньс­кім ад­крыц­ цём свай­го До­ма ку­ль­ту­ры (так яшчэ на­зы­ва­юць но­вую пля­цоў­ку), вы­му­ша­ны бы­лі змі­рыц­ца з анты­рэк­ла­май, ка­лі, вя­до­ма, не лі­чыць, што скан­ дал па­слу­жыў най­леп­шым чы­нам. Ад­нак крыў­ дзіц­ца і пра­яўляць агрэ­сію да не­зра­зу­ме­ла­га не то­ль­кі ла­ка­ль­ны, але сус­вет­ны трэнд! Рэ­кла­ма До­му ку­ль­ту­ры не ве­ль­мі і па­трэб­ная: да­рэ­ва­лю­цый­ную элек­трас­тан­цыю рэ­кан­стру­ ява­лі па пра­екце архі­тэк­тур­на­га бю­ро Рэ­нца П’я­на, су­аўта­ра Цэн­тра Па­мпі­ду. Але хэй­та­рам ня­важ­на, што 13-мет­ро­вая «Вя­лі­кая глі­на» з алю­мі­нію ста­яла ў Нью-Ёрку і Фла­рэн­цыі, ды і ў Мас­кве гас­цюе ча­со­ва. Усё роў­на, што фонд V-A-C ад­кры­вае Мас­коў­скую пля­цоў­ку ГЭС-2 услед за Ве­не­цы­янскай. А «Вя­лі­кая глі­на» ад­сы­лае гле­да­ ча да пра­бле­мы твор­час­ці, па­трэ­ба ў якой ёсць у мас­та­ка, — і гэ­та про­стая і да­ступ­ная аб­ыва­це­лю кан­цэп­цыя. Не­ўза­ба­ве з інша­га бо­ку ГЭС-2 уста­ля­ва­лі не менш рэ­за­нан­сную «Пра­сто­ру свят­ла» іта­ль­ янца Джу­зэ­пэ Пе­но­нэ. Ён пра­цуе ў лэнд-арце і арт-па­ве­ры і для Мас­квы ад­ліў у брон­зе 8 фраг­мен­таў ства­ла ліс­тоў­ні­цы. Сэнс тут у са­мім воб­ра­зе дрэ­ва, жы­во­га аб’­екта пры­ро­ды і ад­на­ча­со­ва ўты­лі­тар­на­га ма­тэ­ры­ялу. Та­кі ж па­сыл у «Дрэ­ва га­лос­ных» Пе­но­нэ ў па­рыж­скім са­дзе Цю­іль­ры: фак­ту­ра дрэ­ва, брон­за, 30 мет­раў у вы­шы­ню ў штуч­на­га аб’­екта ся­род жы­вых суб­ра­тоў. Так­са­ма до­сыць ёмкая і раз­ам з тым ясная пра­бле­ма­ты­ка. Ад­нак аб’­екты ста­лі ад­ыёз­ны­мі. На­прош­ва­ецца пы­тан­не: усё, што нам не­зра­зу­ме­ла, ро­біць нас мац­ ней­шы­мі? Так, ка­лі мы ства­ра­ем скла­да­ныя інтэ­лек­ту­аль­ныя аб’­екты ў пра­цэ­се раз­умен­ня. І на­адва­ рот, ка­лі аб­ясцэ­нь­ва­ем. Так ад­бы­ва­ецца ва ўсім све­це і не то­ль­кі з су­час­ным мас­тац­твам, але лю­бым ня­звык­лым. Рэч не ў аван­гар­дзе, По­ла­ку, Ма­ле­ві­чы або Рот­ку. На­ват мас­тац­кая кла­сі­ка не­спас­ціж­ная, ка­лі гля­дач не ў сі­лах рас­шыф­ра­ваць сім­ва­лы і алю­зіі эпо­хі Ад­ра­джэн­ня ці Ся­рэд­ня­веч­ча. Ёсць ад­нак і іншая пра­кты­ка: пі­цер­ская гру­па «Parazit» на пра­ця­гу 2008—2015 га­доў ра­бі­ла вы­каз­ ван­ні ў ад­каз на за­яўле­ныя тэ­мы 17 ве­не­цы­янскіх бі­ена­ле, 8 ка­сэ­льс­кіх documenta, 3 мас­коў­скіх бі­ена­ле і 4 еўра­пей­скіх Manifesta. У га­ле­рэі «Ба­рэй» сус­вет­ныя падзеі бы­лі інтэр­прэ­та­ва­ныя, па­фас пан­іжа­ны, а мас­та­кі, пра­цу­ючы з ку­ра­тар­скі­мі тэк­ста­мі, па­ста­ра­лі­ся «вы­йсці на но­вы ўзро­вень і пе­ ра­адо­лець пе­ры­фе­рый­насць мыс­лен­ня» (Ся­мён Ма­та­ля­нец). Да­стат­ко­ва па­гля­дзець пры­зё­раў Прэ­міі Тэр­не­ра і Прэ­міі Мар­сэ­ля Дзю­ша­на, каб пе­ра­ка­нац­ца, як ня­ўцям­ныя аб’­екты ад­кры­ва­юць свае гіс­то­ рыі, ста­но­вяц­ца зна­ёмы­мі і атрым­лі­ва­юць пер­спек­ты­вы на арт-сцэ­не. На­ла­дзіць інту­іцыю, па­трэ­ні­ра­ ваць ад­чу­ва­ль­насць так­са­ма не бу­дзе за­ліш­нім. Але ўсё бо­льш не­зра­зу­ме­ла­га нас акру­жае, ка­лі не ду­маць і не чы­таць ні­чо­га скла­да­ней­ша­га за ме­ню ў пі­цэ­рыі.

Урс Фi­шэр. Вя­лi­кая глi­на № 4. Алю­мi­нiй. 2021.

кастрычнік, 2021

4

Рэ­ц эн­з ія

Вы­ры­ва­ючы­ся з ту­ма­ну ня­выз­на­ча­нас­ці « Па­л о­ва » Ся­мё ­на Ма­та ­лян ­ца ў НЦСМ Во­ль­га Рыб­чын­ская

Пра­па­ную кры­ху іра­ніч­ны, не­стан­дар­тны по­гляд як на са­му вы­ста­ву, так і на твор­часць аўта­ра — сво­еа­саб­лі­вую гу­ль­ню ў моў­ныя кан­струк­цыі, спе­ ку­ля­цыю не­ле­гі­тым­ны­мі і ўсто­яны­мі пан­яцця­мі, тэр­мі­на­мі, ка­ра­цей — злу­ чэн­не не­злу­ча­ль­на­га. По­с ткан­ц эп­ту­а лізм, або « Но­вая шчы­расць » Твор­часць Ма­та­лян­ца час­ця­ком за­ліч­ва­юць да «энер­гіч­на­га і хвос­тка­га по­сткан­цэп­ту­аліз­му». Са­мо гэ­тае пан­яцце до­сыць пра­бле­ма­тыч­нае. На­прык­лад, фі­ло­саф Пі­тэр Осбарн пі­ша, што по­сткан­цэп­ту­алізм — «гэ­та не на­зва пэў­на­га ві­ду мас­тац­тва, а хут­чэй гіс­то­ры­ка-анта­ла­гіч­ная ўмо­ва ства­рэн­ня тво­раў су­час­на­га арту ў цэ­лым». Гэ­та «Мастацтва» № 10 (463)

зна­чыць лю­бы твор contemporary art з’яў­ля­ецца по­сткан­цэп­ту­аль­ным па вы­зна­чэн­ні, а яго ка­ле­га з Аме­ры­кі Бе­нь­ямін Бух­ло адзна­чае, што з’яў­ лен­не по­сткан­цэп­ту­аль­на­га мас­тац­тва ад­но­сіц­ца да па­чат­ку 1980-х і звя­за­на з арт-стра­тэ­гі­яй апрап­ры­яцыі, або пры­сва­ення (вы­ка­рыс­тан­не ра­ней існу­ючых прад­ме­таў, аб’­ектаў, вы­яў з / без мі­ні­ма­ль­най іх апра­цоў­кай). Мі­ха­іл Эпштэйн, рас­ійскі і аме­ры­кан­скі фі­ло­саф, ку­ль­ту­ро­лаг і лі­ та­ра­тур­ны кры­тык, раз­ві­вае ідэю пра ата­яснен­не по­сткан­цэп­ту­аліз­му з «но­вай шчы­рас­цю» (час­та

вы­ка­рыс­тоў­ва­ецца як сі­но­нім ме­та­ма­дэр­ніз­му) і фік­суе яго «на­ста­ль­гіч­ную ўста­ноў­ку: лі­рыч­нае за­дан­не ад­на­ўля­ецца на анты­лі­рыч­ным ма­тэ­ ры­яле — ад­кі­дах ідэ­ала­гіч­най кух­ні, блу­ка­ючых гу­тар­ко­вых клі­шэ...» У Ма­та­лян­ца ўсё ідзе ў пра­цу: ready mades, зной­дзе­ныя і пры­сво­еныя аб’­екты, якія мас­так па­ўтор­на кан­тэк­сту­алі­зуе, а таксама ідэі. «Мне хо­чац­ца ра­біць усё, не ад­маў­ля­ючы­ся ні ад якіх зна­хо­дак, не ад­да­ючы пе­ра­ва­гу мед­ыя, ня вы­бі­ра­ючы з іх пры­яры­тэт­ныя ма­дэ­лі». «Важ­на зняць гэ­та ра­ман­тыч­нае стаў­лен­не да мас­тац­ тва, — ка­жа Ся­мён, — гэ­та не пра­кты­ка ўзнёс­лых і вы­бра­ных. Гэ­та ра­бо­та... я не ся­джу і не ча­каю му­ зу... ад уся­го ўзвы­ша­на­га я ста­ра­юся ад­да­ліц­ца». Рэ­інкар­ну­ючы ўта­піч­ную ідэю аўта­но­міі мас­тац­

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Куратарск ая рэ­ц эн­з ія

5

« Ме­та­ма­д эр­нізм »: су­р’ёз­на-аб­стра­га­ва­н а- іра­н іч­н ы кан­ц эпт су­час­н ас­ц і

тва з аван­гар­дна­га пра­екта, мас­так вы­яўляе два­ істасць сва­ёй па­зі­цыі. З ад­на­го бо­ку, аб­вяш­ча­ючы аўта­но­мію мас­тац­тва і мас­та­ка за­адно, імкнец­ца «не інстру­мен­та­лі­за­ваць мас­тац­тва», дзей­ні­чаць у яго полі і яго «ме­та­да­мі», з дру­го­га — цал­кам усве­дам­ляе і пры­знае не­маг­чы­масць та­ко­га ста­ну рэ­чаў. Тым не менш аўтар сам вы­зна­чае пра­ві­лы гу­ль­ні, фар­муе ка­н’юн­кту­ру, па­зна­чае межы свай­ го жэс­ту. Ён не ства­рае ні­яка­га аль­тэр­на­тыў­на­га све­ту, ён яго інсцэ­нуе. Так ці інакш гэ­та тое мес­ца, у якім маг­чы­мая гу­ль­ня ў аўта­но­мію, сва­бо­ду вы­ каз­ван­ня — сво­еа­саб­лі­вае ге­та, са­ма­абвеш­ча­нае поле твор­ча­га на­ма­ган­ня, у якім як быц­цам ня­ма цэн­зу­ры, ні інсты­ту­цый­най, ні аўтар­скай, ня­ма кры­тэ­ры­яў ацэн­кі якас­ці, каш­тоў­нас­ці, акту­аль­ нас­ці тво­раў...

У 2010-х бы­ла дэк­ла­ра­ва­ная кан­цэп­цыя ме­та­ ма­дэр­ніз­му, якая з’я­ві­ла­ся ад­ным з ва­ры­янтаў ад­ка­зу на пы­тан­не, што пры­йдзе на зме­ну по­стма­дэр­ніз­му, і адзна­чы­ла па­ва­рот ад цы­ніз­му і іро­ніі да шчы­рас­ці і ра­ман­тыз­му. Аўта­ры тэр­ мі­на — га­лан­дскі фі­ло­саф Ро­бін ван дэн Акер і на­рвеж­ская тэ­арэ­тык мед­ыя Ці­ма­тэ­ус Вер­мю­ лен у сва­ім эсэ «На­тат­кі пра ме­та­ма­дэр­нізм» вы­зна­ча­юць, што ў све­це, які хут­ка змя­ня­ецца, вы­цяс­ня­ючы вя­лі­кія на­ра­ты­вы, рас­тва­ра­ючы вя­лі­кія пер­спек­ты­вы, «гіс­то­рыя пра­цяг­ва­ецца ўжо па­сля яе па­спеш­лі­ва аб­веш­ча­на­га кан­ца», ад­бы­ва­ецца ва­ган­не «па­між энту­зі­язмам ма­ дэр­ніз­му і по­стма­дэр­ніс­цкай на­смеш­кай, па­між надзе­яй і ме­лан­хо­лі­яй, па­між пра­ста­душ­нас­цю і да­свед­ча­нас­цю, эмпа­ты­яй і апа­ты­яй, адзін­ствам і мнос­твам, цэ­лас­цю і рас­шчап­лен­нем, яснас­цю і не­адназ­нач­нас­цю». Сво­еа­саб­лі­вая гу­ль­ня слоў, сшы­ван­не су­праць­­лег­лас­цей і пе­ра­соў­ван­ня га­ры­зон­ту падзей і пер­спек­тыў. Ад­на­ча­со­ва «ўсе хо­чуць тра­піць у стру­мень, да­мі­нуе мо­мант, пе­ра­ ва­жае “ата­ка су­час­нас­ці су­праць астат­ніх ча­соў”, ця­пер ёсць іншы час, іншае ця­пер» і ці­ка­ва «па­ гля­дзець на свой час з бо­ку» (Ба­рыс Гройс). Мас­ тац­тва рэ­агуе на гэ­тыя вы­клі­кі, твор­цы ру­ха­юцца ў гэ­тай пра­сто­ры, вы­зна­ча­ючы сваю аса­біс­тую стра­тэ­гію і пер­спек­ты­ву. Іх мас­тац­тва ма­ты­ву­ ецца шчы­ры­мі на­ме­ра­мі па­мя­няць сі­ту­ацыю ў све­це (не­йкі этыч­ны за­клік). І за­да­чай ста­но­віц­ца не вы­раб­ляць сі­му­ляк­ры, пра­йгра­ваць цы­та­ты, а стаць ад­люс­тра­ван­нем акту­аль­ных пра­блем су­ час­нас­ці: эка­на­міч­ная ня­роў­насць, клі­ма­тыч­ныя зме­ны, эка­ла­гіч­ныя ка­тас­тро­фы і іншае. Маг­чы­ма, кастрычнік, 2021

6

Рэ­ц эн­з ія

ста­но­віц­ца не­абы­яка­вым тое, што ад­бы­ва­ецца па той бок дыс­кур­су — у рэ­аль­ным све­це. У кан­тэк­сце гэ­тых ме­та­ма­дэр­ніс­цкіх імпу­ль­саў ці­ка­ва раз­гле­дзець, як раз­гор­тва­ла­ся аса­біс­тая арт-стра­тэ­гія Ся­мё­на Ма­та­лян­ца. Яго твор­чая бі­ягра­фія да­во­лі на­сы­ча­ная. Вы­пуск­ нік пі­цер­скай мас­тац­ка-пра­мыс­ло­вай ака­дэ­міі імя Штыг­лі­ца і «Шко­лы ма­ла­до­га мас­та­ка» Фон­ду «ПРА АРТЭ», рэ­зі­дэнт ад­кры­тай сту­дыі «Не­ска­ро­ ныя 17», удзе­ль­нік арт-гру­поў­кі Parazit. У яго мас­ та­коў­скім CV — Мас­коў­скае між­на­род­нае бі­ена­ле ма­ла­до­га мас­тац­тва «Стой! Хто ідзе?» (Мас­ква), па­ра­ле­ль­ная пра­гра­ма бі­ена­ле «Ма­ні­фес­та 10» (Санкт-Пе­цяр­бург), Ура­льс­кае Індус­тры­яль­нае Бі­ена­ле (Ека­ця­рын­бург). Ся­мён лаў­рэ­ат Прэ­міі «Іна­ва­цыя-2009» у на­мі­на­цыі «Но­вая ге­не­ра­цыя» (у скла­дзе гру­пы «Мы­ла»). Лаў­рэ­ат Прэ­міі імя Сяр­гея Ку­ро­хі­на, пры­зёр Фран­цуз­ска­га інсты­ту­та (2018) за пра­ект «Ве­ль­мі штуч­ны вы­бар» і мно­ гае іншае. Ува­хо­дзіць у спіс най­леп­шых су­час­ных мас­та­коў Рас­іі (ARTEEX), у топ-5 рас­ійскіх мас­та­ коў па вер­сіі сай­та Forbes за 2017 год, а так­са­ма ў рас­ійскі інвес­ты­цый­ны мас­тац­кі рэ­йтынг 49ART: 2017—2021.

Пра « Па­ра­зі­таў ». Шчы­расць, ад­кры­тасць, сум­лен­н асць і вы­клю­ч а­н асць Мы пра­па­ну­ем пра­гма­тыч­ны ра­ман­тызм, не ска­ва­ны ідэ­ала­гіч­ны­мі асно­ва­мі. Та­кім чы­нам, ме­та­ма­дэр­нізм вар­та вы­зна­чыць як змен­лі­ вы стан па­між і за меж­амі іро­ніі і шчы­рас­ці, на­іўнас­ці і да­свед­ча­нас­ці, рэ­ля­ты­віз­му і ісці­ ны, апты­міз­му і сум­не­ву, у по­шу­ках множ­ нас­ці не­су­вы­мер­ных і ня­ўлоў­ных га­ры­зон­таў. Мы па­він­ны ру­хац­ца на­пе­рад і ва­гац­ца. З Ма­ні­фес­та ме­та­ма­дэр­ніз­му Ся­мён Ма­та­ля­нец фак­тыч­на за­ймае па­зі­цыю «аўтсай­да­ра», бо да­лу­чае ся­бе да су­по­ль­нас­ці, зда­ва­ла­ся б, вы­ціс­ну­тай з мас­тац­ка­га «мэй­нстры­ му» і ад­на­ча­со­ва ўдзе­ль­ні­чае ў івэн­тах буй­ных гу­ль­цоў рас­ійска­га арт поля (на­прык­лад, удзел у пра­гра­ме Му­зея «Га­раж» на Cosmoscow 2021: «Мас­тац­тва ў го­ра­дзе: гіс­то­рыя і су­час­ныя пра­к­ ты­кі пе­цяр­бур­гска­га пер­фор­ман­су»). Пра­ві­лаў і аб­ме­жа­ван­няў бо­льш ня­ма, мас­так ні ад ча­го не

ад­маў­ля­ецца, вы­ка­рыс­тоў­вае лю­быя маг­чы­мас­ ці, ад­кры­та і шчы­ра пра гэ­та за­яўляе. Шчы­расць, якая пад­куп­ляе і якая з’яў­ля­ецца час­ткай стра­ тэ­гіі. Пры­на­леж­насць да «аўтсай­дар­скай» су­по­ль­нас­ці арт-гру­поў­кі Parazit, арга­ні­за­ва­най у 2000 го­дзе ў Санкт-Пе­цяр­бур­гу мас­та­ка­мі Ула­дзі­мі­рам Ко­зі­ ным і Ва­дзі­мам Фля­гі­ным, дае маг­чы­масць Ма­та­ лян­цу «пус­ціц­ца ў шу­кан­ні ісці­ны» (з «Ма­ні­фес­та ме­та­ма­дэр­нізму» (Metamodernist // Manifesto Лю­ка Тэр­не­ра), успры­ма­ючы лю­быя вы­пра­ба­ ван­ні як па­тэн­цый­насць. Га­ры­зан­та­ль­ны фар­мат уз­ае­ма­адно­сін, пры­нцып са­ма­кі­ра­ван­ня, спо­саб фі­нан­са­ван­ня не скоў­ва­юць «ру­ху», вы­зна­ча­юць у сваю чар­гу і фар­мат жыц­ця­дзей­нас­ці гру­поў­ кі, асоб­ных яе чле­наў. А іх ма­ты­вы ад­на­час­на амбі­цый­ныя, пра­ктыч­ныя і не­пат­ра­ба­ва­ль­ныя. Ка­лі ўзні­кае ідэя пра­екта, яна рэ­алі­зоў­ва­ецца тут і ця­пер. Су­по­ль­насць ад­кры­та і сю­ды мо­жа быць пры­ня­ты лю­бы, з уся­ля­кім бэк­граў­ндам, па-за ўзрос­та­вы­мі, ідэ­ала­гіч­ны­мі, мед­ыя­ль­ны­мі і іншы­мі аб­ме­жа­ван­ня­мі. Яны бу­ду­юць доў­га­тэр­мі­ но­выя пер­спек­ты­вы, але дзей­ні­ча­юць ды­на­міч­на і хут­ка. У ад­ве­дзе­най ім для актыў­нас­ці не­вя­лі­кай пра­сто­ры ла­дзяць свае тэ­ма­тыч­ныя вы­ста­вы і акцыі, у тым лі­ку вер­сіі па­ві­ль­ёнаў на тэ­мы ве­ не­цы­янскіх бі­ена­ле, мас­тац­кіх і архі­тэк­тур­ных, documenta ды іншыя. Аўтсай­да­ры, яны прад­уку­ юць і інфі­ку­юць сва­ёй эстэ­ты­кай да­ступ­ныя ім ася­род­дзі і пра­сто­ры. Як па­зна­ча­на ў тэк­сце да вы­ста­вы арт-гру­пы Parazit «Вы­хо­джу адзін я на Highway» у Цэн­тры су­час­на­га мас­тац­тва імя Сяр­гея Ку­ро­хі­на 2017 го­да: «І вось мы про­ста мі­ль­га­нём у акне пра­ля­ та­юча­га мі­ма інша­га све­ту. І на пер­шы по­гляд нас быц­цам бы ня­ма, але про­ста мы ру­ха­емся сва­імі сцеж­ка­мі, ча­сам ад­чу­ва­ючы шум пра­ля­га­ючых по­бач хай­вэ­яў. Але ка­лі за­ха­цець, мож­на ўба­чыць і ка­лек­тыў арт-гру­пы “Па­ра­зіт”, і асоб­ных аўта­раў. Та­му што “шлях” у мас­тац­тве — гэ­та, хут­чэй за ўсё, рух па ўлас­ным хай­вэі, які вя­дзе да не­вя­до­ма­га і яшчэ не пра­кла­дзе­на­га на кар­тах і ў на­ві­га­та­рах. І хай­вэй гэ­ты ўзні­кае як ілю­зія ў мо­мант твай­го ру­ху, ні­бы вы­ры­ва­ючы­ся з ту­ма­ну ня­выз­на­ча­ нас­ці». « Мы­ль­н ая » гіс­то­рыя ці... Гру­па «Мы­ла» на­ра­дзі­ла­ся як рэ­акцыя на ака­дэ­ мізм і ру­ці­ну ад­ука­цый­на­га пра­цэ­су ў Ака­дэ­міі імя Штыг­лі­ца, а так­са­ма як не­йкае, хай і ча­со­вае, «ад­ра­чэн­не» ад жы­ва­пі­су і вы­яўлен­час­ці. Та­ды ж бы­ла за­пуш­ча­на тэ­ма «Рус­ка­га бед­на­га», ку­ра­тар­скае вы­каз­ван­не Ма­ра­та Ге­ль­ма­на ў ад­на­ймен­ным пра­екце ў Пер­мі, мэ­тай яко­га бы­ло прад­ста­віць іншы «по­гляд на рус­кае мас­тац­тва з па­зі­цыі эстэ­ты­кі бед­на­га — як на цэ­лае». Так, про­стыя мас­тац­кія ма­тэ­ры­ялы, у пры­ват­нас­ці мы­ ла, для Ся­мё­на Ма­та­лян­ца і Дзміт­рыя Пе­ту­хо­ва ста­лі асно­вай «вы­пра­цоў­кі не­йкіх сэн­саў». «Мы на­тык­ну­лі­ся на не­вы­чэр­пную тэ­му, ка­лі пра­ца­ ва­лі з Мы­ла-гур­том. За­да­ча бы­ла вы­цяг­нуць як

«Мастацтва» № 10 (463)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Куратарск ая рэ­ц эн­з ія ма­га бо­льш сэн­са­вых кан­струк­цый, звя­за­ных са звы­чай­ным прад­ме­там гі­гі­ены, сліз­кае, чыс­тае... рэ­лі­гій­нае, це­ла­воб­раз­нае, зні­ка­ючае і т. д... Мя­не за­ха­пі­ла маг­чы­масць вы­яўлен­ня пры­ро­ды мы­ла праз ма­тэ­рыю фар­бы, ад­на­ча­со­ва і пад­абен­ства гэ­тай кан­сіс­тэн­цыі, і па­ра­жа­ль­нае ад­роз­нен­не. Мы­ла, якое сы­хо­дзіць, “ка­ля­ро­вае-ча­со­вае” — гэ­ та пра ка­вал­кі мы­ла, і “ка­ля­ро­вае-веч­нае” — гэ­та пра мы­ла ў жы­ва­пі­су. Тут мы­ла ста­ла па­ся­рэд­ ні­кам раз­мо­вы аб знік­нен­ні це­ла, аб ча­со­вым зна­хо­джан­ні ко­ле­ру ў све­це». Тут ці­ка­вая не арты­ку­ля­цыя па­зі­цыі мас­та­ка ў да­чы­нен­ні да мед­ыя, тэ­мы, змес­ту свай­го вы­каз­ван­ня, а тая «мі­гат­лі­вая» ня­пэў­насць. Як і сам ма­тэ­ры­ял, мы­ ла, Ся­мён вы­сліз­гвае з ра­мак лю­бо­га дыс­кур­су, зна­хо­дзя­чы­ся не­дзе «па­між», і імкнец­ца ад­ра­зу да не­ка­ль­кіх. «Мі­гат­лі­вы» (лек­сі­ка Дзміт­рыя Пры­га­ва), ня­ўлоў­ны мас­так. Твор­часць Ся­мё­на

струк­ту­ра, якая на­гад­вае там­бур, склад­ва­ецца з 4 дзвя­рэй, скла­дзе­ных па ды­яга­на­лі. Гэ­ты воб­раз вы­клі­кае ад­чу­ван­не не­ста­бі­ль­нас­ці і ўраз­лі­вас­ці. Але ці ілю­зія, якая ства­ра­ецца мас­та­ком, да­лё­кая ад рэ­аль­нас­ці, на­пру­жан­не — зы­мі­та­ва­нае, сіс­тэ­ ма — устой­лі­вая? Усё астат­няе — ва­ша ўяў­лен­ не і бач­насць. Або гэ­тая кан­струк­цыя — вы­нік доў­га­ча­со­вых дос­ле­даў і ма­ні­пу­ля­цый з аб’­ектам, раз­лі­кам «ку­та падзен­ня» ды іншае? У та­кім вы­ пад­ку, мас­так здзяй­сняе не­йкія дзея­нні з мэ­тай да­ка­заць аль­бо аб­вер­гнуць маг­чы­масць са­мо­га пра­цэ­су кан­стру­яван­ня. Пі­ра­мід­кі з роз­на­ка­ля­ ро­вых ка­вал­каў мы­ла — сю­жэт улоў­на­га ба­лан­су, які дуб­лю­ецца ў па­ля­ро­ідах, ке­ра­міч­ных аб’­ектах, фік­су­юць змен­лі­вую ды­на­міч­ную пры­ро­ду ма­тэ­ ры­ялу, ча­со­васць кан­струк­цыі, пра­цэс акцыі. Лай­фха­кі «Як мыць ру­кі ва­сь­мю га­тун­ка­мі мы­ ла?» — ві­дэ­ада­па­мож­нік, які змяш­чае пад­ра­

Ма­та­лян­ца ўсё­едная. Тут ня­ма пра­мой іро­ніі, ад­ кры­тай рэ­акцыі на пэў­ныя рэ­чы. Ча­сам скла­да­на ад­роз­ніць шчы­расць ад сар­каз­му, ад­кры­тасць ад інсцэ­ні­роў­кі, гу­ль­ню ад рэ­аль­нас­ці. По­сті­ро­ нія — як прад­укт, трэнд, ды­ягназ су­час­нас­ці. Дзе ёсць сум­нен­не без маг­чы­мас­ці да­йсці да пра­ўды. Ме­та­дам тут ро­бяц­ца шма­туз­роў­не­выя схе­мы — ад­люс­тра­ван­не ад­люс­тра­ван­ня, пад­вой­нае і па­трой­нае дно.

бяз­нае апі­сан­не не­йка­га «ка­рыс­на­га» дзея­ння, за­стаў­ка — псеў­да­са­цы­яль­нае аб­азна­чэн­не пра­цы мас­та­ка, а так­са­ма ва­ры­янт кан­стру­яван­ня кан­тэн­ту. Се­рыя «Шыр­мы» дзей­ні­чае па­вод­ле тых жа пры­нцы­паў кан­струк­цыі, ад­нак на­мер мас­та­ка за­клю­ча­ецца ў дэ­ман­стра­цыі ка­ля­ро­вых па­вер­хняў, якія з’яў­ля­юцца тэк­ста­мі — «па­каз­ваць, а не па­ве­дам­ляць тое, пра што свед­чыць вя­до­мая фра­за Хай­дэ­ге­ра: “Быц­цё пра­маў­ляе па­ўсюль і за­ўсё­ды праз лю­бую мо­ву”». Мас­тац­тва саў­дзе­ль­ні­чае ў ства­рэн­ні но­вых ілю­зій, та­кім чы­нам яно прад­стаў­ляе свет іншым спо­са­бам, на­ву­чае або па­каз­вае, як і кім не­хта мо­жа быць у гэ­тым све­це. Важ­на і тое, што мас­ тац­тва рэ­агуе на тое мес­ца і час, дзе ча­ла­век, які яго вы­раб­ляе, жы­ве, — та­кое мас­тац­тва не­транс­ план­та­бе­ль­на аль­бо яго «скла­да­на тран­сплан­ та­ваць», бо «мы жы­вём у ку­ль­ту­ры, якая існуе на рэ­прэ­зен­та­тыў­ным пры­нцы­пе» (Ба­рыс Гройс). Та­му для Ся­мё­на Ма­та­лян­ца вы­ста­ва ў Мін­ску — дэ­ман­стра­цыя шчы­ра­га жа­дан­ня «атры­маць

Тэкст vs кан­тэкст, або Не­ка­ль­кі тэ­заў пра вы­с та­ву « Па­ло­ва » Вы­ка­жу зда­гад­ку, што пан­яцце кан­струк­цыі Ся­мён Ма­та­ля­нец вы­зна­чае як асно­ву ў сіс­тэ­ме рэ­прэ­зен­та­цыі і інтэр­прэ­та­цыі ўсіх аб’­ектаў вы­ста­вы, у тым лі­ку і гра­фі­кі, «та­му што ўсё ці то руй­ну­ецца, ці то на­па­ло­ву тры­ма­ецца, усё зна­ хо­дзіц­ца ў на­пру­зе на ўтры­ман­не кан­струк­цыі, са­ма па са­бе кан­струк­цыя ні­чо­га не зна­чыць». Так, ско­ша­ная, ня­ўстой­лі­вая, на пер­шы по­гляд,

7

па­мыл­ку». «...Уся інфар­ма­цыя з’яў­ля­ецца асно­вай для ве­дан­ня, ня­хай гэ­та бу­дзе эмпі­рыч­нае або афа­рыс­тыч­нае, не­за­леж­на ад яго пра­ўдзі­вас­ці. Мы па­він­ны пры­няць на­ву­ко­ва-па­этыч­ны сін­тэз і інфар­ма­ва­ную на­іўнасць ма­гіч­на­га рэ­аліз­му. Па­мыл­ка спа­ра­джае сэнс». (З «Ма­ні­фес­та ме­та­ ма­дэр­нізму» Лю­ка Тэр­не­ра, 2011). «Для мя­не гэ­та па­ло­ва вы­ста­вы! — ка­жа Ся­мен Ма­та­ля­нец. — Мая дзей­насць у Бе­ла­ру­сі, тая час­тка яе, якая пры­му­шае за­дум­вац­ца пра іншы кан­тэкст. Гэ­та іншая “Па­ло­ва”, якая свед­чыць пра не­йкую раз­дво­енасць, але не ў зна­чэн­ні падзе­лу, а ў зна­чэн­ні су­вя­зі! Мне пад­аба­ецца бе­ла­рус­кі кан­тэкст... ёсць маг­чы­ масць вяр­нуц­ца да мо­вы, якая не бу­дзе за­вя­за­ ная на ве­ль­мі тон­кія рэ­чы, бу­дзе зра­зу­ме­лая не то­ль­кі вуз­кай су­по­ль­нас­ці, але кож­на­му ча­ла­ве­ку: жы­ха­ру Пе­цяр­бур­га, Мін­ска, Вар­ша­вы... Мне важ­на рас­тва­рыць межы ў акрэс­лен­ні зна­чэн­ня мас­тац­тва. І ка­лі я рых­ту­юся вы­стаў­ляц­ца ў Бе­ла­ ру­сі, мне не так важ­ны ха­рак­тар са­мой пля­цоў­кі, як не­абход­насць сфар­ма­ваць пэў­нае ася­род­дзе раз­умен­ня. Гэ­та не­ль­га зра­біць у га­ла­ве, гэ­та мож­на зра­біць то­ль­кі ў ва­чах пуб­лі­кі, на сты­ку гра­мад­скай дум­кі і май­го вы­каз­ван­ня — гэ­та та­кое на­мац­ван­не. На вы­ста­ве бу­дзе да­стат­ко­ ва ма­тэ­ры­ялу. Важ­на, як ён бу­дзе пра­чы­та­ны, як спра­цуе ў но­вым кан­тэк­сце, ка­лі трэ­ба зноў зна­ёміць лю­дзей са сва­ёй твор­час­цю — зняць тыя плас­ты, якія да­зво­ляць раз­умець гэ­та мас­тац­тва не­пад­рых­та­ва­на­му гле­да­чу. Бо мас­так, як мне зда­ецца, па­ві­нен пра­ца­ваць з рэ­ча­мі да­ступ­ны­мі і для ма­са­ва­га гле­да­ча, быць га­то­вым зра­біць па­мыл­ку — быць не­зра­зу­ме­тым аль­бо ня­пра­ві­ль­ на зра­зу­ме­тым. Вы­ста­ва су­пра­ва­джа­ецца ма­імі не­вя­лі­кі­мі ка­ мен­та­ра­мі-тлу­ма­чэн­ня­мі. Я па­спра­бую на­ма­цаць гля­дац­кую ўва­гу, атры­маць вод­гук, на­ла­дзіць уз­ае­ма­дзе­янне і, у сваю чар­гу, атры­маць свой дос­вед — усвя­до­міць, дзе ёсць пан­яцій­ныя за­зо­ ры не­пры­няц­ця, дзе зла­ма­ныя ме­ха­ніз­мы, што, на­адва­рот, пра­цуе». За­мест па­с ляс­лоў­я Ці патрэбныя такія складаныя канцэпты? Ці гэ­та ка­арды­на­ты вы­зна­чэн­ня свай­го ця­пе­раш­ня­га (па­вод­ле Джор­джа Агам­бе­на, гэ­та не­пра­жы­тая час­тка пра­жы­та­га там, дзе нас ня­ма), інстру­мент струк­ту­ра­ван­ня арт-бар­да­ку, спо­саб уба­чыць мас­ та­ку свае пер­спек­ты­вы? Маг­чы­ма, ча­му не…

1. З се­рыі «Там­бур». Дрэ­ва, фа­не­ра, фур­ні­ту­ра, эмаль. 2021.

2, 3, 4. З се­рыі «Слупы». Плас­тык­рыт, ке­ра­мі­ка, акрыл. 2021.

5. Се­рыя «Шыр­ма». Эмаль, фа­не­ра, пет­лі. 2021.

6. Урок: як мыць ру­кі ва­сь­мю га­тун­ка­мі мы­ла. Ві­дэа. 2020.

7. Between Photoshop and Instagram. З се­рыі «Шыр­ма». Эмаль, фа­не­ра, пет­лі. 2021. кастрычнік, 2021

8

В і ­з у а­ л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Рэ ­ц э н ­з і я

Ма­на­тон­насць све­ту ці рух на­зад Выстава Уладзіміра Акулава ў галерэі DK Во­ль­га Рыб­чын­ская Для ўсход­не­еўра­пей­скіх мас­та­коў рух на­пе­рад азна­чае рух на­зад, да ку­ль­тур­най ідэн­тыч­нас­ці да та­го, як яна бы­ла рэ­прэ­са­ва­ная і па­шко­джа­ная ка­му­ніз­мам. Пы­тан­не — на­ко­ль­кі да­лё­ка на­зад трэ­ ба ісці, каб зра­біць сва­ім гэ­ты ку­ль­тур­ны ка­пі­тал. Ба­рыс Гройс

Мас­та­кі «бе­ла­рус­ка­га аван­гар­ду 1980—1990-х», да якіх мож­на ад­нес­ці і Ула­дзі­мі­ра Аку­ла­ва, якраз і ажыц­цяў­ ля­юць та­кі па­ва­рот на­зад: яны аб­ну­ля­юць і вы­цяс­ня­юць не­адна­род­ны са­цы­яліс­тыч­ны рэ­алізм, звяр­та­ючы­ся да кры­ніц, у тым лі­ку да мясц­овай тра­ды­цыі вя­лі­ка­га ма­дэр­ніс­цка­га пра­екта — ві­цеб­скай шко­лы або ві­цеб­ска­га аван­гар­ду. Да яе спад­чын­ні­каў Аку­лаў так­са­ма ся­бе за­лу­чае. Як і ў пе­ры­яд аван­гар­ду па­чат­ку ХХ ста­год­дзя, мас­та­коў­скія гру­поў­кі кан­ца 1980—1990-х дзей­ні­ча­лі ў за­мкнё­ных су­по­ль­нас­цях, дзе вод­гук і зва­рот­ная су­вязь бы­ла хут­кай. Ад­нак не бы­ло шы­ро­кай пуб­ліч­нас­ці, і па­сля рас­паў­ сю­джан­ня інтэр­нэ­ту гэ­ты рух не па­ско­рыў­ся, яго да­сяг­нен­ні не спа­ра­дзі­лі вя­лі­кай пер­спек­ты­вы. Тым не менш ён вяр­нуў нам тое, што бы­ло ад­су­ну­та ўбок іншым вя­лі­кім пра­ектам — па­бу­до­вай са­цы­яліс­тыч­на­га гра­мад­ства. «Мастацтва» № 10 (463)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэ­ц э н­з ія

9

Экс­п рэ­с і­я нізм vs по­с тэк­спрэ­с і­я нізм Ана­лі­за­ваць твор­часць мас­та­ка пра­сцей у кан­тэк­сце пэў­най да­ктры­ны і гіс­та­ рыч­на­га пе­ры­яду. Падзен­не бер­лін­скай сця­ны, за­кан­чэн­не ха­лод­най вай­ны, з ад­на­го бо­ку, і ла­ка­ль­ныя пра­цэ­сы, звя­за­ныя са змя­нен­нем са­цы­яку­ль­тур­ най рэ­аль­нас­ці — з інша­га: пе­ра­бу­до­ва, га­лос­насць, атры­ман­не не­за­леж­нас­ці паў­плы­ва­лі на не­адна­род­ны мас­тац­кі лан­дшафт, яго ха­рак­тар і ары­ента­цыю. Аб­вос­тра­ная рэ­акцыя на пе­ра­ме­ны, якія здзяй­сня­юцца тут і ця­пер, ува­со­ бі­ла­ся ў твор­час­ці Ула­дзі­мі­ра Аку­ла­ва і знач­на па­ўплы­ва­ла на яго ме­тад. Рас­пра­цоў­ва­ючы ды­на­міч­ную экс­прэ­сі­яніс­тыч­ную вы­яву, Аку­лаў ба­лан­суе па­між фі­гу­ра­тыў­най і аб­страк­тнай фор­май. «На­яўнасць быц­ця, яго ма­на­тон­насць, яго мар­кот­насць/пан­ыласць я ўспры­ маю як та­та­ль­нае па­ста­янства. І я ха­цеў бы ўклю­чыць сваю ма­на­тон­насць у ма­на­тон­насць све­ту. Я не ве­ру ў іншае, свет­лае жыц­цё, я не ве­ру ў пе­ра­тва­ рэн­не жыц­ця. Я ве­ру то­ль­кі ў яго мар­кот­ную/пан­ылую ма­на­тон­насць», — на­ пі­саў ад­ной­чы Ілля Ка­ба­коў. Гэ­тае ад­чу­ван­не пан­ылас­ці і ма­на­тон­нас­ці быц­ця, яго за­мкнё­най цык­ліч­нас­ ці пра­яўля­ецца ў стаў­лен­ні аўта­ра да мас­тац­кай тра­ды­цыі, да ру­ці­ны ча­су. Па­ўта­рэн­не, вяр­тан­не і за­мкнё­насць ста­но­вяц­ца га­лоў­ны­мі ма­ты­ва­мі. Фа­та­ лізм і без­вы­ход­насць, не­паз­беж­насць па­ўто­раў пра­ніз­вае аку­лаў­скі жы­ва­піс, ня­гле­дзя­чы на яго дэ­ка­ра­тыў­насць і яркасць ко­ле­ра­вай па­літ­ры. Шмат­слой­ насць у сэн­са­вым і плас­тыч­ным ра­шэн­ні (па­вер­хні тво­раў бу­ду­юцца па­вод­ле пры­нцы­пу на­плас­тоў­ван­ня фак­ту­ры, па­стоз­нас­ці маз­ка) з’яў­ля­ецца срод­кам рэ­прэ­зен­та­цыі ста­ну кры­зі­су — праз ска­жэн­не пра­сто­ры. На што і на ка­го мас­так ары­енту­ецца ў сва­ім ма­на­ло­гу, да ка­го звер­ну­ты яго го­лас, ці імкнец­ ца ён быць па­чу­тым? Без­умоў­на, яго тво­ры бач­ныя на фо­не за­архі­ва­ва­на­га і за­кан­сер­ва­ва­на­га ў му­зей­ныя ка­лек­цыі ма­дэр­ніс­цка­га мас­тац­тва, ня­гле­дзя­ чы на пэў­нае ўра­жан­не ды­яло­гу са сва­імі па­пя­рэд­ні­ка­мі. Аку­лаў ства­рае час­тко­ва ра­фі­на­ва­ную, ча­сам па-май­стэр­ску вы­ве­ра­ную фор­ му. Плос­касць кар­ці­ны пе­ра­асэн­соў­ва­ецца, важ­ным ста­но­віц­ца не рух фі­гур, аб’­ектаў, пер­са­на­жаў, але рытм лі­ній, ка­ля­ро­вых плям — тое, што ля­жыць паза ма­ты­вам і сю­жэт­най лі­ні­яй. Фор­ма і тон скла­да­юць ды­ялог з ко­ле­рам — асно­вай жы­ва­піс­най плос­кас­ці, дзе ня­ма свят­ла­це­ню, па­ру­ша­ныя пра­пор­цыі і ска­жо­нае пад­абен­ства. Аўтар злу­чае роз­ныя пад­ыхо­ды: экс­прэ­сі­яніс­цкую тра­ды­цыю, цы­та­ван­не, пра­мы ды­ялог з ге­ро­ямі — аван­гар­дыс­та­мі мі­ну­ла­га. Эфект уз­мац­ня­ецца і за кошт ра­ды­ка­ль­на­га су­па­стаў­лен­ня роз­на­маш­таб­ных фі­гур. Ко­лер, то змроч­ны, то са­ка­ві­ты і яркі, спа­ра­джае сваю дра­ма­тур­гію, унут­ра­ную ды­на­мі­ку. Ад­чу­ван­не та­та­ль­нас­ці і га­ма­ге­ні­за­цыя ў да­чы­нен­ні да інды­ві­ду­аль­нас­ці, пры­ва­ты­за­цыі аса­біс­тай па­зі­цыі і вы­ба­ру пры­во­дзяць да з’яў­лен­ня ўбу­да­ва­ных пер­са­на­жаў, што пра­яўля­юцца ў па­лім­псес­це воб­ра­заў. Тэ­ма го­ра­да як тэ­атра­лі­за­ва­най мі­зан­сцэ­ны — ад­на­ча­со­ва фон і ўдзе­ль­нік падзей, якія раз­гор­тва­юцца з ня­ўхі­ль­ным дра­ма­тыз­мам.

1. Без на­звы. Алей. Зме­ша­ная тэх­ні­ка. 2020.

2. Двое. ДСП, алей. 1998.

3. Аўта­пар­трэт. Алей. 2020.

4. Аўта­пар­трэт. Тка­ні­на, акрыл. 2017.

Ге­роі - пер­са­н а­ж ы Уяў­ны свет, што на­ват не пры­кід­ва­ецца рэ­аль­нас­цю, а на­тхнё­ны ўра­жан­нем пра яе, — пра­сто­ра для мас­тац­ка­га жэс­ту Аку­ла­ва. І гэ­ты свет на­се­ле­ны са­ праў­дны­мі асо­ба­мі, гіс­та­рыч­ны­мі по­ста­ця­мі, са­мім аўта­рам. Тут ба­чыц­ца міс­ тыч­нае сшы­ван­не ілю­зор­на­га і рэ­аль­на­га, дзе ця­пе­раш­няе па­ўта­рае мі­ну­лае аль­бо слу­жыць сво­еа­саб­лі­вым пры­гад­ван­нем. Час як та­кі ад­сут­ні­чае — «ёсць ту­га па быц­ці, але ня­ма рэ­аль­нас­ці быц­ця» (Мі­ка­лай Бяр­дзя­еў). Кож­ны з пер­са­на­жаў раз­бі­ра­ецца з унут­ра­ны­мі экзіс­тэн­цы­яль­ны­мі пра­бле­ ма­мі мас­та­ка. З яго пы­тан­ня­мі пра сут­насць рэ­чаў, пра зме­не­ны свет, пра ха­ос ідэй і іх ува­саб­лен­няў, якія за­поў­ні­лі яго. Гэ­та бяс­кон­цы пра­цэс... Ула­дзі­мір Аку­лаў праз сваё мас­тац­тва га­во­рыць з на­мі шчы­ра і сум­лен­на, без іро­ніі і дру­го­га дна. Маг­чы­ма, та­му ўжо бо­льш за трыц­цаць га­доў мы пры­слу­хоў­ва­емся да гэ­та­га го­ла­су, ад­чу­ва­ючы най­мен­шую гра­да­цыю то­ну, атрым­лі­ва­ючы во­пыт пры­на­леж­нас­ці да ярка­га ма­на­ло­га. Бо твор­часць Аку­ ла­ва су­гуч­ная і на­шым раз­ва­гам, ча­кан­ням, тры­во­гам, та­му што мас­тац­тва ў рэ­ча­існас­ці не змя­няе свет, але кан­стру­юе на­ша ўспры­ман­не, дае нам не­ абход­ны дос­вед усве­дам­лен­ня свай­го мес­ца. кастрычнік, 2021

10

Рэ­ц эн­з ія мастацтвы / Рэ­ц эн­з ія Візуальныя

Не­прад­ка­за­ль­нае « Ча­ла ­в ек К.» у му­з еі - май­стэр ­ні За­іра Азгу­ра

Ган­на Се­раб­ро

Ледзь не са­мае ці­ка­вае ў гэ­тым пра­екце — лан­цу­жок падзей, у ча­ра­дзе якіх скла­ла­ся яго аўтар­ства. На кож­ным но­вым эта­пе не­шта змя­ня­ла­ся, слу­жы­ла іншым за­да­чам, пе­ра­пра­цоў­ва­ла­ся іншы­мі лю­дзь­мі і яшчэ раз фар­ма­ва­ла­ся па-но­ва­му. Эста­фе­та паўз і да­ве­ру, з пе­ра­хо­дам ад кі­но да фа­таг­ра­фіі, і як бы між іншым ад­штур­хва­ючы­ся ад фі­гу­ры Фран­ца Каф­кі... Усё пра стра­хі, тры­во­гі, аб­сурд і аске­тызм.

У зва­рот­най хра­н а­ло­гіі Пра Каф­ку вы да­ве­да­еце­ся ў кан­цы пра­гля­ду, ка­лі па­чня­це з ві­зу­аль­на­га шэ­ра­гу, то-бок з улас­ на фа­таг­ра­фій у экс­па­зі­цыі ку­ра­та­ра Ула­дзі­мі­ра Пар­фян­ка. І ку­ра­тар склаў гэ­тую гіс­то­рыю згод­на са сва­ім раз­умен­нем, без удзе­лу фа­тог­ра­фаў Юрыя Элі­за­ро­ві­ча і Сяр­гея Кал­то­ві­ча. А іх архіў­ ныя кад­ры бы­лі зной­дзе­ныя ў пра­цэ­се пад­рых­ тоў­кі іншай вы­ста­вы, «Сек­вен­цый». Франц Каф­ка ж, зна­ка­вая і тра­гіч­ная по­стаць у сус­вет­най лі­та­ра­ту­ры, пры­цяг­нуў ува­гу рэ­жы­сё­ра і сцэ­на­рыс­та Сяр­гея Рах­ма­на­ва. З ім пра­ца­ ваў без­умоў­на та­ле­на­ві­ты кі­на­апе­ра­тар Ві­таль Са­ка­лоў-Аляк­сан­драў. Іх фі­льм «Ча­ла­век К.» зды­маў­ся ў па­чат­ку 1990-х, і ў 1992 го­дзе му­сіў быць прад­стаў­ле­ны ў Мас­кве, у Цэн­тра­ль­ным до­ме акцё­ра. Ад­кры­ваў­ся ад­ра­зу Клуб — АК-клуб, дзе пла­на­ва­ла­ся пад­трым­ка аўтар­ска­га кі­но. Пра­ гра­му пер­шай се­сіі АК-клу­ба скла­лі «Ад­чу­ва­ль­ны мі­лі­цы­янт» Кі­ры Му­ра­та­вай, «Пус­тэ­ль­ня» і «Куль­­ га­выя ідуць пер­шы­мі» Мі­ха­іла Ка­ца і «Ча­ла­век К.». Упэў­не­на, што кі­наз­наў­цы ця­пер на­за­вуць се­ сію ле­ген­дар­най... Але і да­след­чы­кам бе­ла­рус­кай «Мастацтва» № 10 (463)

фа­таг­ра­фіі яна ці­ка­вая. На фі­ль­мах Мі­ха­іла Ка­ца ў Ад­эскай кі­нас­ту­дыі фа­тог­ра­фа­мі бы­лі Юрый Элі­за­ро­віч і Сяр­гей Кал­то­віч, а для прэ­зен­та­цыі «Ча­ла­ве­ка К.» ма­тэ­ры­ялаў не бы­ло зу­сім. Да мін­ чу­коў арга­ні­за­та­ры і звяр­ну­лі­ся: з кі­на­не­га­ты­ва­мі і дуб­ля­мі роз­ных фраг­мен­таў стуж­кі. Ці мож­на да­па­маг­чы но­вым ка­ле­гам? Зра­біць гэ­та трэ­ба бы­ло хут­ка, але з по­ўнай сва­бо­дай інтэр­прэ­та­цыі, без уся­ля­кіх аб­ме­жа­ван­няў. Пра­ца фа­тог­ра­фа на здым­ках кі­на­фі­ль­ма лі­чыц­ ца тэх­ніч­най, а тут яе вы­ве­лі на знач­на вы­шэй­шы ўзро­вень, зра­бі­лі за­ўваж­най. Вы­ста­вач­ны фар­мат па­тра­ба­ваў аўтар­ства ў по­ўным сэн­се сло­ва, дый ідэя па­він­на бы­ла быць пры­ваб­най для бо­льш пра­су­ну­тай пуб­лі­кі. Пра­ўда, фі­льм Сяр­гея Рах­ма­на­ва на­шы фа­тог­ра­фы не ба­чы­лі, сцэ­на­ра не чы­та­лі, на­рэз­ку кад­раў раз­гля­да­лі ўпер­шы­ню, а пра рэ­жы­сё­ра да­ве­да­лі­ся, што ён дэ­бю­тант (ву­чань Тар­коў­ска­га). Але да­вер ды і са­ма за­да­ча, без сум­не­ву, на­тхня­лі. Мож­на то­ль­кі зда­гад­вац­ца, якім быў стрэс, уз­ро­вень прэ­зен­та­цыі, як і кім ацэ­нь­ва­ла­ся іх пра­ца. У гэ­тай амаль што бай­кі — ужо два эта­пы ства­ рэн­ня кан­тэн­ту, ка­лі б у 1990-х гэ­тае сло­ва бы­ло ў шы­ро­кім ужыт­ку. На пер­шым уз­роў­ні — кі­не­ма­

таг­ра­фіс­ты, аўта­ры пер­шак­ры­ні­цы. На дру­гім — бе­ла­рус­кія фа­тог­ра­фы, якія су­тык­ну­лі­ся яшчэ і з тэх­ніч­ны­мі пра­бле­ма­мі: кі­на­не­га­ты­вы 15 х 22 мм трэ­ба бы­ло па­вя­лі­чыць да фар­ма­ту фа­таг­ра­фій з вы­ста­вач­най якас­цю (стуж­ка амаль што ў два разы шы­рэй­шая, 24 х 36 мм, а па­мер ад­біт­ка 30 х 40 см). Элі­за­ро­віч і Кал­то­віч зра­бі­лі тую вы­ста­ву. У чым­сь­ці спан­тан­на, па-юнац­ку, але з вя­лі­кім за­хап­лен­нем маг­чы­мас­ця­мі фа­таг­ра­фіі. По­шук са­ма­ідэн­ты­фі­ка­цыі, па­шы­рэн­не меж­аў мед­ыя і ўспры­ман­ня гле­да­ча ля­жа­лі ў рэ­чыш­чы агу­ль­най стра­тэ­гіі, на­кі­ра­ва­най на экс­пе­ры­мен­ты. Ды і дух Каф­кі лу­наў у па­вет­ры і 1992-ы за­кан­чваў­ся... Лі­бе­ра­лі­за­цыя цэн і «ку­по­ны» ў Бе­ла­ру­сі, вой­ны ў Югас­ла­віі і Гру­зіі, но­вы аме­ры­кан­скі прэ­зі­дэнт Біл Клін­тан, алім­пі­яда ў Бар­се­ло­не з зо­ла­там Ві­та­ля Шчэр­бы. А яшчэ пер­шы «Сла­вян­скі ба­зар у Ві­цеб­ску» і 1 мі­ль­ярд ча­ла­век, якія па­гля­дзе­лі ў пра­мым эфі­ры лон­дан­скі кан­цэрт па­мя­ці Фрэ­дзі Мэр­к’ю­ры. Ка­лі ця­пер фа­таг­ра­фіі «знай­шлі­ся», пры­чым не раз­роз­не­ныя, а як скон­ча­ны і рэ­алі­за­ва­ны пра­ект, ста­ла ясна, што гэ­та яшчэ ад­на ста­рон­ ка «Архе­ало­гіі бе­ла­рус­кай фа­таг­ра­фіі». «Не

Візуальныя мастацтвы / Рэ­ц эн­з ія

па­ка­заць мін­ска­му гле­да­чу ўвесь пра­ект па­чат­ку 1990-х бы­ло б не­да­ра­ва­ль­на, — пі­ша Ула­дзі­мір Па­рфя­нок. — Ён ці­ка­вы не то­ль­кі ў гіс­та­рыч­ным аспек­це, але і як люс­тэр­ка эстэ­тыч­ных і кан­цэп­ ту­аль­ных по­шу­каў твор­чай фа­таг­ра­фіі Бе­ла­ру­сі ў пе­ра­бу­до­вач­ныя і по­стпе­ра­бу­до­вач­ныя га­ды». Люс­тэр­ка ў люс­тэр­ках У но­вую прэ­зен­та­цыю «Ча­ла­ве­ка К.» увай­шла вя­лі­кая час­тка ра­ней­ша­га пра­екта, з улі­кам па­ ме­раў і ўмоў вы­ста­вач­най за­лы му­зея-май­стэр­ні. Ві­зу­аль­на мож­на вы­лу­чыць лі­нію ўза­ема­адно­сін га­лоў­на­га пер­са­на­жа-лі­та­ра­та­ра (акцёр Мі­ка­ лай Ка­ча­га­раў) з ге­ра­іняй Але­ны Кан­ду­лай­нен: яе воб­раз і ця­пер па­зна­ецца. Асоб­ны і моц­ны план — дзі­ця­чыя ўспа­мі­ны пі­сь­мен­ні­ка. Не, гэ­та, вя­до­ма, не сам Каф­ка. Ге­рой фі­ль­ма цал­кам па­ спя­хо­вы пры жыц­ці, але схі­ль­ны да цяж­кіх сум­ не­ваў, па­кут, смут­ку. І гэ­та ад­сыл­кі да скла­да­най бі­ягра­фіі, са скла­да­ны­мі ад­но­сі­на­мі з ба­ць­кам, з цьмя­ным аса­біс­тым жыц­цём і г.д. Ула­дзі­мір Па­рфя­нок пад­рых­та­ваў для экс­па­зі­цыі бяз­гуч­ную вер­сію фі­ль­ма, якая так­са­ма дэ­ман­ стру­ецца і за­дае па­ра­ле­ль­ную лі­нію пра­гля­ду.

Ста­тыч­ныя кад­ры, ка­лі­сь­ці да­ўно вы­хап­ле­ныя з кі­наз­дым­кі, рас­па­вя­да­юць ад­ну гіс­то­рыю, са сва­ім сю­жэ­там і ге­ро­ямі. Кі­на­жыц­цё на экра­не ў гэ­тых лю­дзей іншае, а гра­юць яны свае ро­лі ў ды­яло­гу з кім­сь­ці трэ­цім. Глей­кая, хва­лю­ючая атмас­фе­ра — са­ма­стой­ная час­тка кі­на­апа­вя­дан­ня, а гэ­ты трэ­ці — Франц Каф­ка — з яго не­арды­ нар­най бі­ягра­фі­яй і твор­час­цю па­ві­нен быў вы­клі­каць энту­зі­язм у не­раз­бэш­ча­на­га са­вец­ка­га гле­да­ча. Да 1991 го­да бы­лі апуб­лі­ка­ва­ныя то­ль­кі апа­вя­дан­ні і ра­ман «За­мак»; пры­чым у ча­со­пі­сах «Ня­ва» і «За­меж­ная лі­та­ра­ту­ра» ў двух роз­ных пе­ра­кла­дах — Ры­ты Райт-Ка­ва­лё­вай, што па вы­ зна­чэн­ні знак якас­ці, і Гер­бер­та Нот­кі­на. Свай­го ча­су ча­ка­лі за­бой­ны «Пра­цэс», «Пе­ра­тва­рэн­не», дзён­ні­кі і ліс­ты. Але і ця­пер усё, што звя­за­на з ку­ль­та­вым імем ча­ла­ве­ка К, вы­клі­кае без­умоў­ны пі­етэт. А фі­льм быў удас­то­ены пры­за Сі­бір­ска­ га чэ­хаў­ска­га фон­ду «За раз­віц­цё чэ­хаў­ска­га на­прам­ку ў кі­не­ма­тог­ра­фе» на кі­на­фес­ты­ва­лі «Дэ­бют». Ко­ль­кі ж на­сам­рэч ад­люс­тра­ван­няў імя К. ёсць у гэ­тай ка­лі­зіі? Ко­ль­кі раз­оў ві­зу­аль­ны і інтэ­лек­ ту­аль­ны ма­тэ­ры­ял пе­ра­хо­дзіць з рук у ру­кі? Вер­нем­ся мы да кніг Каф­кі або за­ста­нем­ся то­ль­кі з алю­зі­ямі? І што ёсць сён­няш­ні ку­ль­тур­ны пра­ д­укт, які ў да­дзе­ным кан­крэт­ным вы­пад­ку мож­на ўба­чыць як фа­таг­ра­фіч­ны? Бо ўбі­рае ён у ся­бе сто­ль­кі ўяў­лен­ня, сто­ль­кі эстэ­ты­кі, што фо­та­фік­са­ цыя скла­дае тут то­ль­кі до­лю сэн­саў і іх ска­жэн­ няў... Твор­чых, мі­ма­во­ль­ных, не­паз­беж­ных пры апрап­ры­яцыі шмат­гран­на­га ма­тэ­ры­ялу і ча­са­вых кан­тэк­стаў. «Пад­арож­жы змя­ні­лі мя­не», — так Каф­ка ад імя но­вай ля­ль­кі на­пі­саў дзяў­чын­цы, пра­па­на­ваў­шы ёй за­ме­ну стра­ча­най цац­кі. Гіс­то­рыя «Ча­ла­ве­ка К.» пры­клад­на тая ж. Пер­ша­па­чат­ко­ва пра­ект быў зроб­ле­ны з по­стма­дэр­ніс­цкім пад­ыхо­дам да фа­таг­ра­фіі, і ў 1992 го­дзе ён апя­рэ­дзіў экс­пе­ ры­мен­ты та­ко­га кштал­ту ў Бе­ла­ру­сі. Апя­рэ­дзіў з пун­кту гле­джан­ня ме­та­ма­дэр­ніз­му, які ле­га­лі­зуе вы­ка­рыс­тан­не мас­та­ком ад­ной ку­ль­ту­ры стра­тэ­гіі, апра­ба­ва­най у рам­ках іншай. На­пэў­на ж Элі­за­ро­ віч і Кал­то­віч не бы­лі пер­шы­мі ці адзі­ны­мі ў па­ добнай пра­кты­цы ра­бо­ты з чу­жы­мі кі­на­кад­ра­мі. Ме­та­ма­дэр­нізм сён­няш­ня­га дня вы­раз­на дае зра­зу­мець: кан­тэк­сты не па­ўта­ра­юць адзін ад­ на­го, і аўта­раў час­цей мож­на па­прак­нуць у не­дас­ вед­ча­нас­ці, чым за­па­зы­чан­ні. Але ідэі лу­на­юць у па­вет­ры і не зні­ка­юць. А час не губ­ля­ецца, ра­на ці по­зна ён пе­ра­пра­цоў­вае ўсе на­шы інспі­ра­цыі ў кан­крэт­ны вы­нік. Да­зво­лю са­бе вя­ліз­ную цы­та­ту. Мас­так Люк Цёр­нер у «Ма­ні­фэс­це ме­та­ма­дэр­ніз­му» (2011) пі­ша: «Мы пры­зна­ём, што ва­ган­ні — на­ту­ра­ль­ны све­та­па­ра­дак... Сён­ня мы ў роў­най сту­пе­ні ад­да­ дзе­ныя на­ста­ль­гіі і фу­ту­рыз­му. Но­выя тэх­на­ло­гіі да­юць маг­чы­масць ад­на­ча­со­ва­га ўспры­ман­ня і раз­гуль­­ван­ня падзей з мнос­тва па­зі­цый. Гэ­тыя сет­кі, што ўзні­ка­юць, зу­сім не сіг­на­лі­зу­юць пра яго /са­пр­ аўд­нае / зга­сан­не, яны спры­яюць дэ­мак­ ра­ты­за­цыі гіс­то­рыі, асвят­лен­ню скры­жа­ван­няў,

11

уз­доўж якіх яе гран­ды­ёзнае апа­вя­дан­не мо­жа ван­дра­ваць тут і ця­пер... Мы пра­па­ну­ем пра­г­ ма­тыч­ны ра­ман­тызм, не ска­ва­ны ідэ­ала­гіч­ны­мі асно­ва­мі. Та­кім чы­нам, ме­та­ма­дэр­нізм вар­та вы­зна­чыць як змен­лі­вы стан па­між і за меж­амі іро­ніі і шчы­рас­ці, на­іўнас­ці і да­свед­ча­нас­ці, рэ­ля­ ты­віз­му і ісці­ны, апты­міз­му і сум­не­ваў, у по­шу­ках множ­нас­ці не­су­вы­мер­ных і ня­ўлоў­ных га­ры­зон­ таў. Мы па­він­ны ру­хац­ца на­пе­рад і ва­гац­ца!» Фраг­мен­ты экс­па­зі­цыі.

кастрычнік, 2021

12

В і ­з у а­ л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Рэ ­ц э н ­з і я

Між­зем­на­мо­р’е. Шлях услед за ча­ла­ве­кам Між­на ­р од­ны фа­таг ­ра ­фіч ­ны пра ­е кт « Фо­та ­м ен­та »

яны прад­ста­ві­лі ка­ля 320 прац. Ад­ра­зу аб­моў­ лю­ся, што ві­дэа-арт то­ль­кі на­ме­ча­ны як кі­ру­нак. Ці бу­дзе ён раз­ві­вац­ца раз­ам з фа­таг­ра­фіч­ным, па­куль не­вя­до­ма. Як і пер­спек­ты­ва «Фо­та­мен­ та» ў цэ­лым — ёсць ідэя пра­во­дзіць яе раз у пяць га­доў, але пла­на­ваць у пан­дэ­міч­ныя ча­сы не­бяс­печ­на.

Лю­боў Гаў­ры­люк

Стра­ты і на­быц­ц і

Ка­ме­ня­лом­ня не са­мая звык­лая ме­та­фа­ра для між­зем­на­мор­ска­га ла­ду жыц­ця. Але ме­на­ві­та яна вы­раз­на пра­гля­да­ецца ў кор­пу­се ві­зу­аль­ных да­ ку­мен­таў I між­на­род­на­га фа­таг­ра­фіч­на­га пра­екта «Фо­та­мен­та», пры­све­ ча­на­га гэ­та­му рэ­гі­ёну. Па­ча­так атры­маў­ся прэ­тэн­цы­ёзны. Пі­лот­ны вы­п уск і пе­ра­а до­лен­н е стэ­рэ­аты­п аў Ма­ла та­го, што ўжо ў на­зве но­вай іні­цы­яты­вы Photomenta ёсць сме­лы на­мёк на Documenta, дык я ўба­чы­ла пе­ра­кліч­ку яшчэ з Manifesta. І на­ ват бо­льш бліз­кую, пры­нам­сі ў пер­шым вы­дан­ні 2021 го­да. «Фо­та­мен­ту» род­ніць з «Ма­ні­фес­тай» пры­хі­ль­насць да рэ­гі­ёнаў — Еўро­па, Між­зем­на­мо­ р’е — і шы­ро­кі ку­ль­ту­ра­ла­гіч­ны пад­ыход у гэ­тых ка­арды­на­тах. У «Фо­та­мен­це» аўта­ры прад­стаў­ ля­юць ся­бе аса­біс­та, ува­саб­ля­юць мен­та­ль­насць сва­ёй кра­іны, але ма­ецца на ўва­зе і (не)ві­да­воч­ ны ўплыў між­зем­на­мор­скай «ка­лыс­кі» на сус­вет­ «Мастацтва» № 10 (463)

ную су­по­ль­насць. І ў мі­ну­лым, і ў су­час­нас­ці. Тэ­му «Фо­та­мен­ты» вы­зна­чы­лі як «Рытм», што да­ стат­ко­ва рас­плы­віс­та, але ўнут­ры яе сфар­ма­ва­лі не­ка­ль­кі бло­каў: «Аліў­ка­вае дрэ­ва», «Тан­ца­ваць пад ве­чар», «Це­ла. Пра­ца», «Лан­дшаф­ты», «Шлі­ фа­ва­ль­ныя ка­мя­ні», «Шах­ты і ка­р’е­ры», «Пес­ні і сім­ва­лы», «Аскеп­кі і агонь», «Ча­ла­ве­чыя і мар­скія шля­хі», «Пад­арож­жа, якое да­сле­дуе воб­раз ча­ла­ве­ка». У пі­лот­ным вы­пус­ку да­пуш­ча­ль­ная мак­сі­ма­ль­ная ла­яль­насць да аўта­раў: у пер­шыя два бло­кі арга­ні­за­та­ры ўклю­чы­лі ўся­го па ад­ным пра­екце, якія да­лі ім свае на­звы. Ураж­вае спіс кра­ін-удзе­ль­ніц, іх ужо ў пер­шы год саб­ра­ла­ся 16. Фа­тог­ра­фаў і ві­дэ­амас­та­коў — 33,

Ці­ка­ва прад­стаў­ле­ны кра­іны, якія мож­на на­ зваць не­фа­таг­ра­фіч­ны­мі: Алба­нія, Ту­ніс, Бос­нія і Гер­ца­га­ві­на, Ма­ль­та. Але бу­дзем сум­лен­ны­мі: ту­тэй­шыя фа­тог­ра­фы ву­чы­лі­ся ў Еўро­пе ці Аме­ ры­цы, удзе­ль­ні­ча­юць у кон­кур­сах і вы­стаў­ля­юцца на між­на­род­най сцэ­не. І ў гэ­тым так­са­ма ёсць між­зем­на­мор­скі ка­ла­рыт, яго шчод­расць і ад­кры­ тасць све­ту. Ду­маю, ка­лі пра­ект бу­дзе пра­цяг­ну­ты ў гэ­тых рам­ках і з гэ­тым акцэн­там, ся­род іх мож­ на ча­каць ад­крыц­цяў. А адзін топ-аўтар у «Фо­та­мен­ты» ёсць ужо ця­пер. Гэ­та Ле­ты­цыя Ба­та­лья (Іта­лія). З яе пра­ца­мі я па­ зна­ёмі­ла­ся ў Ве­не­цыі ў га­ле­рэі «Tre OCI» і бы­ла шчас­лі­вая ўба­чыць яе як зор­ку ся­род ма­ла­дзей­ шых ка­лег і ка­ля­жа­нак. Па­лер­ма, Сі­цы­лія — гэ­та тое Між­зем­на­мо­р’е, дзе лю­дзі ка­жуць, што ні­ку­ды ні­ко­лі не ездзі­лі: на­вош­та, ка­лі гэ­та леп­шае мес­ ца ў све­це... Па вы­зна­чэн­ні, без аб­мер­ка­ван­няў. І яны ўжо тут. Ле­ты­цыя зды­мае сі­цы­лій­скія буд­ні з пе­ра­пын­ка­ мі на па­лі­цэй­скія хро­ні­кі. Буд­ні — гэ­та не­вы­

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэ­ц э н­з ія

13

фа­тог­раф ба­чыць дом з ня­звык­ла­га бо­ку. Аказ­ва­ ецца, гэ­тае раз­умен­не ўклю­чае і сцэ­ніч­ную вер­ сію, а тра­ды­цый­нае адзен­не му­су­ль­ман і інтэ­р’ер ро­бяць яе яшчэ бо­льш не­арды­нар­най. Што да са­міх акра­ба­таў, то кан­цэпт ця­лес­на­га тут ві­да­воч­ны: це­ла ча­ла­ве­ка слу­жыць яму псі­ха­ла­ гіч­ным інстру­мен­там, іграе ро­лю ўнут­ра­на­га «я» і дае ад­чу­ван­не інды­ві­ду­аль­нас­ці. Мож­на ж ве­ рыць у ся­бе, як у ад­чу­ва­ль­ную мус­ку­ль­ную пра­цу, фі­зіч­ны спрыт, ця­га­ві­тасць. чэр­пная кры­ні­ца, і з жан­ра­вых сцэн, парт­рэ­таў, стрыт-зды­мак роз­ных га­доў мож­на склас­ці якую хо­чаш вы­ста­ву. Так, улас­на, і пра­цу­юць мас­ці­тыя аўта­ры з архі­ва­мі — іх мо­ва ўжо скла­ла­ся, воб­ ра­зы па­зна­юцца, а гіс­та­рыч­ныя рэ­мі­ніс­цэн­цыі, як і іх ска­жэн­ні, да­да­юць гэ­тай стра­ве вас­тры­ні. То­ль­кі кры­мі­на­ль­ныя сю­жэ­ты 1970—1990-х у гэ­ты па­ра­дак рэ­чаў не ўпіс­ва­юцца. Це­лы за­гі­ну­ лых, сцэ­ны зла­чын­стваў у да­мах, аўта­ма­бі­лях і на ву­лі­цах, мо­ман­ты арыш­таў, на­тоў­пы лю­дзей ка­ля за­бі­тых, су­до­выя раз­бо­ры і, га­лоў­нае, пер­са­на­ жы гэ­тай хро­ні­кі: ле­ген­дар­ны суд­дзя Джа­ва­ні Фал­ко­ні, які за­гі­нуў ад рук ма­фіі, прэ­фект і па­лі­цы­янты, са­мі ма­фі­ёзі. Усё гэ­та доб­ра вя­до­ма сі­цы­лій­цам, падзеі раз­гор­тва­лі­ся на ва­чах усёй Іта­ліі, усё гра­мад­ства бы­ло ўцяг­ну­тае ў на­цы­я­ наль­ную тра­ге­дыю, ды і ця­пер чут­ныя ад­га­лос­кі. Здым­ка на бліз­кай ад­лег­лас­ці (чор­на-бе­лая, шы­ ро­ка­ву­го­ль­ным аб’­екты­вам) да­па­маг­ла Ле­ты­цыі Ба­та­лья стаць не то­ль­кі лю­бі­май, але і па­зна­ва­ль­ най аўтар­кай. Да­дам у гэ­тую глаў­ку фа­таг­ра­фіі Да­ві­да Пі­са­ні з Ма­ль­ты. Яго го­рад «Стра­ча­ная Ва­ле­та» (1982— 2010) ві­зу­аль­на бліз­кі да сі­цы­лій­ска­га: гэ­та ты­па­ло­гія шы­ль­даў кра­мак і май­стэр­няў, ці то па­кі­ну­тых гас­па­да­ра­мі, ці то про­ста за­чы­не­ных. Раз­рыў па­між за­яўле­ным fashion і фак­тыч­ным, брэн­да­мі і да­ўні­ной, дый про­ста англій­скай мо­ вай і ве­ка­вой ра­ман­скай архі­тэк­ту­рай ве­лі­зар­ны. Зда­ецца, цы­ві­лі­за­цыі не су­мяш­ча­ль­ныя, і ні­якія но­выя сэр­ві­сы ні­ко­лі не ўпі­шуц­ца ў ста­ра­жыт­ны ўклад жыц­ця. Раз­ам з тым фа­тог­раф ад­сы­лае гле­да­ча да су­час­най пра­кты­кі, ка­лі ў пра­він­цый­ ных га­ра­дах за сім­ва­ліч­ныя су­мы прад­аюц­ца гіс­та­рыч­ныя бу­дын­кі. Але на ра­хун­ку па­куп­ні­ка па­він­ны быць не­ма­ле­нь­кія срод­кі і аб­авя­зак рэ­стаў­ра­ваць ку­ль­тур­ную спад­чы­ну. І Ба­та­лья, і Пі­са­ні ўся­го то­ль­кі зды­ма­юць жыц­цё сва­іх су­се­дзяў. Але як гэ­та ўсё звя­заць... На­пэў­на, усё ж ня­ма та­ко­га кла­січ­на­га, да­брат­вор­на­га і зруч­на­га ўсім Між­зем­на­мо­р’я. На­пэў­на, як і ўвесь свет, яно по­ўнае су­пя­рэч­нас­цей, страт, сум­нен­няў. Усё для Мі­ке­лан­д жэ­ла Не мо­ра здзі­ві­ла мя­не ў пра­гра­ме «Фо­та­мен­та», а фа­таг­ра­фіі і ві­дэа-арт, зня­тыя ў ка­мя­нё­вых ка­р’е­рах, на фаб­ры­цы апра­цоў­кі ка­мя­нёў. «Бе­лае зо­ла­та» Лу­ка Ла­ка­тэ­лі (Іта­лія, 2018) і «Апу­анскія Аль­пы» Пры­ма­жа Бі­жа­ка (Сла­ве­нія, 2014 — 2017) да­поў­ні­лі адзін ад­на­го ў тэ­ме роз­ных век­та­раў

пры­род­на­га па­чат­ку і па­трэб ча­ла­ве­ка. Цу­доў­ны дзіў­ны свет ска­ліс­тых па­гор­каў і індус­трыя, тра­ ды­цыі зда­бы­чы каш­тоў­най сы­ра­ві­ны. Фа­тог­ра­фы не су­пра­ць­пас­таў­ля­юць два сус­ве­ты, у іх атрым­ лі­ва­ецца зра­біць акцэнт на тым, як упар­та пра­цуе з ка­ме­нем ча­ла­век, якая цяж­кая гэ­та пра­ца. Не над­та зна­ёмы нам воб­раз па­ўднё­ва-еўра­пей­ска­ га ха­рак­та­ру! «Бе­лае зо­ла­та» — пра ка­рар­скі мар­мур. Дзе яго зда­бы­ва­юць (Тас­ка­на, Апу­анскія Аль­пы), як гэ­та: знай­сці і апра­ца­ваць ка­ля 30 ві­даў ка­рар­ска­ га ка­ме­ня, ад бе­ла­га да бла­кіт­на­га ад­цен­ня. Сік­стын­ская ка­пэ­ла, П’ета, Нотр Дам, Пан­тэ­он — фа­тог­ра­фы, вя­до­ма, не фік­су­юць аб­ліч­ча гэ­тых по­мні­каў, але іх гіс­та­рыч­ныя це­ні ня­бач­на пры­ сут­ні­ча­юць у да­ку­мен­та­цыі пра­цоў­ных буд­няў у га­рах і на фаб­ры­ках. Так, спа­чат­ку быў ка­р’ер і то­ль­кі по­тым Да­від і фа­сад Фла­рэн­тый­ска­га Санта-Ма­рыя-дэль-Ф’орэ. «Спад­чы­на» Ма­рыі Ху­дэ­ла (Алжыр — Фран­цыя), на­адва­рот, бо­льш ары­ента­ва­ная на знеш­нюю, асаб­лі­вую час­тку пра­цэ­су: ёй ві­да­воч­на ці­ка­ва по­стма­дэр­ніс­цкая ві­зу­аль­ная мо­ва, але і мі­фа­ ло­гія, та­тэ­мы, прад­ме­ты цы­ры­мо­ній, ідэі жыц­ця, смер­ці і пе­ра­ра­джэн­ня. Іх яна змяш­чае ў су­час­ны кан­тэкст, не без усмеш­кі і ве­ль­мі муд­ра­ге­ліс­та. Су­пра­ц іў ма­тэ­ры­я лу Ад­на з се­рый пра та­кі ж, як го­ры, не­за­леж­ны і са­ма­дас­тат­ко­вы сус­вет — парт­рэ­ты Ма­рыі Пан­сі­ні ў пра­екце «Коў­дра» (Іта­лія, 2017). Яе ма­дэ­ля­мі ста­лі вы­хад­цы з кра­ін Афры­кі, якія жы­вуць у Іта­ ліі. Яркі квя­ціс­ты фон (коў­драў) умоў­на слу­жыць на­па­мі­нам пра іх ра­дзі­му як пра стра­ча­ны рай. Леп­ка гэ­тых цем­нас­ку­рых тва­раў, пра­ктыч­на ску­льп­тур­ная, ад­сы­лае да кла­січ­на­га мас­тац­тва, але ідэя, вя­до­ма, у іншым — тут у бэк­граў­ндзе ўся гіс­то­рыя міг­ра­цыі, пра­бле­ма­ты­ка інтэг­ра­цыі фак­ тыч­най і ўяў­най, доў­гай, час­тко­вай і г.д. А перш за ўсё — жа­дан­не саг­рэц­ца. Ад­крыц­цём для мя­не стаў Хі­шам Бе­на­худ з Ма­ро­ка. Усё ж та­кі фа­таг­ра­фія — на­ра­тыў­нае мас­тац­тва! Ся­м’я, дзе сы­ны «Акра­ба­ты» (2017), апы­ну­ла­ся ў цэн­тры апа­вя­дан­ня. І хоць мы ні­чо­га пра яе не ве­да­ем, ві­зу­аль­на жыл­лё гэ­тых лю­дзей пе­ра­тва­ра­ецца ў сцэ­ну, у трэ­ні­ра­ва­ль­ную за­лу з амфі­тэ­атрам, па­ко­ем ад­па­чын­ку і г.д. Ёсць тут і гу­мар, і не­ча­ка­нае ба­чан­не до­му — як ды­зай­нер пра­цуе з ха­тай-май­стэр­няй, сту­ды­яй, схо­віш­чам, га­да­ва­ль­няй для са­ба­каў, біб­лі­ятэ­кай і г.д., так і

Ве­ль­мі ў тэ­му, гля­дац­кую і мен­та­ль­ную, трап­ляе пра­ект іспан­скай фа­тог­раф­кі Аны Га­лан «Тан­ца­ ваць пад ве­чар» (2000—2010). Гэ­та тан­цу­ючыя па­ры па­жы­лых лю­дзей, зня­тыя ў Іспа­ніі, Фін­лян­ дыі, ЗША, на Фі­лі­пі­нах. Яны гля­дзяць з надзе­яй і ўпэў­не­на да­кра­на­юцца ад­но да ад­на­го. Зрок і рух у тан­цы аказ­ва­юцца не­па­дзе­ль­ны­мі: гэ­та ўспры­ман­не і ру­хо­масць, ка­лі пра­цу­юць не то­ль­кі свя­до­масць, але і сэр­ца, і ды­хан­не. Па­чуц­цё­вае і ўяў­нае вя­дуць па­ўна­вар­тас­ны і вы­тан­ча­ны ды­ялог. Ці­ка­ва, што Га­лан змяш­чае свае парт­рэ­ты на адзін і той жа фон — без­жыц­цё­вы пей­заж, да­ клад­ней, ад­сут­насць пей­за­жу, што то­ль­кі ўзмац­ няе інды­ві­ду­аль­ныя асаб­лі­вас­ці, фак­тур­насць, на­цы­яна­ль­ныя ры­сы тан­цо­раў. Аўтар рас­па­вя­дае пра тое, што раз­ва­жан­ні пра та­нец як за­ня­так для ма­ла­дых — гэ­та па­мыл­ко­ вае мер­ка­ван­не, успры­ман­не це­ла ва ўзрос­та­вым аспек­це — так­са­ма ру­цін­нае і ве­ль­мі спрош­ ча­нае. Уз­ае­ма­дзе­янне, уцяг­ван­не, бліз­касць з га­да­мі не дэ­ва­ль­ву­юцца. Ад­нак ад­сыл­ка ку­ра­та­ра тут іншая — да П’е­ро дэ­ла Фран­чэс­ка з Гер­цаг­скім дып­ты­хам з го­ра­да Урбі­на (1472), дзе го­нар і па­чуц­цё ўлас­най год­ нас­ці ў парт­рэ­тах шлюб­най па­ры пе­ра­ва­жа­юць. Яны ні ў якім вы­пад­ку не раз­ам, гэ­та не па­рны парт­рэт, і раз­умен­ні пра пры­ват­нае жыц­цё ў су­ час­ні­каў мас­та­ка XV ста­год­дзя ві­да­воч­на іншыя. Але Між­зем­на­мо­р’е ўсіх ра­туе.

1. Ле­ты­цыя Ба­та­лья. З пра­екта «Анта­ло­гія».

1971—2016.

2. Ма­рыя Ху­дэ­ла. Спад­чы­на. 2020.

3. Фа­тэн Га­дэс. Аптыч­ная iлю­зiя. З се­рыi «Гiс­то­рыi ў мар­ шру­тах». 2012—2021.

4. Лу­ка Ла­ка­тэ­лi. Бе­лае зо­ла­та. 2018.

5. Ма­рыя Пан­сi­нi. Коў­дра. 2017. кастрычнік, 2021

14

ВРэ­ і ­зцуэн­ а­ лзь­ іян ы я м а с­т ац­т в ы / Рэ ­ц э н ­з і я

«Ёсць дзі­вос­ны край...» Іта­л ь­янскія шэ ­д эў­ры з ка ­л ек­цыі На­цы ­яна ­л ь­на га мас ­ ­тац ка ­ ­га му­з ея Рэ­спуб ­лі ­кі Бе­ла ­рус ь Свят­ла­на Пра­ко­п’е­ва

На пра­ця­гу XVII—XIX ста­год­дзяў Іта­лія ўва­хо­дзі­ла ў мар­шрут так зва­на­га гранту­ру (фр. Grand Tour — «вя­лі­кае пад­арож­жа») — пад­арож­жа па кан­ты­нен­та­ль­ най Еўро­пе, што ў ад­ука­цый­ных мэ­тах здзяй­сня­лі сы­ны еўра­пей­скіх арыс­так­ра­ таў і ба­га­тых бур­жуа. Па­сту­по­ва гран-тур на­быў па­пу­ляр­насць не то­ль­кі ся­род ма­ла­дых два­ран. У яго ру­шы­лі і збі­ра­ль­ні­кі тво­раў мас­тац­тва, якія лі­чы­лі сва­ім аб­авяз­кам пры­вез­ці на ра­дзі­му пра­цы зна­ка­мі­тых май­строў, пе­ра­важ­на іта­ль­ янскіх. Ме­на­ві­та дзя­ку­ючы гран-ту­рам знач­ная час­тка мас­тац­кай спад­чы­ны Рэ­ не­сан­су, рас­пра­да­ная збяд­не­лы­мі іта­ль­янскі­мі арыс­так­ра­та­мі, пе­ра­ван­дра­ва­ла з Іта­ліі ў пры­ват­ныя ка­лек­цыі Еўро­пы.

«Мастацтва» № 10 (463)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэ­ц э н­з ія

15

Пад­час апош­няй рэ­стаў­ра­цыі ў вер­хняй ле­вай час­тцы па­лат­на бы­ла знойдзе­на час­тко­вая вы­ява ся­дзя­чай по­ста­ці ў кас­цю­ме ве­не­цы­янска­га до­жа, ад­нак сю­жэт кам­па­зі­цыі па-ра­ней­ша­му за­ста­ецца за­гад­кай. Важ­ную час­тку іта­ль­янскай ка­лек­цыі скла­да­юць тво­ры ка­ра­ва­джыс­таў — па­сля­доў­ні­каў вя­лі­ка­ га іта­ль­янска­га мас­та­ка Мі­ке­лан­джэ­ла Ме­ры­зі да Ка­ра­ва­джа (1571—1610). Для твор­час­ці Ка­ра­ва­джа ха­рак­тэр­ная ці­ка­васць да ча­ла­ве­ка, апа­на­ва­на­га зям­ны­мі жар­сця­мі і дра­ма­тыч­ны­мі па­чуц­ця­мі. У кар­ці­не «Вы­крыц­цё Ад­ысея» ве­не­ цы­янскі жы­ва­пі­сец Анто­ніа Дзан­кі вы­ка­рыс­тоў­ вае ха­рак­тэр­ныя для ка­ра­ва­джыз­му сты­ліс­тыч­ ныя пры­ёмы, якія ўзмац­ня­юць дра­ма­тыч­ную на­пру­жа­насць дзеі, — рэ­зкі кан­траст глы­бо­ка­га чор­на­га це­ню і ярка­га свет­ла­во­га па­то­ку, што скі­ра­ва­ны зні­зу і вы­хоп­лі­вае з цем­ры тва­ры і ўва­соб­ле­ныя на пер­шым пла­не по­ста­ці, буй­ныя і ўшчы­ль­ную на­блі­жа­ныя да гле­да­ча, на­пі­са­ныя з усёй плас­тыч­нас­цю і ма­тэ­ры­яль­нас­цю.

та­ка Джы­ра­ла­ма Тро­пы (1636—1711) — адзі­ны твор аўта­ра ў му­зей­ных збо­рах на тэ­ры­то­рыі бы­ ло­га Са­вец­ка­га Са­юза. З Ба­лон­скай шко­лай XVII ста­год­дзя зна­ёміць «Ма­дон­на з не­маў­лём», якая пры­піс­ва­ецца пэн­дзлю жы­ва­піс­ца і ма­ля­ва­льш­ чы­ка Джа­ва­ні Фран­чэс­ка Барб’еры, пра­зва­на­га Гвер­чы­на. Актыў­ная і кар­пат­лі­вая на­ву­ко­ва-да­след­чая пра­ца, што па­пя­рэд­ні­ча­ла вы­ста­вач­на­му пра­екту, да­зво­лі­ла «вяр­нуць» або вы­ка­заць зда­гад­ку пра маг­чы­мае аўтар­ства цэ­ла­му шэ­ра­гу жы­ва­піс­ ных па­лот­наў, у тым лі­ку кам­па­зі­цыі «Рас­пяц­це і ба­гас­лоў­скія і кар­ды­на­ль­ныя цно­ты» (1590-я га­ды). Твор з’яў­ля­ецца так зва­ным modello — пад­ рых­тоў­чым эскі­зам, пры­зна­ча­ным для ад­на­ймен­ на­га жы­ва­піс­на­га па­лат­на іта­ль­янска­га мас­та­ка по­зня­га Ад­ра­джэн­ня і ма­нь­ерыз­му Андрэа Мі­чэ­лі, пра­зва­на­га Ві­чэн­ці­на, ство­ра­на­га ім для са­бо­ра Сан­та-Ма­рыя Гла­ры­ёза дэі Фра­ры ў Ве­не­цыі. Уплыў вя­лі­кіх май­строў іта­ль­янска­га мас­тац­тва і эле­мен­ты пе­ра­йман­ня ім пра­соч­ва­юцца ў пра­

У ка­лек­цыі му­зея за­хоў­ва­ецца ад­ра­зу два жы­ва­ піс­ныя па­лот­ны вуч­ня Анто­ніа Дзан­кі, у да­лей­ шым па­пу­ляр­на­га ў Ве­не­цыі мас­та­ка, — Анто­ніа Ма­лі­на­ры. Да па­чат­ку 1680-х Ма­лі­на­ры пра­ца­ваў пад моц­ным уплы­вам тэ­неб­рыз­му (іт. tenebre — цем­ра) — сты­лю жы­ва­пі­су кан­ца XVII ста­год­дзя, які ха­рак­та­ры­за­ваў­ся глы­бо­кі­мі це­ня­мі і кан­трас­ та­мі свет­лых і цём­ных плос­кас­цей і сфар­ма­ваў­ся збо­ль­ша­га пад уз­дзе­яннем Ка­ра­ва­джа. Да гэ­та­га пе­ры­яду ад­но­сяц­ца кам­па­зі­цыі на ста­ра­за­па­вет­ ныя сю­жэ­ты «Ап’я­нен­не Ноя» і «Іса­ак да­бра­с­лаў­ ляе Яка­ва», на­бы­тыя ў па­чат­ку 1960-х у пры­ват­ ных ка­лек­цы­яне­раў. Го­на­рам ка­лек­цыі з’яў­ля­ецца жы­ва­піс­нае па­лат­но «Мі­фа­ла­гіч­ны сю­жэт (“Му­зы­кі”)» рым­ска­га мас­

цах не­вя­до­мых мас­та­коў XVII—XVIII ста­год­дзяў, та­кіх як «Вяр­тан­не блуд­на­га сы­на», ство­ра­на­га ў май­стэр­ні ярка­га прад­стаў­ні­ка мас­тац­тва по­зня­га Ад­ра­джэн­ня Яко­па Ба­са­на, або «Два стар­цы» — фраг­мен­це кар­ці­ны «Су­са­на і стар­цы», што ўзы­хо­дзіць да ары­гі­на­лу зна­ка­мі­та­га жы­ва­піс­ца і гра­вё­ра, ад­на­го з за­сна­ва­ль­ні­каў Ба­лон­ска­га ака­дэ­міз­му Ані­ба­ле Ка­ра­чы (1560—1609). Ся­род прац іта­ль­янскіх ску­льп­та­раў асаб­лі­вай ува­гі за­слу­гоў­вае мар­му­ро­вая ста­туя «Юно­на», вы­ка­на­ная ў 1716—1717 га­дах ве­не­цы­янскім май­страм Анто­ніа Тар­сія. Ску­льп­ту­ра ўва­хо­дзі­ла ў се­рыю з шас­ці фі­гур антыч­ных ба­гоў, да­сла­ную гра­фам Са­вам Ула­дзіс­ла­ві­чам-Ра­гу­зін­скім — аген­там Пят­ра Вя­лі­ка­га ў Ве­не­цыі ў 1716—1722

З

бор іта­ль­янскіх май­строў XVI—XX ста­год­ дзяў у ка­лек­цыі еўра­пей­ска­га мас­тац­тва На­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­га му­зея з’яў­ля­ецца ад­ным з най­бо­льш знач­ных як па якас­ці, так і па ко­ль­кас­ці экс­па­на­таў. Ён уклю­чае ў ся­бе ня­ма­ла тво­раў як асноў­ных сты­ляў мас­тац­тва, так і мяс­ цо­вых мас­тац­кіх школ Іта­ліі ад эпо­хі Ад­ра­джэн­ня да на­шых дзён. Іта­ль­янская ка­лек­цыя сфар­ма­ва­ла­ся ў асноў­ным у 1950—1960-я, ка­лі з пры­ват­ных ка­лек­цый Мас­квы і Ле­нін­гра­да бы­лі на­бы­тыя ці пе­ра­д­а­ дзе­ныя ў дар му­зею тво­ры жы­ва­пі­су, гра­фі­кі і ску­льп­ту­ры. У кан­цы 1950-х вяр­ну­лі­ся экс­па­на­ты да­ва­еннай ка­лек­цыі, вы­ве­зе­ныя ў га­ды Дру­гой сус­вет­най вай­ны. Ся­род іх — рэ­дкія пра­цы ве­не­цы­янскіх мас­та­коў по­зня­га Ад­ра­джэн­ня, якія ра­ней ува­хо­дзі­лі ў зна­ка­мі­ты збор кня­зёў Да­нду­ко­вых-Кор­са­ка­вых у Ра­ма­на­ва (ця­пер Ле­ні­на) Аршан­ска­га па­ве­та Ма­гі­лёў­скай гу­бер­ні. За­сна­ва­ль­нік ка­лек­цыі князь Мі­кі­та Да­нду­коўКор­са­каў у 1804—1806 га­дах пад­арож­ні­чаў па Іта­ліі, амаль год пра­жыў у Ве­не­цыі, па­бы­ваў у Пі­ зе, Фла­рэн­цыі, Ры­ме, Не­апа­лі. Тво­ры з яго збо­ру, што ця­пер за­хоў­ва­юцца ў ка­лек­цыі му­зея, бы­лі на­бы­тыя пад­час гэ­тай па­ездкі. Ся­род іх «Парт­рэт не­вя­до­ма­га з ліс­том» пэн­дзля не­вя­до­ма­га ве­не­ цы­янска­га мас­та­ка дру­гой па­ло­вы XVI ста­год­дзя, які на­ле­жыць ко­лу Цін­та­рэ­та. Ве­ра­год­на, на парт­рэ­це на­ма­ля­ва­ны пра­ку­ра­тар са­бо­ра Свя­то­га Мар­ка ў Ве­не­цыі — прад­стаў­нік ве­не­цы­янскай арыс­так­ра­тыі, што за­ймаў ад­ну з са­мых га­на­ ро­вых і знач­ных у Ве­не­цы­янскай Рэ­спуб­лі­цы па­сад, чыё імя, на жаль, гіс­то­рыя не за­ха­ва­ла. З ка­лек­цыі Да­нду­ко­вых-Кор­са­ка­вых па­хо­дзіць і «Жан­чы­на ў за­ла­ціс­тай су­кен­цы» не­вя­до­ма­га мас­та­ка кан­ца XVI ста­год­дзя. Гэ­тая кам­па­зі­цыя з’яў­ля­ецца то­ль­кі фраг­мен­там пер­ша­па­чат­ко­ва буй­на­фар­мат­на­га тво­ра, чый па­мер быў зме­не­ны за­доў­га да па­ступ­лен­ня ў му­зей­ную ка­лек­цыю.

кастрычнік, 2021

16

В і ­з у а­ л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Рэ ­ц э н ­з і я

га­дах. У XVIII ста­год­дзі ста­туя зна­хо­дзі­ла­ся ў Лет­нім са­дзе, па­зней — у Таў­ры­час­кім па­ла­цы ў Санкт-Пе­цяр­бур­гу. Най­бо­льш по­ўна прад­стаў­ле­ны ў ка­лек­цыі пра­цы іта­ль­янскіх ску­льп­та­раў XIX ста­год­дзя. З твор­час­цю прад­стаў­ні­ка не­акла­січ­на­га сты­лю Джа­ва­ні Андэр­лі­ні, га­на­ро­ва­га чле­на Ака­дэ­міі св. Лу­кі ў Ры­ме, Фла­рэн­тый­скай ака­дэ­міі мас­тац­тваў і Ака­дэ­міі мас­тац­тваў у Ка­пен­га­ге­не, зна­ёміць мар­му­ро­вы «Парт­рэт не­вя­до­май» 1872 го­да. Аўтар стан­ко­вай і ма­ну­мен­та­ль­най ску­льп­ту­ры Энры­ка Бра­га ў 1880-я жыў і пра­ца­ваў у СанктПе­цяр­бур­гу. За ва­сь­мі­га­до­вы пе­ры­яд зна­хо­джан­ ня ў Рас­іі Бра­га вы­ка­наў ску­льп­тур­ныя парт­рэ­ты чле­наў імпе­ра­тар­скай ся­м’і, а так­са­ма парт­рэт сла­ву­тай фран­цуз­скай дра­ма­тыч­най актры­сы Са­ры Бер­нар, які ця­пер за­хоў­ва­ецца ў ка­лек­цыі му­зея. З твор­час­цю зна­ёміць мар­му­ро­вая кам­па­

зі­цыя «На ла­ве», вы­ка­на­ная ў 1912 го­дзе ў Ры­ме па­пу­ляр­ным у свой час ску­льп­та­рам Эрнэс­там Эрме­тэ Га­цэ­ры, у да­ва­енны час яна ўва­хо­дзі­ла ў «Мастацтва» № 10 (463)

за­сна­ва­ная на яе по­мні­ках, прад­стаў­ле­ных у гра­ вю­ры, з X ста­год­дзя да на­шых дзён». Два та­мы гэ­та­га ба­га­та ілюс­тра­ва­на­га мас­тац­ка­га ўвра­жа бы­лі вы­да­дзе­ныя ў 1791 і 1795 го­дзе ў Фла­ рэн­цыі. Эстам­пы ўвра­жа з’яўля­юцца пры­кла­да­мі еўра­пей­скай дру­ка­ва­най гра­фі­кі XVIII ста­год­дзя вы­со­кай якас­ці, дэ­ман­стру­юць вір­ту­ознасць і пра­фе­сі­яна­лізм іта­ль­янскіх май­строў раз­ца.

ка­лек­цыю Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га му­зея. Іта­ль­янская шко­ла гра­вю­ры прад­стаў­ле­на ў ка­лек­цыі му­зея пе­ра­важ­на тво­ра­мі май­строў XVIII — пер­шай па­ло­вы XIX ста­год­дзя. З твор­час­ цю зна­ка­мі­та­га архі­тэк­та­ра і гра­вё­ра Джа­ вані-Ба­тыс­ты Пі­ра­не­зі зна­ёміць бліс­ку­чы афорт «Тра­феі Акта­ві­яна Аўгус­та» 1753 го­да. Го­на­рам ка­лек­цыі іта­ль­янскай гра­вю­ры му­зея з’яў­ля­юцца арку­шы з се­рыі «Ло­джыі Ра­фа­эля ў Ва­ты­ка­не», ство­ра­най у 1772—1777 га­дах Джа­ва­ні Ата­ві­яні і Джа­ва­ні Трэ­ві­за­нам Ва­ль­па­та, а так­са­ма гра­вю­ры Ва­ль­па­та з се­рыі «Стан­цы Ра­фа­эля ў Ва­ты­ка­не» (ка­нец 1770-х — па­ча­так 1780-х), якія прад­стаў­ля­юць час­тку рос­пі­саў Ра­фа­эля зна­ка­мі­тых ло­джый і апар­та­мен­таў Па­пы Рым­ска­га (стан­цы) у Ва­ты­кан­скім па­ла­цы (1508—1519). У збо­ры іта­ль­янскай гра­вю­ры асаб­лі­вай ува­гі за­ слу­гоў­ва­юць асоб­ныя арку­шы з вы­дан­ня «Этру­ рыя мас­тац­кая, або Гіс­то­рыя жы­ва­пі­су Тас­ка­ны,

1. Андрэа Мі­чэ­лі, пра­зва­ны Ві­чэн­ці­на (?). Ве­не­цы­янская шко­ла. Рас­пяц­це і ба­гас­лоў­скія і кар­ды­на­ль­ныя цно­ты. Алей. 1590-я.

2. Джа­ва­ні Трэ­ві­зан Ва­ль­па­та. Дыс­пут. Аркуш № II з се­рыі «Стан­цы Ра­фа­эля ў Ва­ты­ка­не». З ма­люн­ка Ёзэ­фа (Джу­зэ­пэ) Ка­дэ­са па­вод­ле ары­гі­на­лу Ра­фа­эля Сан­ці. Па­пе­ра на кар­до­не, гра­вю­ра раз­цом (на медзі), гу­аш.

1779.

3. Джы­ра­ла­ма Тро­па. Рым­ская шко­ла. Му­зы­кант. Алей.

1710.

4. Фран­чэс­ка Ды­яфе­бі. Парт­рэт не­вя­до­ма­га. Па­пе­ра, на­леп­ле­ная на кар­дон, аква­рэль, бя­лі­лы, туш, ка­ля­ро­вы і гра­фіт­ны ало­вак. 1836.

5. Гвер­чы­на (Джа­ва­ні Фран­чэс­ка Барб’еры). 1591— 1666. Ба­лон­ская шко­ла. Ма­дон­на з не­маў­лём. Алей.

6. Джа­ва­ні-Ба­тыс­та Пі­ра­не­зі. Тра­феі Акта­ві­яна Аўгус­та. Аркуш з се­рыі «Тра­феі Акта­ві­яна Аўгус­та, уз­ве­дзе­ныя ў па­мяць аб пе­ра­мо­зе пры Акцы­уме і за­ва­ёве Егіп­та. З роз­ны­мі іншы­мі арна­мен­та­мі, аку­рат­на зня­ты­мі з са­ мых каш­тоў­ных рэ­шткаў ста­ра­жыт­ных рым­скіх тка­нін. Ка­рыс­ныя для жы­ва­піс­цаў, ску­льп­та­раў і архі­тэк­та­раў». Па­пе­ра, афорт. 1753.

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст

Суп­рэ­ма­тыч­ны шторм Ма­ле­ві­ча і Лі­сіц­ка­га Афар­мл ен­н е Бе­лы х ка­зар ­ма ў у Ві­ц еб­ску Тац­ця­на Ка­то­віч

Мас­тац­кі пра­ект «УНО­ВІС» Ка­зі­мір Ма­ле­віч рас­па­чаў у Ві­цеб­ску ў снеж­ні 1919 го­да з афар­млен­ня (раз­ам з вуч­ня­мі і Эль Лі­сіц­кім) Ка­мі­тэ­та па ба­раць­­ бе з бес­пра­цоў­ем.

В

ы­біт­ная і ка­рот­кая гіс­то­рыя са­мо­га Ка­мі­тэ­та за­свед­чвае раз­віц­цё не­дзяр­жаў­на­га сег­мен­ та эка­но­мі­кі го­ра­да па­сля 1917 го­да. Ка­мі­тэт з яго­ны­мі за­во­да­мі, май­стэр­ня­мі, схо­віш­ча­мі, ма­га­зі­на­мі, клу­ба­мі і ста­ло­вы­мі за­ймаў вя­ліз­ны квар­тал у За­дзвін­ні, так зва­ныя Бе­лыя ка­зар­мы. Не­ка­то­рыя яго бу­дын­кі за­ха­ва­лі­ся і да­гэ­туль дзя­ку­ючы стан­ка­бу­даў­ні­ча­му за­во­ду імя Кі­ра­ва, Віс­та­ну, ад­нак ця­пер прад­адзе­ны і пэў­на на­бу­ дуць іншае аб­ліч­ча. На­пры­кан­цы дзей­нас­ці гіс­то­рыя Ка­мі­тэ­та скры­ жа­ва­ла­ся з па­чат­кам пра­цы Ка­зі­мі­ра Ма­ле­ві­ча ў Ві­цеб­ску. Пра­гра­му афар­млен­ня двух­га­до­ва­га юбі­лею Ка­мі­тэ­та праз не­ка­ль­кі ме­ся­цаў над­ру­ку­юць у арты­ку­ле «УНО­ВІС і яго гра­мад­ская твор­часць»

у аль­ма­на­ху «УНО­ВІС» № 1, дзе па­ве­да­мяць: «Пер­шай вя­лі­кай па­ка­за­ль­най пра­цай бы­ло дэ­ка­ ра­ван­не фаб­рыч­ных і за­вод­скіх прад­пры­емстваў г. Ві­цеб­ска. Ка­мі­тэт па ба­ра­ць­бе з бес­пра­цоў­ем звяр­нуў­ся да УНО­ВІ­Са з пра­па­но­вай дэ­ка­ра­ваць усе май­стэр­ні, скла­ды крам да свай­го юбі­лею». Рос­пі­сы бы­лі зроб­ле­ны суп­рэ­ма­тыч­ны­мі, вы­клі­ ка­лі ці­ка­васць і суп­рэ­ма­тыч­ныя сця­гі. Ра­бо­чыя на­тоў­пам за­хо­дзі­лі ў май­стэр­ні, дзе мас­та­кі і швач­кі па бе­лым шоў­ку на­шы­ва­лі ка­ля­ро­выя фраг­мен­ты тка­ні­ны. Ад­на­ча­со­ва тут пра­хо­дзі­лі і лек­цыі па су­час­ным мас­тац­тве. Ад­ным з за­ дан­няў бы­ла сцэ­наг­ра­фія Га­рад­ско­га тэ­атра для па­ся­джэн­ня дэ­ле­га­таў ка­мі­тэ­та. Ка­лі ўста­лёў­ва­лі суп­рэ­ма­тыч­ныя дэ­ка­ра­цыі, мясц­овыя артыс­ты аб­ура­лі­ся, маў­ляў, гле­да­чам не­йкую бяз­глуз­дзі­цу

17

пад­но­сяць, ад­нак, як то­ль­кі да­лі сцэ­ніч­нае свят­ло, гэ­тае са­мае афар­млен­не за­йгра­ла на по­ўную моц, і ўся за­ла дэ­ле­га­таў бы­ла ў за­хап­лен­ні. Тэ­атра­ль­ная за­сло­на ў эскі­зе і ў рэ­аль­нас­ці бы­ла пад­обная да ка­ла­жу, і мож­на ўя­віць яго­ную транс­фар­ма­цыю ў цэ­лы шэ­раг за­слон і тэ­атра­ль­ ных ку­ліс, якія быц­цам ру­ха­юцца ад­на на ад­ну, уз­ды­ма­юцца і апус­ка­юцца на сцэ­ніч­ны план­шэт. На фо­та­здым­ку прэ­зі­ды­ума па­ся­джэн­ня мож­на доб­ра раз­гле­дзіць за­сло­ну, зроб­ле­ную па­вод­ле зна­ка­мі­та­га эскі­за, а так­са­ма і дру­гую за­сло­ну з суп­рэ­ма­тыч­ны­мі фор­ма­мі на бе­лым фо­не і суп­рэ­ма­тыч­ны сцяг по­бач і вы­мпел — усё гэ­та мес­ціц­ца на тле яшчэ ад­ной вя­ліз­най за­сло­ны. Свят­ло ад са­фі­таў да­зва­ляе на­ват і на фо­та­здым­ ку ўба­чыць хіс­тан­не тка­нін. У арты­ку­ле «Пра тэ­атр» у аль­ма­на­ху «УНО­ВІС» № 1 Л. Зу­пер­ман пад­крэс­лі­ваў, што дэ­ка­ра­цыі — гэ­та не фон, і яе эле­мен­ты — чыс­тыя фор­мы, ко­лер і свят­ло. У гэ­тым яны ба­чы­лі сут­насць но­ ва­га тэ­атра. Вы­сно­вы, зроб­ле­ныя ў тым арты­ку­ле, аб­апі­ра­лі­ся на па­ба­ча­нае ў Га­рад­скім тэ­атры. Яно бы­ло не­ча­ка­ным, не­звы­чай­ным дзя­ку­ючы ме­на­ ві­та сцэ­ніч­на­му свят­лу як га­лоў­на­му вы­раз­на­му срод­ку. Эскі­зы Ма­ле­ві­ча і Лі­сіц­ка­га бы­лі за­га­дзя раз­лі­ча­ны на ўва­саб­лен­не ў пэў­ным свет­ла­вым ася­род­дзі. Раз­лік стаў­ся надзвы­чай пра­ві­ль­ным. Цэн­трам уся­го пра­екта бы­ло аздаб­лен­не фа­са­даў Бе­лых ка­зар­маў. Асноў­ным пры­нцы­пам вы­бу­до­ вы сіс­тэ­мы пла­ка­таў ста­ла сі­мет­рыя пра­сто­ры на плос­кас­ці. Ба­ка­выя час­ткі люс­тра­ва­лі­ся ад­на кастрычнік, 2021

18

В і ­з у а­ л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Ку­л ь­т ур ­н ы пласт пад­па­рад­ка­ва­ла­ся пры­нцы­пу су­адно­сі­наў цэн­тру і ба­ка­він: у цэн­тры мес­ціў­ся вя­ліз­ны чыр­во­ны квад­рат, а кан­цы цэн­тра­ль­най час­ткі і так­са­ма кан­цы ба­ка­він ад­но­ль­ка­выя. Чыр­во­ныя трох­кут­ні­кі на кан­цах ба­ка­він бы­лі на­кі­ра­ва­ны да цэн­тру і дзя­ку­ючы гэ­та­му ўвесь пра­ект цал­кам звяз­ваў­ся ў ад­но цэ­лае. У тра­ды­ цый­най ку­ль­ту­ры та­кі пры­ём за­ўсё­ды з’яўля­ецца зна­кам аб­ярэ­га цэн­тра­ль­най фі­гу­ры. Вя­ліз­ны цэн­тра­ль­ны чыр­во­ны круг утрым­лі­ваў і вы­зна­чаў усю кам­па­зі­цыю, а ўвесь астат­ні суп­рэ­ ма­тыч­ны ўзор па­ста­янна па­мна­жаў­ся. І час зу­сім быц­цам не ру­хаў­ся, а ўста­лёў­ваў­ся ў гэ­тым цэн­ тры, а ўся астат­няя кам­па­зі­цыя то­ль­кі рас­слой­ ва­ла час і па­ста­янна вяр­та­ла яго ва ўстой­лі­вы цэнтр. Так­са­ма тут ува­со­бі­ла­ся ідэя шля­ху, бо ўсе тры час­ткі кам­па­зі­цыі вы­зна­ча­лі да­ро­гу зле­ва ўпра­ва ці спра­ва ўле­ва, ад­на­час­на ад­бы­ваў­ся на­стой­лі­вы па­ўтор і на­стой­лі­вае вяр­тан­не да цэн­тру. Ча­му па­ўтор? Бо цэнтр — гэ­та най­бо­льш акрэс­ле­нае мес­ца све­та­бу­до­вы. Ва­сіль Ра­кі­цін, адзін са зна­ка­мі­тых да­след­чы­каў аван­гар­ду, пад­крэс­лі­ваў: «У асно­ве ўся­го яны ба­чы­лі ге­амет­рыч­ныя фор­мы. Іх стэ­ры­ль­ная про­стасць і яснасць, зда­ва­ла­ся, га­ран­та­ва­ла адзін­ства. Ге­амет­рыя Ма­ле­ві­ча аб­вяш­ча­ла­ся ме­рай гар­мо­ніі». Да­рэ­чы, Аль­берт Эйнштэйн за­хап­ляў­ся сіс­тэ­ ма­мі з мі­ні­му­мам зы­ход­ных пры­нцы­паў. Ка­заў, што ме­на­ві­та та­кая сіс­тэ­ма най­бо­льш эстэ­тыч­на пры­ваб­ная, ён ба­чыў у ёй най­вы­шэй­шую сту­пень про­стас­ці і ўні­вер­са­ль­нас­ці. Упры­га­жэн­не фа­са­

з ад­ной, асноў­ная ж ко­лер-фор­ма пра­яўля­ла­ ся ў са­мым цэн­тры кам­па­зі­цыі, а ўсе эле­мен­ты арна­мен­ту ства­ра­лі да­клад­ны ге­амет­рыч­ны рытм. Ба­ка­ві­ны эскі­за — аздаб­лен­не ле­ва­га і пра­ва­га бу­дын­каў — утрым­лі­ва­лі ад­но­ль­ка­выя фі­гу­ры з ад­но­ль­ка­вы­мі раз­ры­ва­мі і па­ўто­ра­мі чор­най вер­ты­ка­ль­най лі­ніі з чыр­во­ным трох­кут­ні­кам, які ма­ца­ваў­ся да цэн­тру лі­ніі. Уся струк­ту­ра цал­кам «Мастацтва» № 10 (463)

даў, сця­гі і за­сло­ны на свят­ка­ван­ні двух­год­дзя Ка­мі­тэ­та — усё гэ­та ні­бы­та ўзды­ма­ла з пад­свя­до­ мас­ці асноў­ныя ко­ле­ра­выя вы­ра­шэн­ні, су­аднос­ насць форм і фі­гур, кам­па­зі­цый­ныя пры­ёмы. Глы­бін­ная фі­ла­со­фія арха­ічнай ку­ль­ту­ры звяз­ва­ ла­ся тут з су­час­ным мыс­лен­нем. І Ма­ле­віч яднаў во­ль­та­ву ду­гу га­лоў­ных ко­ле­ра­вых і фар­ма­ль­ных архе­ты­паў з суп­рэ­ма­тыч­ным ка­но­нам.

Па­сля свят­ка­ван­ня юбі­лею гіс­то­рыя эскі­заў ме­ла пра­цяг. 27 снеж­ня ў Ка­мі­тэт звяр­нуў­ся Марк Ша­ гал з пра­шэн­нем пе­рад­аць уз­оры пла­ка­таў для вы­ка­рыс­тан­ня іх у якас­ці ме­та­дыч­на­га ма­тэ­ры­ялу ў ву­чэ­ль­ню. А 29 снеж­ня Ка­мі­тэт ад­каз­ваў Ша­га­лу пра­па­но­ вай да­слаць сва­іх прад­стаў­ні­коў для ства­рэн­ня ко­пій пла­ка­таў. Ня­гле­дзя­чы на тое, што Ка­мі­тэ­ту ўпры­гож­ван­не не бы­ло ўжо па­трэб­на і яго на­ват вы­кі­ну­лі на снег, ра­бо­ты так і не ад­да­ва­лі мас­та­ кам. Ка­мі­тэт на­ву­чэн­цаў Тэх­ніч­най пра­фе­сій­най шко­лы так­са­ма быў за­ці­каў­ле­ны ў тым, каб са­мім на­быць ары­гі­на­лы, і мер­ка­ваў вы­ка­рыс­таць іх у якас­ці дэ­ка­ра­цыі для па­ста­но­вак свай­го дра­ма­ тыч­на­га ка­лек­ты­ву. Іх за­ява зда­ецца сап­раў­ды ра­ды­ка­ль­най на­ват па тых ча­сах: пад­лет­кі, ме­ та­ліс­ты і дру­ка­ры, сур’ёзна за­ха­пі­лі­ся мас­тац­кай

Рэ­ц эн­з ія

пра­па­но­вай Ма­ле­ві­ча і Лі­сіц­ка­га, па­ба­чыў­шы яе маг­чы­мас­ці для іх сцэ­ніч­ных па­ка­заў, і не сум­ня­ва­лі­ся ў сі­ле ўплы­ву суп­рэ­ма­тыз­му на сва­іх гле­да­чоў. Пэў­на ж, ву­ліч­нае ўздзе­янне афар­млен­ ня фа­са­даў бы­ло на­сам­рэч ве­ль­мі моц­ным! Лёс ары­гі­на­лаў за­стаў­ся не­вя­до­мым. Не­вя­до­ мы і лёс бо­ль­шас­ці эскі­заў, ад­нак пры тым, што суп­рэ­ма­тыч­ныя фор­мы хут­ка з’яві­лі­ся ў ві­цеб­скай мас­тац­кай ву­чэ­ль­ні, у май­стэр­нях УНО­ВІ­Са, ду­ма­ ем, што час­тко­вае вяр­тан­не іх усё ж ад­бы­ло­ся. Ка­лі б бы­ла та­ды маг­чы­масць вы­ка­наць за­дан­не ў да­ўга­веч­ных ма­тэ­ры­ялах, свя­точ­насць усёй ву­лі­цы і бу­дын­каў на ёй збе­раг­ла­ся б над­оўга. Хоць бы да 30-х га­доў, да на­ступ­лен­ня са­цы­яліс­ тыч­на­га рэ­аліз­му. Ця­пер гэ­та то­ль­кі вір­ту­аль­ны пра­ект, згад­ка падзей сто­га­до­вай да­ўні­ны, але і ві­цеб­скі суп­рэ­ ма­тыч­ны аб­ярэг-за­ха­ва­ль­нік.

19

1. Ка­зі­мір Ма­ле­віч і Эль Лі­сіц­кі. Эскіз за­сло­ны. Па­пе­ра, гу­аш, аква­рэль, гра­фіт­ны ало­вак. 46 х 62,5.

2. Квар­тал бы­лых Бе­лых ка­зар­маў. Аэ­раз­дым­кі 1944 го­да.

3. Аэ­ра­фо­таз­дым­кі 1941 го­да. Квар­тал Бе­лых ка­зар­маў.

4. Па­ся­джэн­не 19 снеж­ня 1919 го­да ў га­рад­скім тэ­атры ў дзень свят­ка­ван­ня юбі­лею Ка­мі­тэ­та па ба­ра­ць­бе з бес­пра­цоў­ем.

5. Рэ­кан­струк­цыя афар­млен­ня Бе­лых ка­зар­маў. Фо­та Аляк­сан­дра Гер­га­ева. Фо­та­ман­таж Але­ны Ба­ры­ша­вай.

6. Упры­га­жэн­не Ка­мі­тэ­та па ба­ра­ць­бе з бес­пра­цоў­ем. Сне­жань 1919. Ка­нат­ная ву­лі­ца ў Ві­цеб­ску. Мы ба­чым ле­вую па­бу­до­ву з трох афор­мле­ных. Гэ­та быў бу­ды­нак кан­то­ры, і пе­рад ім — вы­ста­ва сель­ска­гас­па­дар­чых пры­лад.

7. Ліст Мар­ка Ша­га­ла да Ка­мі­тэ­та па ба­ра­ць­бе з бес­пра­ цоў­ем: «Пре­зи­ди­ум ВНХУ про­сит Ко­ми­тет пе­ред­ать в рас­по­ря­же­ние учи­ли­ща об­раз­цы де­ко­ра­тив­ных пла­ка­ тов, вы­пол­нен­ных к пра­здно­ва­нию го­дов­щи­ны Ко­ми­те­ та. Озна­чен­ные об­раз­цы бу­дут ис­по­ль­зо­ва­ны учи­ли­щем как учеб­но-по­ка­за­те­ль­ные ри­сун­ки».

8. Эскіз Ма­ле­ві­ча і Лі­сіц­ка­га для афар­млен­ня фа­сад­ных бу­дын­каў Бе­лых ка­зар­маў. 1919. Аль­ма­нах «УНО­ВІС» № 1.

кастрычнік, 2021

20

В і зу а л ьн ы я м а ст ацт в ы / З га­д а­л а­с я

АЛЕГ ЛУ­ЦЭ­ВІЧ - БОЙ З ЦЕ­НЯ­МІ (1924-2015)

Фо­та Іга­ра Бар­хат­ко­ва.

алег лу­цэ­віч. бой з це­ня­мі Ула­дзі­мір Сця­пан

Алег Лу­цэ­віч вы­кла­даў у мас­тац­кім ву­чы­ліш­чы з 1956 го­да. Ён ву­чыў ма­ля­ваць. Па­мя­таю, як я, пер­ша­кур­с­ нік, яшчэ зу­сім не­абаз­на­ны, тра­піў у май­стэр­ню да яго вуч­няў. Ад­ра­зу трэ­ба ска­заць, што асо­ба Лу­цэ­ві­ча бы­ ла ле­ген­дар­най, за­гад­ка­вай і та­ямні­чай. Мо­жа, са­май за­гад­ка­вай… Пад­цяг­ну­ты, жы­ліс­ты, ду­жы, пад­обны да па­ляў­ні­ча­га. На за­нят­кі пры­язджаў на ро­ва­ры. Гэ­та сён­ня ро­вар на ста­ліч­ным пра­спек­це — рэч звык­лая, а та­ды, на па­чат­ку ся­мі­дзя­ся­тых, ён здзіў­ляў сва­ёй ары­гі­на­ль­нас­цю. Усе ездзяць тра­лей­бу­са­мі, аўто­бу­са­ мі, трам­ва­ямі, а ён спар­тыў­ным ро­ва­рам, у сі­няй лыж­ най шап­цы і трэ­ні­ро­вач­ным кас­цю­ме…

П

ер­шае на­вед­ван­не май­стэр­ні, дзе ма­ля­ва­лі на­ву­чэн­цы яго­на­га кур­ са, мя­не так ура­зі­ла, што я вы­йшаў у цём­ны ка­лі­дор ага­лом­ша­ны і здзіў­ле­ны. Мы ўсе ма­ля­ва­лі гіп­сы. Спа­чат­ку ку­бы, цы­лін­дры, ша­ры, а по­тым ка­пі­тэ­лі і га­ло­вы — ко­піі зна­ка­мі­тых ску­льп­тур. Ма­ля­ва­лі мы тыя гіп­сы звы­чай­на… А вось вуч­ні Лу­цэ­ві­ча ра­бі­лі гэ­та інакш. Гіп­са­выя га­ло­ вы на іх ма­люн­ках про­стым алоў­кам ба­чы­лі­ся сап­раў­дны­мі. Вы­хап­ле­ны з цем­ры яркім свят­лом, Ге­ракл з ку­ча­ра­вай ба­ра­дой і пу­ка­тым лбом вы­ гля­даў жы­вым. На­ват пыл і цём­ныя пля­мы ад бруд­ных рук на­ву­чэн­цаў на шчо­ках мі­фа­ла­гіч­на­га ге­роя бы­лі пе­рад­адзе­ныя… І Ве­не­ра з Да­ві­дам зда­ва­лі­ся бо­льш рэ­аль­ны­мі, чым бы­лі на­сам­рэч. Яны свя­ці­лі­ся, зіх­це­лі, ззя­лі… У тых пра­цах бы­ла пра­сто­ра, па­вет­ра, свят­ло і не­йкая стэ­рэ­аска­ піч­насць. Як мае ад­на­год­кі гэ­та­га да­ся­га­лі, я не раз­умеў. Але ўсе ма­люн­кі на вя­лі­кіх арку­шах, без вы­к лю­чэн­ня, бы­лі вы­дат­ныя. Ад­чу­ван­не, што гэ­ты цуд зроб­ле­ны звы­чай­ным алоў­кам і гум­кай на та­кой жа па­пе­ры, як і мая, здзіў­ля­ла… Па­мя­таю, што я та­ды моц­на па­шка­да­ваў, што па­сту­піў на пе­ да­га­гіч­нае ад­дзя­лен­не, бо на ім Алег Лу­цэ­віч не вы­к ла­даў. Вуч­ні ста­ві­лі­ся да Лу­цэ­ві­ча як да бо­га. Ла­ві­лі кож­нае сло­ва, кож­ны рух, по­зірк і ўздых. Ім ха­це­ла­ся па­чуць ад на­стаў­ні­ка сло­вы пад­трым­кі, ску­пую па­хва­лу сва­ім ста­ран­ням. Яны да по­зняй но­чы ся­дзе­лі і ма­ля­ва­лі гіп­сы, спра­бу­ючы на­блі­зіц­ца да рэ­аль­нас­ці, а ка­лі па­шан­цуе, то і пе­ра­ўзыс­ці яе.

«Мастацтва» № 10 (463)

Лу­цэ­віч ра­біў іх за­ця­ты­мі ма­ля­ва­льш­чы­ка­мі, фа­на­та­мі сва­ёй сіс­тэ­мы. Сён­ ня, ка­лі згад­ваю тыя ма­люн­кі яго­ных вуч­няў, мне зда­ецца, што не бы­ло ў Лу­цэ­ві­ча ні­якай асаб­лі­вай сіс­тэ­мы. Яе за­мя­ня­ла што­дзён­ная пра­ца. Ад­ной­чы, кур­се на трэ­цім, я па­чуў раз­мо­ву Лу­цэ­ві­ча з вуч­ня­мі. Ён пе­ра­ кон­ваў хлоп­цаў, што трэ­ба кі­нуць ку­рыць, што вы­пі­ваць мас­та­ку не­ль­га. На­стаў­нік згад­ваў свае сту­дэн­цкія га­ды, мас­коў­скі інсты­тут імя Су­ры­ка­ ва, які ён скон­чыў. «Мас­тац­тва — спра­ва ве­ль­мі цяж­кая. Да нас па­сту­па­лі хлоп­цы з Вол­гі. Пры­га­жу­ны. Вы­со­кія, ду­жыя. Сап­раў­дныя асіл­кі! А праз па­ру га­доў ву­чо­ба вы­смок­тва­ла з іх усе сі­лы. Яны ра­бі­лі­ся це­ня­мі тых, бы­лых сі­ня­во­кіх во­ла­таў… Па­куль не по­зна — кі­дай­це ку­рыць і вы­пі­ваць, а ка­лі не атрым­лі­ва­ецца, то кі­дай­це ма­ля­ваць!» — ка­заў пя­ці­дзе­ся­ці­га­до­ вы мас­так, за­мком саш­чэп­лі­ваў ду­жыя па­ль­цы і хра­бус­цеў імі. Апош­ні сказ гу­чаў глу­ха­ва­та, і цяж­ка бы­ло зра­зу­мець — гэ­та жарт ці па­ пя­рэ­джан­не. Ад­ной­чы мне па­шан­ца­ва­ла. Я апы­ну­ся ў па­трэб­ны час у па­трэб­ным мес­ цы — у мас­тац­кім му­зеі, дзе пра­хо­дзі­ла пер­са­на­ль­ная вы­ста­ва Аляк­сан­дра Ма­за­лё­ва. На гэ­тую вы­ста­ву Лу­цэ­віч пры­вёў сва­іх вуч­няў. Мне, вар­та пры­знац­ца, твор­часць Ма­за­лё­ва та­ды пад­ава­ла­ся не ве­ль­мі ці­ка­вай. Ад ма­люн­ка да ма­люн­ка, ад эцю­да да эцю­да ва­дзіў сва­іх вуч­няў Алег Лу­цэ­віч. Ад­чу­ва­ла­ся, што ён сам у за­хап­лен­ні. Ма­люн­кі май­стра бы­ лі сціп­лы­мі і зу­сім не­вы­раз­ны­мі. Але праз га­дзі­ну мае по­гля­ды цал­кам змя­ні­лі­ся, быц­цам мне пра­мы­лі во­чы ці да­лі ча­роў­ныя аку­ля­ры. Не, не ру­жо­выя, а з крыш­та­ль­на чыс­тым шклом… Па­сля той цу­доў­най экс­кур­сіі па га­ле­рэі му­зея я зра­зу­меў і па­лю­біў жы­ва­піс Ма­за­лё­ва. І яшчэ адзін мас­так з да­па­мо­гай Але­га Лу­цэ­ві­ча зра­біў­ся бліз­кім і зра­зу­ ме­лым. Гэ­та вы­дат­ны рус­кі гра­фік Пётр Мі­ту­рыч. Зна­ёмства з твор­час­цю ад­бы­ло­ся так. На пе­ра­пын­ку я за­йшоў да вуч­няў Лу­цэ­ві­ча. У май­стэр­ні бы­ло ці­ха. Алоў­кі не шар­га­це­лі. Па­ся­рэ­дзі­не май­стэр­ні ся­дзеў Лу­цэ­віч, а ва­кол яго ста­лі вуч­ні. На та­бу­рэт­цы ля­жа­ла кніж­ка, ста­рон­кі якой на­стаў­ нік ня­спеш­на пе­ра­гор­тваў і тлу­ма­чыў. «Так, як Мі­ту­рыч, ма­ля­ваць цяж­ка… Ён — снай­пер, які стра­ляе адзін раз, але за­ўсё­ды да­к лад­на… Ён доў­га рых­ту­ецца, збі­ра­ецца з сі­ла­мі і… Пра­ во­дзіць ад­ну лі­нію… Але як! — Лу­цэ­віч па­зног­цем аб­во­дзіў аб­рыс шыі і спі­ны аго­ле­най на­тур­шчы­цы. — На­ма­ля­ва­на ма­ла, а ўсё на мес­цы. Усё ёсць. На­ват зра­зу­ме­ла, што ў май­стэр­ні пра­ха­лод­на і дзяў­чы­не зяб­ка…» На­ву­чэн­цы гля­дзе­лі ў кні­гу, на­пру­жа­на маў­ча­лі, цяж­ка ды­ха­лі і спра­ба­ва­лі ўба­чыць тое, што ба­чыць во­пыт­ны на­стаў­нік. Вя­лі­кі пе­ра­пы­нак, і на­ступ­ ную га­дзі­ну Лу­цэ­віч рас­каз­ваў пра ма­люн­кі Пят­ра Мі­ту­ры­ча. Рас­каз­ваў з не­пад­роб­ным за­хап­лен­нем, і, як мне та­ды пад­ало­ся, з пры­ха­ва­най за­й­ здрас­цю. Ма­люн­каў са­мо­га Лу­цэ­ві­ча вуч­ні не ба­чы­лі. Але ахвот­на пе­ра­каз­ва­лі чу­ тыя ад ста­рэй­шых гіс­то­рыі пра свай­го на­стаў­ні­ка. Мно­жы­лі мі­фы, ства­ ра­лі яму за­гад­ка­вую бі­ягра­фію. Па­мя­таю, як Ма­жу­раў, уз­няў­шы ука­­заль­­

В ізуал ьныя мастацтвы / Зга­д а ­л а ­с я

21

ны па­лец, та­емна шап­таў, што ка­лі сту­дэнт Лу­цэ­віч па­чы­наў ма­ля­ваць па­ста­ноў­ку, то па­гля­дзець пры­хо­дзі­лі на­ват дып­лом­ні­кі і вы­к лад­чы­кі. Ці пра­ўдзі­вая тая гіс­то­рыя, ці ле­ген­да пра лю­бі­ма­га на­стаў­ні­ка — сён­ня не зра­зу­мець. Але кож­ная та­кая бай­ка з’яўля­ла­ся яркім штры­хом у воб­ра­зе Лу­цэ­ві­ча, да­да­ва­ла яму знач­нас­ці, за­гад­ка­вас­ці. Яшчэ ка­за­лі, што ста­віў­ся ён да сва­ёй твор­час­ці на­сто­ль­кі кры­тыч­на, ажно зніш­чыў усе ма­люн­кі і эцю­ды. Усе — да апош­ня­га! Гэ­та не зу­сім пра­ўда. За­ха­ва­лі­ся кніж­кі з яго ілюс­тра­цы­ямі. Так што мож­на па­гля­дзець, як ён ма­ля­ваў лю­дзей, пту­шак і жы­вёл. Мож­на па­гар­таць пад­ шыў­кі ста­рых дзі­ця­чых ча­со­пі­саў за шас­ці­дзя­ся­тыя і ва­сь­мі­дзя­ся­тыя га­ ды — там трап­ля­юцца яго ма­люн­кі туш­шу і аква­рэл­лю. Ад­ну з та­кіх кні­жак, якую мас­так зра­біў з па­этам Ва­сі­лём Віт­кам, я на­быў са­бе і за­хоў­ваю. А яшчэ Алег Лу­цэ­віч за­хап­ляў­ся мод­ны­мі ў вась­­мі­дзя­ся­тыя ёгай і ка­ра­тэ. Па­мя­таю яго бо­сым, у бе­лым кі­ма­но. За­нят­кі пра­хо­дзі­лі ў спар­тыў­най за­лі та­га­час­на­га Тэ­ атра­ль­на-мас­тац­ка­га інсты­ту­та. І ка­лі-ні­ка­лі я за­хо­дзіў па­гля­дзець на жы­ліс­та­га і хут­ка­га ка­ра­ціс­та-Лу­цэ­ві­ча, на ле­ген­дар­на­га вы­клад­ чы­ка Гле­баў­кі. Ві­таў­ся з ім, а ён цы­ры­мон­на, але хут­ка, схі­ляў га­ла­ву і ра­біў удар у па­вет­ра. Быц­цам там бы­ла то­ль­кі яму бач­ная цэль.

1, 3. Ілюстрацыі да дзіцячых кніжак.

2, 4. Вучэбны малюнак і жывапіс (1946—1948).

кастрычнік, 2021

22

Рэ­ц эн­з ія/ Рэ­ц эн­з іі Музыка

Прэм’ера містэрыі Ва­ле­рыя Во­ра­на­ва «Сёс­тры з Раю»

У ся­рэ­дзі­не ве­рас­ня Дзяр­жаў­ны ка­мер­ны аркестр пад кі­раў­ніц­твам Яўге­на Буш­ко­ва ад­крыў 53 се­зон сус­вет­най прэ­м’е­рай «Сяс­цёр з Раю» кам­па­зі­та­ра Ва­ле­рыя Во­ра­на­ва (Бе­ла­русь — Гер­ма­нія).

Міс­тэ­рыя для аркес­тра, го­ла­су і ду­шы Ка­ця­ры­на Яро­мі­на

З

гэ­тай на­го­ды мож­на бы­ло б чар­го­вым раз­ам па­чаць раз­ва­жаць, як ня­час­та ўда­ецца па­ба­ чыць тво­ры су­час­ных бе­ла­рус­кіх кам­па­ зі­та­раў у афі­шы фі­лар­мо­ніі або рэ­пер­ту­арных тэ­атраў. На­пі­саць пра тое, што «Сёс­тры з Раю» Ва­ле­рыя Во­ра­на­ва, прад­стаў­ні­ка «аван­гар­дна­га кі­рун­ку су­час­най му­зы­кі», — адзін з та­кіх рэ­дкіх вы­пад­каў. Пры ўсёй не­ары­гі­на­ль­нас­ці, гэ­та бы­ло б пра­ўдай, але ў бо­ль­шай сту­пе­ні ака­ліч­нас­цю, чым сут­нас­на вы­зна­ча­ль­ным для тво­ра, які праз свае мас­тац­кія вар­тас­ці не мае па­трэ­бы акцэн­та­ ваць «на­цы­яна­ль­ны» мо­мант. Між тым, гіс­то­рыя з’яў­лен­ня «Сяс­цёр з Раю» ўсё ж за­слу­гоў­вае ўва­гі. Пе­рад­усім та­му, што пра­цэс ра­ бо­ты, па­бу­да­ва­ны на су­пра­цоў­ніц­тве, ад­кры­тас­ці і да­ве­ры, як пад­аец­ца, стаў ад­ным з фак­та­раў, які

«Мастацтва» № 10 (463)

аб­умо­віў фар­ма­ль­ны і сут­нас­ны ба­кі гэ­та­га му­ зыч­на-дра­ма­тыч­на­га дзея­ння і па­спя­хо­вы вы­нік. Штур­шок да з’яўлен­ня «Сяс­цёр з Раю» да­ла ідэя Яўге­на Буш­ко­ва ад­шу­каць но­вы по­гляд на твор­ часць і рэ­пер­ту­ар Дзяр­жаў­на­га ка­мер­на­га аркес­ тра, знай­сці ары­гі­на­ль­нае ўва­саб­лен­не воб­ра­за Жан­ны д’Арк. З пра­па­но­вай ён звяр­нуў­ся да Ва­ ле­рыя Во­ра­на­ва, і ў су­мес­ных по­шу­ках ды­ры­жор і кам­па­зі­тар пры­йшлі да ра­шэн­ня вы­ка­рыс­таць у бу­ду­чым тво­ры элек­тра­гі­та­ру ды ба­ра­бан­ную ўста­ноў­ку як «кон­тра­ген­ты» аркес­тра, а так­са­ма ўвес­ці ў яго эле­мент тэ­атра­лі­за­цыі. Так у пра­ект бы­ла за­про­ша­на Свят­ла­на Бень, з якой спа­дар Во­ра­наў пра­ца­ваў над спек­так­лем «З жыц­ця на­ся­ко­мых», доб­ра вя­до­мым тэ­атра­лам. Ме­ на­ві­та дзя­ку­ючы Свят­ла­не ў «Сёс­трах з Раю», апроч Жан­ны д’Арк, з’яві­ла­ся яшчэ ад­на ге­ра­іня, Са­фі Шоль, удзе­ль­ні­ца гру­пы анты­на­цыс­цка­га Су­пра­ці­ву «Бе­лая ру­жа» (дзей­ні­ча­ла ў Мюн­хе­не ў 1942—1943 га­дах). Па­зней да пра­екта да­лу­чы­ лі­ся так­са­ма зна­ёмыя кам­па­зі­та­ру па «З жыц­ця на­ся­ко­мых» мас­тач­ка-па­ста­ноў­шчы­ца Ма­рыя Пуч­ко­ва і мас­так па свят­ле Сяр­гей На­віц­кі. Вы­ні­кам ка­ла­ба­ра­цыі ста­ла по­лі­ме­ды­яль­ная «му­зыч­на-дра­ма­тыч­ная міс­тэ­рыя для го­ла­су,

ка­мер­на­га аркес­тра, фар­тэ­пі­яна, арга­на, удар­ных і элек­тра­гі­та­ры» (ме­на­ві­та так жан­ра­ва вы­зна­ ча­ныя «Сёс­тры з Раю»). Яе ства­ра­ль­ні­кі здо­ле­лі арга­ніч­на спа­лу­чыць не то­ль­кі зга­да­ныя інстру­ мен­ты, але і му­зы­ку, тэкст, тэ­атра­ль­нае мас­тац­тва і ві­дэ­аарт, прад­эман­стра­ваць, на­ко­ль­кі та­кая «аван­гар­дная» фор­ма мо­жа быць змяс­тоў­най і пры­во­дзіць да, пра­бач­це, сап­раў­дна­га ка­тар­сі­су, якім бы арха­ічным сён­ня ні зда­ваў­ся гэ­ты тэр­мін. У му­зыч­на-дра­ма­тыч­най міс­тэ­рыі «Сёс­тры з Раю» ства­ра­ль­ні­кі знай­шлі ці не ідэ­аль­ны ба­ланс па­між усі­мі яе склад­ні­ка­мі з на­ту­ра­ль­ным да­мі­ на­ван­нем му­зыч­най кам­па­нен­ты, ро­лі аркес­тра. Ка­лек­тыў пад кі­раў­ніц­твам Яўге­на Буш­ко­ва пад­ час ад­крыц­ця се­зо­на сап­раў­ды прад­эман­стра­ваў шы­ры­ню ды­япа­зо­ну, вы­ка­наў­шы ў адзін ве­чар у пер­шым ад­дзя­лен­ні Stabat Mater Джа­ва­ні Пер­га­ ле­зі, а ў дру­гім — «Сяс­цёр з Раю». Му­зы­каз­наў­цы, на­пэў­на, па­тра­пяць пра­са­чыць у ра­бо­це Ва­ле­рыя Во­ра­на­ва су­вязь з еўра­пей­скім му­зыч­ным аван­гар­дам і не то­ль­кі, та­му пад­ра­бяз­ны раз­бор му­зыч­на­га склад­ні­ка па­кі­нем ім. Што ж ты­чыц­ца звы­чай­ных гле­да­чоў-слу­ха­чоў, не­пра­фе­сі­яна­лаў, то яны, ве­ра­год­на, за­ўва­жаць, як праз усе ча­ты­ры час­ткі міс­тэ­рыі, для на­зваў якіх вы­ка­рыс­та­ны ме­

Музыка / Рэ­ц эн­з іі

та­фа­рыч­ныя фра­зы з вер­шаў і про­зы, што гу­чаць у па­ста­ноў­цы («Свят­ло як яно ёсць», «Ко­шы­чак з тра­вы», «Ка­ва без цук­ру», «Ігол­ка»), змя­ня­ецца ха­рак­тар му­зы­кі. Ад пра­зрыс­та­га, звон­ка­га, гу­ку бос­кіх кро­каў па ва­дзе на­сус­трач ча­ла­ве­ку ў пер­ шай час­тцы да ро­ка­ва­га, ра­ка­во­га ў ку­ль­мі­на­цый­ най трэ­цяй. Не па­він­на за­стац­ца без ува­гі і тое, што пры знач­най ві­зу­аль­нас­ці «Сяс­цёр з Раю», пры­сут­нас­ці ў іх вер­ба­ль­на­га тэк­сту, уз­ае­ма­дзе­ янні му­зы­кі з імі, апош­няя за­ста­ецца са­ма­каш­ тоў­най, яе ро­ля ні­ко­лі не зво­дзіц­ца да фо­на­вай. Му­зыч­на-дра­ма­тыч­ная міс­тэ­рыя Ва­ле­рыя Во­ра­ на­ва ўво­гу­ле пры­му­шае ўзга­даць вы­каз­ван­не Юрыя Лот­ма­на пра тэ­атра­ль­ны тэкст, вы­ключ­ны тым, што пры­ват­ныя суб’екты ў ім ва­ло­да­юць ад­ на­ча­со­ва най­вы­шэй­шай сту­пен­ню са­ма­стой­нас­ці і інтэг­ра­ва­нас­ці. Бо кож­ны са склад­ні­каў «Сяс­цёр з Раю», ці то ві­дэ­акан­тэнт, ці то лі­та­ра­тур­ны тэкст, па­ўна­вар­тас­ны сам па са­бе, але ме­на­ві­та іх узае­­ ма­дзе­янне і спа­лу­чэн­не да­зва­ляюць па­глыб­ляць на­яўныя і ства­раць но­выя сэн­сы, вя­дуць да та­го са­ма­га ка­тар­сі­су ў фі­на­ле. Ві­дэ­ашэ­раг (му­ль­ты­ме­дыя Ма­рыі Пуч­ко­вай, фо­та і ві­дэа Ва­ле­рыі Ле­мя­шэў­скай і Алі­ны Цу­ма­ра­вай) на­сы­ча­ны воб­ра­за­мі шмат­знач­ны­мі, рыт­міч­на,

ма­люн­кам і ка­ла­ры­там су­па­дае з му­зы­кай, сэн­ сам — з тэк­стам пра­моў­ле­ным. Яго да­мі­нан­тная ма­нах­ром­насць быц­цам ві­зу­алі­зуе ідэю ба­ра­ць­ бы свят­ла і цем­ры, як і вы­явы, што ўзні­ка­юць на пра­екцый­ным за­дні­ку-экра­не. Крох­кія ма­ты­ль­кі і пра­зрыс­тая ліс­то­та, цем­ра, што на­соў­ва­ецца на бе­лы экран, ры­бі­на ў сет­цы (вы­раз­ны хрыс­ці­ янскі сім­вал), дзір­кі ад куль у гру­дзях ча­ла­ве­ка, праз якія лі­ецца не­вы­ніш­ча­ль­нае свят­ло... Раз­ам з му­зы­кай, тэк­стам, акцёр­скай ра­бо­тай Свят­ла­ны Бень праз аса­цы­ятыў­ныя су­вя­зі гэ­тыя воб­ра­ зы вы­бу­доў­ва­юць штмат­мер­ную, па­збаў­ле­ную ча­са­вай ці ге­агра­фіч­най пры­вяз­кі пра­сто­ру, здо­ль­ную ўздзей­ні­чаць на гле­да­чоў-слу­ха­чоў на па­чуц­цё­вым уз­роў­ні, на­сы­ча­ную сэн­са­мі, зра­ зу­ме­лы­мі ка­лі не ра­цы­яна­ль­на, дык інту­ітыў­на. Не­аба­вяз­ко­ва да­клад­на ве­даць, як скон­чы­ла­ся жыц­цё Са­фі Шоль, ці быць знаў­цам твор­час­ці Іо­сі­фа Брод­ска­га, каб зра­зу­мець зна­чэн­не вы­явы пус­то­га бу­дын­ка-вяз­ні­цы і раз­ві­та­ль­ных рад­коў з «Вя­лі­кай эле­гіі Джо­ну До­ну». Да­рэ­чы, зва­рот да апош­ня­га тво­ра, іні­цы­ява­ны Ва­ле­ры­ем Во­ра­на­вым, — адзін з не­шмат­лі­кіх вы­пад­каў, ка­лі вы­ка­рыс­та­ны ў спек­так­лі тэкст, акра­мя свай­го не­пас­рэд­на­га сэн­су, мае і да­дат­ко­

23

выя зна­чэн­ні. Яшчэ ад­ным мож­на на­зваць «Ойча наш», які гу­чыць у «Сёс­трах з Раю» па-фран­цуз­ ску ў ад­ной з фі­на­ль­ных сцэн, ад­сы­ла­ючы да вы­пра­ба­ван­ня Жан­ны д’Арк на апа­на­ва­насць. У астат­нім жа і ў агу­ль­ным ро­лю вер­ба­ль­на­га тэк­сту ў «Сёс­трах з Раю» мож­на вы­зна­чыць як ства­рэн­не сэн­са­вых ары­енці­раў, пун­ктаў апо­ры для гле­да­ча-слу­ха­ча, пад­каз­ку для рас­шыф­роў­ кі воб­ра­заў му­зыч­ных і ві­зу­аль­ных. У му­зыч­ на-дра­ма­тыч­най міс­тэ­рыі, апроч ужо на­зва­ных тэк­стаў, так­са­ма гу­чаць вы­трым­кі з пра­та­ко­лаў до­пы­таў Жан­ны д’Арк у пе­ра­кла­дзе Ва­ле­рыя Во­ра­на­ва, урыў­кі з улё­так «Бе­лай ру­жы», атры­ ма­ных кам­па­зі­та­рам з Інсты­ту­та імя Са­фі Шоль у Мюн­хе­не, урыў­кі з тво­раў Сі­мо­ны Вейль, Са­фі Шоль, Свят­ла­ны Бень у вы­ка­нан­ні актры­сы. Гэ­ты эклек­тыч­ны, на пер­шы по­гляд, мікс праз сваю сты­ліс­тыч­ную раз­на­род­насць так­са­ма спры­яе ад­чу­ван­ню па­за­ча­са­вас­ці дзея­ння і зні­тоў­ва­ецца пе­рад­усім тэ­май ве­ры, не сто­ль­кі хрыс­ці­янскай, ко­ль­кі агу­ль­на­ча­ла­ве­чай, у Свят­ло як су­пра­ць­лег­ ласць Цем­ры. Ува­саб­лен­нем апош­няй мо­жа быць і ва­ро­жая на­ва­ла, і зла­чын­ствы су­праць ча­ла­вец­ тва, і ці­хая па­кор­лі­вая бяз­дзей­насць у надзеі на спа­кой, і смерць. Пры ўсёй за­яўле­най сэн­са­вай кастрычнік, 2021

24

Рэ­ц эн­з ія

шы­ры­ні, зна­чэн­ні лі­та­ра­тур­на­га тэк­сту, вер­баль­­ ны склад­нік «Сяс­цёр з Раю» мож­на на­зваць да­стат­ко­ва ла­ка­ніч­ным. Гэ­та той вы­па­дак, ка­лі твор­чы ка­лек­тыў пра­екта да­клад­на ўсве­дам­ляе і пры­трым­лі­ва­ецца пры­нцы­пу «менш зна­чыць лепш». Бо ў пра­моў­ле­ным змес­ту да­стат­ко­ва, не­пра­моў­ле­нае ж мож­на па­чуць у му­зы­цы, па­ба­ чыць, зрэш­ты — зра­зу­мець. Вер­ба­ль­ны тэкст з’яўля­ецца і тым срод­кам, які да­зва­ляе пе­ра­кі­нуць мас­ткі па­між эпо­ха­мі, пер­ са­на­лі­ямі Жан­ны д’Арк, Са­фі Шоль, Сі­мо­ны Вейль і іншы­мі, хто за­гі­нуў праз свае пе­ра­ка­нан­ні, іх во­ пы­там су­пра­ці­ву Цем­ры, ад­но­ль­ка­вым, не­за­леж­ на ад та­го, які год на ка­лен­да­ры, 1431, 1943 ці... Фраг­мен­ты тэк­стаў, звя­за­ных з гэ­ты­мі жан­чы­на­мі, і ўлас­на іх асо­бы зблі­жае ўпэў­не­насць у тым, што «Мастацтва» № 10 (463)

лю­боў да пра­ўды не­маг­чы­мая без га­тоў­нас­ці да смер­ці (С. Вейль), якая не­паз­беж­ная, бо ад­­ ноль­­ка­ва згас­не і ма­лая свеч­ка, і яркая па­ход­ня (С. Шоль). Кож­ная з жан­чын вы­бі­ра­ла свой спо­саб га­рэць: зброю ў ру­кі ўзя­ла Жан­на д’Арк, не­гвал­ тоў­ную ба­ра­ць­бу праз сло­вы вя­ла Са­фі Шоль, у знак спа­чу­ван­ня да вяз­няў на­цыс­цкіх кан­цла­ге­ раў ад­мо­ві­ла­ся ад ежы Сі­мо­на Вейль. Ад­мет­ную ро­лю ў аб’яднан­ні гэ­тых роз­ных асоб і ча­са­вых плас­тоў ад­ыгра­ла вы­дат­ная акцёр­ ская ра­бо­та Свят­ла­ны Бень. Рэч не то­ль­кі ў пра­фе­сій­нас­ці вы­ка­нан­ня, але і ў тым, на­ко­ль­кі да­лі­кат­най, дэ­та­лё­ва пра­пра­ца­ва­най і сэн­са­ва на­поў­не­най з’яўля­ецца пры­сут­насць актры­сы на сцэ­не, яе ўклю­ча­насць у агу­ль­ную пра­сто­ ру дзея­ння і тон­кае ад­чу­ван­не сва­ёй ро­лі ў ім, што мож­на па­тлу­ма­чыць рэ­жы­сёр­скім во­пы­там Свят­ла­ны. Апра­ну­тая ў пад­абен­ства бе­ла­га хі­то­ на, які ў за­леж­нас­ці ад сцэ­ны ства­рае воб­раз то свя­той, то ўдзе­ль­ні­цы антыч­на­га хо­ру, то суд­дзі, што не­пе­ра­ду­зя­та, ад­чу­жа­на «прад’яўляе» гле­ да­чам фак­ты, за­чыт­ва­ючы тэкст, Свят­ла­на Бень, раз­меш­ча­ная на не­вя­лі­кім па­ста­мен­це ўба­ку ад аркес­тра (кан­су­ль­тан­тка па сцэ­наг­ра­фіі Тац­ця­на Не­рсі­сян), не па­кі­дае яго амаль да за­вяр­шэн­ня міс­тэ­рыі. Праз аб­ме­жа­ва­ную і до­сыць стры­ма­ную плас­ты­ку (кан­су­ль­тан­тка Ва­ле­рыя Хры­пач), ра­бо­ту са сціп­ лым кас­цю­мам актры­са, не спра­бу­ючы пе­ра­ўва­ со­біц­ца ў Жан­ну д’Арк ці Са­фі Шоль, рас­па­вя­дае гіс­то­рыю кож­най з жан­чын, чый го­лас гу­чыць у вы­ка­рыс­та­ных тэк­стах, і гіс­то­рыю іх агу­ль­на­га шля­ху «ад не­ба да зям­лі, ад та­го све­ту да гэ­та­га» (Дзміт­рый Ме­раж­коў­скі). Шля­ху но­вых свя­тых, лю­дзей, вер­ных сва­ім пе­ра­ка­нан­ням. Не­здар­ма ж апош­ні­мі ў «Сёс­трах з Раю» гу­чаць «па­ка­янныя» рад­кі «я ра­бі­ла ўсё гэ­та, не сум­ня­ва­ючы­ся ў сва­ ёй пра­ўдзе», якія з кож­ным раз­ам вы­маў­ля­юцца ўсё бо­льш упэў­не­на і ня­злом­на, па­куль актры­са ру­ха­ецца ўздоўж сцэ­ны ў свят­ло. Уво­гу­ле па за­вяр­шэн­ні дзея­ння раз­уме­еш, на­ко­ль­кі трап­ным і не­фар­ма­ль­ным з’яўля­ецца аб­ ра­нае для «Сяс­цёр з Раю» жан­ра­вае вы­зна­чэн­не. Тэр­мін «міс­тэ­рыя» доб­ра па­суе як да фор­мы, так і да змяс­тоў­на­га бо­ку. Праз по­лі­ме­ды­яль­насць «Сёс­тры з Раю» пры­му­ша­юць зга­даць по­шу­кі Аляк­сан­дра Скра­бі­на і яго раз­умен­не міс­тэ­рыі як дзея­ння, у якім ад­бы­ва­ецца зліц­цё роз­ных ві­даў мас­тац­тва пры вы­зна­ча­ль­най ро­лі му­зы­кі і па­эзіі. Зва­рот да фі­гу­ры Жан­ны д’Арк, яе міс­тыч­ных пе­ра­жы­ван­няў, дзей­нас­ці «Бе­лай ру­жы», час­тка ўдзе­ль­ні­каў якой да­лу­чы­ла­ся да арга­ні­за­цыі пад уплы­вам сва­іх хрыс­ці­янскіх по­гля­даў, тэк­стаў рэ­лі­гій­най фі­ло­саф­кі Сі­мо­ны Вейль, на­яўнасць ад­па­вед­ных ві­зу­аль­ных воб­ра­заў ускос­на звяр­ та­юць да міс­тэ­рыі як жан­ру ся­рэд­ня­веч­на­га тэ­атра. Але бо­льш знач­ным тут усё ж пад­аец­ца тэ­ма вер­нас­ці са­бе і сва­ім пе­ра­ка­нан­ням, якая вы­сту­пае но­вай фор­май свя­тас­ці, ве­лі­чы ве­ры і ду­шы ча­ла­ве­ка. Ду­шы, здо­ль­най быць ма­ле­нь­кай і за­хоў­ваць ілю­зор­ную бяс­пе­ку ці аб­раць яркае га­рэн­не.

гран­ды­ёзнае дзей­ства Але­на Ба­ла­ба­но­віч

К

а­мер­ны аркестр ад­крыў но­вы се­зон у Бел­дзяр­жфі­лар­мо­ніі. Гле­да­чы па­гру­зі­лі­ся ў гэ­тыя не­ве­ра­год­най пры­га­жос­ці і мо­цы све­ты кам­па­зі­та­ра, ды­ры­жо­ра, аркес­тра, са­ліс­таў, актры­сы, мас­та­коў раз­ам з вы­ка­наў­ца­мі. «На­ват у зня­во­лен­ні свят­ло до­рыць свят­ло і вы­клю­чае цем­ру» — гэ­тая фра­за, ня­хай на га­дзі­ну, ста­ла зор­кай, за якой ха­це­ла­ся ісці, цал­кам да­вя­ра­ючы тым дзіў­на та­ле­на­ві­тым лю­дзям, што за­па­лі­лі яе. На гэ­ты не­вя­лі­кі час мы ўсе ста­лі час­ткай

ку­ль­тур­най рэ­ча­існас­ці, якую хо­чац­ца пры­маць. І до­ка­зам та­го па­слу­жы­лі доў­гія ўдзяч­ныя апла­ дыс­мен­ты пуб­лі­кі. А так­са­ма слё­зы, стры­маць якія не бы­ло ні­якай маг­чы­мас­ці. Так за­ўсё­ды ад­бы­ва­ецца, ка­лі су­ты­ка­ешся з сап­раў­дным. Сап­раў­дным мас­тац­твам, якое, ні­бы люс­тэр­ка, ад­бі­вае рэ­аль­насць — і аб­уджае дум­ку, не дае су­па­ко­іцца, пры­му­шае па­чаць по­шу­кі ся­бе.

— Ідэя ства­рэн­ня та­ко­га са­чы­нен­ня на­ра­дзі­ла­ся ў мя­не, ка­лі я шу­каў год­ную тэ­му для за­вяр­шэн­ ня па­за­ле­таш­ня­га цык­ла аркес­тра «Му­зы­ка і сло­ва», — га­во­рыць га­лоў­ны ды­ры­жор Дзяр­жаў­ на­га ка­мер­на­га аркес­тра Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь, за­слу­жа­ны артыст Рас­іі Яўген Буш­коў. — Дзве па­пя­рэд­нія пра­гра­мы — «Гіс­то­рыі ка­хан­ня» і «Фаўст» — па­тра­ба­ва­лі фі­на­ль­на­га акор­да ў асо­

Музыка / Рэ­ц эн­з іі бе не­йка­га гіс­та­рыч­на­га або лі­та­ра­тур­на­га пер­ са­на­жа, год­на­га за­няць мес­ца по­бач з Док­та­рам Фаў­стам... Па­ко­ль­кі быць на­шым кам­па­зі­та­рам «in residence» у тым се­зо­не я пра­па­на­ваў Ва­ле­ рыю (дзя­ку­ючы вы­дат­на-ла­ка­ніч­най рэ­ка­мен­да­ цыі Га­лі­ны Га­рэ­ла­вай, якая між іншым пра­мо­ві­ла: «Ну, Ва­ле­ра мо­жа на­пі­саць усё, што за­ўгод­на...»), то па­сля пра­цяг­лых раз­ва­жан­няў падзя­ліў­ся з ім дум­кай пра пер­са­наж, чый воб­раз ужо на­тхніў шмат­лі­кіх аўта­раў, у тым лі­ку і на ства­рэн­не гран­ды­ёзных му­зыч­ных па­лот­наў, — Жа­нну д’Арк. Зда­ецца, здо­леў за­ці­ка­віць яго не ад­ра­зу. Але па­сту­по­ва, рас­па­вя­да­ючы пра сваё ба­чан­не му­зыч­на­га-дра­ма­тур­гіч­на­га пла­на бу­ду­ча­га тво­ра, маг­чы­мас­ці вы­ка­рыс­тан­ня раз­на­стай­най по­лі­сты­ліс­ты­кі і змеш­ван­ня жан­раў, а так­са­ма па­шы­рэн­ня скла­ду ка­мер­на­га аркес­тра за кошт

лі­ся кан­крэт­ныя за­да­чы: маш­таб кам­па­зі­цыі, ко­ль­касць вы­ка­наў­цаў, са­ліс­ты, інстру­мен­ты. По­тым над­ыхо­дзіць пе­ры­яд цал­кам са­ма­стой­ най твор­час­ці аўта­ра — са­мы за­хап­ля­ль­ны, для мя­не гэ­та па­ра­ўна­ль­на то­ль­кі з ця­жар­нас­цю, ка­лі ча­ка­еш з за­мі­ран­нем сэр­ца з’яў­лен­не но­вай істо­ты, пра якую ты яшчэ ні­чо­га не ве­да­еш, але ўжо лю­біш. Ча­сам Ва­ле­рый дзя­ліў­ся са мной на сло­вах, як ру­ха­ецца са­чы­нен­не, чым інтры­га­ваў яшчэ бо­льш. І то­ль­кі на апош­няй ста­дыі, ка­лі му­зыч­ны ма­тэ­ры­ял быў за­вер­ша­ны, мы пры­сту­пі­лі да аб­мер­ка­ван­ня лі­та­ра­тур­най час­ткі, яе су­адно­ сін і ўза­ема­дзе­яння з му­зы­кай. Усё ж та­кі гэ­та «Му­зы­ка і сло­ва»! Ка­лі я па­чуў дэ­ма-за­піс, з усёй ві­да­воч­нас­цю ад­чуў, што гэ­ты твор па­ві­нен стаць му­зыч­на-дра­ма­тыч­ным дзей­ствам, і му­зы­ка ў

удар­ных і кла­віш­ных інстру­мен­таў, я на­зі­раў, як гэ­тая ідэя па­ча­ла ўлас­ны шлях у свя­до­мас­ці кам­ па­зі­та­ра... Пер­шым сіг­на­лам бы­ла яго іні­цы­яты­ва па­шы­рыць ко­ла «дзей­ных асоб» — з’я­ві­ла­ся Са­фі Шоль, якая не­ве­ра­год­ным чы­нам цал­кам пе­ра­пля­та­ецца з Жан­най — сі­лай ду­ху і дзіў­ны­мі тэк­ста­мі... Ну а да­лей я мог ужо зу­сім не тур­ба­ вац­ца — фан­та­зія аўта­ра за­пра­ца­ва­ла. Ад­ыгра­лі сваю ро­лю і ча­ла­ве­чыя су­вя­зі: Ва­ле­рый за­пра­сіў у су­аўта­ры Свят­ла­ну Бень, тая, у сваю чар­гу, пры­ вя­ла мас­та­коў, асвят­ля­ль­ні­каў і г.д. Вя­до­ма, мы бы­лі ў кан­так­це з кам­па­зі­та­рам — сам пра­ект «composer-in-residence» на­кі­ра­ва­ны на цес­нае су­пра­цоў­ніц­тва з твор­чым ка­лек­ты­вам і яго кі­раў­ні­ком. Але ў асноў­ным гэ­та ты­чы­ла­ся па­чат­ко­вай фа­зы са­чы­нен­ня, ка­лі аб­мяр­коў­ва­

ім з’я­віц­ца ад­ным з раў­нап­раў­ных кам­па­нен­таў, на­роў­ні з тэк­стам і ві­зу­аль­ным шэ­ра­гам. Са­мае ці­ка­вае, што ў на­ша­га дзі­ця­ці да­во­лі доў­га не бы­ло імя. Ра­ілі­ся, сум­ня­ва­лі­ся... «Сёс­тры з Раю» з’я­ві­лі­ся ў апош­ні мо­мант. Ці раз­ва­жа­лі па­сля вы­сту­пу: у чым та­ямні­ца сап­раў­дна­га по­спе­ху тво­ра?

— Ме­на­ві­та ў тым, каб не­йкая пер­ша­па­чат­ко­ вая ідэя змаг­ла за­ха­піць і па­вес­ці за са­бой твор­чых, на­тхнё­ных лю­дзей. На сцэ­не су­існа­ва­лі з за­да­­валь­нен­нем! І з па­чуц­цём падзя­кі ад­но да ад­на­го, да ўсіх, хто ўдзе­ль­ні­чаў у пра­цэ­се — ад му­зы­кан­таў да ад­мі­ніс­тра­та­раў і тэх­ніч­на­га пер­са­на­лу... Пры­тым што ў мо­мант ства­рэн­ня пра по­спех ніх­то не ду­мае: ёсць то­ль­кі спра­ва, якую ты не мо­жаш не ра­біць...

25

Ці мож­на на­зваць Во­ра­на­ва бе­ла­рус­кім кам­ па­зі­та­рам? Ці ён да­ўно пе­ра­сту­піў за гэ­тыя межы? Маг­чы­ма, ён у іх ні­ко­лі і не зна­хо­дзіў­ся?

— Мне зда­ецца, на дру­гое пы­тан­не змо­жа ад­ка­ заць то­ль­кі час... Не трэ­ба за­бы­ваць, што ніх­то з трох вен­скіх кла­сі­каў (Гайдн, Мо­царт, Бет­хо­вен) не на­ра­дзіў­ся ў Ве­не. (Усмі­ха­ецца.) Акра­мя та­го, на мой по­гляд, на­цы­яна­ль­ная пры­на­леж­насць кам­па­зі­та­ра ні ў якай ме­ры не зву­жае меж­аў яго та­лен­ту. Ва­ле­рый Во­ра­наў, кам­па­зі­тар, які пра­цуе ў Еўро­пе, бу­дзе за­ўсё­ды за­ста­вац­ца го­на­рам му­ зыч­най ку­ль­ту­ры Бе­ла­ру­сі. *** — Ва­ле­рый Во­ра­наў — фі­ло­саф, на­ва­тар, пер­ша­ п­ра­ход­чык у му­зы­цы. І як кам­па­зі­тар ён па­йшоў ве­ль­мі да­лё­ка. Я на­ват у ра­дас­най раз­губ­ле­нас­ці: на­сто­ль­кі хут­ка ён за­няў ні­шу ад­на­го з са­мых вя­ до­мых і за­пат­ра­ба­ва­ных кам­па­зі­та­раў у Еўро­пе. І гэ­та шчас­це, што Во­ра­наў — бе­ла­рус­кі аўтар, — пра­цяг­вае раз­мо­ву артыст аркес­тра Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­сі Мі­ха­іл Кан­стан­ці­наў. Ма­быць, Мі­ха­іл адзін з пер­шых, хто атры­маў но­ты но­ва­га тво­ра Во­ра­на­ва — міс­тэ­рыі «Сёс­тры з Раю».

— То­ль­кі зір­нуў на парт­ыту­ру — і мя­не тро­хі за­трэс­ла, бо за тры тыд­ні да прэ­м’е­ры пад­ало­ся, што пла­ну­ецца кан­цэрт для ўдар­ных з аркес­ трам. Мер­ка­ваў, мая парт­ыя — адзін з га­ла­соў, але ўба­чыў, што ў шмат­лі­кіх інстру­мен­таў парт­ыту­ра знач­на бо­льш пра­зрыс­тая, а «нот­ная чор­ная ікра» — якраз на рад­ку, дзе на­пі­са­на «парт­ыя ўдар­ных». (Смя­ецца.) Скла­да­ная парт­ыя, вір­ту­озныя тэм­пы, а сха­вац­ца ня­ма за ка­го — я за­ймаў­ся з ра­ні­цы да ве­ча­ра з пе­ра­пын­ка­мі на сон і асноў­ную пра­цу. У нас бы­лі не­ве­ра­год­на плён­ныя рэ­пе­ты­цыі з ды­ры­жо­рам Буш­ко­вым. Жу­дас­на шчас­лі­вы, што па­ўдзе­ль­ні­чаў у ства­рэн­ні гэ­та­га гран­ды­ёзна­га па­лат­на. На­ват не ве­даю ця­пер, як яго на­зваць. Ва­ле­ра Во­ра­наў твор­чы­мі на­жні­ца­мі вы­ра­заў ка­ва­лак эпо­хі і пад­ нёс яго гле­да­чам. На сцэ­не я ўво­гу­ле не ду­маў пра скла­да­насць му­зы­кі, мя­не пе­ра­паў­ня­лі эмо­цыі, я быў час­ткай ча­го­сь­ці вя­лі­ка­га, іграў, атрым­лі­ва­ючы аса­ло­ ду. Бы­ло ад­чу­ван­не, што аркестр, са­ліс­ты, за­ла (у якой не бы­ло ні­вод­на­га пус­то­га мес­ца!) — усе зна­хо­дзі­лі­ся на ад­ной хва­лі. І ад­бы­ло­ся агу­ль­нае дзей­ства. Лі­чу, гэ­та мая сво­еа­саб­лі­вая вы­ка­­наль­­ ніц­кая вя­ха: сме­ла мож­на сцвяр­джаць, што ты сыг­раў не­шта гран­ды­ёзнае.

P.S. Дра­ма­тыч­ную міс­тэ­рыю Ва­ле­рыя Во­рана­ва «Сёс­тры з Раю» пла­ну­юць вы­ка­наць у межах Між­ на­род­на­га му­зыч­на­га фес­ты­ва­лю імя Са­ляр­цін­ ска­га ў Ві­цеб­ску. Гэ­та адзі­ны ў Бе­ла­ру­сі ка­мер­ на-му­зыч­ны фес­ты­валь, які ла­дзіц­ца кож­ны год, па­чы­на­ючы з 1989-га.

1, 4. «Сёстры з Раю». Сцэны з містэрыі.

2, 3. Святлана Бень. Фота Сяргея Ждановіча. кастрычнік, 2021

26

Рэ­ц эн­з ія

Ма­гія Та­ры­вер­дзі­ева Пра­е кт да 90- год ­д зя сла­ву ­та ­га кам ­па зі ­ ­та ­ра Тац­ця­на Му­шын­ская

1. Ансамбль салістаў пад кіраўніцтвам дырыжора Юрыя Караваева.

2. Таццяна Траццяк у монаоперы «Чаканне. Маналог жанчыны».

3. Аляксандр Гонца (Дэрама), Вольга Маліноўская (Анжэла). Фота Сяргея Ждановіча.

Па­га­дзі­це­ся, па ця­пе­раш­нім не­спа­кой­ным ча­се, ка­лі мед­ыкі аб­вяс­ці­лі ажно чац­вёр­тую хва­лю ка­ра­на­ві­ру­су, ка­лі ў гра­мад­стве ха­пае ня­пэў­нас­ ці, а ча­сам і дэп­рэ­сіў­на­га на­строю (хо­ча хто­сь­ці тое пры­зна­ваць ці не хо­ ча), — саб­раць по­ўную вя­лі­кую за­лу Бел­дзяр­жа­фі­лар­мо­ніі на пэў­ны пра­ ект зу­сім ня­прос­та. Пуб­лі­ка га­ран­та­ва­на ідзе або на што­сь­ці не­звы­чай­нае і не­ве­ра­год­нае (адзін­ка­вы па­каз, су­пер­зор­ныя вы­ка­наў­цы, рас­кру­ча­ныя ка­лек­ты­вы), або та­ды, ка­лі да­клад­на ве­дае: пра­гра­ма імпа­нуе, уз­ро­вень ува­саб­лен­ня бу­ дзе ве­ль­мі год­ны. Та­кі ўступ спат­рэ­біў­ся мне, каб рас­па­вес­ці аб пра­гра­ме, пры­све­ча­най 90-год­дзю вя­до­ма­га рас­ійска­га кам­па­зі­та­ра Мі­ка­эла Та­ры­ вер­дзі­ева, якую на­пры­кан­цы ве­рас­ня прэ­зен­та­ва­ла «Му­зыч­ная гас­цёў­ ня» пі­яніс­ткі Тац­ця­ны Стар­чан­ка («Гас­цёў­ня» — ка­лек­тыў Бел­дзяр­жфі­ лар­мо­ніі). Сак­рэ­ты по­с пе­ху Па­спя­хо­васць пра­ектаў Стар­чан­ка мае не­каль­кі ві­да­воч­ных і пры­ха­ва­ных пры­чын. У яе «Гас­цёў­ ні» ня­ма вя­лі­ка­га (і штуч­на раз­дзьму­та­га) шта­ту. То­ль­кі яна, пі­яніс­тка і ад­на­ча­со­ва вя­ду­чая пра­ грам. Ёсць яшчэ і ды­рэк­тар­ка. Тац­ця­на за­пра­шае для ўдзе­лу ў пра­ектах ка­лек­ты­вы фі­лар­мо­ніі, са­ліс­таў Опер­на­га і Му­зыч­на­га — усе ад­гу­ка­юцца з за­да­ва­ль­нен­нем. Ду­маю, пуб­лі­цы імпа­нуе, што пра­гра­мы не «пра­кат­ва­юцца» і не па­ўта­ра­юцца, а кож­ны раз ад­мет­ныя. Пры­чым раз­лі­ча­ны не то­ль­кі на не­вя­ лі­кае ко­ла спе­цы­яліс­таў (эстэ­таў, знаў­цаў, хоць і на іх так­са­ма), але ў пер­шую чар­гу на інтэ­лі­ген­т­ ную пуб­лі­ку, якая хо­ча быць му­зыч­най ад­ука­ва­ най і да­свед­ча­най. Та­му па­бу­до­ва пра­грам, ка­лі пі­яніс­тка яшчэ і тлу­ма­чыць, рас­па­вя­дае, ка­мен­ туе — тво­ры, бі­ягра­фіі, ака­ліч­нас­ці ўзнік­нен­няў опу­саў, — най­лепш ад­па­вя­дае на­шай му­зыч­най сі­ту­ацыі і за­пат­ра­ба­ван­ням слу­ха­чоў. «Мастацтва» № 10 (463)

Па­пу­ляр­на, але інтэ­лі­ген­тна; да­ступ­на, але не спрош­ча­на — ду­маю, ме­на­ві­та та­кая атмас­фе­ ра пры­ваб­лі­вае слу­ха­чоў на кан­цэр­ты Тац­ця­ны Стар­чан­ка. У «Му­зыч­най гас­цёў­ні» ёсць свая пуб­лі­ка, існуе пэў­нае ко­ла пры­хі­ль­ні­каў, але важ­на, што тое ко­ла па­шы­ра­ецца. За кошт пра­ектаў но­вых і тра­ды­цый­ных («Но­вы год у фі­лар­мо­ніі», «На схі­ле ле­та» і інш.), але і за кошт та­го, што артыс­тка з за­да­ва­ль­нен­нем вы­сту­пае на роз­ных пля­цоў­ках, у аб­лас­ных га­ра­дах з пра­ гра­ма­мі інстру­мен­та­ль­ны­мі ці ва­ка­ль­на-інстру­ мен­та­ль­ны­мі. Бяс­спрэч­на: у пра­гра­мах Стар­чан­ка ўдзе­ль­ні­ча­ юць на­шы най­леп­шыя опер­ныя спе­ва­кі. На гэ­та так­са­ма шмат пры­чын. Яна ўмее імі за­хап­ляц­ца, ад­па­вед­на прэ­зен­та­ваць іх пуб­лі­цы. Але яна ўмее і пра­ца­ваць з ва­ка­ліс­та­мі. І з ма­ла­ды­міпер­спек­тыў­ны­мі, і з во­пыт­ны­мі, пра­па­ну­ючы ад­мет­ныя і не «за­спя­ва­ныя» опу­сы, пры­слу­хоў­ ва­ючы да іх па­жа­дан­няў і інта­рэ­саў. Я маг­ла б на­зваць не ад­но про­звіш­ча са­ліс­таў, якія па­сля

плён­на­га су­пра­цоў­ніц­тва з Тац­ця­най аказ­ва­лі­ся на­рэш­це вы­ка­наў­ца­мі зу­сім інша­га кштал­ту і ўзроў­ню. І за­ка­на­мер­на, інша­га ўзроў­ню пра­фе­ сій­на­га і гра­мад­ска­га пры­знан­ня. Маг­чы­ма, так вы­яўля­ецца чу­ласць да інды­ві­ду­аль­нас­ці, здо­ ль­насць зда­га­дац­ца і ад­чу­ваць якас­ці, сха­ва­ныя па­куль ад пуб­лі­кі і са­мо­га ва­ка­ліс­та. Бяз­меж­н ы ды­я па­зон Ся­род па­пя­рэд­ніх пра­грам Стар­чан­ка і мне асаб­лі­ва за­пом­ні­лі­ся дзве: тэ­атра­лі­за­ва­ны па­каз сла­ву­та­га са­ты­рыч­на­га тво­ра Дзміт­рыя Шас­ та­ко­ві­ча «Анты­фар­ма­ліс­тыч­ны ра­ёк» і пра­ект, пры­све­ча­ны вя­до­ма­му рас­ійска­му кам­па­зі­та­ру Іса­ку Швар­цу. Аб­едзве пра­гра­мы прэ­зен­та­ва­ лі­ся ў вя­лі­кай за­ле фі­лар­мо­ніі. Све­жы пра­ект, пры­све­ча­ны 90-год­дзю Мі­ка­эла Та­ры­вер­дзі­ева, зда­ецца, з гэ­та­га ж шэ­ра­гу. Ча­му? Ад­мет­ную пра­гра­му ма­ла пры­ду­маць, трэ­ба яе ўва­со­біць пра­ктыч­на. А для гэ­та­га мець... но­ты. Трэ­ба, каб

Музыка / Рэ­ц эн­з ія та­бе іх да­ве­ры­лі. Най­перш род­ныя кам­па­зі­та­ра, яго спад­чын­ні­кі. Яны па­він­ны быць пе­ра­ка­на­ныя (як гэ­та бы­ло з тво­ра­мі Швар­ца), што ўва­саб­лен­ не ака­жац­ца год­ным. Та­ры­вер­дзі­еў, яко­га пуб­лі­ка ве­дае най­перш як аўта­ра му­зы­кі да ку­ль­та­вых фі­ль­маў («Сям­нац­ цаць імгнен­няў вяс­ны», «Іро­нія лё­су, або З лёг­ кай па­рай!»), на­сам­рэч меў ве­лі­зар­ны жан­ра­вы ды­япа­зон. За ча­ты­ры дзе­ся­ці­год­дзі твор­ча­га жыц­ця ён на­пі­саў му­зы­ку да 132 (!) кі­на­фі­ль­маў, бо­льш за 100 пе­сень і ра­ман­саў, ча­ты­ры ба­ле­ты, пяць опер. Мож­на зга­даць ва­ка­ль­ныя цык­лы на вер­шы Ваз­ня­сен­ска­га, Ахма­ду­лі­най, Цвя­та­евай; ва­ка­ль­ныя тво­ры на тэк­сты Шэк­спі­ра і Па­стар­

І пес­н і, і опе­ра Пер­шая дзея пра­екта, што рас­па­ча­ла­ся фраг­ мен­та­мі з вя­до­мых фі­ль­маў, успры­ма­ла­ся і як са­ма­стой­ная каш­тоў­насць, і як раз­бег да па­ка­зу бо­льш маш­таб­ных форм. Гэ­та фар­тэ­пі­янныя со­ла са­мой пі­яніс­ткі («Сям­нац­цаць імгнен­няў вяс­ны»); кам­па­зі­цыі, ува­соб­ле­ныя Кла­сік-джаз-трыа («Ра­ ніш­няя ву­лі­ца») і Ансам­блем скры­па­чоў («Ме­ло­ дыя»), Ансам­блем са­ліс­таў («Ма­ле­нь­кі прынц», «Му­зы­ка на ва­дзе»). Усё атры­ма­ла­ся кра­на­ль­на, з гу­ка­вой эле­ган­тнас­цю і не­вы­каз­най пяш­чо­ тай, ка­лі ў тво­рах бо­льш за ўсё ва­біць ба­га­тая і раз­на­стай­ная ме­ло­ды­ка. Да та­кіх не­зас­лу­жа­на за­бы­тых шэ­дэў­раў ра­дас­на і ўсцеш­на вяр­тац­ца. Мо­на­опе­ру «Ча­кан­не. Ма­на­лог жан­чы­ны», на­пі­ са­ную Та­ры­вер­дзі­евым на сло­вы Раж­дзес­твен­ ска­га, вы­кон­ва­ла Тац­ця­на Трац­цяк. Як рас­па­вя­ла Стар­чан­ка, прэм’ера тво­ра ад­бы­ла­ся ў Бе­ла­ру­сі бо­льш за 10 га­доў та­му, «Му­зыч­ная гас­цёў­ня» ад ча­су опе­ру прэ­зен­туе. Сё­ле­та ад­быў­ся пер­шы па­ каз ме­на­ві­та ў су­пра­ва­джэн­ні інстру­мен­та­ль­на­га ансам­бля са­ліс­таў (ды­ры­жор Юрый Ка­ра­ва­еў). Зра­зу­ме­ла, тэ­ма жа­но­чай адзі­но­ты, не­па­ дзе­ле­ных па­чуц­цяў, по­шу­ку ка­ха­на­га, та­ко­га на­ту­раль­­на­га па­мкнен­ня да шчас­ця веч­ная, як са­мо мас­тац­тва. Пуб­лі­ка, ся­род якой тра­ды­цый­ на шмат ме­на­ві­та слу­ха­чак, шчы­ра і эма­цый­на ві­та­ла артыс­тку. Кан­ц эр­тная вер­сія

на­ка. Су­пра­цоў­ніц­тва з та­кі­мі тэ­атра­ль­ны­мі рэ­жы­сё­ра­мі, як Алег Яфрэ­маў, Юрый Лю­бі­маў, Марк За­ха­раў, Ба­рыс Па­кроў­скі. Гэ­та зна­чыць, «Лен­ком», Та­ган­ка, «Со­вре­мен­ник». А яшчэ бы­лі сім­фо­нія, тры кан­цэр­ты для арга­на, два — для скрып­кі з аркес­трам. Ці­ка­ва: пэў­ная час­тка му­зыч­най спад­чы­ны яшчэ зна­хо­дзіц­ца ў архі­ве кам­па­зі­та­ра. Так што кож­на­му інтэр­прэ­та­та­ру ёсць дзе раз­гар­нуц­ца і ёсць з ча­го вы­бі­раць. Пра маш­таб свед­чыць і тое, што кам­па­зі­тар з’яўляў­ся лаў­рэ­атам 18 між­на­род­ных прэ­мій, у тым лі­ку прэ­міі Аме­ры­кан­скай ака­дэ­міі му­зы­кі. Ён уз­на­ча­ль­ваў гі­ль­дыю кам­па­зі­та­раў кі­но Са­юза кі­не­ма­таг­ра­фіс­таў Рас­іі, быў мас­тац­кім кі­раў­ ні­ком да­бра­чын­най пра­гра­мы «Но­выя імё­ны». Маг­чы­ма, яшчэ бо­льш істот­ная за пры­кме­ты гра­мад­ска­га пры­знан­ня тая ака­ліч­насць, што ў 1960-я га­ды Та­ры­вер­дзі­еў ста­яў ля вы­то­каў плы­ні ў му­зы­цы, якую на­за­вуць трэ­цім кі­рун­кам (што бу­дзе вы­клі­кам, з ад­на­го бо­ку, ака­дэ­міз­му, а з дру­го­га — ма­са­вай ку­ль­ту­ры).

Дру­гая дзея змяс­ці­ла прэм’еру — му­зыч­ны спек­такль «Ка­роль-алень» (па­вод­ле каз­кі Кар­ла Го­цы). Стар­чан­ка ма­ры­ла пра та­кую прэм’еру шмат га­доў. Але... ідэю не так про­ста ажыц­ця­ віць, ка­лі ня­ма парт­ый для асоб­ных вы­ка­наў­цаў, ня­ма вы­да­дзе­ных нот — па сут­нас­ці, ні­чо­га, на чым рэ­аль­на па­бу­да­ваць па­каз! У вы­ні­ку нот­ны ма­тэ­ры­ял прад­ста­ві­ла вы­ка­наў­цам уда­ва кам­ па­зі­та­ра і за­ха­ва­ль­ні­ца яго архі­ва. Па­га­джу­ся, у му­зы­ку Та­ры­вер­дзі­ева, якая гу­ча­ла ў фі­ль­ме «Ка­роль-алень» і зра­бі­ла­ся яе асно­ вай, не­маг­чы­ма не за­ка­хац­ца. Бо­льш як па­ўста­ год­дзя та­му, у 1969-м вы­йшла стуж­ка рэ­жы­сё­ра Па­ўла Арсе­на­ва, дзе ў га­лоў­ных ро­лях зды­ма­ лі­ся Юрый Якаў­леў (ка­роль Дэ­ра­ма), Ва­лян­ці­на Ма­ля­ві­на (Анжэ­ла), Сяр­гей Юрскі (Тар­тал­ля). У кар­ці­не гра­лі Алег Та­ба­коў, Алег Яфрэ­маў, Але­на Са­ла­вей — ка­ра­цей, су­цэ­ль­ны зор­ны рос­сып! Ду­маю, гле­да­чы ста­ла­га ве­ку ішлі на ця­пе­раш­ ні па­каз у фі­лар­мо­нію як на сус­трэ­чу са сва­ёй ма­ла­дос­цю, з ты­мі сю­жэ­та­мі, ме­ло­ды­ямі, тво­ ра­мі, ка­лі ярка­га і та­ле­на­ві­та­га сто­ль­кі, што яго не­маг­чы­ма аха­піць, уба­чыць і па­чуць. Кан­цэр­тны па­каз «Ка­ра­ля» пры­емна здзі­віў. Ві­да­воч­на, фі­льм і пра­цяг­ласць фі­лар­ма­ніч­на­га ад­дзя­лен­ня не то­есныя. Тым не менш кан­цэр­ тная вер­сія змяс­ці­ла ўсю парт­ыту­ру Та­ры­вер­ дзі­ева. Як жанр та­кі па­каз пры­ваб­ны дэ­мак­ра­ тыч­нас­цю і тым, што не па­тра­буе агром­ніс­тых укла­дан­няў. Тут ня­ма шы­коў­ных дэ­ка­ра­цый,

27

ві­дэ­аэ­фек­таў. То­ль­кі аркестр, да­клад­ней, ансамбль са­ліс­таў (пад кі­раў­ніц­твам ды­ры­жо­ ра Юрыя Ка­ра­ва­ева). Дзяр­жаў­ны ка­мер­ны хор пад кі­раў­ніц­твам На­тал­лі Мі­хай­ла­вай па­ўстае ў роз­ных аб­ліч­чах: сэ­рэн­дып­скія пры­га­жу­ні, што пры­хо­дзяць у ка­ра­леў­скі па­лац на агле­дзі­ны, вяш­ча­ль­ні­кі, ахо­ва (з яе да­сціп­ны­мі і за­ўжды акту­аль­ны­мі спе­ва­мі пра ня­бач­ных во­ра­гаў). У да­дзе­ным вы­пад­ку прад­ума­насць і асэн­са­ва­ насць па­во­дзін ге­ро­яў на­ра­джа­ла­ся і ад рэ­жы­ сё­ра Івана Да­вы­дзен­кі (ён пра­ца­ваў з хо­рам і са­ліс­та­мі), і ад рас­ка­ва­нас­ці і эма­цый­най гнут­ кас­ці вы­ка­наў­цаў. Аб­ая­ль­най па­ўста­ва­ла Анжэ­ла (Во­ль­га Ма­лі­ноў­ская). Кра­на­ль­ным і да­сціп­ным успры­маў­ся лі­рыч­ны ду­эт ге­ра­іні і ка­ра­ля Дэ­ра­ ма (Аляк­сандр Гон­ца). Па му­зы­цы ду­эт ні­бы­та з ХVIII ста­год­дзя з ха­рак­тэр­ны­мі гу­ка­мі кла­ве­сі­ на, а па тэк­стах — зу­сім су­час­ны. І та­ды вы­ні­кае: гэ­та по­гляд на ге­ро­яў Кар­ла Го­цы са ста­год­дзя ХХ, а мо і ХХІ. Па­ко­ль­кі Дэ­ра­ма і яго пер­шы мі­ністр, ня­год­нік Тар­тал­ля, у ад­па­вед­нас­ці з сю­жэ­там мя­ня­юцца на пра­ця­гу спек­так­ля це­ла­мі (а так­са­ма го­ла­сам і ду­шой), парт­ыі ка­ра­ля і мі­ніс­тра да­ве­ры­лі ад­на­му вы­ка­наў­цу. Ад­роз­ніць дзей­ных асоб да­па­ма­га­юць дэ­та­лі адзен­ня (тая ж мас­ка), інта­ на­цыі, ад­цен­ні го­ла­су. На маю дум­ку, Аляк­сандр Гон­ца да­стат­ко­ва пе­ра­ка­наў­ча спра­віў­ся са сва­ёй за­да­чай. Ну а ў Андрэя Клі­по, які вя­до­мы на­вед­ва­ль­ні­кам Опер­на­га ў якас­ці вы­ка­наў­цы ха­рак­тар­ных і ка­ме­дый­ных парт­ый, ака­за­ла­ся ажно тры ро­лі! І так­са­ма ад­мет­ныя. Не­ча­ка­ным па­ўстаў артыст Алег Ві­няр­скі, які ўва­саб­ляў дзве ро­лі — Вя­ду­ча­га і Ча­раў­ні­ка. Алег час­та ўдзе­ль­ні­чае ў пра­ектах Стар­чан­ка, і гля­дач пры­звы­ча­іўся да яго ўзнёс­ла-вы­са­ка­ род­най інта­на­цыі чы­та­ль­ні­ка. А тут існа­ван­не на мя­жы эма­цый­нас­ці, з амаль вар’яцкім аге­нь­ чы­кам у ва­чах. Пра­ўда, пра­цэс ча­раў­ніц­тва і за­клі­нан­няў, пе­ра­ўтва­рэн­ня лю­дзей у жы­вёл, ад­на­го ча­ла­ве­ка ў інша­га — спра­ва скла­да­ная, энер­ге­тыч­на ёміс­тая. Та­му Ча­раў­нік пе­ра­кон­ ваў ме­на­ві­та экс­прэ­сіў­нас­цю, а стыль па­во­дзін свед­чыў пра здо­ль­нас­ці, пра якія, маг­чы­ма, не зда­гад­ва­ецца і сам артыст. Ці­ка­вы штрых. Да­ўні фі­льм «Ка­роль-алень» меў ад­кры­ты і кры­ху ме­лан­ха­ліч­ны фі­нал: бы­ло не зра­зу­ме­ла, ці да­ча­ка­ла­ся Анжэ­ла ка­ха­на­га, які праз ка­вар­ства Тар­тал­лі пе­ра­тва­рыў­ся ў але­ня, або аб­одва яны асу­джа­ныя на веч­ную адзі­но­ту. Ця­пе­раш­няя вер­сія ства­ра­ла­ся ў іншы час, ка­лі на­строй гра­мад­ства інак­шы, не та­кі пэў­ны і апты­міс­тыч­ны. Та­му вы­ра­шы­лі з да­па­мо­гай ча­раў­ніц­тва ка­ха­ных уз’яднаць. Вя­до­ма, што хэ­пі-энд до­рыць пуб­лі­цы апты­мізм. Ка­хан­не ж пе­ра­ма­гае ўсе пе­ра­шко­ды! Ці не?.. Уво­гу­ле ве­ча­ры­на, пры­све­ча­ная 90-год­дзю Та­ры­вер­дзі­ева, ака­за­ла­ся пра­ектам надзі­ва ўда­ лым. Та­му за­ста­ецца ча­каць, якія но­выя пра­екты на пра­ця­гу бя­гу­ча­га се­зо­на пра­па­нуе «Му­зыч­ ная гас­цёў­ня».

кастрычнік, 2021

28

М у ­з ы к­ а / Ку­л ь­т у р ­н ы пласт

Ба­ле­ры­на і раз­вед­чык Ва­е нныя гіс­т о­рыі Ба­сі Кар­пі ­ла ­вай і Ана­т о­ля Ка­лан ­д зён­ка Во­ль­га Бры­лон

Час ня­ўмо­ль­на ля­ціць на­пе­рад і бяз­лі­тас­на сці­рае з па­мя­ці фак­ты, падзеі, імё­ны… Зда­ва­ла­ся, то­ль­кі ўчо­ра ге­роі мно­гіх ма­іх ра­дыё­праг­рам бы­лі жы­выя і зда­ро­выя, ім мож­на бы­ло па­прос­ту па­тэ­ле­фа­на­ваць, пры­ехаць на за­піс інтрэв’ю ці, на­адва­рот, за­пра­сіць на эфір у сту­дыю До­ма ра­дыё, што­сь­ці ўдак­лад­ніць, пе­ра­пы­таць. А ця­пер іх ужо да­ўно ня­ма на све­це. Яно і ня­дзіў­на, бо ім бы­ло б сто ці на­ват бо­льш га­доў!

Л

ю­дзі ва­енна­га і да­ва­енна­га па­ка­лен­ня, з пер­шых кро­каў у пра­фе­сіі, яны на­заў­сё­ды звя­за­лі свой лёс з мас­тац­твам і шмат зве­да­лі на сва­ім ве­ку. На шчас­це, дзя­ку­ючы пра­цы на Бе­ла­рус­кім ра­дыё мне ўда­ло­ся сво­еча­со­ва за­пі­саць успа­мі­ны мно­гіх ве­тэ­ра­наў сцэ­ны, вя­до­мых бе­ла­рус­кіх артыс­таў і му­зыч­ных дзея­чаў. Асаб­лі­ва шчым­лі­вы­мі і не­за­быў­ны­мі бы­лі апо­ ве­ды пра іх вы­ступ­лен­ні ў ва­енны час. Пе­ра­бі­ра­ючы свой вя­лі­кі хат­ні архіў, я знай­шла цал­кам за­бы­ты сцэ­на­рый пра­гра­мы «Бе­ла­рус­кія артыс­ты на шля­ хах вай­ны», якая вы­хо­дзі­ла ў эфір у маі 1995 го­да, на­пя­рэ­дад­ні 50-год­дзя Вя­лі­кай Пе­ра­мо­гі. Ге­ро­ямі той пра­гра­мы ака­за­лі­ся зор­ка айчын­най ба­лет­най сцэ­ны, за­слу­жа­ ная артыс­тка БССР Ба­ся Кар­пі­ла­ва (20.03.1921 — 22.04.2013) і вя­до­мы му­ зы­кант, пед­агог і гра­мад­скі дзеяч, бы­лі ды­рэк­тар Бел­дзяр­жфі­лар­мо­ніі і Мін­ ска­га му­зыч­на­га ву­чы­ліш­ча Ана­толь Ка­лан­дзё­нак (30.09.1923 — 23.11.2007). Іх успа­мі­ны, што пра­гу­ча­лі ў эфі­ры бо­льш як чвэрць ста­год­дзя та­му на­зад, ні­ко­лі не дру­ка­ва­лі­ся. Ду­ма­ецца, праз та­кі знач­ны ад­ме­жак ча­су вар­та пра іх на­га­даць. *** Ба­ся Кар­пі­ла­ва ў 1939 го­дзе скон­чы­ла Мас­коў­скае ха­рэ­агра­фіч­нае ву­чы­ ліш­ча і ста­ла са­ліс­ткай ба­ле­та Му­зыч­на­га тэ­атра імя Не­мі­ро­ві­ча-Да­нчан­кі. Ад­нак вай­на пе­ра­пы­ні­ла яе кар’еру ў ста­лі­цы…

— Ка­лі па­ча­ла­ся вай­на, нас пе­ра­паў­ня­лі моц­ныя па­тры­ятыч­ныя па­чуц­ ці, — уз­гад­ва­ла Ба­ся Зі­ноў­еўна. — Я эва­ку­ява­ла­ся ў Ба­ку, свой род­ны го­рад, і вы­ра­шы­ла, што ўсё-та­кі маё мес­ца ся­род ва­енных, каб я маг­ла пры­нес­ці якую-не­будзь ка­рысць. І я па­йшла ў ансамбль Кас­пій­скай ва­еннай фла­ты­ліі. Доб­ра­ахвот­на па­йшла. Мне споў­ні­ла­ся 20 га­доў. І на тры з па­ло­вай га­ды я звя­за­ла свой лёс з гэ­тым ансам­блем. У нас быў ве­ль­мі доб­ры ка­лек­тыў. Усе бы­лі вай­скоў­цы, пры­зва­ныя, з ад­ука­ цы­яй. Не­ка­то­рыя на­ват скон­чы­лі кан­сер­ва­то­рыі, не­ка­то­рыя — ву­чы­ліш­чы. Ка­ лек­тыў саб­раў­ся ве­ль­мі моц­ны, і на­мі га­на­ры­ла­ся ка­ман­да­ван­не Кас­пій­скай ва­еннай фла­ты­ліі. Мой унё­сак, вя­до­ма, вы­гля­даў ве­ль­мі сціп­лым у па­ра­ўнан­ ні з ты­мі жан­чы­на­мі, якія вы­но­сі­лі па­ра­не­ных з поля бою ці ўво­гу­ле ва­ява­лі на пе­рад­авых па­зі­цы­ях. Мы не бы­лі на са­мых пе­рад­авых, шмат ездзі­лі па фран­тах. Аб­слу­гоў­ва­лі не то­ль­кі ва­енна-мар­скія і лёт­ныя час­ці, але і ве­ль­мі час­та пя­хо­ту, шпі­та­лі. Зня­сі­ль­ва­ючая пра­ца. Але та­ды та­кую цяж­кую, зня­сі­ль­ва­ючую пра­цу ра­бі­лі ўсе — і тыя, хто быў на вай­не, і тыя, хто зна­хо­дзіў­ся ў ты­ле. Па­ўта­ру­ся, мы шмат ездзі­лі, ад­нак бы­ва­лі і на ста­цы­яна­ры, рых­та­ва­лі пра­гра­му. Пе­рад на­мі па­ўста­ва­ла аб­авяз­ко­вая за­да­ча: мы па­він­ны бы­лі зра­біць ча­ты­ры пра­гра­мы ў год. Я аб’ездзі­ла ўсю За­каў­каз­скую акру­гу, бы­ла і на пе­рад­авых па­зі­цы­ях, і на Та­ман­скай ка­се. Цэ­лы ме­сяц мы там жы­лі ў зям­лян­ках. І ўвесь ме­сяц я не спа­ла. Ся­дзе­ла, та­му што бам­бі­лі, і мне зда­ва­ла­ся, што сто­ле­вая бэ­ль­ка зям­лян­кі мя­не пры­ду­шыць. Бы­ло ве­ль­мі страш­на, і цэ­лы ме­сяц я не маг­ла спаць. «Мастацтва» № 10 (463)

М у­з ы­к а / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст

29

1. Бася Карпілава ў нумары «Фрыц і Таня».

2. На фронт.

3. З генералам Мікалаем Токаравым. Вясна 1943 года.

4. Узнагародны ліст.

5. Анатоль Каландзёнак.

6. На рэпетыцыі з флейтыстам Якавам Гелерам. Фота з архіва Вялікага тэатра Беларусі і асабістага архіва Якава Гелера.

А з ра­ні­цы па­чы­на­лі­ся кан­цэр­ты — па тры, ча­ты­ры, пяць у дзень. Тан­ца­ва­ла я так­са­ма па ча­ты­ры-пяць ну­ма­роў за кан­цэрт. Ве­ль­мі шмат! Сцэ­ніч­ных пля­цо­ вак не бы­ло. Рас­клад­ва­лі бры­зент і на ім тан­ца­ва­лі, про­ста на зям­лі. Ні­якай кла­сі­кі, вя­до­ма, я тры з па­ло­вай га­ды не ба­чы­ла. Ні ба­лет­ных туф­ляў, ні­чо­га. І не за­йма­ла­ся аб­са­лют­на. Тан­ца­ва­ла то­ль­кі ўсе­маг­чы­мыя ха­рак­тар­ныя тан­ цы — га­лоў­ным чы­нам чыр­ва­наф­лоц­кія. І на­ват стэп! Мо­жа­це са­бе ўя­віць мя­не як вы­ка­наў­цу аме­ры­кан­скай ча­чот­кі?! Аб’ездзі­ла я, ці, як ка­жуць ма­ра­кі, «аб­ха­дзі­ла» Кас­пій уз­доўж і ўпо­пе­рак — на ва­енных ка­раб­лях, вя­до­ма. Вось, на­прык­лад, цэ­лы ме­сяц мы бы­лі пры­пі­са­ ныя да ка­раб­ля на Кас­пій­скім рэ­йдзе. Там, якраз у дэ­ль­це Вол­гі, ішлі гру­жа­ ныя бар­жы з на­фтай. На­ту­ра­ль­на, не­мцы бам­бі­лі, ве­да­ючы, што ідзе на­фта па Вол­зе. І ка­раб­лі, якія ста­ялі на гэ­тым рэ­йдзе, ад­бі­ва­лі ата­кі. Мы бы­лі на гэ­тых ка­раб­лях. Па тры-ча­ты­ры разы за ноч бы­ва­лі па­вет­ра­ныя тры­во­гі, уяў­ля­еце? Нас, жан­чын, ад­ра­зу ж за­драй­ва­лі ў лю­ках, і мы там ся­дзе­лі, як у жа­лез­най тру­не, а на­ўкол усё гру­ка­та­ла. Гэ­та бы­ло са­мае страш­нае, што я пе­ра­жы­ла. А з ра­ні­цы мы вы­язджа­лі, ся­да­лі на ка­та­ры. У лю­бое над­вор’е, на­ват у шторм, мы пад­ыхо­дзі­лі да ка­раб­лёў, уз­ні­ма­лі­ся па тра­пе… Трап быў зроб­ле­ны з вя­ роў­кі, мат­ля­ла нас жу­дас­на на гэ­тым ма­ле­нь­кім ка­та­роч­ку. Ад­ной­чы я ўсё-та­кі ўпа­ла ў ва­ду. Пра­сла­ві­ла­ся на ўсю Кас­пій­скую фла­ты­лію! Пла­ваць я не ўме­ла, ста­ла пра­ца­ваць ру­ка­мі і на­га­мі — і вы­плы­ла. Але ка­лі ўжо вы­плы­ла, хто­сь­ці по­бач са мной так­са­ма ўпаў у ва­ду. Гэ­та быў ма­рак, які ста­яў на вах­це. Ён мя­не ха­цеў вы­ра­та­ваць, але за гэ­та па­пла­ціў­ся — атры­маў 10 су­так гаў­птвах­ты, бо па­кі­нуў він­тоў­ку на сва­ім па­сту і сам пост так­са­ма па­кі­нуў. Ну, ка­ра­цей, вы­цяг­ ну­лі мя­не з ва­ды. Кан­цэрт усё-та­кі ад­быў­ся. Ду­ма­лі, што я не бу­ду тан­ца­ваць, і ка­лі я вы­йшла з пер­шым тан­цам, дык мя­не сус­трэ­лі гро­мам апла­дыс­мен­таў. Вось так я «пра­сла­ві­ла­ся». Усе ўжо ве­да­лі, ка­лі мы не­ку­ды на ка­ра­бель пры­ язджа­лі, і ка­за­лі: «А, гэ­та тая са­мая ба­ле­ры­на, якая ўпа­ла ў ва­ду?» Па­мя­таю, як ад­ной­чы па­чаў­ся артаб­стрэл, але мы пра­цяг­ва­лі кан­цэрт. У мя­не ёсць ве­ль­мі ці­ка­вы фо­та­зды­мак… Зям­ля, па­кры­тая бры­зен­там, і на ім ся­дзяць на­шы му­зы­кан­ты-чыр­ва­наф­лот­цы. А по­бач ста­яць бай­цы, ка­ман­дзі­ры і гля­ дзяць. У нас быў ве­ль­мі ці­ка­вы ну­мар — «Фрыц і Та­ня». Фрыц спа­чат­ку браў Та­ню у па­лон, але яна ака­за­ла­ся не про­мах: за­тан­цоў­ва­ла яго і по­тым у рэ­ шце рэшт ад­бі­ра­ла ў яго аўта­мат і вя­ла ў па­лон. І ён ішоў, пад­няў­шы ру­кі. І ка­ лі па­каз­ваю гэ­ты фо­та­зды­мак, я ка­жу: «Вы не гля­дзі­це на мя­не, вы гля­дзі­це на тва­ры бай­цоў!» Раз­уме­еце, дзе­ля гэ­та­га вар­та бы­ло мно­гім ахвя­ра­ваць! Та­му што, ве­да­еце, та­кая бы­ла ў іх ра­дасць, усмеш­ка на тва­рах! Яны пе­ра­жы­ ва­лі раз­ам з на­мі. Гэ­та бы­ло ве­ль­мі пры­емна, ве­ль­мі! У ве­рас­ні 1944 го­да во­ляю лё­су Ба­ся Кар­пі­ла­ва тра­пі­ла ў вы­зва­ле­ны Мінск і па­ча­ла пра­ца­ваць у ба­ле­це Вя­лі­ка­га тэ­атра БССР. За ка­рот­кі час здо­ле­ла стаць ад­ной з вя­ду­чых ба­ле­рын і вы­ка­на­ла шмат га­лоў­ных парт­ый на гэ­тай сцэ­не, зра­бі­ла­ся сап­раў­днай лю­бі­мі­цай гле­да­чоў. Але ў яе па­мя­ці па-ра­ней­ ша­му за­ста­ва­лі­ся тва­ры бай­цоў, што гля­дзе­лі ў яе вы­ка­нан­ні ну­мар «Фрыц і Та­ня». Іх, тых не­вя­до­мых сал­да­ці­каў, да апош­ніх сва­іх дзён яна лі­чы­ла са­ мы­мі ўдзяч­ны­мі сва­імі па­клон­ні­ка­мі. Сё­ле­та Ба­сі Кар­пі­ла­вай споў­ні­ла­ся б 100 га­доў!..

*** Ана­то­ля Ка­лан­дзён­ка па­мя­та­юць мно­гія му­зы­кан­ты ста­ла­га ве­ку. Ён быў ве­ль­мі энер­гіч­ным кі­раў­ні­ком і гра­мад­скім дзея­чам, на пра­ця­гу 10 га­доў — з 1959 па 1969 — уз­на­ча­ль­ваў Бе­ла­рус­кую дзяр­жаў­ную фі­лар­мо­нію, по­тым пра­ца­ваў кі­раў­ні­ком Упраў­лен­ня па спра­вах мас­тац­тваў Мі­ніс­тэр­ства ку­ль­ту­ ры Бе­ла­ру­сі, быў ды­рэк­та­рам Мін­скай му­зыч­най ву­чэ­ль­ні. Яго на­ма­ган­ня­мі ства­ра­лі­ся та­кія зна­ка­выя ка­лек­ты­вы, як Дзяр­жаў­ны ка­мер­ны аркестр Бе­ла­ ру­сі, ансам­блі «Пес­ня­ры», «Ча­раў­ні­цы» і «Ха­рош­кі», уз­во­дзіў­ся но­вы бу­ды­ нак Бел­дзяр­жфі­лар­мо­ніі, дзе не­ўза­ба­ве за­гу­чаў кан­цэр­тны арган. Апош­нія дзе­ся­ці­год­дзі жыц­ця Ана­то­ля Ка­лан­дзён­ка звя­за­ны з вы­клад­чыц­кай пра­цай. Ён вы­ха­ваў дзя­сят­кі вуч­няў, якія да­гэ­туль па­спя­хо­ва пра­цяг­ва­юць раз­ві­ваць тра­ды­цыі бе­ла­рус­кай флей­та­вай шко­лы па ўсім све­це.

— 21 чэр­ве­ня 1941 го­да я па­чаў пра­ца­ваць у аркес­тры цыр­ка, — рас­каз­ваў Ана­толь Ка­лан­дзё­нак. — Якраз бы­ло ад­крыц­цё се­зо­на. Але па­ча­ла­ся вай­на. Сту­дэн­ты і пед­аго­гі кан­сер­ва­то­рыі арга­ні­за­ва­лі­ся ў атрад са­ма­аба­ро­ны, які ўзна­ча­ліў пра­фе­сар Мі­ха­іл Бер­гер. У скла­дзе гэ­та­га атра­да я зна­хо­дзіў­ся на аэ­рад­ро­ме ў Ло­шы­цы, але ў адзін дзень гэ­ты аэ­рад­ром раз­ам з дзя­сят­ка­мі са­ма­лё­таў быў зніш­ча­ны фа­шыс­та­мі. Для мя­не па­ча­ло­ся но­вае жыц­цё. Я вяр­нуў­ся на сваю ра­дзі­му ў мяс­тэч­ка Мсціж Ба­ры­саў­ска­га ра­ёна ка­ля воз­ера Па­лік, у бу­ду­чай ба­зе парт­ызан­ска­ га ру­ху. Стаў су­вяз­ным парт­ызан­ска­га атра­да «Бу­ра­вес­нік». Усёй сям’ёй мы па­йшлі ў парт­ызан­скі атрад, бо да­ве­да­лі­ся, што ў Мсціж едуць кар­ні­кі, каб зніш­чыць чле­наў парт­ызан­ска­га ру­ху. І ў пер­шы ж дзень у гэ­тым мяс­тэч­ку быў спа­ле­ны наш дом, уся ма­ёмасць раз­ра­ба­ва­ная і на­ла­джа­ная за­са­да — каб арыш­та­ваць чле­наў на­шай сям’і. Мсціж пад­час вай­ны не адзін раз га­рэў, га­рэ­лі зям­лян­кі, бы­лі зніш­ча­ны со­тні лю­дзей — на­шых сва­якоў, але мы пра­ цяг­ва­лі ба­ра­ць­бу. кастрычнік, 2021

30

М у ­з ы к­ а / Ку­л ь­т у р ­н ы пласт Кос­ця з Каў­ро­ва. Бе­лы і Кос­ця. Кос­ця быў пра­фе­сій­ным ба­яніс­там. У вы­ні­ ку ра­нен­ня яму ампу­та­ва­лі ле­вую ру­ку. І вось ён іграў пра­вай, а я па­дабраў акам­па­не­мент і іграў ле­вай на тым жа ба­яне. Мы раз’язджа­лі па вёс­ках, ігра­лі пес­ні. Мне асаб­лі­ва за­пом­ні­ла­ся ад­на, якую пе­лі ўсе парт­ыза­ны Мін­скай воб­ лас­ці. Яе са­чы­ніў ка­ман­дзір атра­да Пётр Іва­на­віч Іва­нен­ка: Сквозь ле­са гус­тые, топ­кие ле­са Шёл от­ряд ли­хо­го, шёл гро­мить вра­га. Шёл он днём и но­чью В бу­ре и в огне. Впе­ре­ди раз­вед­чик на ли­хом ко­не. (Ці­ка­ва, што тэ­му гэ­тай пес­ні Ана­толь Ка­лан­дзё­нак пад­ка­заў кам­па­зі­та­ ру Яўге­ну Гле­ба­ву, і яна ста­ла ад­ной з га­лоў­ных тэм яго 1-й сім­фо­ніі, якая атры­ма­ла на­зву «Парт­ызан­ская». Гэ­ты твор, на­пі­са­ны ў 1958 го­дзе, зна­ка­мі­ты кам­па­зі­тар пры­свя­ціў Ана­то­лю Ка­лан­дзён­ку. — В.Б.). Гэ­ту пес­ню за­ўсё­ды го­ ра­ча пры­ма­ла на­се­ль­ніц­тва. Ве­ль­мі пад­аба­ла­ся лю­дзям і пес­ня «Рас­ки­ну­лось мо­ре ши­ро­ко» і шмат іншых. Вось вы спы­та­лі ў мя­не на­конт та­го, ці пра­ўда, што я быў ле­ген­дар­ным раз­вед­ чы­кам з мя­нуш­кай «Бе­лая шап­ка» і што за маю га­ла­ву да­ва­лі вя­лі­кія гро­шы. Так, сап­раў­ды, бы­ла ў мя­не бе­лая шап­ка, якую ве­да­лі мно­гія, і пар­т­ы­зан­ская чыр­во­ная стуж­ка праз яе. Я з гэ­тай шап­кай ні зі­мой, ні ле­там не рас­ста­ваў­ся. Гэ­та бы­ла та­кая ты­по­вая парт­ызан­ская фор­ма. Ле­ген­ды роз­ныя бы­ва­юць, ка­ неш­не. Але, пры­нам­сі, на­ша раз­вед­гру­ па парт­ызан­скай бры­га­ды, у скла­дзе якой бы­ло 45 ча­ла­век, да­стаў­ля­ла шмат не­пры­емнас­цей фа­шыс­там… Ра­нен­не ў ру­ку ў мя­не ака­за­ла­ся цяж­ кае. Бы­лі па­шко­джа­ны два не­рвы і су­ха­жыл­лі. Зда­ва­ла­ся, та­кія траў­мы на­чыс­та па­збаў­ля­юць мя­не пра­фе­сіі флей­тыс­та. Але я пад­умаў: ка­лі Ма­рэ­сь­ еў здо­леў кі­ра­ваць са­ма­лё­там без ног, дык ча­му я не зма­гу ава­ло­даць флей­ тай? На­ступ­ствы ра­нен­ня бы­лі ве­ль­ мі не­пры­емныя. Бо­льш за сем га­доў у мя­не быў астэ­амі­эліт. Сем га­доў з ру­кі

У ве­рас­ні 1941 го­да на­ша парт­ызан­ская бры­га­да ад лі­ніі фрон­ту мар­шам пры­йшла на но­вую парт­ызан­скую ба­зу Чэр­ве­ньс­ка­га і Пу­ха­віц­ка­га ра­ёнаў. Тут па­ча­ла­ся мая асноў­ная парт­ызан­ская ба­ра­ць­ба ў якас­ці раз­вед­чы­ка 1-й Мін­скай парт­ызан­скай бры­га­ды. Мне ве­ль­мі хо­чац­ца зга­даць лю­дзей, якія бы­лі по­бач са мной у тыя га­ды. Гэ­та, на­прык­лад, парт­ызан­ская сям’я Мар­коў­скіх. Сам Мар­коў­скі з доч­ка­мі Іры­най і Ла­ры­сай у жніў­ні 1942 го­да зна­хо­дзіў­ся ў на­шым парт­ызан­скім атра­дзе пры шта­бе бры­га­ды. Яны да­гля­да­лі па­ра­не­ных парт­ыза­наў, у тым лі­ку мя­ не, пры­но­сі­лі квет­кі, уся­ля­лі ба­дзё­расць, надзею і ве­ру ў доб­рую бу­ду­чы­ню, у леп­шае жыц­цё. У 1936 го­дзе я ж па­чы­наў ву­чыц­ца ў Мар­коў­ска­га па цым­ба­лах (ці­ка­ва, што ў 1920-я ў кла­се цым­ба­лаў Сця­па­на Мар­коў­ска­га, удар­ні­ка па спе­цы­яль­нас­ці, ву­чыў­ся бу­ду­чы ле­ген­дар­ны цым­ба­ліст Іо­сіф Жы­но­віч. — В.Б.). Але мя­не ўпар­ та вы­лу­чы­лі на флей­ту, бо не бы­ло жа­да­ючых на ду­ха­выя інстру­мен­ты. І я вы­му­ша­ны быў за­кан­чваць ву­чы­ліш­ча, а по­тым і кан­сер­ва­то­рыю па флей­це, ха­ця на цым­ба­лах я граў з шас­ці га­доў! Ба­ць­ка мой быў вяс­ко­вым скры­па­чом, а ма­ці — ві­ялан­ча­ліс­ткай. І до­ма ў нас да вай­ны склаў­ся ся­мей­ны ансамбль. Мы аб­слу­гоў­ва­лі ўсе пі­янер­скія ла­ге­ры, удзе­ль­ні­ча­лі ў іншых кан­цэр­тах, вы­сту­па­лі ў Мін­ску. Ба­ць­ка мой у парт­ызан­ скім атра­дзе не рас­ста­ваў­ся са сва­ёй скры­пач­кай, у лю­бую во­ль­ную хві­лі­ну граў пес­ні, згад­ваў бы­лое. У атра­дзе на­шым саб­ра­ла­ся ня­ма­ла му­зы­кан­таў. Я граў у ду­эце па­ра­не­ных ба­яніс­таў: адзін быў па­ра­не­ны ў пра­вую ру­ку, дру­ гі — у ле­вую. Я быў «Бе­лы», та­кая ўзнік­ла ў мя­не мя­нуш­ка, а мой парт­нёр — «Мастацтва» № 10 (463)

вы­хо­дзі­лі кос­ткі з гно­ем. Але я з усмеш­кай вы­маў чар­го­вую кос­тку і пра­цяг­ ваў ра­біць пра­кты­ка­ван­ні для ру­кі. І да­сяг­нуў та­го, што не то­ль­кі па­спя­хо­ва за­ймаў­ся ў кан­сер­ва­то­рыі, але на­ват быў ка­пі­та­нам сту­дэн­цкай ва­лей­бо­ль­ най ка­ман­ды. Вось та­кая бы­ла пра­га да жыц­ця і імкнен­не да сва­ёй пра­фе­сіі. Я ха­чу то­ль­кі ад­на­го: каб ма­ім дзе­цям і ўну­кам ні­ко­лі не да­вя­ло­ся зве­даць та­го, праз што пра­йшло на­ша па­ка­лен­не…

Музыка / Аса­б іс­т ы ка­б і­н ет Дзміт­р ыя Пад­б я­р эз­с ка­г а

31

ці атры­ма­ецца доб­ра прад­аць аль­бом за кошт ад­ной то­ль­кі му­зы­кі: «Імё­ны, ты­ту­лы і гэ­так да­лей не зна­чаць роў­ным лі­кам ані­чо­га. Ро­лю вы­кон­вае то­ль­ кі на­ша му­зы­ка». То­ль­кі ўнут­ры кан­вер­та мож­на па­ба­чыць імя Джы­мі Пэй­ джа як прадзю­са­ра ды тэкст са­май сла­ву­тай пес­ні ў аль­бо­ме — «Stairway to Heaven». На пер­шай жа вок­лад­цы змеш­ча­на рэ­пра­дук­цыя кар­ці­ны з вы­явай ста­ро­га се­ля­ні­на, які цяг­не на спі­не звяз­ку гал­ля. У вы­ні­ку про­даж аль­бо­ма склаў бо­льш за 37 мі­ль­ёнаў ко­пій, што бы­ло са­мым ка­мер­цый­ным пра­ектам у гіс­то­рыі Led Zeppelin. Ён быў адзна­ча­ны мнос­твам най­вы­шэй­шых мес­цаў у шмат­лі­кіх рэ­йтын­гах, а ў 1988-м не­ка­ль­кі пе­сень з яго па­тра­пі­лі ў вы­да­дзе­ны ў СССР аль­бом «Лес­тни­ца на не­бе­са», за­га­лоў­ная пес­ня яко­га да гэ­та­га ча­су мае най­бо­ль­шыя ра­та­цыі му­зыч­ных тво­раў лю­бо­га жан­ру на аме­ры­кан­скіх ра­дыё­стан­цы­ях і з’яўля­ецца ад­ной з най­бо­льш вя­до­ мых кам­па­зі­цый у гіс­то­рыі му­зы­кі. Да­йшло на­ват да та­го, што ў мно­гіх му­зыч­ ных кра­мах све­ту, дзе прад­аюць гі­та­ры, ві­сяць аб’явы: «Вы­кон­ваць “Stairway to Heaven” ка­тэ­га­рыч­на за­ба­ра­ня­ецца». Змоў­кла со­ла…

Маў­клі­выя гас­тра­лё­ры

М

нос­тва раз­оў да­во­дзі­ла­ся чуць скеп­тыч­ныя вы­каз­ван­ ні што да ўзроў­ню на­шых вы­ка­наў­цаў рок-му­зы­кі, якас­ці іх му­зыч­най прад­укцыі, агу­ль­на­га па­ тэн­цы­ялу. Але, як ка­жуць, не бы­вае пра­ві­лаў без вы­клю­чэн­няў. Ле­тась шмат шу­му на­ра­бі­ла ў Еўро­пе гру­ па Super Besse. Сё­ле­та эста­фе­ту не­ча­ка­ных ад­крыц­цяў пад­ха­пі­ла ка­ман­да Molchat Doma (на­ціск на апош­няй лі­та­ры), якая 30 ве­рас­ня кан­ цэр­там у Мін­ску рас­па­ча­ла гран­ды­ёзны для бе­ла­рус­ка­га гур­та тур. Мяр­куй­це са­мі: ліс­та­пад-сне­жань — 25 кан­цэр­таў у Еўро­пе (на во­сем з іх квіт­кі ужо ця­пер прад­адзе­ны цал­кам), кра­са­вік-май — 26 кан­цэр­таў у ЗША (там ужо 3 аншла­га­выя). Тур скон­чыц­ца вы­ступ­лен­нем на фес­ты­ва­лі Primavera Sound у Бар­се­ло­не. Не­шта ні­чо­га пад­обна­га за шмат га­доў я і пры­га­даць не ў ста­не… Утво­ра­нае ў 2017-м трыа ўжо ў на­ступ­ным го­дзе вы­дае аль­бом «Эта­жи», які па вер­сіі бры­тан­скіх кры­ты­каў увай­шоў у 20 най­леп­шых вы­дан­няў па вы­ні­ ках го­да. У ліс­та­па­дзе 2019-га кам­па­нія Hugo Boss вы­ка­рыс­та­ла пес­ню гур­та «На дне» да вы­пус­ку но­вай ка­лек­цыі. Па­сля бы­лі вы­сту­пы на бер­лін­скім фес­ ты­ва­лі Pop-Kultur 2019 і Tallinn Music Week. І вось ця­пер — пра­цяг­лы тур па двух кан­ты­нен­тах. Ну і хто па­сля гэ­та­га бу­дзе сцвяр­джаць, што ў айчын­най па­пу­ляр­най му­зы­цы ні­чо­га ары­гі­на­ль­на­га ды све­жа­га ня­ма? Юбі­лей чац­вёр­та­га

П

ра­цяг­ва­ецца спіс сла­ву­тых плы­так сус­вет­ най рок-му­зы­кі, што ў гэ­тыя га­ды спраў­ля­ юць вы­дат­ныя юбі­леі. 8 ліс­та­па­да 1971 вы­ да­вец­тва Atlantic Records тыражавала чацвёрты па ліку альбом брытанскай каманды Led Zeppelin, які ўма­ца­ваў па­зі­цыі ка­лек­ты­ву як ад­на­го з лі­да­ раў сус­вет­най рок-му­зы­кі. Пры гэ­тым вы­дан­не кру­жэл­кі су­пра­ва­джа­ла­ся не­ка­ль­кі­мі ці не скан­да­ль­ны­мі сі­ту­ацы­ямі, што бы­ло на ру­ку прэ­се, якая на той час агу­лам ве­ль­мі не­пры­хі­ль­на ўспры­ма­ла тое, што ро­біць бры­тан­ская чац­вёр­ка. Асаб­лі­вас­цю ды­зай­ну вок­лад­кі бы­ло на­ступ­нае: на ёй ад­сут­ні­ча­лі на­зва ка­лек­ты­ву і на­зва аль­бо­ма, а так­са­ма вы­ ход­ныя да­ныя вы­даў­ца. Не бы­ло і про­звіш­чаў му­зы­кан­таў: іх за­мя­ні­лі ча­ты­ ры за­гад­ка­выя сім­ва­лы. Atlantic Records ка­тэ­га­рыч­на за­пра­тэс­та­ваў су­праць гэ­та­га, але гі­та­рыст Джы­мі Пэйдж па­тлу­ма­чыў, што ён вы­ра­шыў пра­ве­рыць,

Ч

ым да­лей, тым час­цей сы­хо­ дзяць з жыц­ця лю­дзі, якіх ве­ даў шмат га­доў, сус­тра­каў­ся з імі, гу­та­рыў, ба­віў час… 15 ве­рас­ня па­йшоў з жыц­ця вы­дат­ны ча­ла­век і му­зы­кант Ва­ле­рый Шчэ­ры­ца, з якім я па­зна­ёміў­ся яшчэ ў кан­цы 70-х мі­ну­ла­га ста­год­дзя, і з та­го ча­су сус­ тра­каў­ся з ім і пад­час кан­цэр­таў, і ў па­ўся­дзён­ным жыц­ці. У ася­род­ку му­зы­кан­таў, і не то­ль­кі бе­ла­рус­кіх, ён меў надзвы­чай­ны аўта­ры­тэт. А па­чы­наў твор­чы шлях звы­чай­на, з удзе­лу ў школь­­ным ду­ха­вым аркес­тры ва Ула­дзі­вас­то­ку. Па­зней з ба­ць­ка­мі пе­ра­ехаў у Днеп­ра­пят­роўск і па­сля ўся­го двух га­доў ву­чо­бы ў муз­ву­чы­ліш­чы тра­піў у склад зна­ка­мі­та­га аркес­тра Кан­стан­ці­на Арбя­ля­на. За сем га­доў пра­цы па­бы­ ваў у мно­гіх кра­інах, у тым лі­ку і ў ЗША. А ў кан­цы 1977-га па­чаў вы­сту­паць у скла­дзе ансам­бля «То­ни­ка», які акам­па­на­ваў Вік­та­ру Ву­ячы­чу, і пад­час кан­ цэр­таў са­ма­стой­на вы­кон­ваў не­ка­ль­кі інстру­мен­та­ль­ных джа­за­вых ну­ма­роў. Па­зней бы­ла пра­ца ў аркес­тры Мін­ска­га цыр­ка, по­тым — у Дзяр­жаў­ным кан­ цэр­тным аркес­тры. У 2005-м ра­шу­ча змя­ніў жыц­цё і пе­ра­ехаў у Кі­еў у якас­ці са­ліс­та «Ра­дыё-бэн­да» Аляк­сан­дра Фо­кі­на. Вось там яго твор­чы па­тэн­цы­ял раз­гар­нуў­ся ва ўсю: за­пі­сы ў сту­дыі, вы­ступ­лен­ні ў клу­бах, на­ву­чан­не сту­дэн­ таў. Ме­на­ві­та там мы сус­трэ­лі­ся ў чар­го­вы раз, ка­лі мя­не за­пра­сі­лі на дзі­ця­чы джа­за­вы кон­курс. Пят­ро­віч быў у скла­дзе стэйдж-бэн­да і шчы­ра ра­да­ваў­ся, слу­ха­ючы, як ігра­юць юныя вы­ка­наў­цы. У адзін з ве­ча­роў ён за­пра­сіў мя­не ў сваю служ­бо­вую ква­тэ­ру і час­та­ваў най­смач­ней­шым бар­шчом! Ка­жу­чы пра тое, што яго ве­да­лі і ша­на­ва­лі і па-за меж­амі Бе­ла­ру­сі, я ані­ як не пе­ра­бо­льш­ваю. Ска­жам, за га­ды пра­цы ў Кі­еве ён вы­сту­паў раз­ам са сла­ву­тас­ця­мі: сак­са­фа­ніс­там Эры­кам Ма­ры­ента­лем, гі­та­рыс­там Элам Дзі Ме­ олам, сяб­ра­ваў з вы­дат­най рас­ійскай спя­вач­кай Ла­ры­сай До­лі­най. Ад­ной­чы ён прад­эман­стра­ваў пры­ём гу­каз­да­бы­ван­ня, якім ва­ло­да­юць не ўсе тру­ба­чы. Гэ­та так зва­нае пер­ма­нен­тнае аль­бо цап­ное ды­хан­не, ка­лі му­зы­ка здо­ль­ ны пра­цяг­лы час тры­маць но­ту, на­бі­ра­ючы па­вет­ра праз нос. Пра­ўда, пад­час кан­цэр­таў ён гэ­тым фо­ку­сам не злоў­жы­ваў. Вяр­нуў­шы­ся з Кі­ева ў Мінск, ён так­са­ма па­чаў вы­кла­даць. Ся­род яго­ных вуч­няў — му­ль­ты­інстру­мен­та­ліст Па­ вел Ара­ке­лян, які пры да­па­мо­зе Пят­ро­ві­ча ава­ло­даў яшчэ і флю­ге­ль­гор­нам. Ён па­ігры­ваў у мін­скіх рэ­ста­ра­нах, ад­нак па­ці­ху ад­ыхо­дзіў ад актыў­на­га жыц­ця. Га­ды з тры та­му я па­ба­чыў яго ў апош­ні раз пад­час фэс­ту «Джаз ля ра­ту­шы». Ва­ле­рый Пят­ро­віч ужо та­ды скар­дзіў­ся на зда­роў­е, ка­заў, што зда­ юць во­чы, што ён не мо­жа чы­таць но­ты. Зрэш­ты, яму тое асаб­лі­ва і не бы­ло па­трэб­на. Яго­най сты­хі­яй бы­ла імпра­ві­за­цыя — энер­гіч­ная, на­пру­жа­ная, бліс­ кат­лі­вая. Ме­на­ві­та та­кім ён мне і за­пом­ніц­ца.

1. Мolchat Doma / «Мол­чат до­ма». Фо­та musecube.org.

2. Вок­лад­ка аль­бо­ма «Led Zeppelin IV».

3. Ва­ле­рый Шчэ­ры­ца з удзе­ль­ні­ка­мі кон­кур­су. Фо­та аўта­ра. кастрычнік, 2021

ХРэ­ ац­рэн­ э­азг ія ра ­ф і я / Тэ ­м а

32

Фэст плас­тыч­ных і тан­ца­ва­ль­ных тэ­атраў «Плас­тфор­ма» на мо­ве це­ла Свят­ла­на Гут­коў­ская

«Плас­тфор­ма» мае сваю гіс­то­рыю і ад­мет­ныя ры­ сы. Сё­лет­ні, дзя­вя­ты фес­ты­валь быў ве­ль­мі змяс­ тоў­ны і ўклю­чаў спек­так­лі для да­рос­лых і дзя­цей у рэ­аль­ным і ві­дэ­афар­ма­це, ве­чар плас­тыч­на­га экс­пе­ры­мен­ту і імпра­ві­за­цыі, а так­са­ма ад­ука­цый­ ную пра­гра­му: лек­цыі і май­стар-кла­сы айчын­ных і за­меж­ных спе­цы­яліс­таў. Для яго пра­вя­дзен­ня быў вы­лу­ча­ны грант Мі­ніс­тэр­ства ку­ль­ту­ры. Як за­яві­лі арга­ні­за­та­ры, у лі­ку якіх Іна Асла­ма­ва, вя­до­мая бе­ла­рус­кая ха­рэ­ограф­ка і апа­ла­гет су­час­ на­га тан­ца, а так­са­ма Вя­час­лаў Іна­зем­цаў, мас­тац­кі кі­раў­нік плас­тыч­на­га тэ­атра «ІнЖэст», у та­кім фар­ ма­це фэст про­йдзе ў апош­ні раз.

К

а­рыс­та­ючы­ся вы­пад­кам і не прэ­тэн­ду­ючы на ўсё­ахоп­ны агляд, я вы­ ра­шы­ла ўдак­лад­ніць пан­яцце «тан­цтэ­атр», па­га­ва­рыў­шы пра гэ­та з пра­кты­ка­мі су­час­на­га тан­ца. Так­са­ма бы­ло ці­ка­ва да­ве­дац­ца, як ро­бяц­ ца пра­екты роз­ных фар­ма­таў у пра­сто­ры су­час­на­га тан­ца не­пас­рэд­на ад іх ства­ра­ль­ні­каў. Для ад­крыц­ця фо­ру­му бы­лі аб­ра­ныя спек­такль «Ду­ша» Тэ­атра тан­ца «Quadro» (Го­мель) і пер­фор­манс «РУЦ» Во­ль­гі Сквар­цо­вай (Мінск). Пер­шай на­шай су­раз­моў­ні­цай ста­ла Іна Асла­ма­ва — мас­тац­кая кі­раў­ні­ца тан­цтэ­атра «Quadro», арт-ды­рэк­тар­ка Фес­ты­ва­лю плас­тыч­ных і тан­ца­ва­ль­ ных тэ­атраў «Плас­тфор­ма».

«Мастацтва» № 10 (463)

*** Іна Асла­ма­ва: Тан­цтэ­атр — то­ль­кі час­тка на­ша­га фес­ты­ва­лю, мы прад­стаў­ля­ем так­са­ма та­нец бу­та і аб’­ектны тэ­атр, гэ­та зна­чыць усё, што зна­хо­дзіц­ца за меж­амі тан­цтэ­атра, але на­ле­жыць да плас­тыч­ на­га экс­пе­ры­мен­та­ль­на­га ві­зу­аль­на­га мас­тац­тва, якое да­ты­чыц­ца це­ла. Што та­кое тан­ца­ва­ль­ны тэ­атр? Ве­ль­мі скла­да­нае для мя­не пы­тан­не, бо гэ­та не­ве­ра­год­на шы­ро­кае пан­яцце. Тан­цтэ­атр мо­жа бу­да­вац­ца на цал­кам роз­ ных тэх­ні­ках: і як фі­зіч­ны тэ­атр з эле­мен­та­мі тан­ца, і як ву­ліч­ны та­нец з эле­мен­та­мі тэ­атра. Гэ­та та­кая пра­сто­ра для экс­пе­ры­мен­таў, дзе ў лю­бым тан­ ца­ва­ль­ным жан­ры мож­на вы­ка­заць сваю ідэю. Га­лоў­нае сло­ва тут — «тэ­атр», якое аб’­ядноў­вае ўсе прад­стаў­ле­ныя кі­рун­кі. Гэ­та азна­чае, што з да­па­мо­гай це­ла, з да­па­мо­гай ру­ху мне трэ­ба зра­біць не­йкае вы­каз­ван­не, рас­крыць не­й­ кую ідэю, падзя­ліц­ца з гле­да­ча­мі чым­сь­ці, што для мя­не акту­аль­на. Які­мі б плас­тыч­ны­мі срод­ка­мі ні ка­рыс­таў­ся ча­ла­век, у якім бы сты­лі ён ні тан­ца­ваў, важ­на, каб бы­ла да­не­се­ная пэў­ная ідэя, вы­каз­ван­не. У на­шай ку­ль­ ту­ры тэ­атр ад­ра­зу аса­цы­юец­ца з на­ступ­ным: сцэ­на, гля­дач і дра­ма­тыч­ны кан­ тэкст, — а тут пан­яцце тэ­атра бо­льш шы­ро­кае, і гэ­та мо­жа быць пра­сто­ра не сцэ­ніч­ная і ця­лес­нае вы­каз­ван­не зроб­ле­на спе­цы­яль­на для гэ­тай пра­сто­ры. Тут це­ла мо­жа быць і эле­мен­там архі­тэк­ту­ры, і не­йкім да­дат­кам гэ­тай пра­ сто­ры. Га­лоў­нае, што ха­рэ­огра­фы і тан­цоў­шчы­кі дзе­ляц­ца не­чым з да­па­мо­гай мо­вы свай­го це­ла. Не­шта мо­жа быць па­бу­да­ва­на на бы­та­вых ру­хах. Па­га­во­рым пра спек­такль «Ду­ша». Мне ве­ль­мі ці­ка­выя раз­ва­жан­ні аўта­ра на­конт улас­на­га тво­ра. Іна Асла­ма­ва: Пан­яцце і тэ­ма за­ці­ка­ві­лі мя­не не­ка­ль­кі га­доў та­му. Я па­спра­ ба­ва­ла зра­біць со­ла, і атры­маў­ся ве­ль­мі доб­ры ма­тэ­ры­ял, але, як ка­жуць, не бы­ло бо­жай во­лі, каб ён пры­йшоў да за­вяр­шэн­ня. Ле­тась у мя­не з’я­ві­лі­ся

Ха­р э­а гра­ф ія / Тэ ­м а ма­ла­дыя тан­цо­ры. Я ўдзяч­ная сва­ёй інту­іцыі, што да­ве­ры­ла­ся ім, бо роз­ум пад­каз­ваў: ма­ла­дыя лю­дзі не здо­ле­юць зра­біць вы­каз­ван­не на пад­обную тэ­ му, па­ко­ль­кі для та­го, каб раз­ва­жаць пра гэ­тае глы­бо­кае пан­яцце, трэ­ба мець жыц­цё­выя пе­ра­жы­ван­ні. А інту­іцыя пад­каз­ва­ла, што я па­він­на па­спра­ба­ваць. Ігар Да­бры­чыч з Ні­дэр­лан­даў, дра­ма­тург, які пра­цуе з тан­цо­ра­мі, ка­заў: ка­лі ў ця­бе сум­лен­ны пра­цэс на­ра­джэн­ня тво­ра, то, на­ват ка­лі ў ця­бе атры­ма­ецца сум­лен­ны пра­вал, гэ­та ка­рыс­на як для тан­цо­раў, так і для гле­да­чоў. Ка­лі вы аб­мяр­коў­ва­еце з імі, што не зда­ры­ла­ся, што не спа­да­ба­ла­ся, што вы­клі­ка­ла аб­урэн­не, — не­га­тыў­нае, зда­ва­ла­ся б, вы ве­ль­мі шмат да­ве­да­еце­ся пра ся­бе і зра­зу­ме­еце, ча­му гэ­та атры­ма­ла­ся дыс­гар­ма­ніч­на і ў рэ­шце рэшт да­ве­да­еце­ ся пра не­йкія глы­бо­кія рэ­чы, да якіх бы не да­ду­ма­лі­ся ў вы­пад­ку по­спе­ху. Та­ кім чы­нам, я бы­ла га­то­вая да сум­лен­на­га пра­ва­лу і па­ча­ла пра­цу з ма­ла­ды­мі тан­цо­ра­мі на­су­пе­рак усім асця­ро­гам.

33

Ці мо­жа­це вы ска­заць, што не то­ль­кі ў Ві­цеб­ску, дзе бо­льш за тры дзя­сят­кі га­доў існуе сла­ву­ты Між­на­род­ны фес­ты­валь су­час­най ха­рэ­агра­фіі (IFMC), але і ў іншых га­ра­дах на­шай кра­іны ёсць пуб­лі­ка, якая лю­біць і раз­умее мас­тац­тва су­час­на­га тан­ца? Іна Асла­ма­ва: У Го­ме­лі да­ўно існуе пра­ект «Ве­чар не­звы­чай­на­га тэ­атра», які су­пра­ва­джа­ецца аб­авяз­ко­вай дыс­ку­сі­яй па­сля спек­так­ляў. Шмат у чым дзя­ ку­ючы гэ­та­му ў нас сфар­мі­ра­ва­ла­ся не­йкая гля­дац­кае кам’юні­ці. І гэ­та адзна­ ча­лі і за­меж­ныя ха­рэ­огра­фы, якія вы­сту­па­лі ў на­шым го­ра­дзе. Сён­няш­ня­му гле­да­чу пра­сцей успры­няць тую тон­кую энер­гію, якая бы­ла не да­ступ­ная яму ра­ней. Па­ча­лі пры­хо­дзіць лю­дзі цал­кам вы­пад­ко­выя. Яшчэ пяць га­доў на­зад гэ­тыя гле­да­чы імкну­лі­ся да та­го, каб мы рас­па­вя­да­лі ім пэў­ ную гіс­то­рыю, бо ўспры­ма­лі дзей­ства вы­ключ­на як дра­ма­тыч­ны спек­такль. Нам бы­ло ве­ль­мі скла­да­на ка­му­ні­ка­ваць, бо яны зна­хо­дзі­лі­ся ў меж­ах улас­

Пад­час па­ста­но­вач­на­га пра­цэ­су мы за­да­ва­лі са­бе пы­тан­ні. Што та­кое ду­ша? Што гэ­та за суб­стан­цыя і з ча­го яна скла­да­ецца? Дзе яна жы­ве? Ці жы­ве ду­ ша ў це­ле? Як яна мо­жа вы­трым­лі­ваць та­кія глы­бо­кія і моц­ныя пе­ра­жы­ван­ні, якія ахоп­лі­ва­юць сён­ня ўсіх — у су­вя­зі з ка­ра­на­ві­ру­сам і іншы­мі ка­так­ліз­ ма­мі? Мы не спра­ба­ва­лі знай­сці ад­ка­зы, а імкну­лі­ся знай­сці ця­лес­ны вод­гук на пад­обныя за­пы­ты. Вось гэ­ты плас­тыч­ны ма­тэ­ры­ял і ўвай­шоў у спек­такль. У ім не то­ль­кі мая пра­ца як ха­рэ­ограф­кі, але і ця­лес­ныя вы­каз­ван­ні ўсіх удзе­ль­ ні­каў, та­му гэ­та ка­лек­тыў­ная ра­бо­та, якая да­па­маг­ла нам «па­бу­да­ваць» ка­нал спек­так­ля, ка­нал з Бо­гам. Мне бы­ло ве­ль­мі пры­емна, ка­лі па­сля пер­ша­га па­ка­зу ў Го­ме­лі гле­да­чы, якія ве­да­юць нас, ска­за­лі, што не бы­ло ні­якай роз­ні­цы па­між мной — во­пыт­най тан­цор­кай — і імі, як быц­цам мы злі­лі­ся ў ад­но це­ла, якое ру­ха­ла­ся як адзі­ная ду­ша. Мя­не гэ­та ўсце­шы­ла і як пед­аго­га, бо гэ­та мае вуч­ні. Важ­на, што, па­ глыб­ля­ючы­ся ця­лес­на ў гэ­тую плынь, мы вы­хо­дзім за межы ся­бе, да­зва­ля­ючы праз на­шы це­лы вы­явіць не­шта бо­ль­шае, чым мы са­мі. Ка­лі скон­чыў­ся прэ­м’ер­ны па­каз, уз­нік­ла ці­шы­ня, ніх­то не апла­дзі­ра­ваў. Мы здзі­ві­лі­ся, але по­тым па­чу­лі апла­дыс­мен­ты і за­ўва­жы­лі: шмат лю­дзей пла­ чуць. Пер­шая рэ­акцыя — мы за­сму­ці­лі­ся, што спек­такль атры­маў­ся сум­ным, а мы ха­це­лі на­тхніць лю­дзей пад­умаць на гэ­тую тэ­му. Але на дыс­ку­сіі гле­да­ чы пры­зна­лі­ся, што гэ­та слё­зы ачыш­чэн­ня, слё­зы вы­ха­ду на­пру­жан­ня і па­ яднан­ня з час­ткай ся­бе і што дзя­ку­ючы на­шай па­ста­ноў­цы яны вяр­ну­лі­ся да сва­ёй ду­шы. У Го­ме­лі спек­такль па­каз­ваў­ся кож­ны ме­сяц — са сту­дзе­ня па май. Дыс­ку­сіі пе­ра­ка­на­лі, у якой сту­пе­ні ця­пер гля­дач па-інша­му ўспры­мае су­час­нае мас­тац­тва: ён здо­ль­ны ўла­віць тон­кія ад­цен­ні сэн­су і эмо­цый, тое, ча­го не бы­ло яшчэ два-тры га­ды та­му. Кож­ны гля­дач сва­імі акцэн­та­мі ўва­гі ў час пра­гля­ду па­ста­ноў­кі ства­рае ўлас­ны спек­такль, які ад­па­вя­дае яго сён­ няш­ня­му псі­ха­ла­гіч­на­му, мен­та­ль­на­му, эма­цый­на­му ста­ну. Мы ка­лек­цы­яну­ем гэ­тыя вод­гу­кі. кастрычнік, 2021

34

Рэ­ц эн­з ія

на­га ўспры­ман­ня, сфар­ма­ва­на­га пэў­ным ку­ль­тур­ным плас­том. Ця­пер жа гля­ дач мо­жа про­ста пе­ра­стаць ана­лі­за­ваць, ка­лі трэ­ба па­глыб­ляц­ца ў моц­ныя пе­ра­жы­ван­ні. Мя­не ра­дуе, што на­шы спек­так­лі з на­ступ­ным аб­мер­ка­ван­нем да­зва­ля­юць су­па­ко­іць роз­ум і пе­ра­йсці да па­чуц­цё­ва­га ўспры­ман­ня, да­зво­ліць люс­тра­ ным не­йро­нам рэ­ага­ваць і счыт­ваць тую інфар­ма­цыю, якая пе­рад­аец­ца праз це­ла тан­цо­раў. Як ад­бы­ваў­ся пад­бор му­зыч­на­га ма­тэ­ры­ялу для спек­так­ля? Іна Асла­ма­ва: Арва Пярт — мой лю­бі­мы кам­па­зі­тар, іко­на ў му­зы­цы. Усе яго вы­каз­ван­ні пра мас­тац­тва мне ве­ль­мі бліз­кія. Да­ўно ма­ры­ла пра­ца­ваць з яго му­зы­кай, але трэ­ба бы­ло да­спець. Для мя­не гэ­та ры­зы­ка. Ад­нак, як я ўжо згад­ва­ла, сум­лен­ны пра­вал — гэ­та дзве­ры, якія ад­кры­ва­юцца для ця­бе. Спа­ чат­ку мы са­чы­ня­лі ру­хі без му­зы­кі, а по­тым пад­бі­ра­лі тыя тво­ры, якія маг­лі лег­чы на га­то­вую плас­ты­ку. *** Да­лей раз­мо­ва з Во­ль­гай Сквар­цо­вай — актры­сай, ха­рэ­ограф­кай, пер­фор­ мер­кай, да­след­чы­цай су­час­на­га тан­ца. Во­ль­га Сквар­цо­ва: Тан­цтэ­атр для мя­не — ве­ль­мі раз­мы­тае і шы­ро­кае па­ няцце. У ма­ім ця­пе­раш­нім мас­та­коў­скім ста­не яно гу­чыць бо­льш пе­ра­ка­наў­ ча, чым су­час­ная ха­рэ­агра­фія. Ме­на­ві­та та­му, што ў мя­не ёсць ад­чу­ван­не: межы жан­раў у наш час раз­мы­ва­юцца. Ця­пер час між­дыс­цып­лі­нар­нас­ці, сты­каў жан­раў, ка­лі ру­ліць ідэя. Вось мас­так знай­шоў зер­не, і на яго, на гэ­ тую ба­лю­чую кроп­ку або не­йкае фі­ла­соф­скае пан­яцце, якое рэ­за­нуе ця­пер з мас­та­ком, або на яго жыц­цё­вую сі­ту­ацыю па­чы­нае «на­круч­вац­ца» ма­тэ­ ры­ял, інстру­мен­ты, ме­ха­ніз­мы. Ме­на­ві­та та­му «тан­цтэ­атр» для мя­не як фар­ му­лёў­ка — на­ват Ві­кі­пе­дыя не мо­жа ад­ка­заць на гэ­тае пы­тан­не — гу­чыць бо­льш акту­аль­на, чым су­час­ная ха­рэ­агра­фія. Рас­па­вя­дзі пра свой удзел у фо­ру­ме. Ча­му з уся­го твай­го шы­ро­ка­га рэ­ пер­ту­ару быў аб­ра­ны ме­на­ві­та пер­фор­манс? «Мастацтва» № 10 (463)

Во­ль­га Сквар­цо­ва. Спек­такль-пер­фор­манс на­зы­ва­ецца «РУЦ». Ці­ка­вая гіс­ то­рыя яго ства­рэн­ня. У 2020 го­дзе я ад­чу­ла сап­раў­дны «кліч кры­ві»: па­ча­ла за­дум­вац­ца пра свае ка­ра­ні, пра тое, хто я. За­ха­це­ла­ся слу­хаць бе­ла­рус­кую мо­ву, бе­ла­рус­кія пес­ні. Сло­ва «ка­ра­ні» ся­дзе­ла ў га­ла­ве. Па­ста­ві­ла са­бе за­да­ чу ні­чо­га не ра­біць ад­мыс­ло­ва: не збі­раць лю­дзей спе­цы­яль­на, не вы­дум­ляць не­йкія схе­мы, каб гэ­та бы­ло за­пат­ра­ба­ва­на і ме­ла по­спех у гле­да­ча, г.зн. мак­ сі­ма­ль­на ад­пус­ці­ла пра­цэс. Да пра­екта да­лу­чы­лі­ся тыя, хто сам імкнуў­ся. Гэ­та ве­ль­мі роз­ныя дзяў­ча­ты. Ідэя — пра­цэс рос­ту ў шы­ро­кім яго раз­умен­ні і рос­ту ад ка­ра­нёў. Мя­не так­ са­ма да­ўно ці­ка­віць уз­ае­ма­дзе­янне з гу­кам, і мы вы­ка­рыс­тоў­ва­лі то­ль­кі бі­яла­гіч­нае гу­чан­не: краф­та­выя па­ке­ты, трэск су­хіх га­лі­нак, якія ло­мяц­ца, інстру­мен­ты то­ль­кі ме­ха­ніч­на­га па­хо­джан­ня — бу­дый­скія зва­ноч­кі, ма­ле­нь­кі гар­мо­нік, бу­бен. Пры гэ­тым дзея­нне мы ні­як не па­зна­ча­лі этніч­на — яко­му этна­су гэ­тая сты­ліс­ты­ка на­ле­жыць. Про­ста раз­гля­да­лі ідэю рос­ту, тран­сфар­ ма­цыі, бо, у пры­нцы­пе, гэ­та пра­цэс ба­лю­чы, цяж­кі, які пра­хо­дзіць праз роз­ ныя слаі і роз­ныя шчы­ль­нас­ці. Гэ­тую ідэю раз­ві­ва­лі, і яна ве­ль­мі на­ту­ра­ль­на на­ра­джа­ла­ся. Як уз­нік­ла на­зва «РУЦ»? Во­ль­га Сквар­цо­ва: Я ўзя­ла англій­скае сло­ва, якое а­зна­чае «ко­рань», і за­ мкну­ла, «за­кан­сер­ва­ва­ла» яго ў рус­кую тран­скрып­цыю. Яно ўспры­ма­ецца і гу­чыць тро­хі як са­вец­кая аб­рэ­ві­яту­ра, але ў гэ­тым не­шта ёсць. Гэ­тая ра­ды­ка­ ль­насць мне бы­ла па­трэб­ная. Якія са спек­так­ляў, па­ка­за­ныя на гэ­тай «Плас­тфор­ме», зда­лі­ся бліз­кі ме­ на­ві­та для ця­бе? Во­ль­га Сквар­цо­ва: «Ду­ша» Іны Асла­ма­вай — аб­са­лют­на пра­мое вы­каз­ван­ не ад сэр­ца да гле­да­ча. Мне зда­ецца, ця­пер та­кая тэн­дэн­цыя, «но­вая шчы­ расць», ка­лі лю­дзі шу­ка­юць пра­мы шлях, пра­мы ка­нал, каб не за­ле­жаць ад кан­цэп­цыі, аб­авяз­ко­ва зра­біць не­шта ме­на­ві­та та­кое, каб ця­бе на­зва­лі на­ ва­та­рам, і ты ўвесь та­кі ары­гі­на­ль­ны і кан­цэп­ту­аль­ны, а знай­сці не­йкі свой

Ха­р э­а гра­ф ія / Тэ ­м а ка­нал, свой пра­мы шлях ад сва­ёй аса­біс­тай пры­ро­ды і зра­біць плас­тыч­нае вы­каз­ван­не. Вось Іна бы­ла з ве­ль­мі пра­мым ка­на­лам. *** Спек­такль для дзя­цей пад на­звай «Бу­ся і ня­чут­нае рэ­ха» прад­ста­ві­ла на фес­ты­ва­лі ха­рэ­ограф­ка з Грод­на Вік­то­рыя Ба­ль­цар. Пад­час дзея­ння адзі­ны пер­са­наж у вы­ка­нан­ні са­мой ха­рэ­ограф­кі па­ўстае ў роз­ных воб­ра­зах і ўза­е­ ма­дзей­ні­чае з ма­ле­нь­кі­мі гле­да­ча­мі. Анонс аб­вяш­чае на­ступ­нае: «У па­зна­ва­ль­на-гу­ль­ня­вой фор­ме з эле­мен­та­мі інтэ­рак­тыў­нас­ці пра­хо­дзіць на­ву­чан­не дзя­цей мас­тац­ка-воб­раз­на­му мыс­ лен­ню. Што са­мае-са­мае? Важ­нае-важ­нае? Па­трэб­нае-па­трэб­нае? Сня­жын­кі, па­ра­сон, га­дзін­ніч­кі, цац­кі, гу­ль­ні, му­зы­ка, ма­ма і та­та? — ці­ка­ва ўсё ва­кол, кож­ны крок, кож­ны гук. А ёсць яшчэ РЭ­ХА, якое не чу­ваць і не ві­даць, але кож­ны яго ад­чу­вае».

35

Вік­то­рыя Ба­ль­цар: Гэ­та спа­лу­чэн­не дра­мы і ха­рэ­агра­фіі, але ў вы­ка­нан­ ні дра­мак­цё­раў аль­бо ха­рэ­огра­фаў, якія ва­ло­да­юць тэх­ні­кай дра­ма­тыч­най гу­ль­ні і перш за ўсё пра­фе­сій­на ва­ло­да­юць май­стэр­ствам сцэ­ніч­най мо­вы, г.зн. сва­бод­на раз­маў­ля­юць, сва­бод­на ва­ло­да­юць акцёр­скім май­стэр­ствам. Мне ве­ль­мі ці­ка­ва, ка­лі ме­на­ві­та дра­мак­цё­ры ма­юць спра­ву з ру­хам, па­д­а­ ба­ецца, ка­лі ў кож­на­га пер­са­на­жа ёсць свая тан­ца­ва­ль­ная ха­рак­та­рыс­ты­ка (хут­чэй «ру­ха­ль­ная»), бо гэ­та не та­нец, а існа­ван­не пер­са­на­жа срод­ка­мі ўлас­на­га ру­ху. *** На­ступ­ным ма­ім інфар­ман­там стаў Ся­мён Да­вы­дзен­ка, ды­зай­нер (мас­так) па свят­ле, вя­до­мы да­лё­ка за меж­амі Бе­ла­ру­сі. На сё­лет­няй «Плас­тфор­ме» яго за­пра­сі­лі быць тэх­ніч­ным ды­рэк­та­рам. Вы пры­зна­ны спе­цы­яліст па афар­млен­ні спек­так­ляў у су­час­най ха­рэ­агра­ фіі і не то­ль­кі. Але тое ко­ла лю­дзей, якія за­йма­юцца ме­на­ві­та су­час­ным тан­цам, ве­да­юць вас як спе­цы­яліс­та ну­мар адзін, які вы­дат­на мо­жа вы­ра­ шыць сцэ­ніч­ную пра­сто­ру з да­па­мо­гай свят­ла. Ці ад­роз­ні­ва­ецца пра­ца на IFMC, па­ста­янным чле­нам ка­ман­ды яко­га вы з’яў­ля­еце­ся, і на «Плас­тфор­ ме»? Ці ўсё за­ле­жыць ад спек­так­ля? Ся­мён Да­вы­дзен­ка: Кож­ны твор мае сваю пра­сто­ру, у кож­на­га — ад­мет­ная псі­ха­ло­гія. Та­му афар­млен­не спек­так­ляў не за­ле­жыць ад фес­ты­ва­ль­най пры­ на­леж­нас­ці. Ці су­тык­ну­лі­ся вы з не­йкай но­вай за­да­чай — мас­тац­кай або тэх­ніч­най — пры афар­млен­ні па­ста­но­вак у меж­ах «Плас­тфор­мы-2021»? Ся­мён Да­вы­дзен­ка: Пра­цую з су­час­най ха­рэ­агра­фі­яй амаль 30 га­доў, та­му скла­да­на су­тык­нуц­ца з не­чым но­вым. Без­умоў­на, з ча­сам з’яўля­ецца но­вае аб­ста­ля­ван­не, якое мо­жаш вы­ка­рыс­тоў­ваць. За­да­чы за­ўсё­ды ста­яць ад­ны і тыя ж: уз­мац­ніць унут­ра­ную час­тку, змест спек­так­ля, бо свят­ло — гэ­та дру­гас­ ны вы­яўлен­чы сро­дак, які да­па­ма­гае ра­шэн­ню па­ста­ноў­кі. Мне пад­аба­ецца су­час­ная ха­рэ­агра­фія, бо свят­ло ў ёй — дру­гас­ны эле­мент, а ў дра­ма­тыч­ным спек­так­лі — на­ват на трэ­цім пла­не. Ма­гу па­спра­чац­ца. Бо ка­лі па­зба­віц­ца ад свет­ла­вой парт­ыту­ры, то, па-пер­ шае, спек­такль моц­на пра­йграе; па-дру­гое, зні­кае шмат сэн­са­вай на­груз­кі,

Як пры­йшла ідэя зра­біць спек­такль ме­на­ві­та для дзя­цей? Вік­то­рыя Ба­ль­цар: У свой час су­мес­на з рэ­жы­сё­ра­мі я па­ста­ві­ла ў якас­ці ба­ лет­май­стра шмат дзі­ця­чых спек­так­ляў і тан­ца­ва­ль­ных ну­ма­роў на сцэ­не Гро­ дзен­ска­га драм­тэ­атра. Акра­мя та­го, 20 га­доў кі­ра­ва­ла дзі­ця­чай сту­ды­яй, та­му ёсць вя­лі­кі во­пыт кан­так­таў з дзе­ць­мі. Па­ка­за­ны на фес­ты­ва­лі твор — гэ­та пан­дэ­міч­ны пра­ект. У існу­ючых умо­вах я вы­ра­шы­ла зра­біць мо­нас­пек­такль, з’яў­лен­не яко­га для мя­не бы­ло не­йкім цу­дам. Іна Асла­ма­ва пра­па­на­ва­ла мне ўдзе­ль­ні­чаць у «Плас­тфор­ме», і я з ра­дас­цю па­га­дзі­ла­ся. Мой спек­такль мо­жа быць прад­стаў­ле­ны на лю­бым фес­ты­ва­лі: тэ­атра ля­лек, тан­цтэ­атра, дра­ма­тыч­на­га тэ­атра, пра­екта-экс­пе­ры­мен­та. У пра­цы з дзе­ць­мі за­ўва­жы­ла, што яны не ве­ль­мі ўме­юць слу­хаць і час­та пра­скок­ва­юць мі­ма не­йкіх рэ­чаў, якіх не ха­це­ла­ся б, каб яны пра­пус­ка­лі. Хо­чац­ца, каб яны на­ву­ чы­лі­ся чуць тое, што не чу­ваць і не ві­даць. Бо важ­на, каб іх ад­чу­ва­ль­ны бок раз­ві­ваў­ся, раз­ві­ва­ла­ся воб­раз­нае мыс­лен­не, а не то­ль­кі так­ты­ль­насць. Пры вы­ба­ры на­звы ад­штур­хоў­ва­ла­ся ад слоў «ня­чут­нае рэ­ха». Мне ха­це­ла­ ся, каб прад­ме­ты з’яў­ля­лі­ся і зні­ка­лі са­мі па са­бе і гэ­та аб­уджа­ла ўяў­лен­не дзя­цей. На­огул гэ­та ўсё і ёсць жыц­цё дзя­цей, якое па­ўстае ма­за­ічным, але зна­ёмым і асэн­са­ва­ным. У спек­так­лі ўсё быц­цам бы вя­до­мае, але, па сут­нас­ці, за гэ­тым ёсць не­йкі пад­тэкст, дру­гое дно. Мне пад­ало­ся, што ў спек­так­лі за­кла­дзе­на яшчэ бо­льш маг­чы­мас­цей для інтэ­рак­ты­ву і ў гэ­тым кі­рун­ку мож­на пра­ца­ваць. Вік­то­рыя Ба­ль­цар: Прэ­м’е­ра ад­бы­ла­ся 1 жніў­ня 2020 го­да і ўда­ла ішла на ма­лой сцэ­не тэ­атра. Дзе­ці ўсе ве­ль­мі роз­ныя, але мно­гія так актыў­на ад­гу­ ка­юцца на дзея­нне, пры­чым ве­ль­мі не­ча­ка­на. І сты­ліс­ты­ка ў спек­так­лі са­ мая роз­ная: і джаз, і лі­рыч­ны джаз, і кан­тэм­па­ра­ры, і брэйк, а так­са­ма ідзе раз­мо­ва з ма­ле­нь­кі­мі гле­да­ча­мі праз роз­ныя пы­тан­ні, якія за­даю ім у час прад­стаў­лен­ня. Што для вас азна­чае пан­яцце «тан­цтэ­атр»? Ці ёсць не­йкія вуз­ла­выя мо­ ман­ты, якія вы­лу­ча­юць тан­цтэ­атр у асаб­лі­вую фор­му? кастрычнік, 2021

36

Х а ­р э­а г ра ­ф і я / Тэ ­м а

па­ко­ль­кі з да­па­мо­гай свят­ла ха­рэ­ограф кі­руе ўспры­ман­нем гле­да­ча. Ся­мён Да­вы­дзен­ка: Усё ж та­кі свят­ло — да­дат­ко­вы сро­дак вы­раз­нас­ці. На­ прык­лад, мы гля­дзім на кар­ці­ну, і яна нам пад­аба­ецца. По­тым мы афор­мі­лі яе ў ба­гет, і яна ста­ла пад­абац­ца яшчэ бо­льш. Свят­ло ў спек­так­лі — гэ­та тая ж ба­гет­ная ра­ма. Свят­ло не мо­жа за­мя­ніць акцё­ра, тан­цо­ра, і не па­він­на гэ­та ра­біць. Яны вяр­шэн­ству­юць, але свят­лом мож­на як уз­мац­ніць, так, на жаль, і асла­біць ура­жан­не. Мая за­да­ча — знай­сці эле­мент, які ўзмац­няе воб­раз і плас­ты­ку тан­цо­ра. Не­ка­то­рыя спе­цы­яліс­ты па­тра­бу­юць ад ха­рэ­огра­фа пад­ра­бяз­на рас­пі­са­ най га­то­вай свет­ла­вой парт­ыту­ры. А як ад­бы­ва­ецца пра­цэс ва­шай пра­цы? Ся­мён Да­вы­дзен­ка: Ёсць пра­цэс, ка­лі ў па­ста­ноў­шчы­ка ўжо вы­зна­ча­на не­ шта ў га­ла­ве, а ёсць пра­цэс, ка­лі ёсць то­ль­кі агу­ль­ная за­да­ча, і па­бу­до­ва свят­ла кла­дзец­ца на мя­не. Дру­гое ці­ка­вей, та­му што тут я ўжо вы­сту­паю як су­аўтар. Што ў гэ­тым вы­пад­ку па­тра­бу­ецца ад ха­рэ­огра­фа? Ся­мён Да­вы­дзен­ка: Мне трэ­ба, каб я зра­зу­меў кож­ны эпі­зод, а ме­на­ві­та — што ў ім ад­бы­ва­ецца. Су­час­ная ха­рэ­агра­фія — ве­ль­мі скла­да­ны від мас­тац­ тва, і яго лек­сі­ка на­сто­ль­кі раз­на­стай­ная, што на­ват я са сва­ім во­пы­там ча­сам губ­ля­юся. Та­му чым бо­льш мы раз­маў­ля­ем з ха­рэ­огра­фам, рэ­жы­сё­рам спек­ так­ля, тым ляг­чэй зна­хо­дзіць па­ра­зу­мен­не. *** У меж­ах фес­ты­ва­лю быў апра­ба­ва­ны та­кі фар­мат, як імпра­ві­за­цый­на-пер­ фар­ма­тыў­ны ве­чар. Тан­цо­рам роз­ных сты­ляў бы­лі пра­па­на­ва­ны роз­ныя ідэі, воб­ра­зы і інстру­мен­ты, якія вы­яўля­лі­ся ў ад­па­вед­нас­ці з твор­чым па­тэн­цы­ ялам і аса­біс­ты­мі якас­ця­мі ўдзе­ль­ні­каў. Пра ўра­жан­ні ад гэ­тай мас­тац­кай акцыі я па­ці­ка­ві­ла­ся ў Але­ны Ліс­ной, ад­ ной з удзе­ль­ніц экс­пе­ры­мен­ту, ня­даў­няй вы­пус­кні­цы ка­фед­ры ха­рэ­агра­фіі Уні­вер­сі­тэ­та ку­ль­ту­ры і мас­тац­тваў (кі­ру­нак «су­час­ны та­нец»). Але­на Ліс­ная: Я ўдзе­ль­ні­ча­ла ў экс­пе­ры­мен­та­ль­ным імпра­ві­за­цый­ным ве­ ча­ры, які на­зы­ваў­ся «У па­то­ку» / «Flow In». Нас пер­ша­па­чат­ко­ва падзя­лі­лі на дзве гру­пы па пяць ча­ла­век. У ад­ной ка­ман­дзе саб­ра­ла­ся тры ча­ла­ве­

кі, якія за­йма­лі­ся брэйк-да­нсам, і два ча­ла­ве­кі з кан­тэм­па­ра­ры. Лё­са­ван­не ла­дзіў Ула­дзіс­лаў Уль­янкін, ён ды­джэй і мае во­пыт у арга­ні­за­цыі пад­обных ме­рап­ры­емстваў. У дру­гой ка­ман­дзе па­ядна­лі­ся два хіп-хо­пе­ры і прад­стаў­ні­ кі кан­тэм­па­ра­ры, джаз-тан­ца і ма­дэр­ну. Усё ад­бы­ва­ла­ся 30 жніў­ня на сцэ­не Па­ла­ца ку­ль­ту­ры чы­гу­нач­ні­каў. Гля­дач ся­дзеў не­пас­рэд­на на сцэ­не. З са­ма­га па­чат­ку нам ска­за­лі, што гэ­та не бу­дзе не­йкім спа­бор­ніц­твам дзвюх ка­манд. Па­ча­ла­ся ве­ча­ры­на з прад­стаў­лен­ня ка­манд, ме­на­ві­та імпра­ві­за­ цый­ных. Кож­ная ка­ман­да за­яві­ла ма­не­ру, у якой бу­дзе ся­бе прэ­зен­та­ваць. На­ша ка­ман­да на­зы­ва­ла­ся «Хто ві­на­ва­ты?». Пы­та­ль­ная фор­ма мо­жа вы­ка­ рыс­тоў­вац­ца і ў імпра­ві­за­цый­ных час­тках з за­дан­ня­мі. Дру­гая ка­ман­да аб­ ра­ла на­зву «Ге­дахт 42». Пер­шае за­дан­не ака­за­ла­ся звя­за­на з ві­зу­аль­ным успры­ман­нем: на пра­екта­ ры ўзнік­лі дзве лі­ніі — вер­ты­ка­ль­ная і га­ры­зан­та­ль­ная, якая раз­мяш­ча­ла­ся над вер­ты­ка­ль­най і ба­лан­са­ва­ла з бо­ку ў бок, ства­ра­ючы ад­чу­ван­не ня­ўстой­ лі­вас­ці. За­дан­ні бы­лі сфар­му­ля­ва­ныя з са­ма­га па­чат­ку тым жа Ула­дзіс­ла­вам Уль­янкі­ным у тан­дэ­ме з Інай Асла­ма­вай. На пад­рых­тоў­ку ча­су не ме­ла­ся. Імпу­льс, які быў унут­ры, зна­хо­дзіў ад­люс­ тра­ван­не ў ру­ху, і ўсё ад­бы­ва­ла­ся ад­ра­зу. Ды­джэй пад­рых­та­ваў цэ­лыя сэ­ты для му­зыч­на­га афар­млен­ня за­дан­няў. Му­зы­ка гу­ча­ла ад­ра­зу пры вы­ка­нан­ні за­дан­ня, без па­пя­рэд­ня­га яе пра­слу­хоў­ван­ня. Уся­го ме­ла­ся дзе­сяць за­дан­няў, на кож­нае з якіх ка­ман­ды пра­па­на­ва­лі плас­ тыч­ны ма­тэ­ры­ял, што ад­люс­троў­вае іх ба­чан­не. На ад­ным з за­дан­няў, на­ прык­лад, з за­лы вы­кі­ну­лі тка­ні­ну, з якой трэ­ба пра­ца­ваць. У на­ступ­ным дзяў­чы­на, якая ста­яла на крэс­ле, кі­ну­ла ўніз ліс­ток па­пе­ры. Яшчэ ў ад­ным дзяў­чы­на і хло­пец, што вы­йшлі з роз­ных ба­коў, на­блі­зі­лі­ся ад­но да ад­на­го і аб­ня­лі­ся. Та­кім чы­нам за­да­ва­лі­ся роз­ныя імпу­ль­сы. Кож­ны па­каз доў­жыў­ся ка­ля трох хві­лін, за­кан­чэн­не ча­су па­зна­чаў­ся гу­кам зва­ноч­ка. Гле­да­чы жы­ва рэ­ага­ва­лі на ўба­ча­нае — апла­дыс­мен­та­мі, сме­хам. Ча­сам у меж­ах та­го ці інша­га за­дан­ня ўзні­ка­лі со­ла і ду­эты аль­бо імпра­ві­за­ва­лі ўсе прад­стаў­ні­кі ад­ной ка­ман­ды ад­на­ча­со­ва. Па сут­нас­ці, быў вы­ка­рыс­та­ны фар­ мат сцэ­ніч­най ла­ба­ра­то­рыі. У гэ­тым вы­пад­ку ўдзе­ль­ні­кі па­чы­на­юць ла­віць імпу­ль­сы, не ве­да­ючы за­га­дзя, ку­ды яны па­вя­дуць. Гэ­та ве­ль­мі ці­ка­ва. Гле­да­ чы, у сваю чар­гу, змаг­лі ўба­чыць, як ад­на і тая ж твор­чая за­да­ча вы­ра­ша­ла­ся тан­цо­ра­мі з роз­ных ка­манд.

да­йвінг раз­ам з гле­да­чом Дзміт­рый Бяз­зу­бен­ка

Ф

ес­ты­валь плас­тыч­ных і тан­ца­ва­ль­ных тэ­атраў аб’­яднаў лек­та­раў, артыс­таў, тан­цоў­шчы­каў, пер­фор­ме­раў і тан­ца­ва­ль­ных мас­та­коў з най­леп­шых сцэ­ніч­ных пля­цо­вак для ця­лес­на­га ды­яло­гу. Ка­лі ма­ еш маг­чы­масць кан­так­та­ваць з аўта­ра­мі і ўдзе­ль­ні­ка­мі, якія зна­хо­дзяц­ца ў па­ста­янным по­шу­ку і па­глыб­ля­юцца ў не­вя­до­мае, за­кра­на­ючы ве­лі­зар­ны спектр пы­тан­няў, та­кіх як ру­ха­ль­ныя сі­лы, су­час­нае тан­ца­ва­ль­нае мас­тац­тва, тан­цтэ­атр, — мож­на сме­ла ка­заць, што імкнен­не ха­рэ­огра­фаў да фі­ла­соф­ска­ га тан­ца па-ра­ней­ша­му то­ль­кі ўзмац­ня­ецца і па­ста­янна зна­хо­дзіць вод­гук у гле­да­чоў і кры­ты­каў. Яўге­нія Ні­ка­лай­чук, архі­тэк­тар­ка, мас­тач­ка, ха­рэ­ограф­ка, са­ліс­тка тэ­атра тан­ца «Аль­та­на»: — У фес­ты­ва­лі «Плас­тфор­ма-2021» я ўдзе­ль­ні­ча­ла ў якас­ці ха­рэ­огра­фа і вы­ ка­наў­цы ў спек­так­лі «SomeBody’s home», а так­са­ма ў якас­ці артыс­ткі ў пер­ фор­ман­се «РУЦ» Во­ль­гі Сквар­цо­вай. Тан­цтэ­атр, на мой по­гляд, пад­клю­чае бо­льш воб­раз­на­га рэ­сур­су, ві­зу­аль­на­га афар­млен­ня, спа­лу­чэн­ня іншых фор­ маў мас­тац­тва ў ства­рэн­ні свай­го дзей­ства. І маг­чы­ма, ён менш па­тра­ба­ва­ль­ ны да тан­ца­ва­ль­ных па, чым да глы­бі­ні па­гру­жэн­ня вы­ка­наў­цаў. Во­пыт фес­ты­ва­лю тан­цтэ­атраў — гэ­та во­пыт су­мес­на­га да­йвін­гу, пры­чым вы­ ка­наў­цаў раз­ам з гле­да­ча­мі. Ха­рэ­агра­фія ж ёсць пры­га­жосць фор­маў уключ­ на з су­час­ным по­шу­кам спо­са­баў афар­млен­ня ця­лес­ных зна­хо­дак, інстру­

«Мастацтва» № 10 (463)

Ха­р э­а гра­ф ія / Тэ ­м а мен­таў і май­стэр­ства це­ла. Для мя­не гэ­та твор­чая мат­ры­ца, па­глыб­ля­ючы­ся ў якую гля­дач здо­ль­ны ад­чуць, уя­віць, пад­умаць аль­бо ад­кі­нуць усе дум­кі і па­гру­зіц­ца ў пра­цэс. Важ­на тое, што ён за­кра­ну­ты. Арга­ні­за­цыя фес­ты­ва­ляў, пад­обных «Плас­тфор­ме», дае маг­чы­масць танц­ мас­та­кам аб­ме­нь­вац­ца во­пы­там не то­ль­кі з айчын­ны­мі, але і за­меж­ны­мі ка­ ле­га­мі. Та­ко­га ро­ду ка­ла­ба­ра­цыя спры­яе та­му, што ты звяр­та­еш ува­гу на іх ба­чан­не і пад­ыход пры ства­рэн­ні мас­тац­ка­га тво­ра або пер­фор­ман­су, на іх раз­умен­не ру­ху і вы­каз­ван­не дум­кі. Я бы­ла ве­ль­мі за­хоп­ле­ная атмас­фе­рай, на­поў­не­нас­цю і змяс­тоў­нас­цю май­стар-кла­са Ба­са­ма з Лі­ва­на. Ка­лі ка­заць пра гле­да­ча, дык звяр­ну­ла ўва­гу на чу­ласць і па­глыб­лен­не яго ў пра­цэс. Ця­пер на кож­на­га твор­цу зной­дзец­ца свой гля­дач, і важ­на раз­умець, што ўра­жан­не, на­ват кеп­скае аль­бо не­ці­ка­вае на ваш по­гляд, па­кі­дае ў ва­ шай ду­шы важ­ны во­пыт, га­лоў­нае не ад­кі­даць яго, а аб­дум­ваць, але па­сля. Ве­чар імпра­ві­за­цыі «Flow In» меў для мя­не ўнут­ра­ныя пы­тан­ні, хоць сам фар­мат ка­ла­ба­ра­цыі му­зы­кі і ру­ху, вя­до­ма, па-за кан­ку­рэн­цы­яй. Ба­чу ў па­ доб­ным фар­ма­це вя­лі­кую каш­тоў­насць для яднан­ня данс-кам’юні­ці і, бо­льш за тое, ства­рэн­ня та­ко­га твор­ча­га ка­м’ю­ні­ці, што ўклю­чае ў ся­бе май­строў роз­ных ві­даў мас­тац­тва, якія маг­лі б зна­ёміц­ца на пад­обных ве­ча­ры­нах, імпра­ві­за­ваць раз­ам і, маг­чы­ма, ства­раць у бу­ду­чы­ні вы­дат­ныя су­мес­ныя пра­екты, а гэ­та ве­ль­мі імпа­нуе. Што да­ты­чыць жа­дан­ня зра­зу­мець су­час­нае тан­ца­ва­ль­нае мас­тац­тва, зда­ ецца, гэ­та з са­ма­га па­чат­ку не зу­сім плён­ны шлях. Яму, мас­тац­тву, вар­та да­ вя­раць, ад­пус­каць ува­гу ў во­ль­нае пла­ван­не і ад­чу­ваць. На пы­тан­не, ку­ды ру­ха­ецца су­час­нае тан­ца­ва­ль­нае мас­тац­тва Бе­ла­ру­сі, не ма­гу ад­ка­заць ад­ на­знач­на. Па ма­іх ад­чу­ван­нях, яно ста­на­віц­ца бо­льш асо­бас­ным і імкнец­ца да ды­фе­рэн­цы­яцыі. У да­дзе­ны мо­мант, на­ко­ль­кі ба­чу, яно мае па­трэ­бу ў чым­сь­ці, што маг­ло б яго фар­ма­ваць. Ёсць ад­чу­ван­не твор­ча­га го­ла­ду, хо­чац­ца бо­льш во­пы­ту, узае­ ма­дзе­яння, ад­крыц­цяў, аб­наў­лен­ня. Гэ­та шчас­це, што за­меж­ныя пра­гра­мы і ўлас­ны імпэт да раз­віц­ця спры­яюць та­кім па­мкнен­ням. Ства­рэн­не гран­таў і пра­грам для раз­віц­ця «ру­ха­ль­на­га» мас­тац­тва ў на­шай кра­іне, на мой по­гляд, па­тра­буе бо­льш дэ­та­лё­ва­га па­глыб­лен­ня і пра­пра­цоў­кі, бо пад­обна­га кштал­ ту пра­екты за­ва­ёўва­юць усё бо­ль­шую ці­ка­васць. Сё­ле­та на фес­ты­ва­лі бы­лі прад­стаў­ле­ны раз­на­стай­ныя тэ­мы для ды­яло­гаў, але па­між імі ўсі­мі пра­соч­ва­ецца ня­бач­ная ідэя. Аўта­ры ка­жуць пра тон­касць, ду­шу, пра да­бры­ню і адзін­ства, раз­ва­жа­юць пра дом і свае ка­ра­ні, пра тое, як па­чу­вац­ца са­бою і час­ткай свай­го на­ро­да. Мне пад­аба­ецца, што фес­ты­валь та­кім чы­нам мож­на аб’­яднаць агу­ль­ным на­стро­ем ці на­прам­кам по­гля­ду. Мне за­ўсё­ды ці­ка­ва ад­соч­ваць у спек­так­лі тое, як ся­бе ў ім ад­чу­ва­юць вы­ ка­наў­цы, кім яны з’яў­ля­юцца, што тран­слю­юць гле­да­чу. Я за­ўсё­ды ад­чу­ваю дзея­нне тут і ця­пер, мне важ­ныя па­сыл і дум­ка, якую вы­ка­наў­цы пе­рад­аюць. Ня­важ­на, якая тэ­ма, ідэя. Ка­лі вы­ка­наў­цы сум­лен­ныя ў ад­но­сі­нах да ся­бе і гле­да­ча, ад­кры­тыя да но­ва­га во­пы­ту, то­ль­кі ў та­кім вы­пад­ку ад­бы­ва­ецца ма­гія. (Усмі­ха­ецца.) Ад­па­вед­на сва­ёй асноў­най пра­фе­сіі, вя­до­ма, не ма­гу не адзна­чыць ві­зу­аль­ны склад­нік. Тое, як афор­мле­на пра­сто­ра, свят­ло, вы­гляд вы­ка­наў­цаў, бяс­спрэч­ на, уплы­вае на маё ўспры­ман­не. Пра­ца па­він­на вес­ці­ся як унут­ры, так і звон­ ку. Ні­чо­га но­ва­га, але ў той жа час усё но­вае. Каш­тоў­на ўсё: пра што вар­та не за­бы­ваць і ад­чу­ваць, успры­маць, убі­раць зноў. Кож­ны спек­такль — гэ­та но­вы во­пыт. Тут не аб­авяз­ко­ва ба­чыць не­йкае на­ва­тар­ства пад­ачы. Для мя­не аса­ біс­та гэ­ты фес­ты­валь і па­ста­ноў­ка спек­так­ля «SomeBody’s home» — по­ў­нае аб­наў­лен­не, з ног да га­ла­вы. За маг­чы­масць і штур­шок да раз­віц­ця, за за­пра­ шэн­не я ве­ль­мі ўдзяч­ная Іне Асла­ма­вай! Ка­лі па­ра­ўноў­ваць фэст су­час­най ха­рэ­агра­фіі з фес­ты­ва­лем тан­цтэ­атраў, мне зда­ецца, роз­ні­ца за­клю­ча­ецца ў ві­зу­аль­ным па­гру­жэн­ні ў фор­мы і сэн­сы гэ­тых жан­раў, у аб’­ёме вы­каз­ван­няў. Фес­ты­валь тан­цтэ­атраў — гэ­та вя­лі­кія фор­мы і аб’­ёмныя дум­кі; фес­ты­валь су­час­най ха­рэ­агра­фіі ў ма­ім раз­умен­ні — гэ­та роз­ныя аб’­ёмы вы­каз­ван­няў: ад мі­ні­яцюр да спек­так­ляў. Ства­раць або ўдзе­ль­ні­чаць? Я аб­іраю ства­раць удзе­ль­ні­ча­ючы! Для мя­не важ­ная сум­лен­ насць пры­сут­нас­ці — як у рэ­пе­ты­цый­ным пра­цэ­се, так і на сцэ­не, ад­кры­тасць но­ва­му во­пы­ту без ацэн­кі і кры­ты­кі, ад­кры­тасць ры­зы­цы і, вя­до­ма, да­вер ад­но да ад­на­го.

37

Ва­лян­цін Іса­каў, вы­клад­чык, артыст, ха­рэ­ограф, удзе­ль­нік ве­ча­ра імпра­ві­за­цыі «Flow In»: — Ка­лі раз­ва­жаць пра тан­ца­ва­ль­ны тэ­атр, сме­ла ма­гу ска­заць: для мя­не гэ­ та ве­ль­мі шы­ро­кае пан­яцце, якое ўвесь час зна­хо­дзіц­ца ў тран­сфар­ма­цыі і раз­віц­ці. Тан­цтэ­атр у ма­ім раз­умен­ні — гэ­та пра су­час­насць і пра тое, што ад­ гу­ка­ецца. Тыя твор­цы і аўта­ры, якія пра­цу­юць не то­ль­кі ў сты­лі contemporary dance, але і ву­ліч­ныя артыс­ты, якія вы­хо­дзяць за межы пэў­на­га сты­лю, на мой по­гляд, з’яў­ля­юцца той сі­лай, што раз­ві­вае, па­пу­ля­ры­зуе і ўма­цоў­вае ку­ль­тур­ ны код і пан­яцце тан­цтэ­атра ў Бе­ла­ру­сі. Раз­на­стай­насць пра­гра­мы фес­ты­ва­лю да­ла вы­дат­ную маг­чы­масць кож­на­му з пры­сут­ных знай­сці не­шта сваё, маг­чы­ма, у чым­сь­ці пе­ра­ка­нац­ца. Су­час­ ным тан­ца­ва­ль­ным мас­тац­твам, як і ра­ней, у на­шай кра­іне ру­ха­юць лю­боў і ад­да­нае слу­жэн­не аб­ра­най пра­фе­сіі. На сён­ня тан­ца­ва­ль­нае ася­род­дзе фар­

му­юць не­ка­ль­кі па­ка­лен­няў ха­рэ­огра­фаў і вы­ка­наў­цаў су­час­на­га і ву­ліч­на­га тан­цаў. Кож­ны спра­буе па­ка­заць раз­на­стай­насць улас­най плас­тыч­най мо­вы, і гэ­та вя­дзе за са­бой ад­ыход у фар­мат тан­ца­ва­ль­на­га экс­пе­ры­мен­ту. Ка­лі па­ра­ў­ ноў­ваць су­час­ны та­нец у Бе­ла­ру­сі і Еўро­пе, мож­на за­ўва­жыць, што яны ві­да­ воч­на ад­роз­ні­ва­юцца адзін ад ад­на­го. Гэ­та не доб­ра, не дрэн­на, яны роз­ныя, та­му мы па­він­ны пра­йсці ўлас­ны шлях ста­наў­лен­ня і фік­са­цыі яго на пэў­ным эта­пе. Як ста­віц­ца да дзея­ння на сцэ­ніч­най пля­цоў­цы? Для мя­не важ­на раз­умець, ад­чу­ваць, на­зі­раць за якас­цю кам­па­зі­цыі і вы­ка­на­ль­ніц­тва. Люб­лю быць унут­ры та­го, што ад­бы­ва­ецца. Фа­ку­су­ючы ўва­гу на вы­ба­ры аўта­ра­мі тэм для прэ­зен­та­цыі і рас­крыц­ця іх у сва­іх спек­так­лях, ма­гу ска­заць, што пра­цы, прад­стаў­ле­ныя сё­ле­та, так ці іна­чай пе­ра­клі­ка­лі­ся з пад­ыхо­да­мі да ства­рэн­ ня тан­ца­ва­ль­ных кам­па­зі­цый, які існуе ў еўра­пей­скім фар­ма­це, — ад фі­зі­кі да фор­мы. Энер­ге­тыч­на і кам­па­зі­цый­на ве­ль­мі кра­нуў спек­такль «Ду­ша» ў вы­ка­нан­ні тэ­атра тан­ца «Quadro».

1, 3, 4. Спек­такль «Ду­ша». Тэ­атр тан­ца «Quadro» (Го­мель).

2. Ве­чар ад­крыц­ця фес­ты­ва­лю.

5. Пер­фор­манс «РУЦ» Во­ль­гі Сквар­цо­вай (Мінск).

6, 7. Імпра­ві­за­цый­на-пер­фар­ма­тыў­ны ве­чар «У па­то­ку» / «Flow In».

8. Спек­такль «SomeBody’s home». Пра­ект Яўге­ніі Ні­ка­лай­чук (Поль­шча / Бе­ла­русь).

9. Спек­такль «Under the Flesh» / «Пад плоц­цю» Ба­са­ма Абу Ды­яба (Лі­ван). Фо­та Сяр­гея Жда­но­ві­ча.

кастрычнік, 2021

Рэ­ц эн­з/іяРэ­ Тэатр ц эн­з ія

38

Гу­ль­ня «ў ка­лен­кі» з аль­тэр-эга « На ма­ёй пла ­н е­ц е » па­в од ­л е Анту­ана дэ Сэнт- Экзю­п е­ры ў Бе­ла ­рус ­кім дзяр­жа ў­ным тэ ­атры ля ­л ек

«На ма­ёй пла­не­це». Сцэ­ны са спек­так­ля. Фо­та Ган­ны Шар­ко.

На­стас­ся Пан­кра­та­ва

Ізноў у ста­ліч­ных «ля­ль­ках» — Ка­ця­ры­на Лож­кі­на-Бя­ле­віч. По­спех кра­ на­ль­най гіс­то­рыі пра «Ту­ту Кар­лсан. Пер­шую і адзі­ную», што сё­ле­та вы­ лу­ча­на на На­цы­яна­ль­ную тэ­атра­ль­ную прэ­мію, «Дзюй­мо­вач­кі», якая ў рэ­жы­сёр­кі но­ва­га па­ка­лен­ня за­гу­ча­ла надзвы­чай акту­аль­на, на­ту­ра­ль­ ным чы­нам па­спры­яў пра­ця­гу твор­чых ста­сун­каў па­між мін­скай сцэ­най і пе­цяр­бур­гскай па­ста­ноў­шчы­цай. Гэ­тым раз­ам спа­да­ры­ня Ка­ця­ры­на звяр­ну­ла­ся да сус­вет­най (фран­цуз­скай) кла­сі­кі: тво­раў Анту­ана дэ СэнтЭкзю­пе­ры. Ці здо­лее спек­такль «На ма­ёй пла­не­це» пра­цяг­нуць шэ­раг рэ­ жы­сёр­скіх удач? Для па­ста­ноў­кі «На ма­ёй пла­не­це» вы­ка­рыс­та­ны ўрыў­кі з «Ліс­тоў да ма­ ці» і «Пла­не­ты лю­дзей». Але, вя­до­ма, асно­ву скла­дае «Ма­ле­нь­кі прынц» са зна­ёмым роўд-му­ві па шмат­лі­кіх пла­не­тах з не­звы­чай­ны­мі на­се­ль­ні­ка­ мі ў по­шу­ках та­го, хто рас­тлу­ма­чыць, што та­кое сап­раў­дныя лю­боў і сяб­ роў­ства.

К

а­лі ары­ента­вац­ца на тэкст, дык ві­до­віш­ча па­чы­на­ецца з пер­шых ста­ро­нак кні­гі — аку­ рат з вя­до­май дра­мы пра змяю-ка­пя­люш, якая пра­каў­тну­ла сла­на. Але эма­цый­ны склад­нік свед­чыць: для рэ­жы­сёр­кі гэ­тую гіс­то­рыю рас­па­ чаў эпіг­раф пі­сь­мен­ні­ка пра тое, што не-не ды зна­хо­дзяц­ца да­рос­лыя, якія раз­уме­юць усё на све­це, на­ват дзі­ця­чыя кні­гі. Спек­такль бу­ду­ецца ва­кол лёт­чы­ка, што, у ад­роз­нен­не ад мно­гіх са­

«Мастацтва» № 10 (463)

ма­ві­тых чле­наў гра­мад­ства, яшчэ не раз­ву­чыў­ся быць ад­кры­тым для ата­чэн­ня і ўся­го но­ва­га. Вось то­ль­кі на шля­ху яму сус­тра­ка­юцца ка­ле­гі, ро­дзі­чы ды зна­ёмыя, для якіх не­пас­рэд­насць успры­ман­ня све­ту і чыс­та­сар­дэч­насць у вы­каз­ван­нях — якас­ці ка­лі не ад­моў­ныя, дык дзі­вац­кія. У яблы­чак па­цэ­лі­ла аб­ран­не на ро­лю Лёт­чы­ка (а ў шмат­лі­кіх эпі­зо­дах і сап­раў­дна­га аль­тэр-эга Ма­ле­нь­ка­га пры­нца) артыс­та Ці­му­ра Му­ра­та­ва.

У ім да­рос­лая раз­важ­лі­васць, спа­кой і чул­лі­васць спа­лу­чы­лі­ся з дзі­ця­чай да­пыт­лі­вас­цю і ўпар­тас­ цю, а ўсё каб атры­маць ад­ка­зы на свае сто ты­сяч роз­ных «ча­му?». Уво­гу­ле най­леп­шы­мі ў спек­так­лі зра­бі­лі­ся сцэ­ны на­кшталт той, ка­лі да­рос­лыя пер­са­на­жы — эфек­т­ ная іспан­ка Роза (яе грае вы­тан­ча­ная Іна Ган­чар), што гор­да на­сі­ла ліх­тар-сэр­ца з вы­явай той са­май кап­ры­зу­лі-квет­кі, праз якую Ма­ле­нь­кі прынц і вы­пра­віў­ся ў сваё доў­гае пад­арож­жа), сяб­ра Ліс (праз ха­рак­тар­нае вы­ка­нан­не Дзміт­рыя Рач­коў­ска­га) у смеш­най вас­тра­ву­хай шап­цы і Лёт­чык — ад­кла­да­юць свае сур’ёзныя спра­вы і са­дзяц­ца гу­ляць у «ка­лен­кі», у ад­мыс­ло­вым рыт­ме пляс­ка­ючы ад­но ад­на­го на на­гах. У та­кія мо­ман­ты між­во­лі вяр­та­ешся да дум­кі, што муж­ чы­ны і жан­чы­ны не­вы­нос­на хут­ка за­бы­ва­юцца на час, ка­лі дрэ­вы бы­лі вя­лі­кі­мі. Гэ­та цу­доў­на ка­рэ­лю­ецца з ары­гі­на­ль­ным тэк­стам «Ма­ле­нь­ка­ га пры­нца», дзе Экзю­пе­ры про­сіць юных чы­та­чоў быць спа­гад­лі­вы­мі да да­рос­лых. Най­леп­шыя сцэ­ны пра­сяк­ну­ты той шчым­лі­вай лі­рыч­нас­цю, якая ўжо ста­ла ха­рак­тэр­най ры­сай усіх спек­так­ ляў Лож­кі­най-Бя­ле­віч.

Тэатр / Рэ­ц эн­з ія Дзі­ва, але праз без­да­кор­на вы­бу­да­ва­ны жы­вы план час­тко­ва згу­бі­лі­ся ля­ль­кі. Маг­чы­ма, пра­бле­ ма ў тым, што для ві­зу­аль­на­га вы­ра­шэн­ня асноў­ ных пер­са­на­жаў па­ста­но­вач­ная ка­ман­да ўзя­ла за асно­ву ма­люн­кі са­мо­га Экзю­пе­ры. Зда­ецца, та­кі пад­ыход аб­ме­жа­ваў пра­цу і мас­тач­кі Люд­мі­лы Скі­то­віч, і (у не­ка­то­рых мо­ман­тах) са­міх ля­леч­ ні­каў. Возь­мем пер­шае з’яўлен­не Ма­ле­нь­ка­га пры­нца: ён, вы­ра­ша­ны быц­цам лям­ца­вая цац­ка ды яшчэ з аб­ра­най у па­стэ­ль­ных то­нах ка­ла­рыс­ ты­кай, зу­сім згу­біў­ся на фо­не шыр­мы-на­мё­та. Артыс­тцы Лю­бо­ві Клок ві­да­воч­на ня­зруч­на ха­ вац­ца за гэ­тай кан­струк­цы­яй, а са­ма план­шэт­ная ля­ль­ка не пры­зна­ча­на для пра­цы ў пра­сто­ры 2D. Ды ўво­гу­ле не­зра­зу­ме­ла, на­вош­та ха­ваць актры­ су, якая вы­дат­на ад­чу­вае ля­ль­ку: па-за шыр­май у яе бы­ло б бо­льш маг­чы­мас­цей ад­ыграць рэ­акцыі на сло­вы парт­нё­ра і рас­ста­віць тыя сэн­са­выя акцэн­ты, што вы­ма­гае гэ­ты ка­ва­лак тэк­сту. Шыр­ма за­мі­нае і Ма­ле­нь­ка­му пры­нцу — пад­час вя­лі­кіх ма­на­ло­гаў ён да­во­лі ста­тыч­ны. Ка­лі ж па­

з Ру­жай? І гэ­тае пад­во­енае ўспры­ман­не ўзнік­ла з-за на­сле­да­ван­ня ма­люн­кам пі­сь­мен­ні­ка, бо з гля­дзе­ль­ні яны ўспры­ма­юцца зу­сім не так, як са ста­ро­нак кні­гі… Ці не та­му воб­раз іспан­кі Розы, пры­ду­ма­ны па-за меж­амі лі­та­ра­тур­на­га тво­ру, вы­гля­даў бо­льш пе­ра­ка­наў­ча за Ру­жу-ля­ль­ку, зроб­ле­ную па ма­люн­ку? Як вя­до­ма, Экзю­пе­ры не меў на ўва­зе кан­крэт­на ру­жу. На­зву ска­рэк­та­ва­ла пе­ра­клад­ чы­ца на рус­кую мо­ву Но­ра Галь, каб за­ха­ваць ген­дар­ную па­ру Прынц — квет­ка (у фран­цуз­скай, як і ў бе­ла­рус­кай мо­ве, квет­ка мае жа­но­чы род, у рус­кай — муж­чын­скі, вось і з’яві­ла­ся «жа­но­чая» на­зва «ру­жа»). Сваю рас­лі­ну пі­сь­мен­нік на­ма­ля­ ваў ве­ль­мі ўмоў­на. А ў сцэ­ніч­най пра­сто­ры яна і зу­сім згу­бі­ла­ся — праз не­вы­раз­насць і ня­кід­ касць, успад­ка­ва­ныя ля­ль­кай. Па­сту­по­ва па­ста­но­вач­ная ка­ман­да ад­ыхо­дзіць ад ві­зу­аль­на­га склад­ні­ка кніж­най пер­шак­ры­ні­цы, і гэ­та то­ль­кі на ка­рысць спек­так­лю. У ван­дроў­цы па пла­не­тах Ма­ле­нь­кі прынц сус­тра­кае ха­рак­

вод­ле мі­зан­сцэ­ны ля­ль­цы не­абход­на пра­ца­ваць праз «акен­ца», то гле­да­чу за­ста­ецца гля­дзець ад­но на яе га­ла­ву, а што мо­жа ад­на га­ла­ва? Па­ва­роч­вац­ца ў роз­ныя ба­кі — і то­ль­кі. Да ўся­го, шчы­ра ка­жу­чы, гэ­тыя хо­ван­кі блы­та­юць пуб­лі­ку, бо спек­такль па­чы­наў­ся з да­вер­лі­вай раз­мо­вы, а по­тым без дай пры­чы­ны ўзнік­ла ля­ль­ка, якая «мо­жа быць сап­раў­дным хлоп­чы­кам». Каб да­даць гэ­тай час­тцы жва­вас­ці, рэ­жы­сёрка пад­клю­чае да дзея­ння да­дат­ко­вую пля­цоў­ку. Там Ма­ле­нь­кі прынц пад му­зы­ку Ле­ані­да Па­ўлён­ка ілюс­труе апо­вед пра сваю пла­не­ту з вул­ка­на­мі. У ход ідуць і пры­ёмы це­ня­во­га тэ­атра, і ра­бо­та з план­шэт­ны­мі і кій­ко­вы­мі ля­ль­ка­мі. Але ажы­вае дзея­нне то­ль­кі та­ды, ка­лі маг­не­тыч­ная Лю­боў Клок вы­хо­дзіць з-за шыр­мы з Ма­ле­нь­кім пры­н­цам. Шыр­ма яшчэ вер­нец­ца пры кан­цы спек­так­ля, на­ быў­шы па­мер па­ўна­вар­тас­на­га за­дні­ка. Праз яе ва­кен­цы га­лоў­ны ге­рой бу­дзе гу­та­рыць са змя­ёй. З якой, да­рэ­чы, так­са­ма ўзнік­ла пы­тан­не, бо дзе­ці за­мест та­го, каб услух­вац­ца ў важ­ныя сло­вы, па­чы­на­юць уго­лас аб­мяр­коў­ваць; змяя гэ­та ці ўсё ж чар­вяк, які га­ва­рыў на па­чат­ку спек­так­ля

тар­ных пер­са­на­жаў. Тут і Ка­роль, які па­во­дзіць ся­бе хут­чэй як ма­лое дзі­ця, што ту­пае нож­кай і па­тра­буе «Ха­чу і ўсё тут!»; Дзміт­рый Рач­коў­скі са­ка­ві­та вы­піс­вае ге­роя, які ро­біць вы­гляд, што яму ніх­то не па­трэб­ны, але га­то­вы лаш­чыц­ца на­ват да па­цу­ка — адзі­най жы­вой істо­ты ў сва­ім све­це. Тут і ня­спын­ны ліх­тар­шчык Іллі Со­ці­ка­ва на дзіў­ным ро­ва­ры, і яго ж Дзе­ла­вы ча­ла­век, які на­ват са­мо­му са­бе ба­іцца пры­знац­ца ў тым, што яго­ная спра­ва ні­ко­му не па­трэб­ная. Тут і гео­граф Аляк­сея Сян­чы­лы, які на­круч­вае пла­не­ты, бы спру­жы­ны кат­рын­кі (артыст, які пры­йшоў да ля­ леч­ні­каў з Гор­каўс­ка­га тэ­атра, з кож­ным се­зо­нам усё лепш пе­ра­ймае спе­цы­фі­ку тэ­атра ля­лек. Гэ­тым раз­ам ён з та­кім шар­мам граў Сла­ва­лю­ба, што лі­та­ра­ль­на кож­ным ру­хам зры­ваў апла­дыс­ мен­ты.) Пры кан­цы спа­да­рож­ні­кі гур­ту­юцца ў ля­ леч­ным па­рад-але — на жаль, за­над­та імклі­вым: не па­спя­ва­еш раз­гля­дзець пад­ра­бяз­нас­ці. Най­леп­шай сцэ­най мас­тач­кі Люд­мі­лы Скі­то­віч і па­ста­ноў­шчы­цы Ка­ця­ры­ны Лож­кі­най-Бя­ле­віч ста­но­віц­ца сус­трэ­ча Лі­са і Ма­ле­нь­ка­га пры­нца. З’яві­ла­ся ўся­го то­ль­кі не­скла­да­ная аль­тан­ка, але яна пад­ары­ла вя­лі­кую ко­ль­касць мес­цаў для

39

ра­бо­ты як ля­лек, так і акцё­раў жы­вым пла­нам. Це­шы­ла во­ка ба­гац­це дэ­та­ляў, ураж­ва­лі рэ­жы­ сёр­скія зна­ход­кі: Ма­ле­нь­кі прынц і Ліс пры­ру­ча­лі адзін ад­на­го, гой­да­ючы­ся на арэ­лях-воб­лач­ках, іх аль­тэр-эга — Лёт­чык і яго сяб­ра — гу­ля­лі ў шах­ма­ты, дзе за­мест кла­січ­ных фі­гур вы­ка­рыс­ тоў­ва­лі­ся мі­ні­яцюр­ныя лі­сы і лю­дзі, а рэ­плі­ка­мі пе­ра­кі­да­лі­ся, бы мя­чы­кам, па­ста­янна змя­ня­ючы ад­ра­са­та сва­іх за­пы­таў. Роза-ру­жа, якая з’яві­ла­ся не­ўза­ба­ве, да­да­ла фі­ла­соф­ска­му пад­тэк­сту сцэ­ны тых эмо­цый, якія з’яўля­юцца ці не ў кож­на­га з нас, ка­лі вы­пад­ко­ва трап­ля­ем на аль­бом са сва­імі дзі­ця­чы­мі фо­та­здым­ка­мі. Та­ды мы бы­лі най­шчас­лі­вей­шыя. Уда­лыя і не са­мыя да­ска­на­лыя ра­шэн­ні пе­ра­пля­ лі­ся ў спек­так­лі як ру­кі ўдзе­ль­ні­каў той са­май дзі­ця­чай гу­ль­ні «ў ка­лен­кі». Каб ад­чуць агу­ль­ную та­на­ль­насць па­ста­ноў­кі, раю пры­слу­хоў­вац­ца да ся­бе, бо, ка­лі даць ве­ры Экзю­пе­ры, са­ма­га га­лоў­ на­га ва­чы­ма не па­ба­чыш.

кастрычнік, 2021

40

Рэ­ц эн­з/іяРэ­ Тэатр ц эн­з ія

Кос­мас за­бой­цаў і пра­свет­ле­ных Спек­так ­лі « Цы­яніс ­ты ка ­лій ... З ма­ла к­ ом ці без?» і « Ган­д зі маў­ча ў па суб­о тах » у Го­м е­л ьс­кім аб ­лас ­ным дра­ма­тыч ­ным тэ ­атры Ула­дзі­мір Сту­пін­скі

«Ц

ы­яніс­ты ка­лій...» мог бы стаць га­ тыч­ным тры­ле­рам, ка­лі б усё, што ад­бы­ва­ецца на сцэ­не, не бы­ло на­сто­ль­кі смеш­ным і аб­сур­дным. Свеч­кі, па­ву­цін­ не, ста­рас­вец­кая мэб­ля, ні­бы спле­це­ная з га­лін зло­га ка­зач­на­га ле­су, ды яшчэ дым і ве­лі­зар­ная зла­вес­ная По­ўня — афар­млен­не і кас­цю­мы, ство­ра­ныя мас­тач­кай-па­ста­ноў­шчы­цай Тац­ця­ най Сты­сі­най у шэ­ра-фі­яле­та­вых то­нах, вы­ма­ га­юць змроч­най гіс­то­рыі ці... па­ста­ноў­кі ў сты­лі сла­ву­тай «ся­мей­кі Ад­амс»? Уво­гу­ле фі­яле­та­вы і яго ад­цен­ні схі­ля­юць да кас­ма­га­ніч­ных аса­цы­яцый. Рэ­жы­сёр­ка-па­ста­ноў­шчы­ца Ма­рыя Ма­тох ства­рае на сцэ­не цэ­лы сус­вет, у якім не зор­кі і пла­не­ты, але асо­бы з ха­рак­та­ра­мі ўсту­па­юць у скла­да­ныя і не­ча­ка­ныя ўза­ема­су­вя­зі, ды та­кія, што Кеп­лер або Нью­тан на­ўрад ці змаг­лі б

«Мастацтва» № 10 (463)

Тэатр / Рэ­ц эн­з ія

1, 6—7. «Цы­яніс­ты ка­лій... З ма­ла­ком ці без?». Сцэ­ны са спек­так­ля.

2. Андрэй Шыд­лоў­скі (Мот), Сяр­гей Юрэ­віч (ба­ць­ка).

3, 5. «Ган­дзі маў­чаў па суб­отах». Сцэ­ны са спек­так­ля.

4. Сяр­гей Ла­гу­цен­ка (дзя­ду­ля), Андрэй Шыд­лоў­скі (Мот). Фо­та аўта­ра.

апі­саць іх да­клад­ны­мі фор­му­ла­мі ня­бес­най ме­ха­ні­кі. У чор­ным фар­се, ство­ра­ным іспан­цам Ха­сэ Мі­ль­янам, пра­ктыч­на ня­ма ста­ноў­чых ге­ро­яў. Ад­эла (Яўге­нія Ка­нь­ко­ва) і Ла­ура (Анас­та­ сія За­до­ры­на) — ма­ці і да­чка — про­ста-та­кі апан­та­ныя за­бой­ствам дзя­ду­лі до­на Грэ­го­рыа (Юрый Фей­гін), які «трош­кі за­жыў­ся» на гэ­тым све­це. Пад­крэс­ле­ная рэ­лі­гій­насць мя­ша­ецца ў га­ла­ве ве­ка­ву­хі Ла­уры з лю­боў­ны­мі фан­та­зі­ямі і зла­вес­ны­мі пла­на­мі (пад­обна, і ма­ці па смер­ці дзе­да ня­доў­га за­тры­ма­ецца на гэ­тым све­це). У гэ­тай гіс­то­рыі, як і на­ле­жыць сап­раў­дна­му фар­су, уся­го за­шмат — на­прык­лад, яркі гра­тэс­ ка­вы ду­эт ста­ліч­ных глян­ца­ва­ных гос­цяў-ка­ хан­каў, якія ў лі­та­ра­ль­ным сэн­се пры­во­зяць ся­мей­ні­кам свой шкі­лет у ша­фе. Энры­ке ў вы­ ка­нан­ні Андрэя Шыд­лоў­ска­га — за­ліш­не га­ра­чы «іспан­скі іспа­нец», а Мар­та, ува­соб­ле­ная Ве­рай Грыц­ке­віч, — за­ду­жа экза­ль­та­ва­ная асо­ба з ве­

41

лі­зар­ны­мі штуч­ны­мі вей­ка­мі. Яна ахвот­на тра­ціць пры­том­насць у зруч­ным вы­пад­ку, але на­ват не ду­мае асце­ра­гац­ца за­гад­ка­ва­га эстрэ­ма­дур­ска­га Са­ты­ра (Юрый Мар­ці­но­віч), пад­обна­га хут­чэй да сум­на­га і стом­ле­на­га П’е­ро, які тры­мае ў стра­ху і за­хап­лен­ні ўсіх жан­чын пра­він­цый­на­га мяс­тэч­ка. Да­да­мо ў гэ­ты гурт вы­ха­ван­ку Хус­ці­ну (Ма­рыя Ха­дзя­ко­ва), што ві­да­воч­на за­тры­ма­ла­ся ў сва­ім раз­віц­ці, спрыт­ню­гу кан­тра­бан­дыс­та (па­лка­га му­жа Хус­ці­ны па су­мяш­ча­ль­ніц­тве) Льер­ма Аляк­ сан­дра Іллін­ска­га, а так­са­ма па­ро­дыю на шпе­ га — Мар­сі­яля Сяр­гея Юрэ­ві­ча... Да­чы­нен­ні гэ­тых пер­са­на­жаў не­прад­ка­за­ль­ныя і за­блы­та­ныя, але ня­ўхі­ль­на вя­дуць да тра­гіч­най (і та­кой да­сціп­ най!) раз­вяз­кі. Па вя­лі­кім ра­хун­ку, мак­сі­мы «зло му­сіць быць па­ка­ра­нае» і «кож­ны атрым­лі­вае па за­слу­гах» пра­цу­юць і па-за жан­рам. Па­тэн­цый­ ныя ахвя­ры, зня­ва­жа­ныя і аб­ра­жа­ныя, зда­бу­дуць ба­гац­це і ка­хан­не; ка­му­сь­ці з ге­ро­яў гіс­то­рыі вы­па­дзе цал­кам за­слу­жа­ная смерць, ка­му­сь­

кастрычнік, 2021

42

Тэатр / Рэ­ц эн­з ія

ці — тур­ма, а ка­му­сь­ці — вяр­тан­не да за­ўчас­на спа­чы­ла­га, не­ма­ве­да­ма дзе знік­ла­га, аб­рыд­ла­га, але та­ко­га ба­га­та­га му­жа… Рэ­жы­сёр­ка за «чац­вёр­тай сця­ной» уз­во­дзіць ла­ ка­ль­ную ма­дэль ча­ла­ве­ча­га гра­мад­ства з усім яго за­па­лам, за­га­на­мі, зла­чын­ства­мі. Але гэ­та зу­сім не ад­на­асоб­нае тва­рэн­не тэ­атра­ль­на­га дэ­мі­урга. У з’яў­лен­не ба­да­хос­кай гіс­то­рыі на сцэ­не го­ме­льс­ка­га тэ­атра ўнес­лі ве­лі­зар­ны ўклад кам­па­зі­тар Андрэй Па­пкоў і ха­рэ­ограф­ка Ві­та­лі­на Бі­дзюк. Гэ­ ты свет ні­бы раз­гля­да­еш у тэ­ле­скоп — усё ўзбуй­ не­на і аб­вос­тра­на да мя­жы. Але ён не жу­дас­ны, хут­чэй ка­міч­ны — дзя­ку­ючы та­му, што дзея­нне роў­нае про­ці­дзе­янню, і гэ­ты за­кон без­да­кор­ны, не мае вы­клю­чэн­няў і рас­паў­сю­джва­ецца ў тым лі­ку і на лю­бую сфе­ру ча­ла­ве­чых уз­ае­ма­адно­сін. «Цы­яніс­ты ка­лій...» з’я­віў­ся ў тэ­атры на па­чат­ку тэ­атра­ль­на­га се­зо­на, а за­вяр­шыў­ся гэ­ты са­мы се­зон яшчэ ад­ной пра­цай Ма­рыі Ма­тох, якая ўзна­ча­лі­ла ўсю тую ж па­ста­но­вач­ную гру­пу. П’е­са «Ган­дзі маў­чаў па суб­отах» па пры­знан­ ні санкт-пе­цяр­бур­гска­га дра­ма­тур­га Анас­та­сіі Бук­рэ­евай у сва­іх вы­то­ках мае пры­кме­ты да­ку­ мен­та­ль­най дра­мы, вер­ба­ці­ма. Жанр спек­так­ля вы­зна­ча­ны як хро­ні­ка ся­мей­на­га апа­ка­ліп­сі­су. І гэ­тым раз­ам ні­ку­ды не падзец­ца ад кас­міч­ных аса­цы­яцый. Ад­кры­тая сцэ­ніч­ная пра­сто­ра, за­лі­тая пе­ра­важ­на ха­лод­ным сі­нім свят­лом; з дэ­ка­ра­цый на сцэ­не — то­ль­кі тро­хуз­роў­не­вы стол (па­вод­ле мас­тач­кі-па­ста­ноў­шчы­цы Тац­ця­ны Сты­сі­най, у гле­да­ча па­він­ны ўклю­чац­ца аса­цы­яцыі з пер­ спек­ты­вай ува­хо­ду ў падзем­ны пе­ра­ход, дзе ад­бы­ва­ецца знач­ная час­тка дзея­ння). Па­ла­вік, рас­пі­са­ны пад шах­мат­нае поле. І анлайн-уклю­ чэн­ні ка­ме­ры, якая з ня­звык­ла­га ра­кур­су (від звер­ху) па­каз­вае сцэ­ніч­ныя падзеі. Тран­сля­цыя пе­ра­мя­жоў­ва­ецца ка­рот­кі­мі ві­дэ­аклі­па­мі, яны му­сяць ві­зу­алі­за­ваць раз­ва­жан­ні і апа­вя­дан­не

«Мастацтва» № 10 (463)

га­лоў­на­га ге­роя — пад­лет­ка Мо­та. На­огул ві­дэ­ашэ­раг спек­так­ля за­слу­гоў­вае асоб­най гу­тар­кі. Ка­лі ра­курс тран­сля­цыі зной­дзе­ны ўда­ла, гля­дач атрым­лі­вае да­дат­ко­вую во­лю для фан­та­зіі — яму пра­па­ну­ецца ці то ба­чыць падзеі з гле­дзіш­ча вы­ шэй­шых, ня­бес­ных сіл, ці то на­зі­раць за ка­ме­ра­мі пе­ра­хо­ду. А вось «афлайн»-уклю­чэн­ні час­ця­ком па­кі­да­юць пы­тан­ні. Ча­сам ро­лі­кі ве­ль­мі да­клад­на ілюс­тру­юць падзеі і шмат­кроць уз­мац­ня­юць ура­ жан­не. Ча­сам — ад­цяг­ва­юць гля­дац­кую ўва­гу. Але цал­кам маг­чы­ма, што ма­ла­дыя гле­да­чы, бо­льш звык­лыя да пра­цяг­ла­га зна­хо­джан­ня ў мед­ыйнай інтэр­нэт- і ві­дэ­апрас­то­ры, успры­ма­юць дзея­нне

ве­ль­мі про­стую, а збо­ль­ша­га бліс­ку­чую шах­мат­ ную парт­ыю. І ўсё ж цэн­тра­ль­нае мес­ца ў гіс­то­рыі пры­на­ ле­жыць ду­эту Мо­та і Лі­зы ў вы­ка­нан­ні Яўге­ніі Ка­нь­ко­вай. Мот пры­во­дзіць у ба­ць­коў­скую ха­ту бяз­дом­ную жан­чы­ну ня­выз­на­ча­на­га ўзрос­ту, якая не­ка­лі стра­ці­ла дзі­ця. Но­вая зна­ёмка не га­вар­ кая, хі­ба то­ль­кі ад­на фра­за пра маў­клі­ва­га Ган­дзі ста­но­віц­ца ад­ка­зам на лю­бое пы­тан­не. Тым бо­льш не­ча­ка­на і ба­лю­ча пра­гу­чыць у фі­на­ле яе пра­ніз­лі­вы ма­на­лог, што пра­ктыч­на пад­во­дзіць вы­нік пе­ра­ла­ма­на­га жыц­ця. Не­ўза­ба­ве Мот сам зой­ме мес­ца Лі­зы ў пе­ра­хо­дзе... І вы­гля­дае гэ­та

гар­ма­ніч­на. Урэш­це, спек­такль ад­ра­са­ва­ны ў пер­ шую чар­гу ім, пуб­лі­цы но­ва­га па­ка­лен­ня. Мот у вы­ка­нан­ні Андрэя Шыд­лоў­ска­га з’яў­ля­ецца адзі­ным пер­са­на­жам, які існуе ў рэ­аль­ным ча­се. Астат­нія асо­бы — то­ль­кі пра­екцыі яго ўспа­мі­наў, яго апо­ве­ду пра падзеі, ка­лі шчас­ны і пры­стой­ны ся­мей­ны свет не про­ста даў рас­ко­лі­ну, а за­знаў гла­ба­ль­ную ка­тас­тро­фу, пад­арваў­ся, быц­цам звыш­но­вая зор­ка (і зноў ні­ку­ды не дзец­ца ад кас­ма­га­ніч­ных па­ра­ле­лей). Ба­ць­ка і ма­ці (Сяр­гей Юрэ­віч і Тац­ця­на Ган­ча­ро­ва), сяс­тра Ка­ця (Ві­та­лія Ціш­ко­ва), дзя­ду­ля (Сяр­гей Ла­гу­цен­ка), ба­ць­ка­ва ка­хан­ка цёт­ка Ле­на (Тац­ця­на Кан­дра­цен­ка), Ле­ кар і Гад (Змі­цер Бай­каў) — удзе­ль­ні­кі флэш­бэ­каў Мо­та. У лю­бы мо­мант яны га­то­выя пе­ра­тва­рыц­ца ў ста­тыч­ную ілюс­тра­цыю, з’я­віц­ца на сцэ­не (ці, на­адва­рот, знік­нуць) — у гіс­то­рыі, рас­па­ве­дзе­най пад­лет­кам. Хоць та­кі спо­саб існа­ван­ня аб­са­лют­ на не ад­мя­няе экс­прэ­сіі і фар­баў, якія знай­шлі артыс­ты і рэ­жы­сёр­ка, не пе­ра­тва­рае пер­са­на­жаў у вы­цві­лыя ма­лю­нач­кі ўспа­мі­наў га­лоў­на­га ге­роя, яны пры­па­даб­ня­юцца по­ста­цям, што зноў і зноў раз­ыгры­ва­юць ужо не­ка­лі за­пі­са­ную фа­ту­мам і

не про­ста пад­лет­ка­вым пра­тэс­там су­праць раз­во­ ду ба­ць­коў, хва­ро­бы сяс­тры, ста­рэ­чай дэ­мен­цыі дзя­ду­лі. Хут­чэй на­іўны­мі, але ве­ль­мі ма­гут­ны­мі вы­сіл­ка­мі ад­на­віць раў­на­ва­гу і гар­мо­нію. Спро­ба пад­арыць цяп­ло, лю­боў, раз­умен­не аб­са­лют­на чу­жо­му ча­ла­ве­ку з над­ла­ма­най псі­хі­кай і зня­ве­ ча­ным жыц­цём асу­джа­нае на пра­вал, але — «за спро­бу дзя­куй» (Андрэй Ваз­ня­сен­скі). Ко­ла фар­ ту­ны здзей­сні­ла по­ўны аб­арот… Рэ­гі­яна­ль­ны тэ­атр па аб’­ектыў­ных чын­ні­ках зна­хо­дзіц­ца ў афе­ліі тэ­атра­ль­на­га жыц­ця кра­іны і, зда­ва­ла­ся б, зму­ша­ны імкнуц­ца да звык­лых па­ста­но­вак (пе­рад­усім яны му­сяць за­бяс­печ­ваць ку­ль­тур­ныя за­пы­ты асноў­най ма­сы гле­да­чоў). Ад­нак мас­тац­кае кі­раў­ніц­тва тэ­атра ўжо до­сыць пра­цяг­лы тэр­мін па­трап­ляе на­сто­ль­кі зба­лан­ са­ваць афі­шу, што яна здо­ль­ная за­ці­ка­віць не то­ль­кі ся­рэд­нес­та­тыс­тыч­ных на­вед­ні­каў, але і мо­ладзь — раз­ам з ты­мі, хто шу­кае ру­ху, раз­ віц­ця і све­жых ідэй у тэ­атра­ль­ным мас­тац­тве. Спек­так­лі «Цы­яніс­ты ка­лій... З ма­ла­ком ці без?» і «Ган­дзі маў­чаў па суб­отах» па­цвяр­джа­юць гэ­тую тэн­дэн­цыю.

Тэатр / Сл ужбовы ў в а ход

43

Тэ­атра­ль­ныя бай­кі ад Вер­гу­но­ва

—П

а­вя­ліч­це за­робак, Са­му­іл Якаў­ле­віч! — па­пра­сі­ла ад­на­го дня ў сла­ву­та­га дзі­ця­ча­га пі­сь­мен­ні­ка Мар­ша­ка яго хат­няя ра­бот­ні­ца.

— Да­ра­жэ­нь­кая, дзі­ця­чыя пі­сь­мен­ні­кі са­мі ка­пей­кі атрым­лі­ва­юць! — апраў­дваў­ся Мар­шак. — Мы на­ват вы­му­ша­ны па вы­хад­ных пад­пра­цоў­ваць...

— Ды што вы ка­жа­це?! — здзі­ві­ла­ся на­іўная дом­ра­бот­ні­ца. — Як? Дзе?

— Ды ў за­апар­ку! — знай­шоў­ся Мар­шак. — Я, пры­кла­дам, пра­цую га­ры­лай, Чу­коў­скі — кра­ка­дзі­лам.

— І ко­ль­кі ж за та­кую пра­цу пла­цяць?

— Мне — 300 руб­лёў, а Кар­нею Іва­на­ві­чу — 250... Як ка­жуць, у кож­ным жар­це ма­ецца до­ля жар­ту. Ад­нак, ка­лі гэ­ты жарт пе­ра­ ка­за­лі Чу­коў­ска­му, той не­ча­ка­на раз­зла­ваў­ся: «А ча­му гэ­та ў Мар­ша­ка на 50 руб­лёў бо­льш? Кра­ка­дзі­лам жа пра­ца­ваць ку­ды ця­жэй!» Да гэ­та­га ча­су не­вя­ до­ма, што ён ска­заў пры сус­трэ­чы Мар­ша­ку, але вя­до­ма, што не раз­маў­ля­лі яны амаль ме­сяц...

В

і­таю вас, ша­ноў­ныя ама­та­ры, знаў­цы ды пры­хі­ль­ні­кі мас­тац­тва і ўся­го та­го, што звя­за­на з доб­рым гу­ма­рам на­ша­га з ва­мі жыц­ця! Па­ча­лі мы сён­няш­нюю сус­трэ­чу з дзі­вос­ных пра­яўлен­няў гу­ма­ру і не­арды­нар­нас­ці та­ле­на­ві­тых лю­дзей у са­мых звы­чай­ных аб­ста­ві­нах. А на­ко­ль­кі ж яны дзі­вос­ ныя ў вы­крут­ках для та­го, каб да­сяг­нуць па­стаў­ле­най мэ­ты! Вось, на­прык­лад, доб­ра па­мя­таю ўлас­ныя па­чуц­ці, ка­лі ўпер­шы­ню, яшчэ юна­ком, тра­піў у рэ­ жы­сёр­скую апа­рат­ную на тэ­ле­ба­чан­ні. У гэ­ты час якраз ішоў за­піс ад­ной з пра­грам лі­та­ра­тур­най рэ­дак­цыі. У апа­рат­най бы­ло шмат экра­наў (свой ад кож­най тэ­ле­ка­ме­ры ў сту­дыі), а на экра­нах бы­лі акцё­ры. Не бу­ду на­зы­ваць іх про­звіш­чы, та­му што яны, на шчас­це, усё яшчэ з на­мі і пра­цяг­ва­юць ра­да­ваць гле­да­чоў. Та­ды я быў про­ста ўра­жа­ны ўзроў­нем іх най­вы­шэй­ша­га май­стэр­ ства, ка­лі па­ба­чыў, як яны са шчы­ры­мі сля­зь­мі на ва­чах на­тхнё­на і не­ве­ра­ год­на та­ле­на­ві­та чы­та­лі вер­шы не­йка­га ма­ла­вя­до­ма­га аўта­ра... Я за­стыў у за­ хап­лен­ні, але па­зней, у кан­цы за­пі­су, пра­краў­ся ў сту­дыю, каб про­ста па­быць по­бач з май­стра­мі. Бо­жач­кі, што са мной бы­ло, ка­лі я там па­ба­чыў про­с­цень­­ кую вуз­кую ме­та­ліч­ную ба­лею, на­поў­не­ную рас­тво­рам хлёр­кі. І ба­лея тая ста­яла про­ста пе­рад акцё­ра­мі! Хлёр­ка вы­пар­ва­ла­ся і ства­ра­ла не­ве­ра­год­ны эфект, вы­ціс­ка­ючы не­пад­роб­ныя слё­зы з ва­чэй вы­ка­наў­цаў, што, у сваю чар­ гу, зна­хо­дзі­ла вод­гук і ў сэр­цах гле­да­чоў. А яшчэ, ска­за­лі мне па­зней, доб­ра да­па­ма­гае, ка­лі со­кам цы­бу­лі кап­нуць у ку­то­чак во­ка аль­бо злёг­ку ўцер­ці той сок у во­ка. Мас­тац­тва, ад­нак!

Т

ам жа, на тэ­ле­ба­чан­ні, на­гля­дзеў­ся я і на іншыя хіт­ры­кі артыс­таў. Па­ мя­таю, як свет­лай па­мя­ці Па­вел Ва­сі­ль­евіч Кар­му­нін, са­вец­кі і бе­ла­ рус­кі акцёр тэ­атра і кі­но, на­род­ны артыст БССР, чы­таў у сту­дыі не­йкі надзвы­чай га­ра­чы ма­на­лог. А трэ­ба ска­заць, што тэ­ле­ка­ме­ры ў той час бы­ лі сво­еа­саб­лі­выя: вя­лі­кія, на ко­лах, пад ка­ме­рай ме­ла­ся і ме­та­ліч­нае ко­ла. І ка­ме­ры тыя бы­лі без тран­сфа­ка­та­раў (без аб’екты­ва пе­ра­мен­най фо­кус­най ад­лег­лас­ці). Гэ­та зна­чыць, на­езд-ад’езд ажыц­цяў­ляў­ся ру­хам са­мой ка­ме­ры, якую ка­ці­лі за тое са­мае ме­та­ліч­нае ко­ла. Вось на яго, па­ко­ль­кі ко­ла бы­ло пад са­мым аб’екты­вам, і пад­ве­сіў на­пі­са­ны буй­ны­мі лі­та­ра­мі тэкст ма­на­ло­ га Па­вел Ва­сі­ль­евіч. Гля­дзіць ён про­ста ў ка­ме­ру, быц­цам у во­чы гле­да­чоў, і пра­нік­нё­на, го­ра­ча пра­маў­ляе свой тэкст. А ў гэ­ты час рэ­жы­сёр вы­ра­шыў зра­біць кар­цін­ку бо­льш агу­ль­най і па­ве­да­міў апе­ра­та­ру ў на­вуш­ні­кі, каб той кры­ху ад’ехаў. Апе­ра­тар па­чаў ад’язджаць, а раз­ам з ка­ме­рай па­ехаў і тэкст. Па­вел Ва­сі­ль­евіч ро­біць кро­кі ўслед за ка­ме­рай і кар­цін­ка не змя­ня­ецца. Рэ­жы­сёр ужо про­ста кры­чыць у на­вуш­ні­кі апе­ра­та­ру, той у ад­чаі пра­цяг­вае ад’язджаць... Па­вел Ва­сі­ль­евіч ба­чыць, што ён ужо вы­хо­дзіць па-за межы асвят­лен­ня, а ма­на­лог да­чы­таць не­абход­на, ве­да­ючы, што ка­ме­ра па­каз­вае

яго буй­ным пла­нам, уха­піў­ся за тое ме­та­ліч­нае ко­ла мёр­твай хват­кай! Не­ве­ ра­год­ны­мі на­ма­ган­ня­мі, утрым­лі­ва­ючы ка­ме­ру, ён усё ж да­чы­таў ма­на­лог да кан­ца і то­ль­кі та­ды ад­пус­ціў ка­ме­ру ў во­ль­ны рух...

П

ры­клад­на та­кую ж кар­цін­ку я на­зі­раў з ад­ной ве­ль­мі вя­до­май на­род­ най актры­сай у той жа сту­дыі пад­час за­пі­су пра­гра­мы вер­шаў для літ­ дра­мы. Там ужо ста­ялі іна­ва­цый­ныя для та­го ча­су асвят­ля­ль­ныя пры­ бо­ры, якія кі­ра­ва­лі­ся дыс­тан­цый­на, пад­ыма­ючы­ся ўверх і апус­ка­ючы­ся ўніз. Актры­са, ні пра што не ду­ма­ючы, пад­ве­сі­ла на та­кі ліх­тар тэкст, ста­ла ў кад­ры ў по­зу і па­ча­ла ве­ль­мі пры­го­жа чы­таць. Па­сту­пі­ла ка­ман­да кры­ху змя­ніць асвят­лен­не, па­ко­ль­кі ў вер­шы га­вор­ка ішла пра на­ступ­лен­не ве­ча­ра, пра тое, што вы­йшаў ме­сяц. Па­ча­лі бяз­гуч­на пад­ымаць той ліх­тар, а з ім уверх па­йшоў і тэкст. Актры­са пра­цяг­ва­ла чы­таць, уз­ды­ма­ючы га­ла­ву ўсё вы­шэй ды вы­шэй... Рэ­жы­сёр, па­ба­чыў­шы не­шта ня­доб­рае, спы­ніў гу­ль­ню з асвят­ лен­нем, і актры­са да­чы­та­ла верш, гле­дзя­чы ўверх быц­цам бы ў бок ме­ся­ца. Атры­ма­ла­ся надзвы­чай ра­ман­тыч­на. Пра тое, як ла­ялі­ся па­сля за­пі­су актры­са і рэ­жы­сёр, ка­заць не бу­ду. За­ўва­жу то­ль­кі, што ў эфір па­йшоў гэ­ты, «ра­ман­ тыч­ны» ва­ры­янт.

Ш Т К Н

то сён­ня да­юць у тэ­атры? У бу­фе­це — бу­тэр­бро­ды з ікрой, ба­лы­ком, са­ля­мі. А вось на сцэ­не не­шта зу­сім ма­ла­ядо­мае.

рай­ны юбі­лей вя­до­май актры­сы: 60 га­доў на сцэ­не, 50 га­доў у пра­фса­ юзе і 40 га­доў з дня на­ра­джэн­ня.

а­жуць, што по­стаць у по­ўны рост з фа­не­ры зра­бі­лі на за­мо­ву Фі­лі­па Кір­ко­ра­ва. Ця­пер артыст на сцэ­не не то­ль­кі не спя­вае, але і не тан­чыць.

е ве­даю ча­му, але зга­даў­ся мне яшчэ адзін эпі­зод з раз’езна­га жыц­ця. Бы­лі ў «тыя яшчэ га­ды» так зва­ныя «збор­ні­кі», то-бок збор­ныя бры­ га­ды артыс­таў, якіх ад­праў­ля­лі на ца­лі­ну для аб­слу­гоў­ван­ня ца­лін­ных пра­цоў­ных і ад­на­ча­со­ва мясц­овых жы­ха­роў. Вар­та ска­заць, што тра­піць ту­ды імкну­лі­ся ўсе: спра­ва бы­ла ў асноў­ным у ад­па­чын­ку, дый пла­ці­лі там ве­ль­мі доб­ра. Тра­піў і я ў та­кую бры­га­ду, ездзі­лі мы шмат і прад­уктыў­на. Ад­ной­чы нас сус­трэ­лі на­сто­ль­кі го­ра­ча, што яшчэ да па­чат­ку кан­цэр­та ўсе артыс­ты бы­ лі сы­тыя і на доб­рым пад­піт­ку. Але пра­ца­ваць трэ­ба бы­ло! І вось гу­чыць у клу­бе му­зы­ка, вы­хо­дзіць зна­рок цвёр­дым кро­кам бы­ва­лы кан­фе­ран­сье, аб­ во­дзіць злёг­ку мут­на­ва­тым по­зір­кам за­лу. А по­тым чуе за ку­лі­са­мі гук шклян­ кі, усхоп­лі­ва­ецца і ба­дзё­рым го­ла­сам пра­маў­ляе: «Антракт!»

В

ік­тар Шклоў­скі, рус­кі і са­вец­кі пі­сь­мен­нік, ад­ной­чы ска­заў: «Ка­хан­ не — гэ­та п’еса. З ка­рот­кі­мі акта­мі і пра­цяг­лы­мі антрак­та­мі. Най­бо­льш скла­да­нае — на­ву­чыц­ца па­во­дзіць ся­бе ў антрак­це». Ду­маю, мы з ва­мі ве­да­ем гэ­та не па чут­ках. А та­му ідзі­це ў тэ­атры, яны ча­ка­юць вас з ад­кры­ты­мі аб­дым­ка­мі і лю­боў­ю! Да сус­трэ­чы! За­ўсё­ды ваш Шу­ра Вер­гу­ноў!

44

1, 4. Кадры з фільма «Неяк раз пад Новы год…».

2. Рэжысёрка-аніматарка Алена Пяткевіч. Фота Сяргея Ждановіча.

3. Кадр з фільма «Іаган Себасцьян Бах» з цыкла «Казкі старога піяніна».

5. Кадр з фільма «Беласнежка і Алацвецік».

6. Кадр з фільма «Ваўчок».

Каз­ка, сме­ласць і пя­сок Ані­ма ­цыя Але­ны Пят­к е­віч

Але­на Стра­ха­ва

Да пра­фе­сіі свай­го жыц­ця Але­на Пят­ке­віч пры­йшла не ад­ра­зу. Спа­чат­ку быў дып­лом архі­тэк­та­ра і іншае про­звіш­ча — Мар­чан­ка. Пад гэ­тым про­звіш­чам ад­бы­лі­ся ўсе яе ані­ма­цый­ныя дэ­бю­ты. Спа­чат­ку як мас­тач­кі, за­тым ані­ма­ тар­кі, сцэ­на­рыс­ткі, мас­тач­кі-па­ста­ноў­шчы­цы і, вя­до­ма, рэ­жы­сёр­кі. Але­на ста­ла ад­ным з пер­шых са­вец­кіх ані­ма­та­раў, якія ажы­ві­лі пад ка­ме­рай па­ра­ шок і пя­сок. Ад­нак аб усім па па­ра­дку.

У

сё па­ча­ло­ся з ра­шу­час­ці і лю­бо­ві да ма­ля­ ван­ня. Ме­на­ві­та яны пры­во­дзяць ма­ла­дую архі­тэк­тар­ку, вы­пус­кні­цу Брэс­цка­га інжы­ нер­на-бу­даў­ні­ча­га інсты­ту­та, у Мас­кву. Пра­ўда, у апош­ні мо­мант вы­свят­ля­ецца, што на­бор на вы­шэй­шыя двух­га­до­выя кур­сы сцэ­на­рыс­таў і рэ­жы­сё­раў ані­ма­цыі за­вер­ша­ны. У ад­ным з інтэр­в’ю спа­да­ры­ня Але­на рас­па­вя­дае, што та­ды кі­раў­нік кур­саў Фё­дар Хіт­рук за­пра­сіў яе пры­йсці на на­ступ­ны год, а на го­ра­ча вы­ка­за­нае жа­дан­не стаць му­ль­тып­лі­ка­та­рам даў тэ­ле­фон сту­дыі ані­ма­цый­ных фі­ль­маў «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ма». Зва­нок на сту­дыю пры­во­дзіць да та­го, што ў 1979 го­дзе ко­ль­касць бе­ла­рус­кіх му­ль­тып­лі­ка­та­ раў па­вя­ліч­ва­ецца на ад­на­го ча­ла­ве­ка. Упер­шы­ню Але­на Мар­чан­ка з’яў­ля­ецца ў ціт­рах му­льт­фі­ль­ма «Каз­ка аб вя­сё­лым клоў­не» (аўтар сцэ­на­рыя і рэ­жы­сёр Алег Бе­ла­ву­саў, 1980). Яе пра­ца — мас­так. Праз па­ру га­доў у ціт­рах му­льт­фі­ль­ма пра ды­на­заў­ры­ка, які да­па­ма­гае аб­ара­ніць фрук­то­вы сад, Але­на зна­чыц­ца як мас­ так-му­ль­тып­лі­ка­тар («Ды­на­заў­рык», рэ­жы­сёр­ка Тац­ця­на Жыт­коў­ская, 1982). А яшчэ праз па­ру га­доў за­вяр­ша­ецца на­ву­чан­не на тых са­мых вы­шэй­шых кур­сах. Аб­аро­на дып­лом­ных ра­бот пра­хо­дзіць у дзвюх май­стэр­нях: сцэ­нар­най Ра­ ма­на Ка­ча­на­ва і рэ­жы­сёр­скай Юрыя На­рштэй­на.

«Мастацтва» № 10 (463)

Пер­шым ідзе сцэ­нар­ны дэ­бют. Му­льт­фі­льм на вер­ша­ва­най асно­ве «Гэ­та слон» рас­па­вя­дае пра дзяў­чын­ку-фан­та­зёр­ку і яе сяс­тру-рэ­аліс­тку. Гэ­та дып­лом­ная стуж­ка рэ­жы­сё­ра Аляк­сан­дра Быч­ коў­ска­га. Фі­льм ство­ра­ны на «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ме» ў 1985-м. На на­ступ­ны год Але­на Мар­чан­ка дэ­ бю­туе як рэ­жы­сёр­ка «Ла­фер­таў­скай ма­коў­ні­цы». Пра­ца ўраж­вае про­стых гле­да­чоў і пра­фе­сі­яна­ лаў сва­ёй скла­да­най, рэ­дкай тэх­ні­кай па­ра­шко­ вай ані­ма­цыі. Фі­льм атрым­лі­вае між­на­род­нае фес­ты­ва­ль­нае пры­знан­не, а са­май важ­най уз­на­га­ро­дай ста­но­віц­ца прыз «За най­леп­шую пер­шую ра­бо­ту» ад­на­го з са­мых прэс­тыж­ных фес­ты­ва­ляў ані­ма­цыі ў све­це ў фран­цуз­скім Ансі ў 1987 го­дзе. Не­ка­то­рыя да­след­чы­кі сцвяр­джа­юць, што ў твор­ час­ці кож­на­га артыс­та ёсць не­шта род­нас­нае спру­жы­не ў ме­ха­ніч­ным га­дзін­ні­ку. Для пра­цы скла­да­на­га ме­ха­ніз­ма ха­да­вая спру­жы­на — кры­ ні­ца энер­гіі. У твор­час­ці артыс­та або мас­та­ка та­кой кры­ні­цай мо­жа стаць пэў­ная тэ­ма. Гэ­та не жа­лез­нае пра­ві­ла, але ў твор­час­ці Але­ны Пят­ке­віч якраз мож­на пра­са­чыць ма­ты­вы, якія аб’­ядноў­ва­юць бо­ль­шую час­тку яе ані­ма­цый­ных ра­бот. Жанр — пер­шае, што звяр­тае на ся­бе ўва­гу ў фі­ль­мах Але­ны Пят­ке­віч. Па ад­ных на­звах

К і­н о / Агл яд фі­ль­маў ві­даць: тут га­лоў­най з’яў­ля­ецца каз­ка. Ёсць і бе­ла­рус­кая («Ме­сяц», 1993), і еўра­пей­ская («Бе­лас­неж­ка і Алац­ве­цік»), і аўтар­ская («Каз­кі ле­су»). У кар­ці­нах змя­ня­юцца пра­ры­соў­ка, сю­жэт, тэх­ні­ка, але каз­ка пры­сут­ні­чае за­ўсё­ды. На­ват у му­зыч­ных стуж­ках, дзе гіс­то­рыя аб­ме­жа­ва­ная тэ­май бі­ягра­фіі і твор­час­ці кам­па­зі­та­раў, ад­чу­ ва­ецца атмас­фе­ра ста­рой доб­рай каз­кі (се­рыі з цык­лаў «Каз­кі ста­ро­га пі­яні­на», 2007—2015, і «Дзі­ця­чы аль­бом», 2020). Каз­кі Але­ны Пят­ке­віч не про­стыя, а дзі­ця­чыя. Ка­жу­чы афі­цый­най мо­вай, іх ад­ра­са­та­мі з’яў­ ля­юцца дзе­ці да­шко­ль­на­га ўзрос­ту. На­сам­рэч гэ­та азна­чае, што фі­льм мо­гуць гля­дзець усе. Свет мульт­фі­ль­маў Але­ны Пят­ке­віч — ча­роў­ныя гно­мы, доб­рыя і злыя вя­дзь­мар­кі, га­вар­кія птуш­ кі і звя­ры, а так­са­ма кла­пат­лі­выя род­ныя, якія ве­да­юць, як збе­раг­чы дзі­ця ад не­бяс­пе­кі, але пры гэ­тым не пе­ра­шка­джа­юць ма­ле­нь­кім ге­ро­ям на­бі­ваць свае пер­шыя гу­за­кі. Пра­хо­джан­не праз пер­шыя жыц­цё­выя вы­пра­ ба­ван­ні ста­но­віц­ца дру­гім клю­ча­вым ма­ты­вам твор­час­ці Але­ны Пят­ке­віч. У ад­ных гіс­то­ры­ях ге­роі па­кі­да­юць свой дом, каб су­тык­нуц­ца з не­паз­на­ным. На­прык­лад, дзяў­чын­ка з «Ла­фер­ таў­скай ма­коў­ні­цы» вы­му­ша­на сыс­ці па за­га­дзе ма­ча­хі, а ма­ле­нь­кі ко­нік з «Ка­зак ле­су» збя­гае, іду­чы за ма­рай, — ён хо­ча бліс­каць як свет­ля­ чок. Да іншых ге­ро­яў цу­ды пры­хо­дзяць са­мі. Адзін хлоп­чык аказ­ва­ецца ў цэн­тры дзіў­ных падзей, ка­лі за­хо­дзіць у «Ча­роў­ную кра­му» (2006), а дру­гі трап­ляе ў ча­роў­ны свет про­ста з до­ма, ка­лі пра­хо­дзіць праз парт­ал сле­дам за крум­ка­ча­мі, якія вы­кра­лі яго сяс­тру («Не­як раз пад Но­вы год...», 2009). На­ват у бі­ягра­фіч­ных фі­ль­мах пра Мар­ка Ша­га­ла («Марк Ша­гал. Па­ ча­так», 2016) або Фран­цыс­ка Ска­ры­ну («Ма­гістр во­ль­ных мас­тац­тваў Фран­цыск Ска­ры­на», 2019)

мы ба­чым аўтар­скі по­гляд на тое, як у вя­лі­кі свет вы­хо­дзяць та­лен­ты сус­вет­на­га зна­чэн­ня. Вы­ні­кі сус­трэ­чы ге­ро­яў з ня­звык­лым не про­ста да­юць пад­ста­ву для апо­ве­ду. У іх чы­та­ецца ўнут­ра­ны па­сыл, які га­во­рыць гле­да­чу: «Так, маг­чы­ма, страш­нае і не­зра­зу­ме­лае бліз­ка, але доб­рыя істо­ты, дом і пад­трым­ка род­ных яшчэ блі­жэй­ шыя». Та­кая інтэр­прэ­та­цыя ка­зач­ных сю­жэ­таў

надзя­ляе фі­ль­мы Але­ны Пят­ке­віч асаб­лі­вай ад­чу­ва­ль­нас­цю і фі­ла­соф­скай глы­бі­нёй. Тое моц­на відаць у яе пра­цах, ство­ра­ных у пя­соч­най тэх­ні­цы. Пя­сок як ма­тэ­ры­ял для ані­ма­цыі стаў вя­до­мы ў 1969 го­дзе, ка­лі ка­над­ская мас­тач­ка-му­ль­ты­ плі­­ка­тар­ка Кэ­ра­лайн Ліф ства­ры­ла му­льт­фі­льм «Пе­ця і воўк» па ма­ты­вах сім­фа­ніч­най каз­кі Сяр­гея Пра­ко­ф’е­ва. Но­вая тэх­ні­ка атрым­лі­вае на­зву па­ра­шко­вай, або сып­кай ані­ма­цыі. Дроб­ны па­ра­шок і пыл у сва­іх пра­цах вы­ка­рыс­тоў­вае Юрый На­рштэйн. Пер­шым пя­соч­ным фі­ль­мам у са­вец­кай пра­сто­ры ста­но­віц­ца «Ноч» (1984) — дып­лом­ная ра­бо­та Ула­дзі­мі­ра Пят­ке­ві­ча, вы­пуск­ ні­ка май­стэр­ні Юрыя На­рштэй­на. Пры­клад­на ў гэ­ты ж час з да­па­мо­гай па­ра­шко­вай па­стэ­лі па­чы­нае ства­рац­ца дып­лом На­тал­лі Арло­вай («Ваў­чок», май­стэр­ня Фё­да­ра Хіт­ру­ка, 1985), дзе Але­на Мар­чан­ка за­дзей­ні­ча­на ў якас­ці мас­тач­кі-па­ста­ноў­шчы­цы і ані­ма­тар­кі. За­ці­каў­ ле­насць но­вай тэх­ні­кай пры­во­дзіць Ула­дзі­мі­ра і Але­ну да су­мес­най пра­цы над «Ла­фер­таў­скай

45

ма­коў­ні­цай». Па­сля свай­го рэ­жы­сёр­ска­га дэ­бю­ту Але­на Мар­чан­ка бо­льш у ціт­рах не з’яў­ля­ецца. Яе мес­ца за­ймае Але­на Пят­ке­віч. У да­лей­шым муж і жон­ка Пят­ке­ві­чы пра­цу­юць на кі­нас­ту­дыі «Бе­ла­ру­сь­­фільм», раз­ві­ва­юць пя­соч­ную тэх­ні­ку, а да ну­ля­вых га­доў пе­ра­хо­дзяць на ма­ля­ва­ную ані­ма­цыю. За­ста­ло­ся рас­ка­заць пра трэ­ці клю­ча­вы ма­тыў. Ён вы­рас­тае з двух па­пя­рэд­ніх: жан­ру ча­роў­най каз­кі і тэ­мы пер­шых дзі­ця­чых пры­год. Сме­ласць, з якой ге­роі пе­ра­хо­дзяць у свет ча­раў­ніц­тва і пры­ма­юць ра­шэн­ні, на­сто­ль­кі на­ту­ра­ль­ная, што пад­обная па­вет­ру. Яе не ад­ра­зу мож­на за­ўва­жыць. Але, без сум­не­ву, ме­на­ві­та сме­ласць ста­но­віц­ца сха­ва­най спру­жы­най, унут­ра­най фі­ла­со­фі­яй ка­зач­на­га све­ту, ство­ра­на­га спа­да­ры­ няй Але­най. Сме­ласць бы­вае роз­ная, і ані­ма­ цый­ныя ра­бо­ты Пят­ке­віч рас­кры­ва­юць цэ­лы спектр гэ­тай роз­нас­ці. На ад­ным ба­ку сме­ласць, якая вы­хо­дзіць з да­бры­ні і сум­лен­нас­ці. Яна ра­туе ў са­май цяж­кай сі­ту­ацыі («Ла­фер­таў­ская ма­коў­ні­ца»). На іншым кан­цы гіс­то­рыя, з якой ста­но­віц­ца зра­зу­ме­ла, што сме­ласць ха­дзіць у лес па­асоб­ку — дур­ная. Сап­раў­дная сме­ласць па­він­на быць раз­умнай, інакш мо­жа зда­рыц­ца бя­да («Ня­неч­кі­ны каз­кі», 2017). Астат­нія гіс­то­рыі раз­мяш­ча­юцца ва ўмоў­най ся­рэ­дзі­не. Ге­рой «Ча­роў­най кра­мы» не ба­іцца но­ва­га і ад­кры­вае ча­раў­ніц­тва гу­ль­ні ўяў­лен­ня. У «Не­як раз пад Но­ вы год» хлоп­чык сме­ла пры­знае сваю па­мыл­ку і ра­туе тым са­мым сяб­роў­ства з сяс­трой. Фі­льм «Бе­лас­неж­ка і Алац­ве­цік» (2012) рас­па­вя­дае аб сме­лас­ці ўзяць на ся­бе ад­каз­насць, а ў «Марк Ша­гал. Па­ча­так» мы ба­чым, як ге­рой сме­ла ідзе за сва­ім та­лен­там. Сме­ла ісці на­пе­рад. Зда­ецца, што мо­жа быць пра­сцей і скла­да­ней ад­на­ча­со­ва. І як час­та ў жыц­ці нам гэ­та­га не ха­пае. Мы мо­жам гля­дзець фі­ль­мы і ча­каць но­вай прэ­м’е­ры, а мо­жам ру­ шыць услед пры­кла­ду і па­спра­ба­ваць «сха­дзіць па скар­бы, не бег­чы са свай­го дзя­цін­ства, а ісці яму на­сус­трач. Лю­біць і ба­чыць тое, што не­ль­га кра­нуць ру­кой, — лес, па­вет­ра, ці­шы­ню, не­ба, ме­сяц, час...»* * Пер­шыя сло­вы, вы­маў­ле­ныя за­кад­ра­вым го­ла­сам у дэ­бют­най рэ­жы­сёр­скай пра­цы Але­ны Пят­ке­віч-Мар­чан­ка «Ла­фер­таў­ская ма­коў­ні­ца». кастрычнік, 2021

46

Б ы­л о к і ­н о

Г

а­лоў­ны ге­рой стуж­кі аку­рат пад­ле­так з аб­язлі­ча­ным імем ды про­звіш­чам Сяр­гей Ве­ра­б’ёў. Трэ­ба ад­ра­зу адзна­чыць: кар­ці­на зня­тая па апо­вес­ці «Пад­ман» вя­до­ма­га са­вец­ ка­га пі­сь­мен­ні­ка і гра­мад­ска­га дзея­ча Аль­бер­та Лі­ха­на­ва і не­пас­рэд­на з Бе­ла­рус­сю ні­як не звя­ за­ная. Падзеі ад­бы­ва­юцца ва ўмоў­ным буй­ным аб­лас­ным цэн­тры. У яго ві­да­ры­сах, пра­ўда, лёг­ ка па­зна­ецца Мінск — не­ма­лы су­час­ны го­рад,

ная, яго­ная ма­ці пры­еха­ла ў го­рад з вёс­кі, ста­ла актры­сай, вя­лі­ка­га по­спе­ху не мае, чы­тае вер­шы на аб­лас­ным ра­дыё. І — «по ста­тис­ти­ке де­вять ре­бят» — так і не знай­шла ся­мей­на­га шчас­ця. Ба­ць­ка Сяр­гея — хрэс­та­ма­тый­ны «лёт­чык-вы­ пра­ба­ва­ль­нік». У фі­ль­ме цу­доў­на аб­ыгры­ва­ецца гэ­тая ся­мей­ная ле­ген­да: у снах-ма­рах га­лоў­на­га ге­роя мы ба­чым хлоп­чы­ка і яго­на­га лёт­чы­ка, Сяр­гей імкнец­ца за муж­най по­стац­цю ў кам­

Ма­ма вы­йшла за­муж 1977: Ці­х ія дні, сум­ныя аб ­ста ­ві ­ны Антон Сі­да­рэн­ка

чар, з якім Ле­анід Мар­ты­нюк зды­ме яшчэ не ад­ну стуж­ку, і яго асіс­тэнт, ужо дзей­сны на той мо­мант апе­ра­тар-да­ку­мен­та­ліст Юрый Га­ру­лёў, пра­ца­ва­лі на «Ся­мей­ных аб­ста­ві­нах» у на­ту­ра­ліс­тыч­ным кі­рун­ку. Кад­ры фі­ль­ма Ле­ані­да Мар­ты­ню­ка — ці не сап­раў­днае cinéma vérité, жыц­цё, па­ка­за­нае на бліз­кай, амаль гра­ніч­на шчы­ль­най ад­лег­лас­ці. Ме­на­ві­та гэ­ты мо­мант за­ці­ка­віў Ле­ані­да Мар­ты­

Са­вец­кія ся­мі­дзя­ся­тыя вы­зна­чы­лі­ся не то­ль­кі пан­яцця­мі «за­стой» ды «дэ­ фі­цыт», ме­на­ві­та ў ся­мі­дзя­ся­тыя ў СССР афор­мі­ла­ся но­вая ка­тэ­го­рыя лю­ дзей — пад­лет­кі. Пра­сла­ву­тае «па­ка­лен­не ся­мі­дзя­ся­тых» ста­ла пер­шым пра­блем­ным — ужо не дзе­ці, але яшчэ і не да­рос­лыя, са­вец­кія ты­нэй­джа­ ры яўна вы­бі­ва­лі­ся з агу­ль­ных шэ­ра­гаў і пра­віл. У кі­но яны атры­ма­лі свой асоб­ны го­лас ме­на­ві­та ў ча­сы «раз­ві­та­га са­цы­яліз­му». Та­ды, у год пры­ няц­ця «брэж­неў­скай» кан­сты­ту­цыі, на экра­нах з’я­віў­ся фі­льм бе­ла­рус­ка­га кі­на­рэ­жы­сё­ра Ле­ані­да Мар­ты­ню­ка «Ся­мей­ныя аб­ста­ві­ны». ню­ка ў про­зе Аль­бер­та Лі­ха­на­ва. І ня­гле­дзя­чы на тое, што ў стуж­ку не ўвай­шлі шмат якія мо­ман­ты апо­вес­ці, кштал­ту эпі­зо­ду, ка­лі Сяр­гей сам збі­ вае ма­ле­нь­кую тру­ну для бра­та-не­маў­ля­ці, для ся­рэ­дзі­ны ся­мі­дзя­ся­тых «Ся­мей­ныя аб­ста­ві­ны» вы­гля­да­юць глыт­ком пра­ўды ся­род мо­ра хлус­ні і ўпры­гож­ван­ня рэ­ча­існас­ці. Ад « Люс­тэр­ка » да « Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ма »

на­поў­не­ны лю­дзь­мі ды іх жыц­цё­вы­мі дра­ма­мі. Ад­на з іх раз­гор­тва­ецца ў стуж­цы Ле­ані­да Мар­ты­ню­ка. Ма­ці пад­лет­ка Сяр­гея вы­ра­шы­ла вы­йсці за­муж дру­гі раз. Жан­чы­на га­да­ва­ла сы­на ад­на, без пад­трым­кі муж­чы­ны. На­рэш­це сус­трэ­ ла сваё шчас­це — пры­го­жа­га, ка­му­ні­ка­бе­ль­на­га Ні­ка­дзі­ма. Але ад­ра­зу па­сля шлю­бу ад­бы­ла­ся тра­ге­дыя: не­ма­ла­дая жан­чы­на за­ця­жа­ры­ла ды па­мер­ла пад­час ро­даў. Сяр­гей рап­тоў­на за­ста­ ецца адзін, са сва­ёй вяс­ко­вай ба­бу­ляй, якая спе­цы­яль­на пе­ра­еха­ла ў го­рад. Айчым Сяр­гея кі­дае. Ці­хі во­д ар за­с тою «Ся­мей­ныя аб­ста­ві­ны» га­ран­ту­юць тое, што звы­чай­на на­зы­ва­ецца «во­дар эпо­хі». Рэ­жы­ сёр пе­ра­но­сіць на экран амаль усё, што бы­ло акту­аль­на ў са­вец­кія ся­мі­дзя­ся­тыя, па­каз­вае асноў­ныя бо­ле­выя кроп­кі. Ся­м’я Сяр­гея — ня­поў­ «Мастацтва» № 10 (463)

бі­не­зо­не, якая цвёр­ды­мі кро­ка­мі ру­шыць да рэ­актыў­на­га зніш­ча­ль­ні­ка на аэ­рад­ро­ме. Знай­шло­ся ў «Ся­мей­ных аб­ста­ві­нах» і мес­ца для са­вец­кай рэ­ча­існас­ці. У стуж­цы ёй да­лё­ка ад та­го па­ра­дна­га воб­ра­за, што та­ды пры­вык­лі ба­чыць на экра­не. За­мест шко­ль­ных вы­дат­ні­ каў — хло­пец, які па­сля смер­ці ма­ці вы­му­ша­ны ісці пра­ца­ваць, каб за­ра­біць на жыц­цё. За­мест глян­ца­вых парт­рэ­таў «пе­рад­аві­коў вы­твор­час­ ці» — па­шкра­ба­ны жыц­цём алка­го­лік Андрон у ра­бо­чай спя­цоў­цы, які на­лі­вае пад­лет­ку пер­шы «пра­цоў­ны» ста­кан ды рас­па­вя­дае свае пры­нцы­пы, ве­ль­мі да­лё­кія ад пры­нцы­паў га­зет­ных бу­даў­ні­коў ка­му­ніз­му. На­ват пер­шыя кад­ры — Сяр­гей з ба­бу­ляй амаль бя­жыць праз шэ­ры на­тоўп у вак­за­ль­ным ту­нэ­лі, аздоб­ле­ным ха­рак­тэр­най бе­лай з чор­ны­мі рыс­ ка­мі пліт­кай і вя­до­мым усім ста­рэй­шым за 40 год мін­ча­нам, — вы­гля­да­юць зу­сім не па ка­но­нах са­цы­яліс­тыч­на­га рэ­аліз­му. Апе­ра­тар Фе­лікс Ку­

Га­мя­ль­ча­нін Ле­анід Мар­ты­нюк пры­йшоў у кі­но са спар­тыў­най жур­на­ліс­ты­кі і пра­цы на тэ­ле­ба­чан­ні, у 1966 го­дзе скон­чыў Вы­шэй­шыя кур­сы сцэ­на­ рыс­таў і рэ­жы­сё­раў у Мас­кве. У юнац­тве актыў­на за­ймаў­ся бок­сам, быў чэм­пі­ёнам БССР ся­род юна­коў. Яго дып­лом­ны ка­рот­кі метр «Па­стка» па­ вод­ле апа­вя­дан­ня Ва­сі­ля Бы­ка­ва быў па­рэ­за­ны цэн­зу­рай. Пра­біц­ца ма­ла­до­му рэ­жы­сё­ру, які не на­ле­жаў ні­вод­на­му з твор­чых кла­наў, на­пры­кан­ цы шас­ці­дзя­ся­тых — па­чат­ку ся­мі­дзя­ся­тых на «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ме» бы­ло над­та скла­да­на. Да­па­мог мэтр айчын­на­га кі­на­мас­тац­тва Ула­дзі­мір Корш-Саб­лін, пра­па­на­ваў па­чат­коў­цу зды­маць дзі­ця­чае кі­но. У вы­ні­ку Ле­анід Мар­ты­нюк зды­маў не пра дзя­цей, а пра і для пад­лет­каў. У тым лі­ку на сваю лю­бі­мую спар­тыў­ную тэ­му. «Вя­лі­кі трам­ плін» (1973) і «Жа­лез­ныя гу­ль­ні» (1979) бы­лі ад­ны­мі з най­леп­шых, а га­лоў­нае, пра­ўдзі­вых та­га­час­ных са­вец­кіх фі­ль­маў пра спорт. У гле­да­ ча і пра­фе­сі­яна­лаў яны ка­рыс­та­лі­ся по­спе­хам, ка­са­выя збо­ры бы­лі ад­па­вед­ныя. «Ся­мей­ныя аб­ста­ві­ны» ста­лі для рэ­жы­сё­ра важ­ным эта­пам і пе­ра­хо­дам у іншую якасць «спе­ла­га» май­стра. Пад­лет­кі ў фі­ль­мах Ле­ані­да Мар­ты­ню­ка та­кія,

Бы­л о кі­н о

47

як і на­ле­жыць быць пад­лет­кам: гэ­та цал­кам да­рос­лыя, сфар­ма­ва­ныя асо­бы, якім ад­но не стае жыц­цё­ва­га во­пы­ту, каб упі­сац­ца ў та­кі скла­да­ны і не­зра­зу­ме­лы свет да­рос­лых. На га­лоў­ную ро­лю ў «Ся­мей­ных аб­ста­ві­нах» рэ­жы­сёр за­пра­сіў пят­нац­ца­ці­га­до­ва­га мас­коў­ ска­га шко­ль­ні­ка Ігна­та Да­ні­ль­ца­ва. Вы­бар быў не­вы­пад­ко­вы. На той мо­мант Ігнат ужо не быў дэ­бю­тан­там — за ча­ты­ры га­ды да та­го сыг­раў ро­лю сы­на га­лоў­на­га ге­роя і ад­на­ча­со­ва са­ мо­га га­лоў­на­га ге­роя ў пад­лет­ка­вым уз­рос­це ў стуж­цы «Люс­тэр­ка» Андрэя Тар­коў­ска­га, ад­на­го з лек­та­раў Ле­ані­да Мар­ты­ню­ка на Вы­шэй­шых кур­сах. Зрэш­ты, «Ся­мей­ныя аб­ста­ві­ны» ста­лі для Ігна­та Да­ні­ль­ца­ва дру­гім і па­куль што апош­нім дос­ве­дам у кі­но: па­сля за­кан­чэн­ня шко­лы ён вы­ра­шыў стаць ску­льп­та­рам. Воб­раз Сяр­гея ў стуж­цы Ле­ані­да Мар­ты­ню­ка ў не­чым пе­ра­ся­ка­

Да­нэ­ліі ды ня­даў­на — Ду­ра­мар з «Пры­год Бу­ ра­ці­на» Ле­ані­да Ня­ча­ева на «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ме». Асвят­ля­ль­нік Андрон — ад­на з са­мых ці­ка­вых ра­бот Ба­са­ва-акцё­ра, пер­са­наж-рэ­за­нёр, па­сля­ доў­нік тал­стоў­ска­га Пла­то­на Ка­ра­та­ева, ча­ла­век з на­ро­да, які рас­кры­вае га­лоў­на­му ге­рою пра­ўду жыц­ця, пра­ўду-мат­ку. Пад­час зды­мак і агуч­ван­ ня Ула­дзі­мір Ба­саў сам пра­па­ноў­ваў рэ­жы­сё­ру ці­ка­выя рэ­плі­кі — яго­ны Андрон зу­сім не та­кі ад­ на­знач­ны пер­са­наж, як тое маг­ло ўя­віц­ца. Акцёр зра­біў з не­вя­ліч­кай ро­лі сап­раў­дную вя­лі­кую дра­му та­ле­на­ві­тай, але вы­му­ша­най існа­ваць па не­на­ту­ра­ль­ных са­цы­яліс­тыч­ных за­ко­нах асо­бы. У пэў­ным сэн­се воб­раз Андро­на адзін з клю­ча­ вых у «Ся­мей­ных аб­ста­ві­нах» — гля­дач лёг­ка ўяў­ ляе Сяр­гея праз ко­ль­кі год вось та­кім андро­нам. З бе­ла­рус­кіх акцё­раў трэ­ба вы­лу­чыць ве­ль­мі трап­ны, хоць і не­вя­лі­кі воб­раз ма­ці Ні­ка­дзі­ма, які

у якіх пад­ле­так вы­му­ша­ны спас­ці­гаць ня­пра­ві­ль­ ны свет да­рос­лых, — «Доў­гіх пра­во­дзі­наў» Кі­ры Му­ра­та­вай, «Дзён­ні­ка ды­рэк­та­ра шко­лы» Ба­ры­са Фру­мі­на, пер­шых кар­цін Дзі­на­ры Аса­на­вай. Ра­ней, у 1969 го­дзе, па­ба­чы­ла свет стуж­ка Ві­та­ля Ме­ль­ні­ка­ва «Ма­ма вы­йшла за­муж», дзе ге­ройпад­ле­так быў вы­му­ша­ны шмат у чым су­тык­нуц­ ца з сі­ту­ацы­яй, пад­обнай на сю­жэт «Ся­мей­ных аб­ста­він». Але па­ка­заць тра­гіч­ны і хва­ра­ві­ты свет пад­лет­ка­вых ад­чу­ван­няў так вос­тра, як Ле­анід Мар­ты­нюк, не здо­леў ніх­то. Са­вец­кая кі­нак­ры­ты­ка ў цэ­лым аца­ні­ла фі­льм Ле­ані­да Мар­ты­ню­ка па­зі­тыў­на. Па тых ча­сах стуж­ка вы­гля­да­ла пра­блем­най, пра­грэ­сіў­най. Але знач­на­га сле­ду ў па­мя­ці гле­да­чоў на фо­не шэ­ра­гу яркіх фі­ль­маў пра шко­лу і юнац­тва, та­го са­ма­га «Рас­кла­ду на па­сля­заў­тра» (1978) Іга­ра Да­бра­ лю­ба­ва, на­прык­лад, яна не па­кі­ну­ла. У тым жа

ецца з воб­ра­за­мі хлоп­чы­каў з «Люс­тэр­ка» — яны вы­му­ша­ны су­тык­нуц­ца з раз­во­дам ба­ць­коў і па­ку­ту­юць праз гэ­та. Як і «Люс­тэр­ка», «Ся­мей­ныя аб­ста­ві­ны» па­бу­ да­ва­ны не па пры­нцы­пе лі­ней­на­га на­ра­ты­ву. Ле­анід Мар­ты­нюк і Аль­берт Лі­ха­наў, які вы­сту­піў аўта­рам сцэ­на­рыя, да­во­лі сме­ла для кі­но ся­мі­ дзя­ся­тых пе­ра­меш­ва­юць эпі­зо­ды з жыц­ця ге­роя ды раз­ры­ва­юць тка­ні­ну сю­жэ­та. Апош­няе зноўта­кі на­блі­жае стуж­ку да тво­раў «но­вай хва­лі», якія бы­лі та­ды ары­енці­ра­мі для шмат­лі­кіх са­вец­ кіх кі­не­ма­таг­ра­фіс­таў. Да та­го зня­тая ўжо ў ча­сы ка­ля­ро­ва­га і шы­ро­ка­фар­мат­на­га кі­но кар­ці­на пры­нцы­по­ва чор­на-бе­лая, кан­трас­ная. Фе­лікс Ку­ чар, які па­сля зды­ме ўсе ігра­выя фі­ль­мы Ва­ле­рыя Ры­ба­ра­ва, у «Ся­мей­ных аб­ста­ві­нах» па-май­стэр­ ску ва­ло­дае руч­ной ка­ме­рай ды экс­пе­ры­мен­туе з пра­пор­цы­ямі вы­явы. Па ўспа­мі­нах Ле­ані­да Мар­ты­ню­ка ў гу­тар­цы з аўта­рам да­дзе­на­га тэк­сту, Ігнат Да­ні­ль­цаў быў вы­біт­ным па­ра­дыс­там, мог з лёг­кас­цю пе­ра­няць ма­не­ру лю­бо­га су­раз­моў­цы. На здым­ках «Ся­мей­ ных аб­ста­він» яму бы­ло ў ка­го ву­чыц­ца — у кар­ ці­не зды­ма­лі­ся ве­ль­мі вя­до­мыя акцё­ры. Ма­ці Сяр­гея іграе зор­ка тэ­атра на Та­ган­цы Зі­на­іда Сла­ві­на. Айчы­ма Ні­ка­дзі­ма — Эду­ард Мар­цэ­ віч, бу­ду­чы Ма­р’ян з «Чор­на­га за­мка» Мі­ха­іла Пта­шу­ка. Ро­ля асвят­ля­ль­ні­ка са сту­дыі аб­лас­но­га тэ­ле­ба­чан­ня, ку­ды па­сля смер­ці ма­ці ўлад­ко­ўва­ ецца Сяр­гей, — бе­не­фіс для лю­бім­ца та­га­час­най пуб­лі­кі Ула­дзі­мі­ра Ба­са­ва. Пры­клад­на ў гэ­ты час ён за­йма­ецца сва­ёй зна­ка­мі­тай тэ­ле­пас­та­ноў­ кай бул­га­каў­скіх «Тур­бі­ных», ужо да­ўно сыг­ра­ны вя­сё­лы па­ла­цёр з «Я кро­чу па Мас­кве» Гео­ргія

без­да­кор­на сыг­ра­ла Аляк­сан­дра Клі­ма­ва, зрэш­ты, на той мо­мант ужо зор­ка ўсе­са­юзнай ве­лі­чы­ні. Астат­нія мясц­овыя акцё­ры вы­сту­па­юць у стуж­цы ў асноў­ным у эпі­зо­дах — та­кія та­ды бы­лі пра­ві­лы гу­ль­ні ў бе­ла­рус­кім кі­но.

1977 го­дзе на «Мас­фі­ль­ме» вы­хо­дзіць ча­ты­рох­ се­рый­ная ка­ме­дыя «Па ся­мей­ных аб­ста­ві­нах», на­зва якой пе­ра­бі­вае па­мяць пра фі­льм Ле­ані­да Мар­ты­ню­ка ў ша­ра­го­ва­га гле­да­ча. Свой апош­ні фі­льм, «Бе­лае воз­ера», Ле­анід Мар­ты­нюк зняў у 1992 го­дзе і да са­ма­га ско­ну ў 2013-м бо­льш не за­ймаў­ся кі­но. Яго­ная ма­ра па­ста­віць бы­каў­скае «Мёр­твым не ба­ліць» на пра­ця­гу трох дзе­ся­ці­год­дзяў не атрым­лі­ва­ла да­зво­лу кі­раў­ніц­тва, а ка­лі на­рэш­це атры­ма­ла, ста­ла ахвя­рай спы­нен­ня фі­нан­са­ван­ня кі­но на па­чат­ку дзе­вя­нос­тых. Па іро­ніі лё­су, ме­на­ві­та яму, па­ка­лен­ню ся­мі­дзя­ ся­тых, ува­соб­ле­на­му ў стуж­цы рэ­жы­сё­ра ў воб­ ра­зе Сяр­гея Ве­ра­б’ё­ва, на­ле­жа­ла стаць апош­няй са­вец­кай ге­не­ра­цы­яй, той, якая і раз­ві­та­ла­ся з та­та­лі­тар­ным гра­мад­ствам.

Па не­за­леж­н ых ад аўта­раў аб­ста­ві­н ах Так, пад­лет­ка­вая тэ­ма­ты­ка пры­йшла ў свя­до­ масць са­вец­кіх твор­цаў ме­на­ві­та ў ся­мі­дзя­ся­тыя. Хоць пер­шая лас­таў­ка вы­йшла на экра­ны ў 1960 го­дзе: у стуж­цы Гео­ргія На­тан­со­на «Шум­ны дзень» ме­на­ві­та пад­ле­так у бліс­ку­чым вы­ка­нан­ ні юна­га Але­га Та­ба­ко­ва ўпер­шы­ню на са­вец­кім экра­не па­ўстае су­праць да­рос­лых па­ра­дкаў. А ў фі­ль­ме Юлія Рай­зма­на «А ка­лі гэ­та ка­хан­ не?» (1961) пад­лет­кі ста­но­вяц­ца ахвя­ра­мі гэ­тых па­ра­дкаў. «Ся­мей­ныя аб­ста­ві­ны» ве­ль­мі арга­ніч­на гля­дзяц­ ца на фо­не іншых сту­жак той за­стой­най эпо­хі,

1, 3—7. «Ся­мей­ныя аб­ста­ві­ны». Кад­ры са стуж­кі.

2. Ле­анід Мар­ты­нюк. Фота Юрыя Іванова.

кастрычнік, 2021

48

I n D es i g n

Лі­та­ры і га­ра­ды Ві­зу ­ал ь­ная ка ­му ­ні ­ка цыя ­ ў га­ра ­д ах і эмпа­тыя Ала Пі­га­льс­кая

Га­рад­ская на­ві­га­цыя — гэ­та сфе­ра, у якой шчы­ль­на пе­ра­пля­та­юцца пра­ мыс­ло­вы і гра­фіч­ны ды­зайн. Цэн­тра­лі­за­ва­нае пра­екта­ван­не да­паў­ня­ ецца спан­тан­ны­мі срод­ка­мі ві­зу­аль­най ары­ента­цыі ў пра­сто­ры ў якас­ці зва­рот­най су­вя­зі на тыя ня­бач­ныя пра­цэ­сы, што ўплы­ва­юць на па­во­ дзі­ны і ўчын­кі гра­ма­дзян. Га­рад­скі ася­ро­дак па­каз­вае, на­ко­ль­кі роз­ныя пад­ыхо­ды мо­гуць ажыц­цяў­ляц­ца ў гэ­тых двух плас­тах.

З

вы­чай­на цэн­тра­лі­за­ва­нае пра­екта­ван­не спраш­чае і зво­дзіць ві­зу­аль­ныя фор­мы да мак­сі­ма­ль­най фун­кцы­яна­ль­нас­ці. Спан­тан­ ныя фор­мы ад­каз­ва­юць за раз­на­стай­ныя па­трэб­ нас­ці і за­пы­ты і тым са­мым усклад­ня­юць увесь ася­ро­дак, уно­сяць інды­ві­ду­аль­ныя і ла­ка­ль­ныя нот­кі ў афар­млен­не пра­сто­ры. Па­ко­ль­кі га­рад­ская на­ві­га­цыя — ве­ль­мі шы­ро­кая тэ­мы, то ў гэ­тым арты­ку­ле мы раз­гле­дзім то­ль­кі ві­зу­аль­нае аб­азна­чэн­не га­ра­доў. Акра­мя да­рож­ ных зна­каў, якія па­зна­ча­юць па­ча­так і ка­нец на­се­ле­на­га пун­кта як сіг­нал да зме­ны хут­кас­на­га рэ­жы­му для тран­спар­ту, мож­на ўба­чыць, што га­ра­ды ў Бе­ла­ру­сі аб­азна­ча­юцца сво­еа­саб­лі­вы­ мі інста­ля­цы­ямі і кан­струк­цы­ямі, якія за­клі­ка­ны не то­ль­кі па­ве­да­міць пра па­ча­так на­се­ле­на­га пун­кту, але і сім­ва­ліч­на вы­ка­заць не­шта важ­нае для го­ра­да. У гіс­та­рыч­най пер­спек­ты­ве фун­кцыя на­ві­га­ цыі маг­ла су­мяш­чац­ца з іншы­мі. Так, кры­жы з руч­ні­ка­мі і лам­па­да­мі, раз­меш­ча­ныя на ўез­дзе ў на­се­ле­ны пункт, ка­за­лі пра ве­ра­выз­нан­не жы­ха­ роў, а за са­вец­кім ча­сам іх змя­ні­лі (ці да­поў­ні­лі) спе­цы­фіч­ныя інста­ля­цыя. Грун­тоў­ныя і пад­час да­во­лі па­мпез­ныя ста­цы­янар­ныя бе­тон­ныя ці ме­та­ліч­ныя кан­струк­цыі вы­кон­ва­лі пра­па­ган­дыс­ цкую фун­кцыю і на­ват ра­бі­лі­ся ві­зі­тоў­кай го­ра­да.

«Мастацтва» № 10 (463)

Так стэ­ла на ўез­дзе ў Брэст з’яўля­ецца алю­зі­яй на Брэс­цкую крэ­пасць. Бе­тон­ная кан­струк­цыя на ўез­дзе ў Мінск ад­сы­лае да 1974 го­да, ка­лі ста­лі­цы бы­ло над­адзе­на зван­не го­ра­да-ге­роя. З улі­кам та­го, што ме­ма­ры­яль­ныя свят­ка­ван­ні, звя­за­ныя з Дру­гой сус­вет­най вай­ной, у Са­вец­кім Са­юзе бы­лі ўве­дзе­ныя то­ль­кі ў 1960-я, бе­тон­ ныя кан­струк­цыі якраз свед­чаць пра гэ­ты крок у са­вец­кай ідэ­ало­гіі. Та­кія кан­струк­цыі ўста­лёў­ ва­лі­ся па ўсім СССР і пра­ца­ва­лі на ад­на­стай­ насць у афар­млен­ні пра­сто­ры кра­іны. Асноў­ная за­да­ча тых кан­струк­цый бы­ла пра­па­ган­дыс­цкай: ад­на­стай­ныя пан­эль­ныя мік­ра­ра­ёны за­паў­ня­лі пра­сто­ры га­ра­доў, а бе­тон­ныя кан­струк­цыі слу­ жы­лі іх арга­ніч­най рэ­прэ­зен­та­цы­яй. Та­кія ста­цы­ янар­ныя кан­струк­цыі мо­жа сус­трэць ва Укра­іне і Літ­ве, але іх ня­ма ў Поль­шчы. Сён­ня ў мно­гіх га­ра­дах на ўез­дзе ста­іць кан­ струк­цыя, што ўмяш­чае на­зву го­ра­да, герб, які ён атры­маў раз­ам з Маг­дэ­бур­гскім пра­вам у ча­сы Вя­лі­ка­га Княс­тва Лі­тоў­ска­га, і год пер­шай згад­кі ў ле­та­пі­сах. Гэ­тае ўдак­лад­нен­не маг­ло б пад­ацца за­ліш­нім на хут­кас­ных тра­сах, дзе на­ўрад ці маг­чы­ма пра­чы­таць ліч­бы або дэ­шыф­ра­ваць ге­ра­ль­ды­ку. Ад­нак у кан­тэк­сце са­вец­кай і по­стса­ вец­кай па­лі­ты­кі па­мя­ці, ка­лі ў мно­гіх га­ра­дах і на­се­ле­ных пун­ктах з 500- ці 800-га­до­вай гіс­то­

ры­яй ледзь-ледзь мож­на ад­шу­каць му­зей ці якія сла­ву­тас­ці, што свед­чаць пра сі­вую да­ўні­ну, а ўся гіс­то­рыя зве­дзе­ная да эпі­зо­даў Дру­гой сус­вет­най, спро­ба аб­азна­чыць глы­бі­ню гіс­то­рыі на ўез­дзе вы­гля­дае апраў­да­най пры ад­сут­нас­ці іншых маг­чы­мас­цей. По­бач з уяз­ны­мі зна­ка­мі і кан­струк­цы­ямі ў га­ра­ дах мож­на ўба­чыць сет­ку зна­каў, што ад­сы­лае не сто­ль­кі да гіс­то­рыі, ко­ль­кі да гла­ба­ль­на­га кан­тэк­ сту. Інста­ля­цыі, як пра­ві­ла, све­цяц­ца ў на­чны час, ство­ра­ны яны ў ад­па­вед­нас­ці з адзі­най схе­май «Я ♥ [на­зва го­ра­да]». За апош­нія дзе­ся­ці­год­дзі яны ста­лі звык­лы­мі ў мно­гіх кра­інах, і га­ра­ды Бе­ла­ру­сі тут не вы­клю­чэн­не. Асаб­лі­васць су­час­ных інста­ля­цый у тым, што, акра­мя зна­ка­вай фун­кцыі, яны з’яўля­юцца фо­ та­зо­на­мі, і ту­рыс­ты раз­ам з жы­ха­ра­мі го­ра­да лю­бяць фа­таг­ра­фа­вац­ца по­бач з імі. Інста­ля­цыі

да 1977 го­да, ка­лі Мі­ль­тан Глей­зер на­ма­ля­ваў ло­ га Нью-Ёрка. «I love New York» амаль ад­ра­зу стаў ві­рус­ным. У 1977 го­дзе ні Глей­зер, ні дэ­пар­та­мент эка­на­міч­на­га раз­віц­ця Нью-Ёрка, што за­мо­віў мар­ке­тын­га­вую кам­па­нію рэ­клам­на­му аген­цтву Wells Rich Greene, не пад­азра­ва­лі та­го ві­ра­ль­на­га эфек­ту, які ла­га­тып атры­маў на мно­гія дзе­ся­ці­ год­дзі на­пе­рад і так хо­ра­ша ўпі­саў­ся ў ка­му­ні­ка­ тыў­ныя тра­екто­рыі ліч­ба­вых фор­маў ка­му­ні­ка­цыі і вя­дзен­ня біз­нэ­су. Інста­ля­цыі пры­знан­ня го­ра­ду ў лю­бо­ві (з не­ ка­то­ры­мі ва­ры­яцы­ямі, але аб­са­лют­на лёг­ка па­зна­ва­ль­ныя па сім­ва­ле сэр­ца) мож­на сус­трэць не то­ль­кі ў Бе­ла­ру­сі, але і ў га­ра­дах Укра­іны і Поль­шчы. Ча­му гэ­ты ла­га­тып стаў на­сто­ль­кі за­пат­ра­ба­ва­ ным і з ня­знач­ны­мі зме­на­мі рас­паў­сю­джва­ецца па ўсім све­це на­ват праз 45 га­доў? З да­па­мо­гай

раз­мяш­ча­юцца ў да­ступ­ных мес­цах, час­цей за ўсё — мес­цах ад­па­чын­ку, і ства­ра­юцца та­кім чы­нам, каб лю­дзі маг­лі да­кра­нац­ца да лі­тар, за­ ла­зіць у іх ці пра­гляд­ваць скрозь — інакш ка­жу­чы, ства­раць роз­ныя кам­па­зі­цыі. Фа­таг­ра­фіі раз­мяш­ ча­юцца ў са­цы­яль­ных сет­ках — і гэ­та пра­цуе як мар­ке­тын­га­вая кам­па­нія го­ра­да, вы­най­дзе­ная за­доў­га да з’яўлен­ня інтэр­нэ­ту і са­міх сац­се­так. Гіс­то­рыя зна­ка «Я ♥ [на­зва го­ра­да]» уз­ыхо­дзіць

сім­ва­лаў і зна­каў лю­дзі раз­мя­ча­юць і аб­жы­ва­юць пра­сто­ру. Зра­зу­ме­лыя, зна­ёмыя сім­ва­лы і зна­кі ства­ра­юць эфект па­зна­ван­ня, а зна­ёмае ў той ці іншай сту­пе­ні вы­клі­кае да­вер. Да­вер да лю­дзей, дзяр­жаў­ных інсты­ту­цый, кам­па­ній аса­цы­юец­ца з ад­кры­тас­цю і бяс­пе­кай. У не­зна­ёмым ата­чэн­ні, якое на­вяз­вае сім­ва­лы і зна­кі, што па­тра­бу­юць спе­цы­яль­ных вы­сіл­каў ці па­гру­жэн­ня ў асаб­лі­вы кан­тэкст, ства­ра­ецца ад­чу­ван­не не­бяс­печ­нас­ці, па­вы­ша­ецца пад­азро­насць і не­да­вер да на­ва­кол­ ля, інсты­ту­таў і лю­дзей. Ма­дэр­ніс­цкая ідэя ства­рэн­ня ўні­фі­ка­ва­на­га і фун­кцы­яна­ль­на­га ды­зай­ну, зра­зу­ме­ла­га ў роз­ных моў­ных і ку­ль­тур­ных сі­ту­ацы­ях, знай­шла сваё ад­люс­тра­ван­не ў ла­га­ты­пе Мі­ль­та­на Глей­зе­ра (дру­гім та­кім сім­ва­лам мо­жа лі­чыц­ца ла­га­тып зна­ёмай усім сет­кі рэ­ста­ра­наў хут­ка­га хар­ча­ван­ ня). Ме­на­ві­та ў пе­ры­яд ма­дэр­ніз­му атры­ма­лі раз­ віц­цё тран­сна­цы­яна­ль­ныя, а по­тым і гла­ба­ль­ныя

кар­па­ра­цыі, ту­рызм і інш. Не ў апош­нюю чар­гу грае ро­лю і афек­тыў­ны склад­нік па­ве­дам­лен­ ня, яко­му над­аец­ца ўсё бо­ль­шае зна­чэн­не ў век ліч­ба­вых тэх­на­ло­гій, што ха­рак­та­ры­зу­ецца як пе­ры­яд «но­вай шчы­рас­ці», ка­лі эмпа­тыя, на­вы­кі

раз­умець і ад­каз­ваць на эмо­цыі, су­пе­ра­жы­ваць ма­юць усё бо­ль­шае зна­чэн­не. Эма­цый­ны вод­гук, які вы­клі­ка­юць бе­тон­ныя кан­струк­цыі са­вец­кіх ча­соў, што зве­да­лі ня­знач­ ныя пе­ра­ме­ны, і інста­ля­цыі з фо­та­зо­на­мі ве­ль­мі да­клад­на дэ­ман­стру­юць ад­роз­нен­ні ў пад­ыхо­дах па­між інсты­ту­цы­яна­ль­ным цэн­тра­лі­за­ва­ным пра­екта­ван­нем і зна­ка­мі, што ўста­лёў­ваюц­ца па­ вод­ле сі­ту­атыў­ных за­пы­таў га­ра­джан.

1. Інста­ля­цыя «Я люб­лю Мінск».

2. Фо­та­зо­на ў вы­гля­дзе сэр­ца ў па­рку Жы­лі­бе­ра, Грод­на.

2017. Фо­та з сай­та newgrodno.by.

3. Уяз­ная стэ­ла ў го­рад Мінск.

4. Уяз­ная стэ­ла ў го­рад Брэст.

5. Уяз­ны знак у Кі­еў.

6. На­ва­по­лацк. 2018. Фо­та з сай­та gorod214.by.

7. Інста­ля­цыя «Я люб­лю Бабруйск».

50

Рэ­ц эн­з ія

Рэ­жы­сёр Алег Жуг­жда мае густ да міс­ты­кі, якая ў яго спек­так­ лях за­ўжды з’яўля­ецца не про­ста ці­ка­вос­ткай, а пад­ста­вай для за­ну­рэн­ня ў не­тры ча­ла­ве­чай на­ту­ры, да­сле­да­ван­ня яе са­ мых па­та­емных і цём­ных кут­коў. На­мі­на­ва­ны на На­цы­яна­ль­ную тэ­атра­ль­ную прэ­мію ліц­він­скі дэ­тэк­тыў «Ло­кіс» па п’есе Сяр­гея Ка­ва­лё­ва, ство­ра­най па­вод­ле ад­на­ймен­най апо­вес­ці Пра­спе­ ра Ме­ры­мэ, вы­клю­чэн­нем не ста­но­віц­ца. Да апош­ніх хві­лін рэ­жы­сёр і дра­ма­тург тры­ма­юць у на­пру­жан­ні, па­кі­да­ючы на вод­ куп гле­да­чу ад­каз на га­лоў­нае пы­тан­не: які звер бо­льш лю­ ты — мя­дзведзь-пя­рэ­ва­ра­цень ці ча­ла­век з яго ха­лод­ным роз­умам, сквап­нас­цю ды бяз­лі­тас­нас­цю? «Ло­кіс». Сцэ­на са спек­так­ля. Гро­дзен­скі аб­лас­ны тэ­атр ля­лек. Фо­та з архіва тэатра.

issn 0208-2551 падпісныя Індэксы 74958, 749582. рознічны кошт — па дамоўленасці. «Мастацтва» № 10 (463)