MASTACTVA Magazine 3/2022

3 /2022

сакавік

• Графіка ў трэцім вымярэнні • аркадыя ў навасёлках • «Пачупкі» на тэатральнай сцэне

16+

Дзі­на Да­ні­ло­віч. Wild water. Па­пе­ра, аўтар­ская тэх­ні­ка. 2013.

Ку­ра­тар­скі пра­ект Га­лі­ны Ва­сі­ль­евай «Constructio», што дэ­ман­стра­ваў­ся ў На­ цы­яна­ль­ным цэн­тры су­час­ных мас­тац­тваў (пра­спект Не­за­леж­нас­ці, 47), мае на мэ­це прад­стаў­ляць кан­струк­тыў­ны кі­ру­нак. Пер­шы пра­ект «Constructio» ад­ быў­ся ў Ві­цеб­ску ў 1993 го­дзе, па­сля рэ­гу­ляр­на пра­во­дзіў­ся на роз­ных вы­ста­ вач­ных пля­цоў­ках, у тым лі­ку і за мя­жой: у 2007 го­дзе — у Мас­коў­скім му­зеі су­час­на­га мас­тац­тва, а ў 2009-м — у ня­мец­кім го­ра­дзе Рэ­бург-Ло­кум.

Ва­сіль Ва­сі­ль­еў. Эцюд. Жа­ле­за, та­чы­ль­ны ка­мень, коў­ка, звар­ка. 2010.

мастацтва № 3 (469) Сакавік 2022

Ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы Агляд 2 • Але­ся Бе­ля­вец Ад­ч уць трэ­ц яе вы­м я­р эн­н е «Гра­фі­ка Го­да’21» у Па­ла­цы мас­тац­тва Агляд 10 • Лю­боў Гаў­ры­люк Джэн­т ры­ф і­к а­ц ыя Га­рад­ская так­ты­ка ў дзея­нні Ака­дэ­мія 14 • Пёт­ра Ва­сі­леў­скі Уні­в ер­с а­л ь­н асць ве­д аў і на­в ы­к аў. Інтэрв’ю з Мі­ха­лам Ба­раз­ной 16 • Ту­зін фраг­мен­таў ­ у аб’екты­ве Сяр­гея Жда­но­ві­ча

10

З м ест

Ха­рэ­агра­фія У гры­мёр­цы 32 • Але­на Ба­ла­ба­но­віч Ігар Мац­к е­в іч. Спро­ба да­с яг­н уць ідэ­ал у Тэ­атр Рэ­цэн­зія 36 • Надзея Бун­цэ­віч Іта­л ь­я нскае во­л ь­н ае ка­ха н­н е Прэм'ера ў Ма­ла­дзёж­ным тэ­атры Рэ­цэн­зіі Шля­х і лё­с у ад на­ра­д жэн­н я «Па­чуп­кі» Яўгена Кар­няга ­ і Ка­ця­ры­ны Авер­ка­вай ­ у Рэспубліканскім тэатры ­ беларускай драматургіі 39 • Ма­рыя Бур­ма­ка Су­в язь з про­д ка­м і праз міф 41 • Лі­за­ве­та Ка­лі­вер­да Ці лёг­к а на­ра­д жац­ц а? Ку­ль­тур­ны пласт 42 • Анас­та­сія Ва­сі­ле­віч Бос­к ая ка­м е­д ыя: по­ш у­к і інтэр­п рэ­та­ц ыі

20

Зга­да­ла­ся 18 • Ула­дзі­мір Сця­пан Мінск — Ві­ц ебск — Па­р ыж... Успа­мі­ны пра Ха­іма Ліў­шы­ца Ку­ль­тур­ны пласт 20 • Надзея Уса­ва Сум­н ая Арка­д ыя Арка­д зя Аста­п о­в і­ч а Му­зы­ка Рэ­цэн­зія 28 • Во­ль­га Яго­ра­ва The Secret Land Му­зы­ка Ле­ані­да Дзя­сят­ні­ка­ва ў Мін­ску 31 • Аса­біс­ты ка­бі­нет Дзміт­рыя Пад­бя­рэз­ска­га © «Мас­тац­тва», 2022.

За­с на­в а­л ь­н ік часопіса — Мі­ніс­тэр­ства ку­ль­ту­ры Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь. Вы­даецца са сту­дзеня 1983 года. Рэ­гіс­тра­цый­нае па­свед­чан­ не № 638 выдадзена Міністэрствам інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Спецыялізацыя (тэматыка) — грамадска-палітычная, літаратурна-мастацкая. Вы­д а­в ец — Рэ­дак­цый­на-вы­да­вец­кая ўста­но­ва «Ку­л ь­т у­ра і мас­тац­т ва» дырэктар Віктар Іванавіч Дулевіч Першая намесніца дырэктара Людміла Аляксееўна Крушынская Рэдакцыя: Намеснік галоўнага рэ­дак­тара Дзмітрый Падбярэзскі, рэдактары аддзелаў Алеся Белявец, Тац­ця­на Му­ш ын­с кая, Анастасія Васілевіч, Антон сідарэнка, аглядальнік Пётра Васілеўскі, мас­тац­кі рэ­дак­тар вячаслаў ПАЎЛАВЕЦ, літаратурная рэдактарка Лідзія НаліўКА, фо­та­ка­рэс­пан­дэнт сяргей ждановіч, на­бор: іна адзі­н ец, вёр­стка: акса­на кар­т а­ш о­в а. Ад­рас выдавецтва і рэ­дак­цыі: 220013, г. Мінск, пра­спект Не­за­леж­нас­ці, 77, пакоі 9, 10, 4 паверх. Тэлефон 292-99-12, тэлефон/факс 334-57-35 (бух­гал­тэ­рыя). E-mail: art_mag@tut.by. www.kimpress.by/mastactva. Аў­тар­скія ру­ка­пі­сы не рэ­цэн­зу­юц­ца і не вяр­та­юц­ца. Аўта­ры над­ру­ка­ва­ных ма­тэ­ры­ялаў ня­суць ад­каз­насць за пад­бор пры­ве­ дзе­ных фактаў, а так­са­ма за змеш­ча­ныя да­ныя, якія не пад­ля­га­юць ад­кры­тай пуб­ лі­ка­цыі. Рэ­дак­цыя мо­жа дру­ка­ваць арты­ку­лы ў па­ра­дку аб­мер­ка­ван­ня, не падзя­ля­ ючы пун­кту гле­джан­ня аўта­раў. Пад­пі­са­на ў друк 15.03.2022. Фармат 60х90 1/8. Па­пе­ра ме­ла­ва­ная. Друк афсет­ны. Гар­ні­ту­ра «PT Sans Narrow». Ум. друк. арк. 6,0. Ум.-выд. арк. 10,1. Ты­раж 454. Заказ 399. Надрукавана ў ТАА «Альтиора Форте». Ліц. №02330/471 ад 29.12.14. 220072, г. Мінск, вул. Сурганава, д.11.

39—42

46

Кі­но Пі­ль­нае во­ка Анто­на Сі­да­рэн­кі 45 • Аб кі­н а­ф эс­тах за­м о­Ў це сло­в а Агляд 46 • Антон Сі­да­рэн­ка Доў­г ія кад­р ы вай­н ы

1

На першай старонцы вокладкі: Таццяна Савік. Вязень. Ляўкас, тэмпера, метал. 2021.

2

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Агляд

Ад­чуць трэ­цяе вы­мя­рэн­не « Гра­ф і­к а го­д а’21» у Па­л а­ц ы мас­тац­т ва Але­ся Бе­ля­вец

Што­га­до­выя вы­ста­вы-кон­кур­сы сек­цыі гра­фі­кі Са­юза мас­та­коў «Гра­фі­ка го­да» рас­па­ча­лі­ся ў 2017-м. Іх мэ­та ясная і про­стая — прад­эман­стра­ваць най­леп­шыя тво­ры, зроб­ле­ныя за па­пя­рэд­ні год.

«Мастацтва» № 3 (469)

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Агляд

М

ас­та­ку не за­да­ецца не­йкая тэ­ма ці кі­ру­нак пра­цы, кож­ны ад­бі­ рае свае най­леп­шыя пра­екты, а ко­ла ўдзе­ль­ні­каў ні­якім чы­нам не вы­зна­ча­ецца па­вод­ле пры­на­леж­нас­ці да спе­цы­ялі­за­ва­най сек­цыі. Ары­гі­на­ль­насць, пе­ра­ка­на­ль­насць, пра­фе­сій­насць — ба­дай, най­важ­ней­ шыя ўмо­вы до­пус­ку да гэ­та­га ме­рап­ры­емства. Эстамп, ма­лю­нак, аква­рэль, ліч­ба­вы друк, па­пя­ро­выя аб'­екты — та­кія межы гра­фі­кі бы­лі за­да­дзе­ны арга­ні­за­та­ра­мі і па­зна­ча­ны на афі­шы гэ­ тай вы­ста­вы. Сё­ле­та з 350 пра­па­на­ва­ных ра­бот бы­ло ад­абра­на 180 ся­мі­ дзе­ся­ці аўта­раў. Экс­па­зі­цыя, та­кім чы­нам, атры­ма­ла­ся надзвы­чай прад­

3

стаў­ні­чай і да­во­лі вя­лі­кай, яна за­ня­ла ўсе сце­ны за­лы на трэ­цім па­вер­се Па­ла­ца мас­тац­тва, якая звы­чай­на вы­дзя­ля­ецца для жы­ва­пі­су. А на под­ ыу­мах раз­мяс­ці­лі­ся ску­льп­ту­ры, бо вы­ста­ву гра­фі­кі спа­лу­чы­лі з прэ­зен­ та­цы­ямі 12 лаў­рэ­атаў рэ­спуб­лі­кан­ска­га фес­ты­ва­лю SculptFest, што пра­ хо­дзіў у 2021 го­дзе. Лаў­рэ­аты вы­зна­ча­лі­ся па­вод­ле роз­ных на­мі­на­цый. А са­мае ад­мет­нае, што на гэ­тым ску­льп­тур­ным фес­ты­ва­лі быў апра­ба­ва­ ны пры­ём ства­рэн­ня аўтар­скіх па­ві­ль­ёнаў на гру­па­вой вы­ста­ве, які быў час­тко­ва ўзноў­ле­ны і тут. Эфект ад та­ко­га спа­лу­чэн­ня аб’ектаў роз­ных ві­даў мас­тац­тва атры­маў­ся да­во­лі ці­ка­вы, бо ску­льп­ту­ры не про­ста эфек­

сакавік, 2022

4

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Агляд тна рас­ста­ві­лі, а па­ста­ра­лі­ся, каб яны ства­ра­лі ві­зу­аль­ныя рыф­мы праз зна­хо­джан­не з гра­фіч­ны­мі тво­ра­мі ў да­во­лі шчы­ль­ным пра­сто­ра­вым уз­ае­ма­дзе­янні. Ску­льп­ту­ра тут не ста­ла­ся тым, на што на­ты­ка­ешся, ка­лі ро­біш крок на­зад, каб раз­гля­дзець твор гра­фі­кі. Яна бы­ла раз­меш­ча­на по­бач з плос­кі­мі пра­ца­мі, і ча­сам су­зі­ран­не гра­фі­кі ад­бы­ва­ла­ся праз ці паўз аб’ёмны аб’ект, што над­ава­ла ўспры­ман­ню да­дат­ко­вую глы­бі­ню. Гэ­тыя пра­сто­ра­выя гу­ль­ні на­га­да­лі вя­лі­кія фес­ты­ва­лі су­час­най гра­фі­кі, якія час­та так і вы­гля­да­юць: яны по­ўняц­ца аб’екта­мі, ві­дэ­аін­ста­ля­цы­ямі, а па­пе­ра, што, па вы­зна­чэн­ні гэ­та­га мед­ыя, з’яўля­ецца не­пас­рэд­ным склад­ ні­кам вы­явы, акцэн­ту­ючы яе ўмоў­насць, для не­ка­то­рых мас­та­коў ста­но­ віц­ца ве­ль­мі актыў­ным інгрэ­ды­ентам: яе рвуць на па­ло­сы, пра­ра­за­юць і раз­ра­за­юць, скла­да­юць гар­мо­ні­кам і іншы­мі ары­га­мі, ка­ра­цей, пе­ра­тва­ ра­юць твор у аб’ект, на­сы­ча­ючы яго це­ня­мі, ру­хам і трэ­цім вы­мя­рэн­нем. Так што ў Па­ла­цы пры жа­дан­ні мож­на бы­ло ўба­чыць пэў­ныя мет­кі для на­ступ­на­га ру­ху да па­шы­рэн­ня меж­аў гра­фіч­на­га мас­тац­тва. Бо пы­тан­не пра межы якраз і ўзні­кае па­сля пра­гля­ду гэ­тай экс­па­зі­цыі, мож­на ска­ заць, што пры ад­сут­нас­ці тэ­мы і кан­цэп­ту ідэя меж­аў ста­ла не­ві­да­воч­най тэ­май вы­ста­вы «Гра­фі­ка го­да», што зу­сім не на­гад­ва­ла кла­січ­ныя пра­ екты, да якіх пры­вык­лі мін­скія гле­да­чы. Сён­ня на між­на­род­ных кон­кур­сах гра­фі­ку ацэ­нь­ва­юць па-за меж­амі ста­тыч­на­га ма­люн­ка, над­ру­ка­ва­на­га ці на­ма­ля­ва­на­га на па­пе­ры. Да­пуш­ ча­ль­ныя, на­прык­лад, ві­дэ­аро­лі­кі, і жу­ры ад­кры­тыя для пра­гля­ду гэ­тых ра­бот унут­ры мо­вы гра­фіч­на­га мас­тац­тва, вы­дзя­ля­ючы для іх асоб­ныя ўзна­га­ро­ды. Ві­дэа на мін­скай вы­ста­ве я не за­ўва­жы­ла, ад­нак па­шы­ра­ны пад­ыход да раз­умен­ня гэ­та­га ві­ду мас­тац­тва ўжо да­зва­ляе ўклю­чаць у экс­па­зі­цыю ра­бо­ты, якія не з’яўля­юцца гра­фіч­ны­мі у по­ўным сэн­се, ад­нак утрым­лі­ва­юць ад­сыл­кі да мо­вы і ма­тэ­ры­ялаў гра­фі­кі. Экс­па­зі­цыя, ня­гле­дзя­чы на шчы­ль­насць, бы­ла ла­гіч­на вы­бу­да­ва­ная, раз­ гор­тва­ючы­ся па­аба­пал двух ску­льп­тур­на-гра­фіч­ных пол­юсаў. Пер­шы з іх — пра­ект, які раз­мяс­ціў­ся на ўва­хо­дзе ў за­лу, — па­ві­ль­ён Ана­то­ля Арці­мо­ві­ча, ску­льп­та­ра-ма­ну­мен­та­ліс­та і ад­на­час­на цу­доў­на­га ма­ля­ва­ льш­чы­ка з моцнай і экс­прэ­сіў­най лі­ні­яй. Унут­ра­ная ло­гі­ка раз­віц­ця яго твор­чых ідэй ідзе па­ра­ле­ль­на і да­во­лі пад­обна ў двух мед­ыя: сі­лу­эты ску­льп­тур су­гуч­ныя рыт­му пад­крэс­ле­на аб’ёмных по­ста­цей у ма­люн­ках. Ад­нак, у ад­роз­нен­не ад ску­льп­тур, ге­роі яго арку­шаў пад­обныя да пер­са­ на­жаў не­йкай уто­піі сва­імі вы­раз­ны­мі экзіс­тэн­цый­ны­мі ста­на­мі. На су­пра­ць­лег­лым ба­ку пра­сто­ра­вай во­сі раз­мяс­ці­ла­ся экс­па­зі­цыя Кан­ стан­ці­на Се­лі­ха­на­ва. Яго па­ві­ль­ён злу­ча­ны з гра­фіч­най час­ткай най­перш се­ры­яй «Свед­кі», дзе на фо­та­пар­трэ­тах паказаны вы­пад­ко­выя лю­дзі роз­ на­га са­цы­яль­на­га ста­ту­су, што ўраў­ноў­ва­юцца стаў­лен­нем да іх аўта­ра — ана­нім­нас­цю, брон­за­вым парт­рэ­там (рэ­хам фо­та­вы­явы) і цал­кам вы­ду­ ма­ным бі­ягра­фіч­ным тэк­стам. Ідэ­аль­ны му­ль­ты­ме­дый­ны пра­ект, праз які мож­на на­ву­чыць раз­умен­ню, чым ёсць мас­тац­тва, праз рас­крыц­цё роз­ных сту­пе­няў умоў­нас­ці вы­яў, вы­ка­на­ных у роз­ных ма­тэ­ры­ялах. Фо­ та ўтрым­лі­вае факт, ску­льп­ту­ра — во­ль­ную інтэр­прэ­та­цыю гэ­та­га фак­та, а тэкст з’яўля­ецца пры­дум­кай, лі­та­ра­тур­ным сю­жэ­там, то-бок так­са­ма інтэр­прэ­та­цы­яй. Сты­ліс­тыч­ную гу­ль­ню пра­па­ну­юць гле­да­чу Ула­дзі­мір і Андрэй Са­вічы, баць­ка і сын. Аўта­ры роз­ных па­ка­лен­няў і аўтарскіх по­чыр­каў па­ка­за­ лі сем вя­ліз­ных арку­шаў. Тэх­ні­кі і матэрыялы, вы­ка­рыс­та­ныя для гэ­тай вя­лі­кай се­рыі дру­ка­ва­най гра­фі­кі, — кла­січ­ны афор­тны ста­нок, рэ­за­ныя алю­мі­ні­евыя плас­ці­ны-фор­мы, афор­тныя і па­ліг­ра­фіч­ныя фар­бы, ад­на­ ча­со­ва вы­со­кі і ніз­кі друк, па­пе­ра з ба­воў­ны. Кож­ны з мас­та­коў ра­біў як свае ўлас­ныя плас­ці­ны-фор­мы, так і агу­ль­ныя, якія пе­рад дру­кам кам­бі­ на­ва­лі­ся раз­ам на арку­шах па­пе­ры, грун­тоў­на аб­мяр­коў­ва­лі­ся аўта­ра­ мі і па­сля пры­няц­ця су­мес­на­га ра­шэн­ня дру­ка­ва­лі­ся су­мес­ным тво­рам. Ці­ка­ва, як да­к лад­на чы­та­лі­ся два аўтар­скія плас­ты ў струк­ту­ры пра­цы, да­да­ючы ўмоў­най па сва­ёй сут­нас­ці гра­фіч­най вы­яве яшчэ бо­ль­шай рэ­ флек­сіў­нас­ці. Сты­лі­за­ва­ная фі­гу­ра­тыў­ная вы­ява ўзба­га­ці­ла­ся зна­ка­мі і іншы­мі, менш чы­тэ­ль­ны­мі ге­амет­рыч­ны­мі фор­ма­мі, што пры­пы­ня­юць і змя­ня­юць гля­дац­кі по­гляд, уво­дзя­чы ў струк­ту­ру арку­шаў эле­мен­ты пэў­ на­га мен­та­ль­на­га і рэ­аль­на­га мар­шру­ту.

«Мастацтва» № 3 (469)

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Агляд

5

Руч­ныя спо­са­бы дру­ку ўтрым­лі­ва­юць ве­лі­зар­ны па­тэн­цы­ял для рас­крыц­ ця пра­блем су­час­нас­ці. Ве­дан­не ню­ансаў тэх­ні­кі і пра­цэ­су важ­ныя для ана­лі­зу та­кіх тво­раў, бо та­ды мож­на зра­зу­мець, як раз­ві­ва­ла­ся пра­ца і ад­ бы­ваў­ся сін­тэз ідэі, срод­каў і аўтар­ска­га вы­ка­нан­ня. Дру­ка­ва­ная гра­фі­ка шу­кае шля­хі па­знан­ня на асно­ве гра­фіч­на­га во­пы­ту з яго не­паз­беж­ны­мі аб­ме­жа­ван­ня­мі, ка­лі ма­тэ­ры­ял су­пра­ціў­ля­ецца, як «упар­тая суб­стан­цыя» (па­вод­ле Ра­ла­на Бар­та), ад­нак, дзя­ку­ючы зной­дзе­ным шля­хам, у пра­цэ­се пе­ра­адо­лен­ня гэ­та­га су­пра­ціў­лен­ня за­бяс­печ­ва­ецца важ­ны пункт ад­лі­ку для пе­ра­мо­гі над на­ва­ко­ль­ным ві­зу­аль­ным шу­мам. У Во­ль­гі Ні­кі­шы­най по­шук унут­ра­най пра­сто­ры мак­сі­ма­ль­на скан­цэн­тра­ ва­ны і пе­ра­ка­на­ль­на ма­тэ­ры­ялі­за­ва­ны. Мас­тач­ка ства­рае воб­ра­зы, у якіх ува­саб­ляе за­сты­лыя раз­ва­жан­ні, ад­чу­ван­ні і сля­ды па­мя­ці. Се­рыя Андрэя Ба­са­лы­гі «Пра­свет» — гэ­та сек­вен­цыя, па­сля­доў­нае раз­віц­цё сю­жэ­та. Аўтар­ская аб­страк­цыя ад­сы­лае тут да кан­крэт­ных ру­хаў, што пры­во­дзіць да зву­жэн­ня пра­све­ту як поля на­шай надзеі — ад скла­да­най фак­тур­нас­ці і шмат­сас­таў­нас­ці да раз­абра­на­га чор­на­га пра­ста­кут­ні­ка. Ра­ман Сус­таў у насычаных сэнсамі творах звяр­тае вялікую ўва­гу на фар­ ма­ль­ны і тэх­ніч­ны бок сва­іх ра­бот; га­тыч­ная па­чуц­цё­васць, спа­лу­ча­ная з ха­лод­най да­ска­на­лас­цю, ад­люс­троў­вае аўтар­скі све­та­пог­ляд, яго ві­да­воч­ нае за­хап­лен­не са­мім пра­цэ­сам па­сту­по­ва­га ўсклад­нен­ня арку­ша. Ма­рыя Да­рож­ка, якая ўва­со­бі­ла мін­скую плош­чу Сва­бо­ды, па­гру­зіў­шы га­ рад­скі кра­явід у ха­ос лі­ній і прад­чу­ван­няў, і Ма­рыя Сы­рак­ваш, аўтар­ка трып­ці­ха «Гру­шаў­ка. Ся­дзі­ба Рэ­йта­наў» вы­бі­ра­юць тэх­ні­ку лі­на­ры­ту для ўва­саб­лен­ня сва­іх ідэй. Іх пра­ца­ёмкія эстам­пы да­зва­ля­юць пе­рад­аць тон­ кую лі­не­арную раў­на­ва­гу — у спро­бе ства­рыць ад­чу­ван­ні на­пру­жан­ня і тра­гіз­му. Ма­лю­нак на па­пе­ры за­ўсё­ды за­ста­ваў­ся пол­ем інтым­на­га су­зі­ран­ня све­ту. Праз раз­на­стай­ныя спо­са­бы пе­ра­інтэр­прэ­та­цыі пра­сто­ры — ад мет­рыч­на­ га рыт­му аб­страк­цыі да фі­гу­ра­тыў­най экс­прэ­сіі — ён пры­му­шае нас усвя­ до­міць важ­насць не­пас­рэд­на­га ад­чу­ван­ня. Пе­ра­асэн­са­ва­ная пра­сто­ра пе­ ра­но­сіць нас — па­чуц­цё­ва, інтэ­лек­ту­аль­на і ду­хоў­на — у сфе­ру успа­мі­наў і эмо­цый, да­зва­ляе ўяў­ляць, пе­ра­жы­ваць, ад­кры­ваць на­ноў, па­гру­жа­ючы­ся ў глы­бі­ні рэ­флек­сіі.

сакавік, 2022

6

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Агляд

«Мастацтва» № 3 (469)

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Агляд

7

сакавік, 2022

8

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Агляд

1,6,8. Ві­ды экс­па­зі­цыі.

2. Андрэй Са­віч, Ула­дзі­мір Са­віч. Се­рыя «Кож­на­му на во­лю Бог дае iспыт...». Кам­бі­на­ва­ная тэх­ні­ка, друк на па­пе­ры. 2021.

3. Юрый Та­рэ­еў. Што­дзён­насць. Па­пе­ра, туш. 2021.

4. Вік­тар Ся­нь­коў. Стра­ча­ныя ду­шы. Аль­тэр­на­тыў­ная тэх­ні­ка дру­ку. 2021.

5. Андрэй Ба­са­лы­га. З се­рыі «Пра­свет». Аўтар­ская тэх­ні­ка. 2021.

7. Во­ль­га Ні­кі­шы­на. Вы­спы. Мец­ца-цін­та. 2021.

9. Ма­ры­на Ба­цю­ко­ва. Азер­бай­джан. Фор­му­ла ўні­ка­ль­нас­ці. Фо­та. 2021.

«Мастацтва» № 3 (469)

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Агляд

9

«Кан­цэрт з ва­сь­мі кам­па­зі­цый» Юрыя Та­рэ­ева — гэ­та во­сем гра­фіч­ных ра­бот, вы­ка­на­ных туш­шу на тон­кай па­пе­ры фар­ма­ту А4. Важ­на ме­на­ві­та тое, што па­пе­ра тон­кая, бо кроп­лі ту­шы дэ­фар­му­юць яе, яна пра­гі­на­ецца па­вод­ле сі­ла­вых лі­ній, вы­зна­ча­ных аўта­рам. На­ўмыс­ная про­стасць вы­ка­ нан­ня, эфект вы­пад­ко­вас­ці, які, пад­аец­ца, уз­ні­кае ў гэ­тых да­во­лі пра­ду­ ­ ма­­ных ма­люн­ках, за­хоў­вае пер­шас­ную сі­лу твор­чай інтэн­цыі. Пра­ца са зна­кам як з фор­май і сэн­сам выразна ўвасобілася ў іншым тво­ры Юрыя Та­рэ­ева — «Што­дзён­насць». Ма­ну­мен­та­ль­нае па па­сы­ле і па­ме­ры «Сва­бод­нае падзен­не» Ула­дзі­мі­ра Віш­неў­ска­га — гэ­та моц­ны ма­лю­нак, да­к лад­ная сты­лі­за­цыя і скла­да­ная інтэр­прэ­та­цыя, ма­тэ­ры­ял (ву­галь, се­пія) пе­ра­ка­наў­ча вы­яўляе сваю пры­ сут­насць праз асэн­са­ва­ны рух і на­ціск ру­кі аўта­ра. У трып­ці­ху «Гу­лец» Ігар Каш­ку­рэ­віч пра­цуе з арку­шам як з фор­май і як з адбіткам нейкай гіс­то­ры­і, раз­веш­ва­ючы рыт­міч­на змя­тую па­пе­ру на ве­ шал­ках. Тым са­мым ён па­кі­дае змест свай­го тво­ра на­паў­рас­кры­тым, ага­ ля­ючы то­ль­кі змроч­ны воб­раз га­лоў­на­га пер­са­на­жа. Ка­лаж як са­мы ві­да­воч­ны спо­саб ства­рыць скла­да­ную пра­сто­ру вы­каз­ ван­ня мо­жа мець свае гра­да­цыі: ён ля­жыць у асно­ве ліч­ба­ва­га воб­ра­ за, дзе мас­та­кі пра­цу­юць са сла­ямі аўта­ном­на ад асноў­най вы­явы, і ён па­зна­чае трэ­цяе вы­мя­рэн­не — фак­ту­ру — у ка­ла­жах ру­кат­вор­ных. Са­фія Піс­кун у «Вы­то­ках род­ных мясц­ін» пераканаўча ўво­дзіць кан­цэпт ча­су, да­к лад­ней, вы­ра­шае ідэю па­ру­ша­на­га ча­су з да­па­мо­гай механічнага кам­ па­на­ван­ня вы­яў — ста­рой па­штоў­кі, па­ры вы­ра­за­ных афор­таў. «Жыц­цё ў дум­ках» Але­ны Гу­ры­най за­хоў­вае тон­кую раў­на­ва­гу па­між бру­ та­ль­нас­цю мя­тай па­пе­ры і тон­кай лі­ні­яй ма­люн­ка, да­лі­кат­на па­зна­ча­ючы ко­ле­рам лі­нію кам­па­зі­цый­на­га раз­віц­ця. Ула­дзі­мір Аку­лаў, Ва­ле­рый Пе­сін, Гео­ргій Скрып­ні­чэн­ка — без­умоў­ныя жы­ва­піс­цы, што не зва­жа­юць на вы­зна­ча­ль­ную ро­лю бе­ла­га арку­ша для ства­рэн­ня гра­фіч­на­га воб­ра­за. Іх тво­ры вы­ка­на­ны на па­пе­ры, ве­ра­год­на та­му і бы­лі аб­ра­ныя для экс­па­зі­цыі, уз­ба­га­ціў­шы яе скла­да­ным жы­ва­піс­ ным по­шу­кам і экс­прэ­сі­яй воб­ра­за. Гра­фі­ка да­ўно шу­кае шля­хі аб­наў­лен­ ня праз не­пас­рэд­ныя ста­сун­кі з жы­ва­пі­сам, з ліч­ба­вы­мі і фа­таг­ра­фіч­ны­мі воб­ра­за­мі, з дзі­ця­чым ма­люн­кам, ка­ла­жам і гра­фі­ці. Су­вя­зі бу­ду­юцца як праз за­па­зыч­ван­не пры­ёмаў, так і праз роз­на­га кштал­ту цытаты і ўза­емап­ ра­нік­нен­ні. Пра­цы ліч­ба­вых мас­та­коў за­ня­лі ўстой­лі­вае мес­ца ў гра­фіч­ных экс­па­зі­ цы­ях. Да­ўно скон­ча­ны спрэч­кі, ці «камп’ютар та­кі ж інстру­мент», і «рэ­абі­ лі­та­ва­ныя» твор­цы вы­стаў­ля­юцца на­роў­ні. Зда­ецца, сё­ле­та іх сап­раў­ды бы­ло да­стат­ко­ва шмат, скла­да­ней знай­сці мас­та­ка, які не вы­ка­рыс­тоў­вае гра­фіч­ныя пра­гра­мы — для усклад­нен­ня воб­ра­за і для яго ка­рэк­ці­роў­кі. Ган­на Ме­ль­ні­ка­ва фа­таг­ра­фуе зла­ма­ныя ля­ль­кі, ста­рыя гу­ль­ні ў за­мяш­ чэн­ні на­гад­ва­юць кад­ры жор­сткай ані­ма­цыі. «Стра­ча­ныя ду­шы» Вік­та­ра Ся­нь­ко­ва — бо­льш умоў­ная ві­зу­алі­за­цыя пад­обнай пра­сто­ры, так­са­ма вы­ ка­на­ная ў аль­тэр­на­тыў­ных тэх­ні­ках дру­ку. Ма­ры­на Ба­цю­ко­ва актыў­на пра­цуе з пра­сто­рай без вы­ка­рыс­тан­ня пра­ сто­ра­вых аб’ектаў, кам­па­ну­ючы свой фо­та­пра­ект у ку­це і ства­ра­ючы кан­ трас­ты па­між рыт­мам, маш­та­бам, фар­ма­ль­ны­мі вы­ра­шэн­ня­мі і стро­гай да­ку­мен­та­ль­нас­цю фо­та­вы­яў. Гра­фі­ка ад­но­сіц­ца да апе­ра­тыў­ных ві­даў мас­тац­тва, яна хут­ка рэ­агуе на падзеі, бо мае ў сва­ім ге­не­зі­се пры­к лад­ную фун­кцыю. Твор­цы асаб­лі­ва тон­ка ўлоў­лі­ва­юць ды­са­нан­сы ча­су. Ад­нак гэ­тая вы­ста­ва ці­ка­вая яшчэ і тым, што ў экс­па­зі­цыі саб­ра­лі пра­цы аўта­раў з ве­ль­мі роз­ным бэк­граў­ ндам. Роз­ныя гіс­то­рыі ста­яць за іх вы­каз­ван­ня­мі, яны вы­бу­доў­ва­юць воб­разы з да­па­мо­гай ве­ль­мі су­пра­ць­лег­лых па ду­ху і ха­рак­та­ру тэх­нік і пры­ёмаў. Та­му тут мож­на бы­ло знай­сці ад­ка­зы на пы­тан­ні: ці ні­ве­люе ліч­ба­вы друк інды­ві­ду­аль­ны по­чырк мас­та­ка, ці ма­юць кла­січ­ныя тэх­ні­кі не­йкія аб­ме­жа­ван­ні ў акту­аль­нас­ці пад­ачы пра­блем су­час­нас­ці, ці не за­ над­та про­сты апо­вед пра­па­нуе ма­лю­нак ру­кой. Шу­ка­ючы ад­ка­зы, мож­на па­збыц­ца пе­рад­узя­тас­ці і за­ймець но­вы дос­вед раз­умен­ня: ні­якая тэх­ні­ ка не ўра­туе ня­спе­лую дум­ку і ні­які інстру­мент не да­па­мо­жа, ка­лі ня­ма по­ўна­га су­гуч­ча та­го, што пра­па­нуе ма­тэ­ры­ял і што мо­жа ўзяць ад яго мас­так. сакавік, 2022

10

Рэ­зцу­эн­ Ві­ а ль­ з іян ыя мас­т ац­т вы / Агляд

Джэн­тры­фі­ка­цыя Га­рад­с кая так­т ы­к а ў дзея­н ні Лю­боў Гаў­ры­люк

А

д­ной­чы я не знай­шла па­трэб­ны дом... Не­­ каль­­кі га­доў та­му гас­ця­ва­ла ў ад­ным го­ра­ дзе ў до­ме не­па­да­лёк ад мо­ра. Ужо та­ды час­тка гэ­та­га до­ма бы­ла ад­се­ча­ная, ад­ла­ма­ная і на­ват па­ло­ва да­ху бы­ла «ад­кры­тая», на­кшталт га­ле­рэі. Але ў іншым кан­цы бу­дын­ка пра­ца­ва­ла ка­вяр­ня, зе­ля­неў ма­ле­нь­кі са­док і гра­ла му­зы­ка. А ў цэн­тры бу­дын­ка быў пад’­езд — пра­стор­ны, з ка­лі­сь­ці пры­го­жы­мі лес­ві­ца­мі і то­ль­кі ад­ны­мі дзвя­ры­ма на дру­гім па­вер­се. Дзве­ры вя­лі на той са­мы дах, і ўжо ад­туль мож­на бы­ло ўвай­сці не­ пас­рэд­на ў ква­тэ­ру. Яна скла­да­ла­ся з кух­ні, двух вя­лі­кіх па­ко­яў, а так­са­ма ван­на­га і на­ват гар­дэ­ роб­на­га. Мо­ра бы­ло ві­даць з вок­наў і з да­ху. І вось ця­пер до­ма ня­ма. Не тое каб ня­ма зу­сім, але па­знаць яго не­ль­га, а пе­ра­блы­таць лёг­ка — з яшчэ як мі­ні­мум дву­ма па су­сед­стве. Гэ­ты бок ву­лі­цы пе­ра­бу­да­ва­ны цал­кам: час­тку рэ­кан­стру­ява­лі, з’я­ ві­лі­ся вы­со­кія бу­дын­кі, якіх не бы­ло ра­ней. Іншы бок па­куль жы­ве ра­ней­шым жыц­цём — мнос­тва га­ле­рэй, кра­мак для мас­та­коў і ды­зай­не­раў, май­ стэр­няў, дзе рэ­жуць люс­тэр­кі, шкло, ра­мы. Ста­рыя кні­гі, мэб­ля, плас­цін­кі, він­таж... Ад­чу­ван­не стра­ты, ва­ку­уму, што ад­ра­зу па­чаў спра­чац­ца з успа­мі­ на­мі, пе­рад­аць цяж­ка. І гэ­та то­ль­кі да­лё­кая па­ра тыд­няў, якія бы­лі час­ткай жыц­ця. Джэн­тры ро­дам са ста­рой доб­рай Англіі Тэр­мін «джэн­тры­фі­ка­цыя» па­ўстаў у 1964 го­дзе: яго на­ра­джэн­ню мы аб­авя­за­ны бры­тан­скай да­ след­чы­цы Рут Глас. А бо­льш да­ўні «gentry» пе­ ра­кла­да­ецца як «вы­са­ка­род­ны, шля­хет­ны», але ню­анс тут у тым, што ад­но­сяць эпі­тэт да но­ва­га (вяс­ко­ва­га) англій­ска­га два­ран­ства XVI—XVIII

«Мастацтва» № 3 (469)

ста­год­дзяў: у ад­роз­нен­не ад кан­ты­нен­та­ль­на­га два­ран­ства, гэ­ты клас быў ад­кры­тым, то-бок гэ­тыя два­ра­не не бы­лі лор­да­мі па па­хо­джан­ні. Са­цы­яла­гіч­ная пра­ца Рут Глас «Лон­дан: аспек­ты змен» бы­ла пры­све­ча­ная вы­цяс­нен­ню бед­на­га на­се­ль­ніц­тва не­ка­ль­кіх ра­ёнаў ся­рэд­нім кла­сам. Ужо та­ды «ста­рыя сціп­лыя ка­тэ­джы па за­кан­чэн­ ні тэр­мі­наў іх арэн­ды пе­ра­тва­ра­лі­ся ў эле­ган­тныя, да­ра­гія рэ­зі­дэн­цыі». Пры­клад­на так тэр­мін і тлу­ ма­чаць — рэ­кан­струк­цыя і доб­раў­па­рад­ка­ван­не не­спры­яль­ных квар­та­лаў з да­па­мо­гай бо­льш за­ мож­ных жы­ха­роў. Кла­січ­ны ме­ха­нізм пры­цяг­нен­ ня гэ­тых са­мых за­мож­ных жы­ха­роў пра­цуе з пад­ трым­кай крэ­атыў­на­га кла­са, а ў якас­ці пры­кла­ду за­ўсё­ды пры­во­дзяць га­лан­дскі го­рад Эйндхо­вен. Ка­лі кан­цэрн Philips за­крыў тут сваю фаб­ры­ку элек­тра­лям­паў (1891—1990-я), га­рад­скія ўла­ды пра­вя­лі гра­мад­скія дэ­ба­ты, і пра­мзо­ну вы­ра­ша­на бы­ло за­ха­ваць. Па­ло­ву тан­на зда­лі ў арэн­ду мас­ та­кам і ды­зай­не­рам, іншую ста­лі пе­ра­бу­доў­ваць пад жыл­лё. Так увай­шлі ў мо­ду лоф­ты, а по­бач з імі з’я­ві­лі­ся артхаў­сныя кі­на­тэ­атры, тэ­атра­ль­ныя і му­зыч­ныя сту­дыі, атэ­лье сты­ліс­таў, ад­крыў­ся га­лоў­ны кор­пус зна­ка­мі­тай Ака­дэ­міі ды­зай­ну. Да­дай­це сю­ды май­стэр­ні руч­ной па­пе­ры і шкла, тра­ды­цый­ную га­лан­дскую кух­ню — і мож­на ўя­віць парт­рэт аб­ноў­ле­на­га ра­ёна, які з пра­блем­на­га пе­ ра­тва­рыў­ся ў прэс­тыж­ны. Ме­та­ліч­ныя лес­ві­цы, бе­ тон­ныя і цаг­ля­ныя му­ры да гэ­та­га ча­су і ва ўсім све­це за­ста­юцца асноў­ным акцэн­там сты­лю лофт. Што ве­ль­мі важ­на і што не­абход­на пад­крэс­ліць — гэ­та доб­рая во­ля ўлас­ні­ка: кож­ны бу­ды­нак бы­лой фаб­ры­кі кан­цэр­на каш­та­ваў му­ні­цы­па­лі­тэ­ту сім­ ва­ліч­ны 1 еўра.

А вось у бер­лін­скім Крой­цбер­гу ўсё бы­ло не так пры­емна. Андэг­раў­ндныя мас­та­кі, артыс­ты, сту­ дэн­ты, гас­тар­бай­та­ры, уся­ля­кія акты­віс­ты і шу­­ каль­­ні­кі ду­хоў­ных сэн­саў зра­бі­лі мес­ца ве­ль­мі ці­ка­вым, але і не­бяс­печ­ным. Вя­до­ма, у дэ­ве­ла­пе­ раў з’я­ві­лі­ся свае пла­ны на гэ­ты ра­ён. Тут вы­ра­ шы­лі па­бу­да­ваць кам­фор­тнае і да­ра­гое жыл­лё, якое да­клад­на не бу­дзе да­ступ­на ста­ра­жы­лам, а тым бо­льш мас­та­кам у скво­тах. Ад­на з га­ле­рэй — artitude — доў­гі час бы­ла са­май пры­ваб­най ла­ка­ цы­яй, тут пра­хо­дзі­лі і вы­ста­вы, і дыс­ку­сіі і г.д. Не абы-якія страс­ці бу­ша­ва­лі пры­клад­на з 1980-х, а ў вы­ні­ку да 2010-га пе­ра­маг­лі біз­нэс і да­бра­быт, але і атмас­фе­ра за­ха­ва­ла­ся: стрыт-арт, ту­рэц­кая ежа, парк, ле­ген­дар­ныя му­зыч­ныя кра­мы, мас­тац­ кія га­ле­рэі, у тым лі­ку ў бы­лой кір­се. Мас­тац­тва за­ўсё­ды по­бач Што ж яшчэ ва­біць біз­нэс? Ту­рыс­тыч­ны па­тэн­ цы­ял, вя­до­ма. Пры­чым усе аспек­ты ку­ль­ту­ры і са­цы­яль­на-эка­на­міч­най па­вес­ткі ўза­емаз­вя­за­ны ве­ль­мі цес­на. Адзін з та­кіх пры­кла­даў — за­ўсё­ды цу­доў­ная Бар­се­ло­на. Вя­лі­кі му­зей Пі­ка­со ў Га­тыч­ ным квар­та­ле — мес­ца гран­ды­ёзнай пі­ліг­рым­кі, не мен­шае за тва­рэн­ні Гаў­дзі. Пры­клад­на ў 20-я га­ды мі­ну­ла­га ста­год­дзя, ка­лі сло­ва «джэн­тры­фі­ ка­цыя» яшчэ не бы­ло, квар­тал ста­лі рэ­стаў­ра­ваць. Але ла­бі­рынт ву­ліц, які імкнец­ца да ха­осу, раз­важ­ лі­ва не вы­раў­ня­лі да гэ­та­га ча­су. Сус­вет­нае пры­ знан­не ге­ні­яў аб­ярну­ла­ся праз сто га­доў вы­цяс­ нен­нем звы­чай­ных бар­се­лон­цаў: ква­тэ­ры і цэ­лыя да­мы вы­куп­ля­юць біз­нэс-струк­ту­ры, што зда­юць жыл­лё ў ка­рот­ка­тэр­мі­но­вую арэн­ду пры­езджым і раз­ві­ва­юць ту­рыс­тыч­ную інфрас­трук­ту­ру. Не­да­

Рэ­ц эн­з ія

лё­ка зна­хо­дзіц­ца ра­ён Сант-Анто­ніа (час­тка буй­ но­га Эшам­пле) — тое, што на­зы­ва­ецца (бы­лы) ці­хі цэнтр. Спа­чат­ку за­мест звык­лых ба­раў і кра­мак тут з’я­ві­лі­ся да­ра­гія рэ­ста­ра­ны і клу­бы, брэн­да­выя бу­ці­кі, ха­рас­тво. Ты­по­вы га­рад­скі ры­нак так­са­ма па­ча­лі пе­ра­бу­доў­ваць. А за­тым пры­йшла чар­га жыл­ля — кошт арэн­ды за апош­нія дзе­сяць га­доў вы­рас пры­клад­на на 30%, па­ча­лі­ся су­ды, пра­тэс­ты га­ра­джан, спро­бы ад­мі­ніс­тра­цыі го­ра­да аб­ара­ ніць іх пра­вы. Але вер­нем­ся ў Га­тыч­ны квар­тал. Ён як на­ва­ль­ніч­ нае воб­ла­ка па­ся­рэ­дзі­не го­ра­да — вы­со­кі, змроч­ ны, кры­ху кі­нош­ны, ча­сам з цем­нас­ку­ры­мі міг­ран­ та­мі на пры­ступ­ках да­моў. Так, усё тут змя­ша­ла­ся: бы­лая рым­ская вёс­ка, па­бу­до­вы XIII—XV ста­год­ дзяў і не­ка­ль­кі ты­сяч (!) прац Пі­ка­со, па­чы­на­ючы з дзі­ця­чых ма­люн­каў, — вы­ста­вы ў му­зеі ўвесь час аб­наў­ля­юць, каб па­ка­заць як ма­га больш гра­фі­кі, жы­ва­пі­су, ке­ра­мі­кі. Уся гэ­тая пры­га­жосць раз­мяс­ ці­ла­ся ў пя­ці сап­раў­дных па­ла­цах! Тут жа Ка­фед­ ра­ль­ны са­бор плюс су­час­ныя рэ­аліі, і вы сап­раў­ ды ве­да­еце, што квар­тал лі­та­ра­ль­на за­чыш­ча­ны. Тут не жы­вуць се­м’і з дзе­ць­мі, і не ві­даць ста­рых, а вось ба­раў на ду­шу ма­ла­до­га на­се­ль­ніц­тва — мак­сі­мум. Спля­цен­не цём­ных ву­ліц, ад­чу­ван­не аван­ту­ры... Для мя­не ўзро­вень раз­умен­ня гэ­тых рэ­чаў дае зноў жа мас­тац­тва: гуч­на за­явіў пра сап­раў­днае і псеў­да­гіс­та­рыч­нае ве­не­цы­янскі тры­умф Дэ­мі­ена Хёр­ста са «Скар­ба­мі па­та­ну­ла­га ка­раб­ля “Не­ве­ра­ год­ны”» (Арт-бі­ена­ле 2017); з апош­ніх уз­яць ха­ця б пра­ект Ай Вэй Вэя «Сва­бо­да сум­не­ваў» (Кем­ брыдж, 2022). Са­мы зна­ка­мі­ты су­час­ны кі­тай­скі нон­кан­фар­міст вы­ста­віў аўтэн­тыч­ныя прад­ме­ты

антык­ва­ры­яту, па­зней­шыя ко­піі/пад­роб­кі і ўлас­ ныя пра­цы. Пуб­лі­ка іх пра­ктыч­на не ад­роз­ні­вае, але, па­вод­ле дум­кі Вэй Вэя, сап­раў­днае аказ­ва­ ецца бо­льш спрэч­ным і па­чуц­цё­вым, чым гэ­та пры­ня­та лі­чыць. Х-фак­тар Зра­зу­ме­ла, не то­ль­кі мас­тац­тва ства­рае прэс­тыж ра­ёна. Джэн­тры­фі­ка­цыя не­адна­род­ная, у роз­ны час у роз­ных рэ­гі­ёнах раз­ві­ва­ецца па-роз­на­му. Дзе­ля спра­вяд­лі­вас­ці, на­за­вём эка­ла­гіч­ны фак­ тар. І каб не па­глыб­ляц­ца ва ўрба­ніс­ты­ку, то­ль­кі адзін пры­клад: Мад­рыд, пе­ша­ход­ная зо­на Мад­ рыд Рыа. У 1960—1970-х у іспан­скай ста­лі­цы быў та­кі вы­со­ кі рост на­се­ль­ніц­тва (трэнд ве­ль­мі на­гад­вае рост на­се­ль­ніц­тва па­сля­ва­енна­га Мін­ска, але ліч­бы вы­шэй­шыя: ад 2,26 млн да 3,15 млн ча­ла­век), што раз­віц­цё тран­спар­ту зда­ва­ла­ся хут­кім і не­паз­беж­ ным ра­шэн­нем пра­блем інфрас­трук­ту­ры. Бу­даў­ ніц­тва шмат­па­лос­най ка­ль­ца­вой аўтат­ра­сы М-30 па­блі­зу ра­кі Ман­са­на­рэс на­пэў­на бы­ло аб­грун­та­ ва­нае, але га­рад­ское ася­род­дзе моц­на стра­ці­ла ў якас­ці: цэн­тра­ль­ная час­тка і пе­ры­фе­рыя ака­ за­лі­ся падзе­ле­ны­мі, не­ка­то­рыя ра­ёны пры­йшлі ў за­ня­пад, пе­ра­язджа­лі буй­ныя ган­длё­выя сет­кі і раз­араў­ся дроб­ны біз­нэс. Эка­ла­гіч­ная сі­ту­ацыя па­гор­шы­ла­ся гэ­так знач­на, што — ува­га! — ста­лі пад­аць кош­ты на не­ру­хо­масць. І вось тут бы­ло пры­ня­та са­мае ад­важ­нае ра­шэн­не з усіх маг­чы­ мых: да­ро­гу за­кры­лі. Ад яе ад­мо­ві­лі­ся, ня­гле­дзя­чы на не­абход­насць пе­ра­бу­до­вы ўсёй да­рож­най сет­ кі і тран­спар­тнай сіс­тэ­мы го­ра­да, уклю­ча­ючы мет­ ро (100 но­вых стан­цый!), аўта­зап­раў­кі, па­ркоў­кі і

11

г.д. Пра­ект Мад­рыд Рыа (Madrid Rio Project) па­ка­ за­лі, му­сіць, на ўсіх вы­ста­вах і бу­дуць вы­ву­чаць у пад­руч­ні­ках гіс­то­рыі: зя­лё­нае ко­ла на двух бе­ ра­гах Ман­са­на­рэс ста­ла пра­сто­рай крэ­атыў­най, спар­то­вай і рэ­крэ­ацый­най. Падзем­ныя ту­нэ­лі для тран­спар­ту бу­да­ва­лі ў 2006—2010-х, і, ма­быць, на гэ­тым спы­нім­ся: мі­ль­ёны ту­рыс­таў ужо ве­да­юць но­вую гіс­то­рыю ра­ёна. І аб’­екты ку­ль­ту­ры за­йма­ юць у ёй не апош­няе мес­ца. Джэн­тры­фі­ка­цыя сап­раў­ды так шчы­ль­на звя­за­ная з мясц­овым кан­тэк­стам, з асаб­лі­вас­ця­мі раз­віц­ця га­ра­доў, што пра­сцей знай­сці ў гэ­тым пра­цэ­се ад­ роз­нен­ні кей­саў, чым іх агу­ль­ныя ры­сы. На­прык­ лад, джэн­тры­фі­ка­цыя мас­коў­скіх індус­тры­яль­ных квар­та­лаў, дзе бы­лі рэ­алі­за­ва­ныя пра­екты «Він­за­ вод», «Artplay», «Чыр­во­ны Кас­трыч­нік», «ГЭС 2». Ка­лі ў еўра­пей­скіх кра­інах пра­мыс­ло­выя бу­дын­кі пе­ра­бу­доў­ва­юць у жы­лыя ком­плек­сы (лоф­ты), то ў Мас­кве яны ста­лі шмат­фун­кцый­ны­мі. Дзе­ла­вое і ку­ль­тур­нае ася­род­дзе ра­ёнаў змя­ня­ецца, але са­ цы­яль­ны падзел — не. Як су­час­ны арт-цэнтр «Він­за­вод» ад­крыў­ся ў 2007-м, а мё­да-пі­ва­вар­ная фаб­ры­ка па­ча­ла пра­ цу ў 1810 го­дзе — на шчас­це, гіс­то­рыя яе доб­ра вы­ву­ча­ная, і на­ват вя­до­ма, што не­ка­то­рыя ўла­да­ ль­ні­кі ці­ка­ві­лі­ся мас­тац­твам. ЦСМ «Він­за­вод» стаў пер­шым ком­плек­сам та­ко­га кштал­ту ў Мас­кве і пер­шым апра­ба­ваў струк­ту­ру: не­ка­ль­кі дзя­сят­каў га­ле­рэй, май­стэр­ні, фонд пад­трым­кі, ад­ука­цый­ ныя іні­цы­яты­вы, шоу-ру­мы і кра­мы, свая прэ­мія, а ў не­йкія га­ды на­ват аса­біс­тае што­ме­сяч­нае бяс­плат­нае дру­ка­ва­нае вы­дан­не. Апош­нім ча­сам «Він­за­вод» аб­ві­на­вач­ва­юць у за­ліш­няй ка­мер­цы­ ялі­за­цыі, але трэ­ба ад­даць га­ле­рыс­там на­леж­нае: сакавік, 2022

12

Рэ­ц эн­з ія

шмат но­вых імё­наў і падзей акту­аль­на­га мас­тац­ тва ад­бы­лі­ся ме­на­ві­та на гэ­тых пля­цоў­ках. Су­час­ ныя бе­ла­рус­кія мас­та­кі тут так­са­ма вы­стаў­ля­лі­ся: Ігар Ці­шын, Рус­лан Ваш­ке­віч, Ган­на Се­лі­вон­чык, Мі­ха­іл Гу­лін, На­тал­ля За­лоз­ная, Андрэй Анро. Алесь Ро­дзін і «Та­хе­лес» па-бе­ла­рус­ку Арт-сквот «Та­хе­лес» у цэн­тры Бер­лі­на — яшчэ ад­на гіс­то­рыя з тых, што на­зы­ва­юць асаб­лі­вы­мі (хоць асаб­лі­выя тут усе). Бы­лы ган­длё­вы цэнтр па­сля падзен­ня Бер­лін­скай сця­ны стаў пры­тул­кам сва­бод­ных мас­та­коў. Уся ге­агра­фія све­ту, усе суб­ ку­ль­ту­ры і аль­тэр­на­ты­вы, а све­та­пог­ляд у цэ­лым ле­вы. Бе­ла­рус Алесь Ро­дзін пра­жыў і пра­пра­ца­ ваў тут амаль тры­нац­цаць га­доў і між­во­лі, а мо­ жа, і свя­до­ма, ства­раў не­фар­ма­ль­ны цэнтр акту­

«Мастацтва» № 3 (469)

аль­на­га бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва. Шас­ці­па­вяр­хо­вы «Та­хе­лес» ві­ра­ваў інтэр­на­цы­яна­ль­най энер­гі­яй круг­ла­су­тач­на: тут пра­ца­ва­лі му­зы­кан­ты, лі­та­ра­ та­ры, тэ­атра­ль­ныя акцё­ры, і ўсё гэ­та ў вы­шэй­шай сту­пе­ні пра­ва­ка­тыў­на, не­зра­зу­ме­ла, шум­на... У ад­ роз­нен­не ад не­ка­то­рых мар­гі­на­ль­ных су­се­дзяў, стаў­лен­не да мас­тац­тва ў бе­ла­ру­саў бы­ло іншым: у роз­ныя га­ды ў «Та­хе­ле­се» бы­ва­лі Ігар Каш­ку­рэ­ віч, Андрэй Ба­са­лы­га, Ілля Сін, Змі­цер Віш­нёў, му­ зы­кан­ты Улад Бу­бен і Вік­тар Жук, саўнд-ды­зай­нер Яўген Ра­го­жын. Мер­ка­ва­ла­ся, што бу­ды­нак — пад кі­ра­ван­нем ад­ мі­ніс­тра­цыі і ку­ра­та­раў — бу­дзе існа­ваць як артцэнтр на пра­ця­гу 20 га­доў. Але ад­ра­зу, у пер­шыя год-два, дзя­ку­ючы ту­рыс­там і жур­на­ліс­там «Та­хе­ лес» ста­но­віц­ца ку­ль­та­вым.

А джэн­тры­фі­ка­цыя ўжо бы­ла по­бач. У не­йкі мо­ мант тут з’я­ві­лі­ся прад­стаў­ні­кі ня­мец­ка­га бан­ка, у яко­га бы­лі пэў­ныя пла­ны: у 2012 го­дзе па­мяш­ кан­не па­він­на бы­ло пе­ра­йсці ў іх ру­кі. Адзна­чу яшчэ адзін мо­мант: як пра­ві­ла, пра­цэс па­чы­на­ ецца там, дзе за­бу­до­ва мае хоць якое гіс­та­рыч­ нае зна­чэн­не. У «Та­хе­ле­са» та­кая гіс­то­рыя якраз бы­ла: квар­тал на ву­лі­цах Фрыд­рых­штра­сэ — Ара­ні­енбур­гер­штра­сэ па­бу­да­ва­лі як уні­вер­маг у 1907—1908 га­дах, у ва­енны час тут быў офіс НСДАП, по­тым Аб’­яднан­не ня­мец­кіх пра­фса­юзаў, мас­тац­кая шко­ла, кі­на­тэ­атр, і на­рэш­це ава­рый­ны бу­ды­нак вы­ра­ша­на бы­ло знес­ці. Арт-сквот з’я­віў­ся ме­на­ві­та ў гэ­ты мо­мант, у 1990-м, а ў 1992-м яго афі­цый­на пры­зна­лі по­мні­кам архі­тэк­ту­ры. Скла­ да­ныя пе­ра­мо­вы з ад­мі­ніс­тра­цы­яй і на­ват су­до­

Рэ­ц эн­з ія

выя спра­вы не змаг­лі прад­ухі­ліць сум­на­га кан­ца, і мас­та­коў па­ча­лі вы­ся­ляць. Лю­дзі вы­хо­дзі­лі на ву­ліч­ныя шэс­ці, збі­ра­лі под­пі­сы ў аб­аро­ну «Та­ хе­ле­са», але па­сту­по­ва, па­верх за па­вер­хам, банк вы­зва­ліў бу­ды­нак. Да та­го ча­су Алесь Ро­дзін атрым­лі­ваў у сваё рас­ па­ра­джэн­не цэ­лы па­верх. За­доў­га да ця­пе­раш­ніх на­ва­цый ён пра­во­дзіў што­дзён­ныя май­стар-кла­ сы, раз­маў­ля­ючы не з ка­ле­га­мі і вуч­ня­мі, а са звы­чай­ны­мі на­вед­ва­ль­ні­ка­мі. Ба­чыў рэ­акцыю лю­ дзей, ад­каз­ваў на пы­тан­ні. Сам мас­так рас­каз­ваў, што па­чы­наў пра­цу ра­ні­цай з кан­цэп­ту­алі­за­цыі і пла­на­ван­ня, а ў пры­сут­нас­ці ста­рон­ніх гле­да­чоў дзей­ні­чаў ужо па кан­крэт­ным пла­не. За­ся­ро­джа­ насць на кар­пат­лі­вай пра­цы бы­ла на­кшталт меды­ та­цыі (на­га­даю, га­вор­ка ідзе пра шмат­мет­ро­выя па­лот­ны) — у вы­ні­ку на­ра­дзіў­ся ма­ну­мен­та­ль­ны, фан­та­зій­ны Ро­дзін, шчы­ль­нае пі­сан­не яко­га мы ве­да­ем. Але­го­рыі і рэ­алізм, аб­страк­цыя і арха­іка. Пер­шая ў «Та­хе­ле­се» вы­ста­ва бе­ла­рус­ка­га мас­ тац­тва «Дах» (2001) тран­сфар­ма­ва­ла­ся ў што­га­ до­вы фес­ты­валь «Дах»: Ро­дзін ві­таў і да­па­ма­гаў мно­гім бе­ла­ру­сам, яны атрым­лі­ва­лі бяс­плат­нае жыл­лё, маг­чы­масць пра­ца­ваць і вы­стаў­ляц­ца. Пры­чым гэ­та за­ўсё­ды бы­лі экс­пе­ры­мен­ты: аб’­ екты, пер­фор­манс, му­ль­ты­ме­дыя. Са­ку­ра­та­рам Але­ся ста­но­віц­ца Змі­цер Юрке­віч. Не­ка­ль­кі раз­оў, у 2008, 2009, 2015, 2016-м, у Бе­ла­ру­сі пра­гу­ча­лі вод­га­ла­сы «Да­ху» і «Та­хе­ле­су» — у Му­зеі су­час­на­ га вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва, але ў асноў­ным у Па­ла­ цы мас­тац­тва, па­ко­ль­кі Але­сю па­трэб­ныя вя­лі­кія пра­сто­ры. Як для ўлас­ных прац, так і для ка­лек­ тыў­ных пра­ектаў. Ка­лі за­ўтра зня­суць Па­ўта­ру­ся, так­ты­ка джэн­тры­фі­ка­цыі бу­ду­ецца па-роз­на­му, але вось які сцэ­нар мне да­во­дзі­ла­ся ба­чыць не­адна­ра­зо­ва. Каб пры­цяг­нуць ува­гу да

ра­ёна ці асоб­на­га квар­та­ла, біз­нэс у ка­апе­ра­цыі з ад­мі­ніс­тра­цы­яй го­ра­да «за­пус­кае» сю­ды мас­та­коў. Тан­ныя ці бяс­плат­ныя май­стэр­ні, не­вя­лі­кія га­ле­ рэі, атмас­фер­ныя ка­вяр­ні, краф­та­выя на­поі, крам­ кі, яркія ву­ліч­ныя гра­фі­ці, імпра­ві­за­ва­ныя кан­ цэр­ты і хэ­пе­нін­гі, цэ­лыя ма­ні­фес­ты, уту­ль­насць ці дух сва­бо­ды ства­ра­юць сім­ва­ліч­ны ка­пі­тал. Ра­ка, дзе­ці і жы­вё­лы, пік­ні­кі, ро­ва­ры, квет­кі, ма­ле­нь­кія ага­ро­ды. Па­сту­по­ва сю­ды пры­йдуць да­ра­жэй­шыя кра­мы, да­ра­жэй­шы ды­зайн, доб­раў­па­рад­ка­ван­не, ад­ва­ка­ты і аген­цтвы не­ру­хо­мас­ці, Ну і на­рэш­це, но­выя за­бу­доў­шчы­кі. А ўда­лае раз­мяш­чэн­не, гіс­ то­рыю, бо­льш-менш ці­ка­вую архі­тэк­ту­ру ніх­то не ад­мя­няе. І та­ды га­лоў­ная за­да­ча — пра­вес­ці пра­ цэс джэн­тры­фі­ка­цыі з най­мен­шы­мі стра­та­мі для жы­ха­роў ра­ёна і мак­сі­ма­ль­ным так­там ад­нос­на ку­ль­тур­най спад­чы­ны. Утры­маць тут мас­та­коў і крэ­атыў­ную індус­трыю — стра­тэ­гія рэ­аль­ная, каш­ тоў­ная для раз­віц­ця (хоць бы та­го ж ту­рыз­му). Ці­ка­вы дос­вед су­пра­цоў­ніц­тва з та­ко­га кштал­ ту му­зей­най (!) іні­цы­яты­вай атры­ма­лі мас­тач­кі Simsisters. З пра­ектам «Іза­ля­цыя» яны ўдзе­ль­ні­ча­ лі ў вы­ста­ве «Сва­бод­ны як птуш­ка» (Му­зей pop-up у Тэль-Аві­ве), якая ад­бы­ла­ся ў двух жы­лых да­мах уся­го за два тыд­ні да зно­су. Вы­ста­ва пры­цяг­ну­ла та­кую ўва­гу га­ра­джан, што па­ўта­ры-дзве га­дзі­ны ў чар­зе ста­лі асо­бай падзе­яй. «Кож­ны мас­так атры­маў сваю пра­сто­ру, сваю тэ­ры­то­рыю, і мож­на бы­ло то­ль­кі зда­гад­вац­ца, што ад­бы­ва­ла­ся ў гэ­тых ква­тэ­рах ра­ней, — згад­ ва­лі мас­тач­кі. — Ад­ра­зу з’я­ві­лі­ся не­йкія ўяў­лен­ні аб тым, ці жы­ла тут ся­м’я з дзе­ць­мі, ма­ла­дыя ці ста­лыя лю­дзі. Але ў цэ­лым мы па­ча­лі пра­ца­ваць з дум­кай, што на гэ­тым мес­цы з’я­віц­ца не­шта но­ вае. Так, на­ша пра­ца ста­не час­ткай гіс­то­рыі до­ма, і яна за­кан­чва­ецца. Мы на­ват змі­ры­лі­ся з тым, што пра­ект зніш­чаць, але, за­бя­га­ючы на­пе­рад, ска­жу, што ў апош­ні дзень пе­рад зно­сам нам да­зво­лі­лі

13

за­браць ха­ця б не­ка­то­рыя фраг­мен­ты — мно­гія мас­та­кі лі­та­ра­ль­на па­бег­лі, каб не­шта вы­ра­та­ваць. І мы так­са­ма так зра­бі­лі. У нас па­пра­сі­лі не­ка­ль­кі аб’­ектаў з інста­ля­цыі, і мы ад­да­лі іх — звы­чай­ным лю­дзям, якім яны спа­да­ба­лі­ся».

Simsisters пад­алі за­яўку на ўдзел пе­рад пан­дэ­ мі­яй, і за два га­ды на­ступ­най ня­выз­на­ча­нас­ці з’я­ві­ла­ся то­ль­кі ўпэў­не­насць, што ні­чо­га не атры­ ма­ецца. «Ве­ль­мі цяж­кі час, кра­іны “за­чы­ня­лі­ся”, лю­дзі “за­чы­ня­лі­ся” з пра­вам пра­гул­кі за 100 м ад ха­ты. Іза­ля­цыя пры­вя­ла да та­го, што “ўсё на­кі­пе­ла” і іншых тэм про­ста не бы­ло. Та­му ка­лі за­пра­шэн­не ўсё ж та­кі пры­йшло і пра­ца па­ча­ла­ся, мы змя­ні­лі то­ль­кі ма­тэ­ры­ял: зра­бі­лі на­шых вя­ліз­ных рыб не з па­п’е-ма­шэ, а з пе­нап­лас­ту, у 5-6 плас­тоў. Іх ве­ль­мі доб­ра пры­ня­лі гле­да­чы: ры­бы лі­та­ра­ль­на вы­плы­ ва­лі са сцен, за­мкнё­ная пра­сто­ра па­ко­яў страч­ва­ ла аб­ры­сы. Фан­та­зіі тут змеш­ва­лі­ся з по­бы­там і пе­ра­тва­ра­лі­ся ў сюр­рэ­аліс­тыч­ныя ба­чан­ні... Ха­це­ ла­ся на­ват бо­льш рас­ко­лін на сце­нах, але з гэ­тым не атры­ма­ла­ся. Пер­ша­па­чат­ко­ва ду­ма­лі аб тым, як ажы­вае пры­ро­да без ча­ла­ве­ка: дэ­ль­фі­ны, ка­ба­ны з’яў­ля­юцца ў га­ра­дах і г.д. А за­ла­тая рыб­ка ў аква­ ры­уме на­гад­ва­ла: пра­сцей ні пра што не ве­даць, не ду­маць, ні­чо­га не ра­біць. Увесь час бы­ла дум­ка, што ма­ле­нь­кія дзе­ці ўспры­ма­юць мас­ку як нор­му, без яе яны лю­дзей амаль не ба­чы­лі. І ўсё гэ­та ра­ з­ам бу­дзе зне­се­на, бо мас­кі не апош­няя зме­на ў све­це. Но­вая на­рма­ль­насць».

1. Simsisters. Інста­ля­цыя. Зме­ша­ная тэх­ні­ка. 2022.

2. Міlano Porta Garibaldi. Мі­лан­скі шмат­па­вяр­хо­вік у ра­ ёне, дзе джэн­тры­фі­ка­цыя па­куль што не скон­чы­ла­ся.

3. Алесь Родзін. Міфалагема тысячагоддзя. Змешаная тэхніка. 2019.

4. Фрагмент экспазіцыі «Дах-28» у Палацы мастацтва.

2015.

сакавік, 2022

14

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Ака­д э ­м і я

Спа­дар Мі­хал, якія сён­ня най­бо­льш за­пат­ра­ ба­ва­ныя твор­чыя спе­цы­ялі­за­цыі з тых, што пра­па­нуе ака­дэ­мія?

— Я ду­маю, усе тыя кі­рун­кі, які­мі мы за­не­па­ко­ еныя ў якас­ці пад­рых­тоў­кі спе­цы­яліс­таў, за­пат­ ра­ба­ва­ныя. Кон­кур­сы на іх роз­ныя. І не кож­ны год яны су­па­да­юць. Ёсць пэў­ныя ад­хі­лен­ні ад тра­ды­цый­ных кон­кур­сных ад­но­сін, але гэ­та звя­за­на з ва­рун­ка­мі інфар­ма­ван­ня аб­іту­ры­ентаў, што да апош­ня­га со­чаць за ко­ль­кас­цю пад­адзе­ ных за­яў і ча­ка­юць ці не апош­няй га­дзі­ны, каб на­рэш­це вы­ра­шыць, на якую спе­цы­яль­насць ім та­кі па­йсці. Са­мы вя­лі­кі кон­курс тра­ды­цый­на на акцёр­скае май­стэр­ства, акцё­раў дра­ма­тыч­на­га

на­бо­ра тра­ды­цый­ныя. Яны ства­ра­лі­ся ўжо шмат дзе­ся­ці­год­дзяў, зы­хо­дзя­чы з тэ­ры­та­ры­яль­на­ га падзе­лу Бе­ла­ру­сі — на­шы буй­ныя рэ­гі­ёны і го­рад Мінск. І тра­ды­цый­на ліч­ба на­бо­ру на бю­джэт­нае ад­дзя­лен­не жы­ва­пі­су, гра­фі­кі і ску­льп­ту­ры — шэсць-сем ча­ла­век. Тое ж ты­чыц­ ца і мас­та­коў ма­ну­мен­та­ль­на-дэ­ка­ра­тыў­на­га мас­тац­тва. Ад­нак год на год не пры­хо­дзі­ца. Бы­вае, на жы­ва­піс бо­ль­шы кон­курс, а на ма­ну­мен­та­ль­ нае мас­тац­тва мен­шы. А праз год гэ­тыя ліч­бы су­адно­сін мо­гуць па­мя­няц­ца: на ма­ну­мен­та­ль­ нае вы­со­кі кон­курс, а на жы­ва­піс ні­жэй­шы. На ску­льп­ту­ру кон­курс ста­бі­ль­ны ўжо дзе­ся­ці­год­дзі,

Пёт­ра Ва­сі­леў­скі

Не так ужо шмат ча­су за­ста­ло­ся да і вы­пус­кных іспы­таў і аб­аро­ны дып­ лом­ных ра­бот у вы­шэй­шых на­ву­ча­ль­ных уста­но­вах кра­іны. А там, гля­дзіш, і аб­іту­ры­енты ў дзве­ры па­гру­ка­юцца. Вось і вы­ра­шы­лі мы з гэ­тай на­го­ды па­гу­та­рыць з рэ­кта­рам Бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­най ака­дэ­міі мас­тац­тваў Мі­ха­ лам Ба­раз­ною.

уні­вер­са­ль­насць ве­даў і на­вы­каў тэ­атра і кі­но. Але ў гэ­тым го­дзе мы, хут­чэй за ўсё, на­бя­ром яшчэ ад­ну гру­пу, спе­цы­фіч­ную, з аб­іту­ ры­ентаў з аб­ме­жа­ва­ны­мі маг­чы­мас­ця­мі па слы­ ху. У нас пла­ну­ецца вы­пуск упер­шы­ню ў гіс­то­рыі та­ко­га акцёр­ска­га на­бо­ру. Ко­ль­касць лю­дзей з аб­ме­жа­ва­ны­мі маг­чы­мас­ця­мі не та­кая і ма­ лень­­кая, а яны так­са­ма му­сяць мець маг­чы­масць быць да­лу­ча­ны­мі да ку­ль­тур­ных іні­цы­ятыў ме­ на­ві­та свай­го ася­род­ку. Хут­чэй за ўсё, праз не­йкі час мо­жа сфар­ма­вац­ца ў Бе­ла­ру­сі тэ­ат­раль­­ная тру­па з акцё­раў, мо­жа і рэ­жы­сё­раў, з лі­ку лю­дзей з аб­ме­жа­ва­ны­мі маг­чы­мас­ця­мі па слы­ху. На кі­на­тэ­ле­апе­ра­тар­ства тра­ды­цый­на вы­со­кі кон­курс — і за­воч­ны, і дзён­ны. Удак­лад­ню, што ў нас не кі­на­фа­ку­ль­тэт, а фа­ку­ль­тэт экран­ных мас­тац­тваў. І за­пат­ра­ба­ва­насць тэ­ле­апе­ра­та­раў, спе­цы­яліс­таў ліч­ба­вай тэх­на­ло­гіі, у тэ­ле­кам­па­ ні­ях — цэн­тра­ль­ных, аб­лас­ных, на­ват ра­ённых — вы­со­кая. Та­му, мяр­кую, бу­дзе знач­ны пры­ход аб­іту­ры­ентаў на гэ­ту спе­цы­яль­насць. Яшчэ ад­на па­пу­ляр­ная пра­фе­сія — гу­ка­рэ­жы­су­ ра. Мы тра­ды­цый­на рых­ту­ем та­кіх спе­цы­яліс­таў. Іх за­пат­ра­ба­ва­насць так­са­ма да­во­лі знач­ная. Вось ня­даў­на да мя­не звяр­нуў­ся ды­рэк­тар ансам­бля «Ха­рош­кі» з про­сь­бай раз­мер­ка­ваць спе­цы­яліс­та па гу­ка­рэ­жы­су­ры. На­шы вы­пус­кні­ кі пра­цу­юць і на тэ­ле­кам­па­ні­ях, і ў ку­ль­тур­ных ўста­но­вах. І кон­курс ма­ем да­во­лі вя­лі­кі. На мас­тац­кі фа­ку­ль­тэт — жы­ва­піс, ма­ну­мен­ таль­­нае мас­тац­тва, гра­фі­ка, ску­льп­ту­ра — ліч­бы «Мастацтва» № 3 (469)

і ён знач­на не па­вя­ліч­ва­ецца. Рэч у тым, што, хоць гэ­тая пра­фе­сія ве­ль­мі пры­ця­га­ль­ная па сва­ім воб­ра­зе і па тым, што ро­бяць мас­та­кі для га­рад­ско­га і лан­дшаф­тна­га ася­род­дзя, ра­бо­ты гэ­тыя апош­нім ча­сам ро­бяц­ца пры­кмет­ны­мі, за­ўваж­ны­мі, але пра­фе­сія ва ўсіх ад­но­сі­нах цяж­кая. Ся­род твор­чых — ад­на з са­мых цяж­кіх. На гэ­ту спе­цы­яль­насць у бо­ль­шас­ці па­сту­па­юць хлоп­цы, якія ўжо ма­юць ад­па­вед­ную ся­рэд­нюю спе­цы­яль­ную ад­ука­цыю, ме­на­ві­та зы­хо­дзя­чы з тра­ды­цый­нас­ці гэ­тай ня­лёг­кай пра­цы. Ха­ця я ска­жу, што да­лу­ча­юцца і дзяў­ча­ты, і мно­гія з іх ужо зра­бі­лі знач­ны ўнё­сак у ску­льп­тур­ную спад­ чы­ну і ку­ль­тур­ны лан­дшафт Бе­ла­ру­сі сён­няш­ня­га дня. Ну на ды­зай­не сё­ле­та так­са­ма за­ста­юцца тра­ды­ цый­ныя ліч­бы на­бо­ру. Гэ­та і ды­зайн мэб­лі, і ды­ зайн аб’ёмны — вы­ра­бы бы­та­во­га спа­жы­ван­ня, тран­спар­тны, экс­па­зі­цый­ны, гра­фіч­ны ды­зайн, вір­ту­аль­нае ася­род­дзе. Пра­фе­сіі ўсе гэ­тыя за­ пат­ра­ба­ва­ныя і бю­джэт­ным сек­та­рам, і гра­ мад­скім іні­цы­ятыў­ным. Уз­ро­вень ра­бот на­шых вы­пус­кні­коў ве­ль­мі вы­со­кі. Вось, да пры­кла­ду, ле­тась дып­лом­ная пра­ца на­ша­га вы­пус­кні­ка ў То­кіа на кон­кур­се ко­нус­най ані­ма­цыі атры­ма­ла ве­ль­мі знач­ны прыз. Усе на­шыя фа­ку­ль­тэ­ты на сён­няш­ні дзень не про­ста за­хоў­ва­юць, але і раз­ ві­ва­юць уз­ро­вень ад­ука­цыі. Сён­ня асаб­лі­ва бач­ на, што ма­ла­дыя вы­клад­чы­кі вы­йшлі на доб­рую, твор­чую, пра­фе­сій­ную пер­спек­ты­ву, агі­ту­юць за

Ві­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Ака ­д э ­м ія тое, што трэ­ба па­сту­паць у Ака­дэ­мію мас­тац­тваў. Для та­го, каб най­перш быць за­пат­ра­ба­ва­ным на ра­дзі­ме. Па-дру­гое, каб быць вя­до­мым ва ўсім све­це. Спа­дар Мі­хал, мне не­як да­вя­ло­ся браць інтэрв’ю ў мас­коў­скай мас­тач­кі, што ла­дзі­ла вы­ста­ву ў Мін­ску. Яна за­кан­чва­ла твор­чую ВНУ не­дзе на мя­жы са­вец­ка­га і по­стса­вец­ ка­га ча­су і, па­ра­ўноў­ва­ючы тое з сён­няш­нім днём, адзна­чы­ла ад­ну ака­ліч­насць. Сён­ня, ка­лі аб­іту­ры­ент здае да­ку­мен­ты на ад­ну са спе­цы­яль­нас­цей кла­січ­най тры­яды жы­ва­ піс-гра­фі­ка-ску­льп­ту­ра, ча­ль­цы пры­ёмнай ка­мі­сіі ў яго пы­та­юцца, ці га­то­вы ён да та­го, што твор­часць — спра­ва ры­зы­коў­ная, што ў мас­та­ка не за­ўжды бы­вае ста­бі­ль­ны за­ро­бак, праз што мо­гуць па­ўстаць пра­бле­мы ма­тэ­ры­ яль­на­га ха­рак­та­ру. І ка­лі ён ад­каз­вае, што ён да гэ­та­га га­то­вы, яму ка­жуць: «Ну, та­ды пры­ ма­ем да­ку­мен­ты. Але мы ця­бе па­пя­рэ­дзі­лі». Мас­тач­ка ка­за­ла, што ў яе ма­ла­дос­ці та­ко­га не бы­ло і быць не маг­ло па вы­зна­чэ­ні. Вось вы ў Бе­ла­рус­кай ака­дэ­міі мас­тац­тваў па­д­обныя раз­мо­вы з аб­іту­ры­ента­мі, а по­тым са сту­дэ­н-­ та­мі ла­дзі­це? На­строй­ва­еце іх на тое, што твор­часць — гэ­та цу­доў­на для ду­шы, але ча­сам пра­блем­на для по­бы­ту?

— Я па­чну з та­го, што за тым ча­сам, які за­ча­пі­ ла ва­ша су­раз­моў­ца, кон­кур­сы — што ў Мас­кве, што ў Мін­ску — бы­лі ве­лі­зар­ныя, бо бы­ло ба­га­та аб­іту­ры­ентаў і сту­дэн­таў з роз­ных рэ­гі­ёнаў Са­вец­ка­га Са­юза. Ды яшчэ і за­меж­ні­каў сю­ды да­да­ва­лі. Гэ­та быў, ска­жам так, агу­ль­ны ры­нак, хоць да мас­тац­тва гэ­та сло­ва не над­та па­суе. Па­то­кі аб­іту­ры­ентаў бы­лі знач­на бо­ль­шыя, чым сён­ня. Ця­пер жа мы ў бо­ль­шай сту­пе­ні ары­енту­ емся на пад­рых­тоў­ку на­цы­яна­ль­ных кад­раў, на гра­ма­дзян Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь. Ха­ця ў нас ёсць і за­меж­ныя сту­дэн­ты. Яны ву­чац­ца па іншых кво­тах. Ёсць асо­бы, якія на­ву­ча­юцца на агу­ль­ ных з на­мі па­чат­ках. Гэ­та гра­ма­дзя­не Рас­ійскай Фе­дэ­ра­цыі. Ёсць ся­род іх та­кія, што ву­чац­ца на кан­трак­тнай асно­ве, і та­кія, што на­ву­ча­юцца на­ роў­ні з бю­джэт­ні­ка­мі Бе­ла­ру­сі. Сён­ня са­ма аб­іту­ ры­енцкая ма­са мен­шая, бо мы ўжо не з’яўля­емся час­ткай агу­ль­най сіс­тэ­мы ад­ука­цыі ка­ла­са­ль­най пра­сто­ры. Гэ­та пер­шае. Па-дру­гое, пра цяж­кас­ці. Са сту­дэн­та­мі мы та­кія раз­мо­вы, без­умоў­на, вя­дзём. На за­нят­ках. І вя­ дзём не для та­го, каб не­шта за­ндзі­ра­ваць, тэс­та­ ваць, што­сь­ці вы­яўляць ці ка­го­сь­ці за­па­лох­ваць. На­адва­рот. Мы ка­жам, што ка­лі ў ва­шых ру­ках бу­дзе май­стэр­ства, а ў ду­шы на­тхнен­не і вы бу­дзе­це мэ­та­на­кі­ра­ва­на раз­ві­ваць свае твор­чыя здо­ль­нас­ці, то ўсе гэ­тыя бы­та­выя і іншыя пе­ра­ шко­ды пе­ра­адо­ле­еце. Хто­сь­ці ляг­чэй, ка­му­сь­ці бу­дзе ця­жэй, але, ка­лі бу­дзе­це па­сля­доў­ны­мі і мэ­та­на­кі­ра­ва­ны­мі, бу­дзе­це лю­біць Ра­дзі­му і мас­тац­тва (пад мас­тац­твам я раз­умею і ды­зайн, і тэ­атр, і ўсё іншае), вы да­сяг­не­це вы­шынь і пе­рад­оле­еце ўсе цяж­кас­ці, якія сус­тра­ка­юцца на шля­ху кож­на­га ча­ла­ве­ка ў якой за­ўгод­на пра­фе­

15

сіі. Не­ль­га ж лі­чыць, што ка­лі ты, ска­жам, кеп­скі док­тар, дык бу­дзеш у бы­та­вым пла­не бо­льш за­ бяс­пе­ча­ны, чым мас­так, які па­вод­ле вы­зна­чэн­ня ры­зы­кант. Ні ад­на пра­фе­сія не дае га­ран­тыі тым асо­бам, якія не ма­юць ад­па­вед­ных ма­ты­ва­цый, здо­ль­нас­цей і вы­раз­ных пра­яў свай­го пра­фе­сі­ яна­ліз­му. Аб­іту­ры­ентаў мы ні ў якім разе не за­па­лох­ва­ем. Мы за­ўсё­ды ад­кры­тыя. У нас ёсць кан­су­ль­та­ цыі. На­шы мас­та­кі, дзея­чы тэ­атра, тэ­ле­ба­чан­ня, ды­зай­ну — лю­дзі ве­ль­мі актыў­ныя ў гра­мад­ скай пра­сто­ры. Яны вы­кла­да­юць свае дум­кі і мер­ка­ван­ні ў дру­ку, у Се­ці­ве, не­йкай та­ямні­цы са сва­ёй пра­фе­сіі не ро­бяць. Так што гля­дзі­це, чы­тай­це, ра­бі­це вы­сно­вы. І ву­чы­це­ся та­му, як у сён­няш­ніх умо­вах твор­чай асо­бе да­сяг­нуць по­спе­ху. Пра­гма­тызм — спра­ва на­ту­ра­ль­ная, але ка­лі ча­ ла­век ад па­чат­ку па­ло­ха­ецца цяж­кас­цей, ну дык не вар­та яму ў мас­тац­кую ака­дэ­мію па­сту­паць... На­ко­ль­кі ве­ды і на­вы­кі, на­бы­тыя ў ака­дэ­ міі, да­зва­ля­юць ча­ла­ве­ку пры не­абход­нас­ці змя­ніць пра­фе­сію, за­ста­ючы­ся ў твор­чым ася­род­ку?

— Адзін з пры­нцы­паў ад­ука­цыі ў Ака­дэ­міі мас­ тац­тваў — гэ­та ўні­вер­са­ль­насць атры­ма­ных ве­ даў і на­вы­каў. На­прык­лад, вы­пус­кні­кі гра­фіч­на­га ад­дзя­лен­ня мо­гуць пра­ца­ваць камп’ютар­ны­мі ані­ма­та­ра­мі, ды­зай­не­ра­мі. Жы­ва­піс­цы — за­й­ мац­ца ды­зай­нер­скай спра­вай, а ды­зай­не­ры — жы­ва­пі­сам ці ску­льп­ту­рай. Уні­вер­са­ль­насць ве­даў і тра­ды­цыя пе­рад­ачы на­вы­каў у ака­дэ­міі за­хоў­ва­ецца. Та­му вы­пус­кнік мо­жа ў су­меж­ных, на­за­вем іх так, пра­фе­сі­ях да­сяг­нуць ве­ль­мі знач­ ных вы­шынь. Не­хта па­чы­нае за­ймац­ца тэ­атра­ль­ най спра­вай, хто­сь­ці ў рэ­жы­су­ру імкнец­ца, хоць у іхніх дып­ло­мах гэ­тыя пра­фе­сіі не пра­пі­са­ныя. А ка­лі ўво­гу­ле па­кі­нуць твор­чую сфе­ру, стаць так­сіс­там, дык у жыц­ці ўся­ля­кае бы­вае. Але ж не бу­дзем жа мы ў ака­дэ­міі з гэ­тай на­го­ды ад­кры­ ваць аўташ­ко­лу. Мы ма­ем спра­ву з ча­ла­ве­кам, а не з ро­ба­там, за­праг­ра­ма­ва­ным на не­йкія апе­ра­цыі. Ве­даю ад­на­го вы­пус­кні­ка, які для та­го, каб за­ра­біць на здым­кі свай­го фі­ль­ма, стаў да­ль­на­бой­шчы­кам. Але гэ­та ста­ла сю­жэ­там яго­на­га фі­ль­ма. Апош­няе пы­тан­не. Вы па­вод­ле ад­ука­цыі мас­ так, а пра­цу­еце на ад­мі­ніс­тра­цый­най па­са­дзе. Не су­му­еце па твор­час­ці, не цяг­не пры­га­даць пра­фе­сію, за­на­та­ва­ную ў дып­ло­ме?

— Я мас­так-гра­фік. Ця­пер гэ­та на­зы­ва­ецца «гра­ фіч­ны ды­зайн». У дып­ло­ме ж за­пі­са­на «мас­таккан­струк­тар». Хто ве­дае, ка­лі-ні­ка­лі жар­там мя­не на­зы­вае кан­струк­ты­віс­там. Я сваю пра­фе­сію не за­бы­ваю і бы­лым пра­фе­сі­яна­лам ся­бе ні­ко­лі не на­за­ву. За­йма­юся і аздо­баю кніг, і пла­ка­там. Ле­тась два мае пла­ка­ты вы­йшлі з дру­ку. У па­ за­мі­ну­лым го­дзе сваю пер­са­на­ль­ную вы­ста­ву ад­кры­ваў у Па­ла­цы мас­тац­тва. Не, у бы­лыя я ся­бе не за­піс­ваю.

сакавік, 2022

16

В і ­з у а­ л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы

тузін фрагментаў

Са­мыя знач­ныя падзеі вы­ста­вач­нага жыцця мас­та­ коў у аб’екты­ве Сяр­гея Жда­но­ві­ча. У рубрыцы прад­ стаў­ле­ны экс­па­зі­цый­ныя пра­сто­ры га­ле­рэй за мі­ну­ лы ме­сяц.

у аб’ектыве Сяргея Ждановіча

Пад­ра­бяз­ныя фо­таспра­ваз­да­чы гля­дзі­ це на афі­цый­най ста­рон­цы «Мас­тац­ тва» ў Се­ці­ве.

1

2

3

4

5

6

«Мастацтва» № 3 (469)

Ві­з у­а л ь­н ыя мас­т а ц ­т в ы 1. Выстава Генадзя Козела « Тэндэнцыя ». Салон «Мастацтва».

2. Праект канкрэтна-канструктыўнага мастацтва « Constructio. будова ». Нацыянальны цэнтр сучасных мастацтваў.

3. « Зіма ў горадзе ». Мастацкая галерэя Міхаіла Савіцкага.

4. Выстава « Мода, музыка, маладосць ». Мастацкая галерэя Міхаіла Савіцкага.

5. « Дэканструкцыя » Таццяны Савік. Нацыянальны цэнтр сучасных мастацтваў.

6. « Майстэрні часу: Міхаіл Савіцкі і яго ву чні ». Нацыянальны цэнтр сучасных мастацтваў.

7. « Графіка года ‘21» і « Скульпт фэст. Лаўрэаты ». Галерэя «Палац мастацтва».

17

8. Выстава фатаграфій Сяргея Ждановіча « Знешнія прыкметы ». Мемарыяльны музей-майстэрня З. І. Азгура.

9. Выстава з калекцыі Беларускага саюза мастакоў « Залатая калекцыя ». Галерэя «Палац мастацтва».

10. « Femina fabulas ». Галерэя «Палац мастацтва».

11. « Сальвадор Далі. Графіка з прыватных калекцый ». Галерэя «Палац мастацтва».

12. Выстава « Posters » Паўла Кашэўскага. Галерэя Беларускага саюза дызайнераў.

7

8

9

10

сакавік, 2022

11

12

18

Мінск — Ві­цебск — Па­рыж... Успа­м ін пра Ха­і ма Ліў­ш ы­ц а Ула­дзі­мір Сця­пан Ка­лі та­бе дзе­вят­нац­цаць, то на­стаў­ні­ка, яко­му шэс­ць­дзе­сят пяць, успры­ма­ еш не­ве­ра­год­на ста­рым. У 1977 го­дзе сто­ль­кі і бы­ло май­му інсты­туц­ка­му вы­клад­чы­ку жы­ва­пі­су і кам­па­зі­цыі Ха­іму Май­се­еві­чу Ліў­шы­цу — вя­до­ма­му бе­ла­рус­ка­му мас­та­ку. Гэ­та яго пе­ра­няў на па­ра­днай лес­ві­цы пры вя­ліз­ным акне Гло­бус і па­ка­заў не­вя­лі­ка­га па­ме­ру фо­та­зды­мак кеп­скай якас­ці. На той кар­тач­цы быў сфа­таг­ра­фа­ва­ны сам Гло­бус, які пра­хо­дзіць па мес­тач­ко­ вай ву­лі­цы ля ад­на­па­вяр­хо­ва­га цаг­ля­на­га да­мка. Я ста­яў пра­ва­руч і маў­чаў. Ха­ім Май­се­евіч уз­дзеў аку­ля­ры з тоў­сты­мі шкель­ца­мі, ад­ста­віў зды­мак на да­ўжы­ню ру­кі.

— Што гэ­та, Ха­ім Май­се­евіч? — спы­таў мой ся­бар у май­го вы­клад­чы­ка.

— Дзе?

— На здым­ку.

— Ча­ла­век ідзе па ву­лі­цы.

— А што гэ­та за дом? — тыц­нуў па­ль­цам у кар­тач­ку Гло­бус. «Мастацтва» № 3 (469)

— Ну, дом, і што? Ад­на­па­вяр­хо­вы.

— Ха­ім Май­се­евіч, гэ­та ж дом Ша­га­ла, — ска­заў я рас­ча­ра­ва­на. Ліў­шыц па­гля­дзеў спа­чат­ку на мя­не, по­тым на май­го сяб­ра, по­тым на зды­ мак, по­тым пад­ышоў да акна блі­жэй. Рап­там з яго тва­рам не­шта зра­бі­ла­ся. Я не ма­гу гэ­та апі­саць да­клад­на. Трэ­ба доў­га і ста­ран­на пад­бі­раць сло­вы. Ка­ра­цей, Ха­ім Май­се­евіч на ва­чах па­ма­ла­дзеў. Тар­га­нуў­ся. На па­ўга­ла­вы зра­біў­ся вы­шэй­шы, аку­ля­ры зля­це­лі з но­са і па­віс­лі на шнур­ку.

— І вы ду­ма­еце, што я не знаю, што гэ­та дом Ша­га­ла? Ду­ма­еце так?.. Мой дом, наш дом, мы жы­лі праз два ад гэ­та­га. Вось тут! — Ка­рот­кі ўка­за­ль­ны па­лец зра­біў пят­лю і за­віс у па­вет­ры, быц­цам да сця­ны да­кра­нуў­ся. Сем­дзе­сят сё­мы год. Мінск. Пра Ша­га­ла ўго­лас ле­пей бы­ло не га­ва­рыць. Ву­чы­лі са­цы­яліс­тыч­на­му рэ­аліз­му, на­ву­ко­ва­му ка­му­ніз­му і гіс­то­рыі парт­ыі... Па­рыж зда­ваў­ся не­да­ся­га­ль­ным. Мы з Гло­бу­сам кро­чы­лі па пра­спек­це і га­ва­ры­лі пра Па­рыж. Пра Ша­га­ла і Пі­ка­со, пра Жор­жа Бра­ка і Фер­на­на Ле­жэ. Мы га­ва­ры­лі пра вы­дат­ных мас­та­коў. Ку­пі­лі ў гас­тра­но­ме парт­вейн і на­пі­лі­ся. Але і п’яныя пра­цяг­ва­лі га­ва­рыць пра кар­ці­ны і Па­рыж. Бо­ль­шасць інсты­туц­кіх вы­клад­чы­каў пра­фу­ка­лі свой та­лент на парт­рэ­ты пе­рад­аві­коў, бры­га­дзі­раў, кал­гас­ніц і кал­гас­ні­каў, парт­ызан і чыр­во­на­ армей­цаў... І ка­лі яны ба­чы­лі, што не­хта збі­ра­ецца па­йсці не іхнім шля­хам, то раз­драж­ня­лі­ся. Яны, як та­пе­ль­цы, ха­па­лі за ру­кі жы­вых і цяг­ну­лі на дно. Мы па­чы­на­лі ву­ чыц­ца пад­ман­ваць на­стаў­ні­каў, ула­ду, па­ча­лі ву­чыц­ца вы­жы­ваць. Мы не ба­ялі­ся бу­ду­чы­ні. Праз па­ру ме­ся­цаў я ся­дзеў у май­стэр­ні і ма­ля­ваў. Пры­йшоў Ліў­шыц. Час быў по­зні, на­ват вя­чэр­ні, ма­лю­нак скон­чыў­ся. Я ма­ля­ваў Мінск. Ма­ля­ваў, як Па­рыж... Ма­ля­ваў тэ­ле­ве­жу і ха­цеў, каб яна бы­ла пад­обная да Эйфе­ле­ вай. Ха­ім Май­се­евіч сеў на та­бу­рэт­ку. Доў­га раз­гля­даў мае эскі­зы і на­кі­ды. За­крыў твар ру­ка­мі. По­тым мне пад­ало­ся, што ён за­пла­ча, ад­ні­ме да­ло­ні

Ві­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Зга­д а ­л а ­с я ад тва­ру, яго рот ста­не кры­віц­ца, а во­чы — мру­жыц­ца, як ад сля­пу­ча­га свят­ла...

— Яны вас, Ула­дзі­мір... Я ж Па­ўла Фі­ло­на­ва ве­даў, чу­лі пра яго? Бед­ны ча­ла­ век. І Ша­га­ла ба­чыў. Ён з’ехаў на­заў­сё­ды. Ка­лі б не з’ехаў, то і... Па­слу­хай­це мя­не, я вам да­бра жа­даю, не пі­це сто­ль­кі ві­на, не трэ­ба. Я ў Ле­нін­гра­дзе на­піў­ся ў трыц­цаць трэ­цім — ледзь не па­мёр... Ві­но доб­рае бы­ло, ста­рое, сап­раў­днае... Не па­каз­вай­це гэ­та ні­ко­му. Са­бе ма­люй­це, а іншым не па­ каз­вай­це. Мо­жа, по­тым, ка­лі-не­будзь... І сяб­ру свай­му ска­жы­це... І я быў ле­вы, та­кі ле­вы, ну та­кі... Ба­чыў эцюд Ве­лас­ке­са, той, з Эрмі­та­жа, які прад­алі аме­ры­кан­цам. Яны шмат прад­алі. Леп­шае прад­алі. Я ўсе тыя кар­ці­ны ба­ чыў. На свае во­чы, як ва­шы... А Ша­гал, што Ша­гал... Рэ­мбрант ёсць. «На­чная вар­та» — са­мая леп­шая кар­ці­на ў све­це... Эх, ста­ры я... Эх, я сто­ль­кі ба­чыў уся­го. Не пі­це сто­ль­кі, я вас ве­ль­мі пра­шу. Ха­ім Май­се­евіч Ліў­шыц па­йшоў. Ён вы­гля­даў пры­гне­ча­ным і спа­ло­ха­ным. Я зір­нуў на яго пле­чы, на па­ты­лі­цу і па­чаў збі­раць з пад­ло­гі ма­люн­кі. Яго спі­на бы­ла спі­най па­лон­на­га... На на­ступ­ны дзень ён пры­йшоў на за­нят­кі. Быў звы­чай­ны: сціп­лы, вет­лі­вы і крыш­ку аб­ыя­ка­вы. Бо­льш з та­кой шчы­рас­цю ён са мной не га­ва­рыў. Ліў­шыц па­мёр у Аме­ры­цы, ку­ды з’ехаў на па­чат­ку дзе­вя­нос­тых да сы­на. Не ве­даю, ці за­ха­ва­лі­ся яго ўспа­мі­ны пра двац­ца­тыя-трыц­ца­тыя га­ды, ка­лі ён ву­чыў­ся ў Ві­цеб­скім мас­тац­кім тэх­ні­ку­ме, а по­тым у Ле­нін­град­скай ака­ дэ­міі мас­тац­тваў... Я ма­ля­ваў тэ­ле­ве­жу, ста­рыя квар­та­лы Вер­хня­га го­ра­да, Тра­ецкае, мост праз Свіс­лач, кас­цёл і цар­кву... Па­чы­на­лі бу­да­ваць ган­длё­вы цэнтр «Ня­мі­га» і дом Му­сін­ска­га... У цаг­ля­ным і аб­шар­па­ным двух­па­вяр­хо­вым да­мку на ву­лі­цы Астроў­ска­га мас­та­кі ла­дзі­лі вы­ста­ву. Мі­ко­ла Па­ўлоў­скі вы­нош­ваў план уцё­каў у Па­рыж. У вя­лі­кім і бруд­ным па­коі, дзе боў­та­лі­ся дзве яркія лям­пач­кі, а ўсе вок­ны бы­лі за­кры­тыя план­шэ­та­мі і за­цяг­ну­тыя по­сціл­ка­мі, ён расcтаў­ляў на пад­ ло­зе свае па­лот­ны, рас­фар­ба­ва­ныя аэ­рог­ра­фам. Ён ха­дзіў ся­род іх у бруд­ ным са­ці­на­вым ха­ла­це, у спар­то­вых шта­нах з ад­віс­лы­мі ка­ле­ня­мі і ке­дах на бо­сыя но­гі. Ру­ка­вы ха­ла­та бы­лі за­ка­са­ныя вы­шэй лок­цяў... Яго чор­на-зя­ лё­на-цыт­ры­на­выя кар­ці­ны на тэ­мы кос­ма­су мя­не не хва­ля­ва­лі зу­сім. Яны зда­ва­лі­ся не­жы­вы­мі, як фо­та­здым­кі.

19

Па­ўлоў­скі за­стаў­ся для мя­не там — у сем­дзе­сят сё­мым, у па­ўраз­бу­ра­ным да­мку. У пры­ціс­ну­тым на­чным не­бам цём­ным квар­та­ль­чы­ку Вер­хня­га го­ ра­да. Я ма­ля­ваў Мінск, як Па­рыж. Рэ­рых і Ліў­шыц Лю­бое схо­віш­ча з кар­ці­на­мі мае пэў­ныя па­ме­ры. Над­ыхо­дзіць час, і ста­ рыя па­лот­ны па­він­ны сас­ту­піць сваё мес­ца но­вым. Так бы­ло і так бу­дзе. Мне да­во­дзі­ла­ся за­піс­ваць па­лот­ны з фон­ду ка­фед­ры стан­ко­ва­га жы­ва­пі­су БДТМІ. Да­во­дзі­ла­ся за­ма­лёў­ваць па­лот­ны сва­іх вы­клад­чы­каў-на­стаў­ні­каў, ка­лі яны бы­лі яшчэ сту­дэн­та­мі. Пі­саў і па­верх сва­іх улас­ных ста­рых па­лот­ наў... Мой вы­клад­чык жы­ва­пі­су Ха­ім Май­се­евіч Ліў­шыц рас­ка­заў пра свае га­ды ву­чо­бы ў Ле­нін­град­скай ака­дэ­міі мас­тац­тваў. Пра су­ро­выя і жор­сткія трыц­ца­тыя га­ды. Па­лот­наў не ха­па­ла, а каб на­быць чыс­тае льня­ное па­ лат­но, не ста­ва­ла гро­шаў. Па­пе­ры доб­рай не знай­сці... Сту­дэн­там вы­да­лі ста­рыя кар­ці­ны на­ву­чэн­цаў яшчэ той, імпе­ра­тар­скай ака­дэ­міі. Вы­да­лі са схо­віш­чаў і тры вя­ліз­ныя кар­ці­ны Мі­ка­лая Рэ­ры­ха. Сту­дэн­ты раз­рэ­за­лі іх на ка­вал­кі. Па­абцяг­ва­лі свае пад­рам­ні­кі і па­за­ма­лёў­ва­лі. Я тут па­лі­ты­кі не ба­чу. Сум­на? Не­спра­вяд­лі­ва? Мо­жа, і так. Але жыц­цё ру­ха­ецца па сва­іх за­ ко­нах. Не­ка­му га­доў праз двац­цаць вы­да­лі са схо­віш­чаў і па­лот­ны Ха­іма Ліў­шы­ца. Не­хта за­ма­ля­ваў іх... Ад­куль апан­та­на­му сту­дэн­ту пя­ці­дзя­ся­тыхшас­ці­дзя­ся­тых га­доў бы­ло ве­даць, што ён ве­се­ла квэ­цае фар­бай па па­лат­ не Мі­ка­лая Рэ­ры­ха?

1. Хаім Ліўшыц. У майстэрні.

2. Хаім Ліўшыц у майстэрні Ісаака Бродскага. Ленінград. Акадэмія мастацтваў.

1930-я.

3. Хаім Ліўшыц і Май Данцыг. Чыкага, 1992.

4. Хаім Ліўшыц. Ева. Палатно, алей. 1950.

5. Хаім Ліўшыц. Гулянне ў Пільніцы. Палатно, алей. 1968.

сакавік, 2022

20

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Культурны пласт

«Сум­ная Арка­дыя» Арка­дзя Аста­по­ві­ча Надзея Уса­ва

Д

зміт­рый Са­лод­кі, ку­ра­тар юбілейнай вы­ста­вы Арка­дзя Аста­по­ві­ча ў На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі, ства­рыў ла­гіч­на струк­ту­ра­ва­ную экс­ па­зі­цыю не ў са­мым прэ­зен­та­тыў­ным мес­цы му­зей­най пра­сто­ры — да­стат­ко­ва вуз­кай га­ле­рэі, па сут­нас­ці, ка­лі­до­ры. Вы­лу­чэн­не гра­фіч­ны­мі ві­зу­аль­ны­мі сім­ва­ла­мі асноў­ных экс­па­зі­цый­ных бло­каў — пей­заж­на­га, «све­ та­мас­тац­ка­га», суп­рэ­ма­тыч­на­га, тэ­мы па­лё­ту, па­лі­тыч­най ка­ры­ка­ту­ры 1930-х і тэ­мы пра­цы — да­зва­ля­ла гле­да­чу імгнен­на ад­чуць атмас­фе­ру ча­су. Акра­мя та­го, ку­ра­тар па­ехаў у На­ва­сёл­кі Пу­ха­віц­ка­га ра­ёна, дзе Аста­по­віч у 1920-я жыў і пра­ца­ваў бо­льш за 7 га­доў, і з да­па­мо­гай мясц­ова­га кра­язнаў­ца Юрыя Важ­ні­ка, ства­ра­ль­ні­ка сай­та «Ге­ній май­го мес­ца» (www. gmm.by), зра­біў ары­ гі­на­ль­ны фо­та­пра­ект, су­мяс­ціў­шы гра­фі­ку Аста­по­ві­ча з рэ­аль­ны­мі кра­яві­да­мі су­час­ных На­ва­сё­лак. Та­кая ары­гі­на­ль­ная пры­вяз­ка да рэ­аль­най мясц­овас­ці,

«Мастацтва» № 3 (469)

без­умоў­на, вы­клі­ка­ла ці­ка­васць пуб­лі­кі і не­пас­рэд­на на экс­кур­сі­ях, і ў се­ці­ве (дзе гэ­ты пра­ект і быў вы­кла­дзе­ны). Па вы­ста­ве бы­ло пра­ве­дзе­на бо­льш за дзе­сяць ку­ра­тар­скіх экс­кур­сій. Тэр­мін дзея­ння быў пра­цяг­ну­ты на 2 тыд­ні, кні­га вод­гу­каў по­ўніц­ца за­хоп­ле­ны­мі до­пі­са­мі. По­спех вы­ста­вы не то­ль­кі ў ары­гі­на­ль­най экс­па­зі­цыі і ад­бо­ры тво­раў, але і ў не­звы­чай­нас­ці га­лоў­на­га ге­роя са звы­чай­най для та­го ча­су бі­ягра­фі­яй. Но­выя тво­ры ска­рэк­та­ва­лі ўстой­лі­вую рэ­пу­та­цыю Аста­по­ві­ча як пей­за­жыс­та-ліры­ка. Мне ўда­ло­ся знай­сці ў архі­вах не­ка­ль­кі тво­раў Аста­по­ві­ча, якія знач­на па­шы­ ра­юць жан­ра­выя межы гэ­та­га аўта­ра. Акра­мя та­го, вы­ста­ва па­ста­ві­ла шмат пы­тан­няў: пра вы­бар шля­ху, пан­яцці «аван­гар­дны мас­так» і «на­цы­я­наль­­ны мас­так», ма­ра­ль­ны аб­авя­зак, подзвіг, на­рэш­це, пра пе­ра­рва­ную па­мяць на­ шчад­каў.

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Культурны пласт

1, 7, 10. Фрагменты экспазіцыі. НММРБ.

2. Аста­по­віч з ма­ці, жон­кай і сяс­трой Зі­на­ідай. На­ва­сёл­кі. 1923. Фота А.Астаповіча. БДАМ ЛіМ.

3. Ха­та Аста­по­ві­чаў у На­ва­сёл­ках. 1920-я. БДАМ ЛіМ.

4. Ралля. 1920. Па­пе­ра, туш, пя­ро. Аркуш з альбома. НММРБ.

5. Дэ­ка­ра­тыў­ны арна­мент. 1920. Па­пе­ра, туш, пя­ро. Аркуш з аль­бо­ма. НМ МРБ.

6. На­кі­ды да «Бук­ва­ра». 1920-я. Па­пе­ра, туш, пя­ро. Аркуш з альбома. БДАМ ЛіМ.

9. Гас­па­дар­чы двор з ка­ло­дзе­жам. 1920-я. Па­пе­ра, туш, пя­ро. БДАМ ЛіМ.

8. Суп­рэ­ма­тыч­ныя на­кі­ды. З аль­бо­ма 1931 го­да. БДАМ ЛіМ.

11. На­ва­сёл­кі. 2021. Фо­та Надзеі Уса­вай.

12. Аркадзь Аста­по­віч. Мыц­цё бя­ліз­ны. 1920-я. НММ РБ. Фо­та­пра­ект ку­ра­та­ра вы­ста­вы Дзміт­рыя Са­лод­ка­га. 2021.

13. Аркадзь Аста­по­віч за пра­цай. 1926. Фо­та­пра­ект ку­ра­та­ра вы­ста­вы Дзміт­рыя Са­лод­ка­га. 2021.

Ад­нак спа­чат­ку кры­ху бі­ягра­фіч­ных звес­так. Аркадзь Аста­по­віч на­ра­дзіў­ся ў 1896 го­дзе ў Мін­ску на ву­лі­цы Пад­гор­най на скры­жа­ван­ні з Ка­ло­мен­скай (у ра­ёне су­час­най кра­мы «Гло­бус»). Ба­ць­ка яго, пра­біў­шы­ся з са­мых ні­зоў, з сям’і ра­мес­ні­каў, быў інспек­та­рам на­род­ных ву­чы­ліш­чаў — у Го­рад­ні. Ся­ м’я Анто­на Аста­по­ві­ча з ча­тыр­ма дзе­ць­мі за­йма­ла пра­стор­ную пя­ці­па­ка­ёвую ква­тэ­ру ў до­ме га­рад­ско­га ву­чы­ліш­ча на Са­бор­най плош­чы. Аркадзь быў ве­ль­мі здо­ль­ным: з за­ла­тым мед­алём скон­чыў Гро­дзен­скую муж­чын­скую гім­на­зію, а ў 1914 го­дзе, па­сля рап­тоў­най смер­ці ба­ць­кі, пе­ра­ехаў раз­ам з сям’ёй у Пет­раг­рад і па­сту­піў у По­лі­тэх­ніч­ны інсты­тут на ка­раб­ле­бу­даў­ні­чае ад­дзя­лен­не. Ад­на­ча­со­ва з ву­чо­бай ён у 1915—1916 га­ды на­вед­ваў кур­сы Шко­лы Та­ва­рыс­тва за­ахвоч­ван­ня мас­тац­тваў, дзе ву­чыў­ся ў Іва­на Бі­лі­бі­на, Мі­ка­лая Рэ­ры­ха, Альф­рэ­да Эбер­лін­га, Ула­дзі­мі­ра На­ву­ма­ва. У га­ды Пер­

21

шай сус­вет­най вай­ны быў пры­зва­ны ў армію, ва­яваў у са­пёр­ным ба­та­ль­ёне, у 1918 го­дзе пе­ра­йшоў на бок Чыр­во­най Арміі. Па­сля дэ­ма­бі­лі­за­цыі ў 1920 го­дзе па­ўта­ра го­да пра­вёў у Хар­ка­ве, дзе ву­чыў­ся ў мас­тац­кім тэх­ні­ку­ме, і ў 1922 го­дзе вяр­нуў­ся на ра­дзі­му ба­ць­кі, у вёс­ку На­ва­сёл­кі Пу­ха­віц­ка­га па­ве­та Мін­скай гу­бер­ні, ку­ды з га­лод­на­га Пет­раг­ра­да пе­ра­еха­ла яго ся­м’я — ма­ці і дзве сяс­тры: Зі­на і Зоя. Там асеў, ажа­ніў­ся ў 1924 го­дзе са сва­ёй стры­ечнай сяс­трой Ні­най Яку­бо­віч і да 1929 го­да пра­ца­ваў сель­скім на­стаў­ні­кам фі­зі­кі, чар­чэн­ня і ма­ля­ван­ня ў на­ва­сёл­каў­скай ся­мі­год­цы. Браў удзел ва ўсіх вы­ста­вах, якія арга­ні­зоў­ва­

лі­ся ў Мін­ску ў 1920—1930-я. У 1929 го­дзе пе­ра­ехаў у Мінск, дзе пра­цяг­ваў пра­ца­ваць на­стаў­ні­кам у дзвюх мін­скіх шко­лах, ад­на­ча­со­ва ўдас­ка­на­ль­ваў­ся ў гра­фі­цы і жы­ва­пі­се ў мас­тац­кіх сту­ды­ях Мін­ска пад кі­раў­ніц­твам мас­та­ка Вя­час­ла­ва Ру­цая. Жыў на Свяр­длоў­скай ву­лі­цы ў не­вя­лі­кай драў­ля­най ха­це, якую яму сас­ту­пі­ла ма­лод­шая сяс­тра Зоя, бо пе­ра­еха­ла з му­жам у Мас­кву. У 1930-я ён ства­рыў аква­рэл­лю па­этыч­ны мі­ні­ма­ліс­тыч­ны воб­раз: пей­заж на­строю сва­ёй ву­лі­цы «Свяр­длоў­ская ву­лі­ца ў дождж». Мінск, ня­гле­дзя­чы на за­пуш­ча­ны ў 1929 го­дзе трам­вай, пе­ры­ядыч­ныя вы­ста­вы, за­мо­вы ў вы­да­ вец­твах, не стаў го­ра­дам-на­тхнен­нем для Аста­по­ві­ча, хоць ён ма­ля­ваў яго і ра­ней, у асноў­ным за­во­ды, па-бло­каў­ску змроч­ныя, на­ват зла­вес­ныя. Ад­ хлан­не зна­хо­дзіў то­ль­кі ў да­ўні­не — Чыр­во­ным кас­цё­ле і мін­скіх ускра­інах: у вяс­ко­вай уз­го­рыс­тай Ло­шы­цы, ку­ды лю­біў вы­бі­рац­ца на пра­гул­кі з дзе­ць­ мі, са­дзе Пра­фін­тэр­на з яго шмат­лі­кі­мі але­ямі і лаў­ка­мі. У 1938 го­дзе яго арыш­та­ва­лі па пад­азрэн­ні ў сва­яцтве з поль­скім ге­не­рал-ма­ёрам Пер­ша­га Поль­ска­га кор­пу­са Гус­та­вам Аста­по­ві­чам (1863—1941), ды­ві­зія яко­га бі­ла­ся з Чыр­во­най Армі­яй пад Ма­гі­лё­вам у 1917—1918 га­дах. Ча­ты­ры ме­ся­цы пра­ся­ дзеў у ма­гі­лёў­скай тур­ме, але па­сля зняц­ця з па­са­ды ге­не­ра­ль­на­га ка­мі­са­ра дзяр­жбяс­пе­кі Яжо­ва быў вы­пуш­ча­ны на во­лю. У чэр­ве­ні 1941 го­да па­йшоў на фронт і ў тым жа го­дзе за­гі­нуў пад Уне­чай (ця­пер Бран­ская воб­ласць, Рас­ія). сакавік, 2022

22

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Культурны пласт

У 1960-я яго твор­чая спад­чы­на, бе­раж­лі­ва за­ха­ва­ная пад­час вай­ны ўда­вой Ні­най Аста­по­віч, бы­ла пе­рад­адзе­ная пры да­па­мо­зе за­гад­чы­ка ад­дзе­ла бе­ ла­рус­ка­га мас­тац­тва Пят­ра Ге­ра­сі­мо­ві­ча ў Дзяр­жаў­ны мас­тац­кі му­зей БССР. Ад­бы­ло­ся па­смя­рот­нае ад­крыц­цё мас­та­ка, ад яко­га за­ста­ла­ся (як сво­еа­ саб­лі­вае кам­пен­са­ван­не за ран­ні сы­ход з жыц­ця) цэ­ль­ная ка­лек­цыя гра­фі­кі, што дае да­клад­нае ўяў­лен­ не пра яго твор­часць, — бо­льш за 300 прац. Аркадзь Аста­по­віч — мас­так, які здо­леў вы­явіць у пей­за­жы сут­ насць кра­іны і яе на­цы­яна­ль­ны код. У1922-м — го­дзе пры­езду мас­та­ка ў На­ва­сёл­кі — Бе­ла­рус­кая са­вец­кая са­цы­яліс­тыч­ная рэ­спуб­лі­ка бы­ла аб­веш­ча­ная ў скла­дзе СССР. Скла­ да­на ска­заць, кім ад­чу­ваў ся­бе Аста­по­віч. Хоць на­ра­дзіў­ся ў Мін­ ску, дзя­цін­ства пра­вёў у Рэ­чы­цы, юнац­тва — у Грод­не, дзед яго, шор­ нік, жыў у На­ва­сёл­ках, а ма­ці бы­ла з Ноў­га­ра­да, рус­кая. У ад­ным з ліс­тоў да сяс­тры ён пі­ша пра «бе­ла­рус­кіх мас­та­коў, якія ро­бяць не­сум­неў­ныя по­спе­хі» як бы збо­ку, ні­бы не пры­ лі­ча­ючы ся­бе да іх. Знач­на па­зней, у 1927 го­дзе, у ад­ным з арты­ку­лаў Мі­ка­лай Шча­ка­ці­хін кан­ста­та­ваў, што мін­скія мас­та­кі ў пе­ра­важ­ най бо­ль­шас­ці не ад­чу­ва­юць яшчэ сва­ёй на­цы­яна­ль­най пры­на­леж­ нас­ці і не га­то­выя пра­ца­ваць, за вы­клю­чэн­нем ве­ль­мі ня­мно­гіх, на на­цы­яна­ль­ную ідэю, ства­раць «бе­ ла­рус­кі стыль» у жы­ва­пі­се і гра­фі­цы. Аста­по­віч у 1920-я яшчэ ад­чу­ваў ся­бе як ча­со­вы жы­хар рэ­спуб­лі­кі, не тра­ціў надзеі на пе­ра­езд у Пет­раг­рад, ку­ды з 1923 го­да вяр­ну­лі­ся род­ныя — ма­ці і сяс­тра. Ад­нак жа­ні­ць­ба ў 1924 го­дзе са сва­ёй ку­зі­най, на­ра­джэн­не дзя­цей і не­жа­дан­не Ні­ны Ры­го­раў­ны зры­вац­ца з мес­ца ад­су­ну­лі пла­ны пе­ра­езду ў Ле­нін­град. Пра­цэс на­цы­яна­ль­най са­ма­ідэн­ты­фі­ка­цыі мас­та­ка пра­хо­дзіў па­сту­по­ва і не­паз­беж­на. Гэ­та­му спры­яла і па­лі­ты­ка бе­ла­ру­сі­за­цыі, і не­абход­насць вы­ кла­даць па-бе­ла­рус­ку, а га­лоў­нае — са­мо жыц­цё ў вёс­цы, ся­род ся­лян, на­ зі­ран­не за іх ня­лёг­кай пра­цай. Па­сту­по­ва пі­цер­скі інтэ­лі­гент, эстэт, ама­тар Ба­ль­мон­та, Бру­са­ва і Гу­мі­лё­ва, які ве­даў на па­мяць дзя­сят­кі іх вер­шаў і ўлас­ на­руч афар­мляў іх у ілюс­тра­ва­ныя па­этыч­ныя збор­ні­кі (аўтар­скую кні­гу ў адзі­ным асоб­ні­ку), ха­дзіў па вёс­цы ў мод­ных свет­лых бры­джах з шы­ро­кім по­ясам («Са­ма­стой­ны муж­чы­на, а ў тру­сах хо­дзіць», — плят­ка­ры­лі вяс­коў­цы), на на­ва­сёл­каў­скіх пра­сто­рах аб­вет­рыў­ся, за­га­рэў і стаў сва­ім — па­ва­жа­ным «Мастацтва» № 3 (469)

сель­скім на­стаў­ні­кам з эцюд­ні­кам і фо­та­апа­ра­там. Ён па­лю­біў гэ­тую вёс­ку і яе на­ва­кол­лі, ма­лю­ючы яе амаль штод­ня, ад­чуў ха­рас­тво гэ­тых ні­чым не пры­кмет­ных мясц­ова­га кра­яві­даў. «Et in Arcadia ego» («І ў Арка­дзіі я ёсць») — ла­цін­скае вы­слоў­е, якое слу­жы­ла ма­ты­вам у жы­ва­пі­се XVII—XIX ста­год­дзяў, цал­кам да­ста­са­ва­ль­ нае да гэ­тай блас­ла­вё­най па­ры яго жыц­ця. Не­здар­ма ў шко­ль­ным драм­гур­тку ма­ла­дыя 30-га­до­выя на­стаў­ ні­кі ста­вяць з вуч­ня­мі «Да­фні­са і Хлою», «Трыс­та­на і Ізо­ль­ду» — п’е­су пра ка­хан­не на ўлон­ні пры­ро­ды, дзе ззяе актор­скі та­лент ма­ла­дой жон­кі Аста­по­ві­ча — Ні­ны Яку­бо­віч. Па­сту­по­ва па­ўстаў вя­ліз­ны гра­фіч­ны цыкл — свая «сум­ ная Арка­дыя», свой «Эдэм», дзе лю­дзі мір­на жы­вуць, пра­цу­ючы ў гар­мо­ніі з не­кра­ну­тай пры­ро­дай. Яго «Арка­дыя» — і ўта­піч­ны ідэ­ал, на­зва­ны ў го­нар ста­ра­жыт­наг­рэ­час­кай гіс­та­рыч­най воб­лас­ці, і кан­ цэп­цыя не­да­сяж­най гар­мо­ніі ча­ла­ве­ка і пры­ро­ды, і кан­крэт­ная вёс­ка, і сім­ вал усіх вё­са­чак, вы­гляд якіх да­ра­гі сэр­цу бе­ла­ру­саў. У Аста­по­ві­ча, акра­мя не­паз­беж­най су­зі­ра­ль­най сціс­лас­ці, ёсць яўнае ад­цен­ не су­му, та­му яго Арка­дыя — то­ль­кі зрэд­ку со­неч­ная. Дзве со­тні пей­за­жаў — аква­рэл­лю, туш­шу, з пры­мя­нен­нем аплі­ка­цыі, тон­кіх кон­ту­раў, у якіх звык­лы не­муд­ра­ге­ліс­ты ма­тыў — хат­ка, плот, снег, ву­лі­цы... У гэ­тых дэ­ка­ра­цы­ях раз­ гор­тва­юцца рэ­аль­ныя лю­боў­ныя гіс­то­рыі, шчас­лі­выя — у Арка­дзя і Зоі, што скон­чы­лі­ся шлю­бам і на­ра­джэн­нем дзя­цей, і не­шчас­лі­выя — у пе­ра­піс­цы (не­здар­ма сяс­тра Аста­по­ві­ча мас­тач­ка Зі­на­іда Ба­ча­ро­ва да кан­ца жыц­ця за­хоў­ва­ла ліс­ты за­ка­ха­на­га ў яе ма­ла­до­га агра­но­ма, які з’е­хаў пра­ца­ваць ва Укра­іну). Гэ­ты гра­фіч­ны цыкл на­сто­ль­кі моц­на ад­роз­ні­ваў­ся ад бы­та­вых кра­язнаў­чых за­ма­лё­вак вёс­кі іншых мас­та­коў эстэ­ты­за­цы­яй і гар­ма­ні­за­цы­ яй ма­ты­ваў, па­ста­ра­ль­нас­цю і пра­ста­той, што ад­ра­зу звяр­та­ла ўва­гу ад­ука­ ва­ных знаў­цаў, якіх у той час бы­ло ня­шмат: Ана­толь Ты­чы­на, імпрэ­сі­яніст

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Культурны пласт

23

Ула­дзі­мір Куд­рэ­віч, Мі­ка­лай Ду­чыц — вось, ба­дай, і ўсё. У арты­ку­ле Мі­ка­лая Шча­ка­ці­хі­на ў ча­со­пі­се «Наш край» за 1926 год упер­шы­ню бы­ла апуб­лі­ ка­ва­на аква­рэль Аста­по­ві­ча «Па­сля за­веі». Ужо бач­ны пер­шы по­спех: яго тво­ры («Ве­чар у вёс­цы», 1927, «Мінск. Чыр­во­ны кас­цёл», 1928) куп­ля­юць Бе­ла­рус­кі дзяр­жаў­ны му­зей, вя­до­мы па­эт Якуб Ко­лас. Дру­гі крок да бе­ла­руш­чы­ны — яго спро­бы ма­ля­ван­ня бе­ла­рус­ка­га бук­ва­ра, не­вя­до­мая ста­рон­ка ў твор­час­ці Арка­дзя Аста­по­ві­ча. Без­умоў­на, яна інспі­ ра­ва­ная вы­тан­ча­най «Азбу­кай» Аляк­сан­дра Бе­нуа 1904 го­да для два­ран­скіх дзя­цей, дзе ва­кол кож­най лі­та­ры раз­гор­тва­ецца цэ­лы сю­жэт у мнос­тве дэ­ та­ляў. У ад­роз­нен­не ад гэ­тай азбу­кі, ство­ра­най не для на­ву­чан­ня, а для эстэ­ тыч­на­га за­да­ва­ль­нен­ня, «Бук­вар» Аста­по­ві­ча ня­се зу­сім іншую, ужо са­вец­ кую ідэ­ало­гію. Ма­люн­кі лі­тар — мі­ні­ма­ліс­тыч­ныя, чор­на-бе­лыя, вы­ка­на­ныя туш­шу і пя­ром, ла­ка­ніч­ныя па фор­ме і ёміс­тыя па змес­це. Азбу­ка акцэп­туе акту­аль­ныя пан­яцці 1920-х — «За­вод», «Кал­гас», «Індус­тры­ялі­за­цыя», «Жні­ во», «Во­іны», «Дэ­ле­гат­ка», «Дэ­ман­стра­цыя». За­ха­ва­ла­ся то­ль­кі 8 на­кі­даў да гэ­та­га ня­здзей­сне­на­га пра­екта. Ве­ра­год­на, тэ­ма бы­ла пра­цяг­ну­тая ў 1939 го­дзе, на што па­каз­вае за­піс у што­дзён­ні­ку аб «ка­рэк­та­ван­ні ма­люн­каў да бук­ва­ра». У кан­цы 1980-х з ся­м’і сы­на мас­та­ка Ва­лян­ці­на Аста­по­ві­ча (1932—1993), які жыў у Жо­дзі­не пад Мін­скам, у му­зей па­сту­пі­лі дзя­сят­кі тво­раў, ся­род іх бы­ло зной­дзе­на не­ка­ль­кі дзіў­ных ліс­тоў-аплі­ка­цый, што ха­рак­та­ры­зу­юць мас­тац­кі на­ро­бак Арка­дзя Аста­по­ві­ча з не­ча­ка­на­га бо­ку. Гэ­та бы­лі так зва­ ныя «суп­рэ­ма­тыч­ныя кам­па­зі­цыі». У свой час за­ку­пач­ная ка­мі­сія му­зея з пры­чы­ны іх не­ха­рак­тэр­нас­ці для сты­лю мас­та­ка не ўклю­чы­ла гэ­тыя ра­бо­ты ў асноў­ны фонд, раз­гля­да­ючы іх як пры­клад­ное ру­ка­дзел­ле, фар­ма­ль­ныя пра­кты­ка­ван­ні, экзер­сі­сы, экс­пе­ры­мен­ты з ко­ле­рам і фор­май. Яны бы­лі сакавік, 2022

24

Рэ­ц эн­з ія

«Мастацтва» № 3 (469)

Рэ­ц эн­з ія

25

сакавік, 2022

26

Рэ­ц эн­з ія

пе­рад­адзе­ны ў архіў му­зея, дзе за­хоў­ва­юцца да гэ­та­га ча­су. Та­кім чы­нам, яны доў­га не трап­ля­лі ў поле зро­ку да­след­чы­каў. Зра­зу­ме­ла, што на­іўны суп­рэ­ма­тызм Аста­по­ві­ча-рэ­аліс­та ве­ль­мі сво­еа­саб­лі­вы і з’яў­ля­ецца спро­бай да­кра­нуц­ца да не­вя­до­ма­га, але пры­ця­га­ль­на­га аван­гар­ду Ка­зі­мі­ра Ма­ле­ві­ ча, які быў не­ўлас­ці­вы лі­рыч­най ду­шы мас­та­ка-пей­за­жыс­та, але пры­цяг­ваў яго, ве­ра­год­на, фар­ма­ль­ны­мі за­да­ча­мі. Аста­по­віч пры­ехаў у На­ва­сёл­кі пад Мін­скам у 1922 го­дзе, ка­лі Ма­ле­віч і яго вуч­ні ўжо пе­ра­бра­лі­ся з Ві­цеб­ска ў Пет­раг­рад. Ка­зі­мір Ма­ле­віч кі­ра­ваў там Інсты­ту­там мас­тац­кай ку­ль­ту­ры да 1926 го­да, ка­лі скон­чыў­ся ра­ман суп­ рэ­ма­тыс­таў з ула­дай і Ана­толь Лу­на­чар­скі, які ім апе­ка­ваў­ся, быў зня­ты з па­са­ды на­рка­ма асве­ты. Аркадзь Аста­по­віч ка­пі­руе «Чор­ны квад­рат» Ма­ле­ві­ча, ро­біць «Ка­рыч­не­вы квад­рат» і не­ка­ль­кі кам­па­зі­цый з ка­ля­ро­вы­мі кру­га­мі і пра­ма­ву­го­ль­ні­ка­мі. Не­вя­до­ма, дзе і ка­лі ме­на­ві­та Аста­по­віч рап­тоў­на пад­ха­піў «ві­рус суп­рэ­ ма­тыз­му». Тэ­арэ­тыч­на та­ко­га ро­ду тво­ры маг­лі быць зроб­ле­ны і ў дру­гой па­ло­ве 1910-х у Пе­цяр­бур­гу, ка­лі Аста­по­віч ву­чыў­ся ў Шко­ле Та­ва­рыс­тва за­ахвоч­ван­ня мас­та­коў і актыў­на на­вед­ваў усе пе­цяр­бур­гскія вы­ста­вы. Гэ­та маг­ло зда­рыц­ца і ў Пет­раг­ра­дзе ў 1923 го­дзе, ка­лі пра­хо­дзі­ла «Вы­ста­ва кар­цін пет­раг­рад­скіх мас­та­коў усіх кі­рун­каў», або ў 1920-х — ужо ў На­ва­сёл­ ках. Аркадзь Аста­по­віч са­чыў за пра­цэ­са­мі ў мас­тац­тве, на­бы­ваў ча­со­пі­сы і кні­гі, цал­кам мог за­ха­піц­ца ідэ­ямі УНО­ВІ­Са ў Ві­цеб­ску. За кож­ную з гэ­тых дат ёсць свае аргу­мен­ты, свае «за» і «су­праць». У 1996-м у аль­бо­ме-ка­та­ло­гу да 100-год­дзя твор­цы я вы­каз­ва­ла мер­ка­ ван­не, што гэ­тыя кам­па­зі­цыі зроб­ле­ны, ве­ра­год­на, у 1919—1922 га­ды, ка­лі Аста­по­віч-вай­ско­вец на­вед­ваў кур­сы пры Хар­каў­скім мас­тац­кім тэх­ні­ку­ме пад­вы­ша­на­га ты­пу (так ста­ла звац­ца ў 1921 го­дзе Хар­каў­ская шко­ла ма­ля­ ван­ня і жы­ва­пі­су, ство­ра­ная ў 1896 і ў 1912-м пе­ра­тво­ра­ная ў Хар­каў­скае мас­тац­кае ву­чы­ліш­ча), дзе не­ка­то­ры час ву­чыў­ся мас­так і вы­кла­да­лі вуч­ ні Рэ­пі­на — Міт­ра­фан Фё­да­раў і Аляк­сей Ко­кель, пер­шы рэ­ктар мас­тац­ка­га тэх­ні­ку­ма (1921—1923), які ў 1918—1922 га­дах за­гад­ваў вы­яўлен­чай сек­ цы­яй Ва­енна­га акру­го­ва­га ка­мі­са­ры­ята, быў яе арга­ні­за­та­рам і кі­раў­ні­ком. Пэў­ны час там пра­ца­ваў і Р. Эбер­лінг, на­стаў­нік Аста­по­ві­ча па Пет­раг­рад­скай шко­ле Та­ва­рыс­тва за­ахвоч­ван­ня мас­та­коў. Ча­каць ад іх пад­обных на­ва­цый не да­во­дзі­ла­ся, што па­цвяр­джа­юць і іншыя аль­бо­мы на­тур­ных за­ма­лё­вак Аста­по­ві­ча па­чат­ку 1920-х. Аркадзь Аста­по­віч ста­ран­ная вы­ву­чае арна­ мен­ты­ку роз­ных кра­ін і эпох, ро­біць за­ма­лёў­кі ста­ра­жыт­най мэб­лі. Зу­сім не вуч­неў­скія і не­ча­ка­ныя яго арна­мен­та­ль­ныя фан­та­зій­ныя пра­кты­ка­ван­ні, «Мастацтва» № 3 (469)

кож­ны з якіх уяў­ляе з ся­бе гус­тоў­ную сты­лі­за­цыю, маг­чы­ма, пад­рых­тоў­чы ма­лю­нак для тка­нін або фар­фо­ру. На­ўрад ці Аста­по­віч у гэ­ты час у гэ­тым ася­род­дзі мог за­ха­піц­ца суп­рэ­ма­тыз­ мам. Дый ма­тэ­ры­ялаў — ка­ля­ро­вай па­пе­ры, кар­до­ну — у гэ­тыя га­лод­ныя і ха­лод­ныя га­ды ў сту­ды­ях бы­ло не да­стаць. Ана­ліз яго аль­бом­ных за­ма­лё­вак па­чат­ку 1930-х і ка­та­лог тво­раў у мас­тац­ кім му­зеі (а за­ха­ва­ла­ся амаль усё, зроб­ле­нае ім) да­зва­ля­юць вы­явіць час, ка­лі мас­так стаў вы­ка­рыс­тоў­ваць у гра­фі­цы та­на­ва­ную па­пе­ру і ме­тад аплі­ ка­цыі — з 1926 па 1931 год. У 1925—1926 гг. ён па­ру­шыў сваю на­ва­сёл­каў­скую адзі­но­ту — амаль пус­­ тэль­­ніц­тва, па­чаў ездзіць у Мінск і Ле­нін­град, дзе, ві­да­воч­на, атры­маў но­вы твор­чы імпу­льс. У 1925-м ён упер­шы­ню вы­ста­віў­ся на Усе­бе­ла­рус­кай вы­ста­ ве 1925 го­да ў Мен­ску. Ве­ра­год­на, у гэ­тыя га­ды мас­так вы­браў­ся ў Ле­нін­град да сяс­тры і ма­ці, дзе і на­за­па­сіў ка­ля­ро­вай па­пе­ры для гра­фі­кі. (У ад­ным з ліс­тоў ма­ці ў Ле­нін­град у 1931 го­ду ад­кры­ва­ецца та­ямні­ца гэ­тай ка­ля­ро­вай па­пе­ры — гэ­та про­стыя ад­на­тон­ныя шпа­ле­ры, якія Аста­по­віч про­сіць сяс­тру ку­піць у Ле­нін­гра­дзе, бо «яны доб­рыя для гра­фі­кі».) Хто ве­дае, маг­чы­ма, Арка­дзю Аста­по­ві­чу тра­пі­лі­ся тэ­арэ­тыч­ныя кні­гі Ма­ ле­ві­ча «Ад ку­біз­му і фу­ту­рыз­му да суп­рэ­ма­тыз­му... Но­вы ма­ляў­ні­чы рэа­ лізм...» (1916), «Суп­рэ­ма­тызм» (Ві­цебск, 1920). Яны вы­йшлі ў Ві­цеб­ску ты­сяч­ным ты­ра­жом. Ка­нец 1920-х быў зор­ным пе­ры­ядам Ка­зі­мі­ра Ма­ле­ ві­ча: у 1929 го­дзе ён быў пры­зна­ча­ны Лу­на­чар­скім «на­род­ным ка­мі­са­рам ІЗА НА­РКАМ­ПРО­Са», у 1930-м тво­ры мас­та­ка экс­па­на­ва­лі­ся на вы­ста­вах у Бер­лі­не і Ве­не, Мас­кве, ска­ро­ча­ны ва­ры­янт вы­ста­вы ад­крыў­ся ў Кі­еве. І на­ват яго ка­рот­ка­ча­со­вы арышт ГПУ ў 1930 го­дзе па пад­азрэн­ні ў «гер­ ман­скім шпі­яна­жы» не пе­ра­шко­дзіў атры­маць у Ле­нін­гра­дзе ў 1932 па­са­ду кі­раў­ні­ка Экс­пе­ры­мен­та­ль­най ла­ба­ра­то­рыі ў Рус­кім му­зеі, вы­стаў­ляць там

кар­ці­ны ў экс­па­зі­цыі «Мас­тац­тва эпо­хі імпе­ры­яліз­му». У 1932-м мас­так удзе­ль­ні­чаў у юбі­лей­най вы­ста­ве «Мас­та­кі РСФСР за XV га­доў». Не­сум­ нен­на, што дос­ле­ды Аста­по­ві­ча ў суп­рэ­ма­тыз­ме — плён сво­еа­саб­лі­вай мас­тац­кай ці­каў­нас­ці да Ма­ле­ві­ча, экс­пе­ры­мен­ту, жа­дан­ня па­спра­ба­ваць, да­лу­чыц­ца да но­ва­га ме­та­ду. Ад­нак яго тво­ры ад­роз­ні­ва­лі­ся ад кла­січ­на­га суп­рэ­ма­тыз­му. Сіс­тэ­ма суп­рэ­ма­тыз­му — вы­раз рэ­аль­нас­ці ў про­стых фор­мах (пра­мая, квад­ рат, тры­кут­нік, круг), якія ля­жаць у асно­ве ўсіх іншых фор­маў фі­зіч­на­га све­ ту, — мер­ка­ва­ла тры сво­еа­саб­лі­выя жан­ры: суп­рэ­ма­тыч­ную па­бу­до­ву, ся­ чэн­не і збу­да­ван­не. Фар­ма­ль­на пра­цы Аста­по­ві­ча ад­но­сяц­ца да так зва­най «ка­ля­ро­вай суп­рэ­ма­тыч­най па­бу­до­вы», але вы­ка­рыс­тоў­ва­ецца не звык­лая тэх­ні­ка гу­ашы ці аква­рэ­лі, а ка­ля­ро­вай па­пе­ры і аплі­ка­цыі.

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Культурны пласт У суп­рэ­ма­тыч­ных кар­ці­нах існуе ўяў­лен­не пра «верх» і «ніз», «ле­вы» і «пра­ вы» — усе на­прам­кі раў­нап­раў­ныя, як у кас­міч­най пра­сто­ры. Аста­по­віч жа пад­піс­вае «верх» у ад­ным са сва­іх кар­до­наў, што свед­чыць пра ад­сут­насць мыс­лен­ня суп­рэ­ма­тыч­на­га мас­та­ка — ён успры­маў аркуш перш за ўсё як фар­ма­ль­ную кам­па­зі­цыю. Суп­рэ­ма­тызм пра­па­ве­да­ваў ана­нім­насць, раз­мы­ван­не аўтар­ска­га по­чыр­ку; кам­па­зі­цыі Аста­по­ві­ча, ня­гле­дзя­чы на ві­да­воч­нае ка­пі­ра­ван­не, на­адва­рот, па­зна­ва­ль­ныя. Яны ад­роз­ні­ва­юцца ад эта­лон­ных ра­бот вуч­няў Ма­ле­ві­ча ў Ві­цеб­скім мас­тац­ка-пра­ктыч­ным інсты­ту­це і УНО­ВІ­Се інды­ві­ду­аль­ным по­ чыр­кам, сво­еа­саб­лі­вас­цю, не­йкай «ня­хіт­рас­цю» ды­ле­тан­та, за­хоп­ле­на­га фор­май, а не змес­там но­ва­га мас­тац­тва. Тым не менш суп­рэ­ма­тыч­ны ўхіл у твор­час­ці рэ­аліс­та і лі­ры­ка Аста­по­ві­ча быў не ка­рот­ка­ча­со­вым за­хап­лен­нем, а пра­цяг­ваў­ся не­ка­ль­кі га­доў. Па­ра­дак­са­ль­на, але то­ль­кі гэ­тыя арку­шы — сво­еа­саб­лі­выя «кру­гі на ва­дзе» ад кі­ну­та­га Ма­ле­ві­чам ка­ме­ня — аца­ле­лі і за­ста­лі­ся з уся­го зроб­ле­на­га шмат­лі­кі­мі па­сля­доў­ні­ка­мі Ма­ле­ві­ча на Бе­ла­ру­сі ў гэ­тым на­прам­ку. Суп­рэ­ ма­тыч­ныя кам­па­зі­цыі Арка­дзя Аста­по­ві­ча з ця­гам ча­су на­бы­лі зна­чэн­не гіс­

то­ры­ка-ку­ль­тур­на­га фе­но­ме­на, які па­ка­заў ме­ру ўплы­ву і шы­ры­ню рас­паў­ сю­джван­ня ву­чэн­ня Ка­зі­мі­ра Ма­ле­ві­ча — не то­ль­кі ў Ві­цеб­ску, дзе май­стар пра­вёў два з па­ло­вай га­ды, але, як ака­за­ла­ся, і ся­род цал­кам уме­ра­ных, на­ват арта­дак­са­ль­ных рэ­аліс­таў іншых школ, што жы­вуць не ў ста­лі­цы, а ў бе­ла­рус­кай глы­бін­цы. «Сі­ла ўнут­ры нас» — лю­бі­мы вы­раз Аста­по­ві­ча, які ста­ічна пе­ра­но­сіў ня­го­ды жыц­ця: веч­нае без­гра­шоў­е, не­вы­леч­ную псі­хіч­ную хва­ро­бу ста­рэй­ша­га сы­ на, не­маг­чы­масць цал­кам ад­дац­ца твор­чай пра­цы, не­прыз­нан­не ка­лег, што лі­чы­лі яго не­рэ­алі­за­ва­ным мас­та­ком. Ён і сам ста­віў­ся да ся­бе стро­га: доў­гі час ста­яў на ўлі­ку ў на­стаў­ніц­кім, а не мас­тац­кім пра­фса­юзе, увесь час сум­ ня­ваў­ся ў сва­ім да­ры, сва­ім пра­ве атрым­лі­ваць твор­чыя за­мо­вы ў вы­да­вец­ твах, не­маг­чы­мас­ці з пры­род­най сціп­лас­ці і інтэ­лі­ген­тнас­ці кан­ку­ры­ра­ваць на роў­ных з бо­льш упэў­не­ны­мі ў са­бе сяб­ра­мі. У яго, сель­ска­га на­стаў­ні­ка, а по­тым на­стаў­ні­ка дзвюх мін­скіх школ, і май­ стэр­ні ні­ко­лі не бы­ло. Яго май­стэр­няй бы­ла пры­ро­да, на­ва­кол­лі На­ва­сё­лак, па­сля пе­ра­езду ў Мінск у 1930 го­дзе — пра­цоў­ны стол у ад­ным з па­ко­яў до­ ма на Свяр­длоў­скай ву­лі­цы. За­ха­ва­ла­ся не­ка­ль­кі фо­та­здым­каў Аста­по­ві­ча за пра­цай — у на­ва­сёл­каў­скіх ля­сах, у іх ха­це. У апош­нія два га­ды жыц­ця — 1939 і 1940 — ён вёў ла­ка­ніч­ны дзён­нік. У ма­ ле­нь­кай кі­шэн­най кні­жач­цы «Дзень за днём» пун­кту­аль­на фік­са­ваў усё ство­ра­нае за дзень, вёў улік пра­цоў­на­га ча­су, ні­бы раз­умеў унут­ры, што яго за­ста­ецца ўсё менш.

27

З гэ­тых ску­пых, без­эма­цый­ных за­пі­саў мож­на да­ве­да­ецца пра што­дзён­ныя кло­па­ты мас­та­ка: пры­сут­ні­чаў на ад­крыц­ці Кар­цін­най га­ле­рэі ў ліс­та­па­ дзе 1939 го­да, пі­саў эты­кет­кі для па­смя­рот­най вы­ста­вы Кру­ге­ра, зрэд­ку гля­дзеў фі­ль­мы у кі­на­тэ­атрах, чы­таў рус­кую кла­сі­ку, на­вед­ваў сту­дыю ма­ люн­ка пры До­ме мас­та­ка, сус­тра­каў­ся з Ду­чы­цам, Ты­чы­най і Куд­рэ­ві­чам, адзна­чаў, над чым кан­крэт­на пра­ца­ваў у той ці іншы дзень. Са­бе ён ад­мер­ваў яшчэ 14 га­доў жыц­ця (зы­хо­дзя­чы, ві­да­воч­на, з уз­рос­ ту ра­на па­мер­ла­га ба­ць­кі), але ўсё час­цей сус­тра­ка­юцца за­пі­сы «ба­ліць га­ла­ва», «спаў увесь дзень». Твор­чыя сі­лы мар­на­ва­лі­ся на падзён­шчы­ну. У апош­нія два га­ды жыц­ця ён шмат пі­ша аква­рэл­лю дзя­цей, аб­ста­ноў­ку свай­го до­ма, то-бок тыя ма­ты­вы, якія не па­тра­ба­ва­лі ад яго энер­ге­тыч­ных вы­дат­каў — па­ездак, вы­ха­даў на на­ту­ру (усе сі­лы сы­хо­дзі­лі на тэхнічныя вы­да­вец­кія пра­екты, графікі, дыяграмы, на пра­цу «з-за гро­шай» — па 5-6 га­дзін штод­ня). У яго твор­час­ці з’яў­ля­ецца парт­рэт — не­ка­ль­кі лі­рыч­ных аква­рэ­ль­ных парт­рэ­таў дзя­цей, улас­ны, по­ўны ўнут­ра­най сі­лы, аўта­пар­трэт, адзі­ны — буй­ным пла­нам. І яшчэ — у апош­нія га­ды ўсё час­цей сус­тра­ка­юцца жы­ва­піс­ныя эцю­ды — на­цюр­мор­ты, пей­за­жы, цэ­лыя се­рыі «ла­вак у са­дзе», з якіх мож­на зра­біць вы­сно­ву, што Аста­по­віч, маг­чы­ма, уяў­ляў ся­бе ў бу­ду­чы­ні жы­ва­піс­цам. Кож­ным, хай і не­вя­лі­кім, по­спе­хам ён спя­шаў­ся падзя­ліц­ца з сёс­тра­мі і ма­ці: тры яго аква­рэ­лі дэ­ман­стру­юцца на ад­каз­най дэ­кад­най вы­ста­ве бе­ ла­рус­ка­га мас­тац­тва ў Мас­кве ў 1940 го­дзе, у кні­зе «На­ры­сы па гіс­то­рыі вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва Бе­ла­ру­сі», якая вы­йшла ў Мас­кве, не­ка­ль­кі раз­оў згад­ва­ла­ся яго про­звіш­ча, рэ­пра­ду­ка­ва­ла­ся яго аква­рэль «Зі­мой» (1927). Ён лі­чыў гэ­та па­цвяр­джэн­нем свай­го пе­ра­ка­нан­ня, што «ка­лі ты доб­ры мас­так, да­ве­да­юцца пра ця­бе і ў Мас­кве і ў Ле­нін­гра­дзе». Усе пла­ны пе­ра­крэс­лі­ла вай­на. Усё свя­до­мае жыц­цё Аста­по­віч быў звя­за­ны з вой­скам, меў зван­не лей­тэ­нан­та за­па­су, і пы­тан­ня пра аб­аро­ну Айчы­ны пе­рад ім не ста­яла. Ма­ра­ль­ны аб­авя­зак не да­зво­ліў яму за­стац­ца з ся­м’ёй: 24 чэр­ве­ня 1941 го­да ён па­кі­нуў жон­ку і двух сы­ноў у ся­м’і свай­го бы­ло­га вуч­ня ў Ка­ра­лё­вым Ста­не і, збіў­шы но­гі ў кроў, пра­йшоў 300 км пеш­шу і да­гнаў свой полк. 12 лі­пе­ня 1941 го­да ён на­пі­саў сяс­тры Зі­не ў Ле­нін­град свой апош­ні ліст, пра­сяк­ну­ты не­па­ко­ем за ся­м’ю: «Ця­пер га­лоў­нае пы­тан­ не для мя­не — гэ­та лёс Ні­ны і хлоп­цаў. Ка­лі б ве­даць, што з імі ўсё доб­ра, больш бы я ні­чо­га не ха­цеў... Сла­бая ў мя­не надзея ўба­чыць іх зноў ці ха­ця б да­ве­дац­ца, што яны жы­выя, але хо­чац­ца спа­дзя­вац­ца на гэ­та...» Стар­шы лей­тэ­нант 111 са­пёр­на­га ба­та­ль­ёна 6 пя­хот­най ды­ві­зіі Аста­по­віч за­гі­нуў праз тры ме­ся­цы ў пер­шых кро­вап­ра­літ­ных ба­ях ля вёс­кі Ру­ха­ваБу­да пад Уне­чай, за 140 кі­ла­мет­раў ад Го­ме­ля. (Праз не­ка­ль­кі га­доў сяс­тра Зоя ад зна­ёма­га ге­не­ра­ла, які меў дос­туп да ва­енных архі­ваў, да­ве­да­ла­ся з да­ку­мен­таў, што брат па­мер смер­цю храб­рых, вы­хо­дзя­чы з акру­жэн­ня пад­час шты­ка­вай кон­тра­та­кі, ад ра­нен­ня ў жы­вот.) Па­ха­ва­ль­ны ліст, да­ сла­ны ў бла­кад­ны Ле­нін­град, атры­маў муж Зі­на­іды, рэ­ктар ве­тэ­ры­нар­на­га інсты­ту­та Іван Ба­ча­роў у 1942 го­дзе, ка­лі па­ча­ла пра­ца­ваць по­шта. Жон­ка Ні­на Ры­го­раў­на ў Мін­ску не ве­да­ла пра лёс му­жа: вяр­нуў­шы­ся ў аку­па­ва­ны Мінск, яна пра­ца­ва­ла ўсю вай­ну ку­хон­най ра­бо­чай у ня­мец­кай ста­ло­вай, чым вы­ра­та­ва­ла два­іх дзя­цей ад го­ла­ду. Усю вай­ну яна спа­дзя­ва­ла­ся на вяр­тан­не му­жа, асаб­лі­ва ў 1944 го­дзе, ка­лі ў Мінск па­ча­лі пры­хо­дзіць з фрон­ту зна­ёмыя мас­та­кі. На па­чат­ку 1945 го­да, вяр­нуў­шы­ся з эва­ку­ацыі, сяс­тра Зі­на­іда пры­еха­ла ў Мінск на­ве­даць род­ных і пе­рад­аць ім жу­дас­ ную на­ві­ну. Сын Ва­лян­цін успа­мі­наў, што Ні­на Ры­го­раў­на, да­ве­даў­шы­ся пра смерць му­жа, се­ла на крэс­ла і пра­ся­дзе­ла, ска­мя­не­лая ад го­ра, два дні... Юбі­лей­ная вы­ста­ва да 125-год­дзя Арка­дзя Аста­по­ві­ча пры­цяг­ну­ла ўва­гу гіс­то­ры­каў і да­зво­лі­ла Андрэю Кат­лер­чу­ку і Мак­сі­му Ле­пу­шэн­ку да­клад­ней вы­зна­чыць мес­ца яго гі­бе­лі (лі­чы­ла­ся, што мас­так за­гі­нуў пад Арлом) — на по­лі па­між сё­ла­мі Ру­хаў і Бу­да Унеч­ска­га ра­ёна Бран­скай воб­лас­ці — і вы­ ка­заць зда­гад­ку пра мес­ца па­ха­ван­ня: на мо­гіл­ках у ся­ле Ру­хаў у брац­кай ма­гі­ле для 23 не­вя­до­мых чыр­во­на­армей­цаў. Ця­пер там на аб­еліс­ку мож­на на­пі­саць яго імя, пры­вез­ці жме­ню зям­лі на ра­дзі­му. Але най­леп­шай па­ мяц­цю на­шчад­каў пра гэ­та­га вы­дат­на­га бе­ла­рус­ка­га мас­та­ка па­ві­нен быць аль­бом — ма­наг­ра­фія яго тво­раў, яго фо­та­здым­каў. Му­зей­ныя і архіў­ныя збо­ры да­юць та­кую маг­чы­масць. сакавік, 2022

28

М ы к­заія/ Рэ­ц эн­з і я Рэ­уц­зэн­

The Secret Land Му­з ы­к а Ле­а ні­д а Дзя­с ят­н і­к а­в а ў Мін­с ку

1. Тац­ця­на Стар­чан­ка (фар­тэ­пі­яна), Та­рас Пры­сяж­нюк (тэ­нар).

2. Ка­ця­ры­на Архі­па­ва (скрып­ка), Вік­тар Аль­шэў­скі (кан­тра­бас).

3. Тац­ця­на Стар­чан­ка. Фо­та Вольгі Ягоравай.

Во­ль­га Яго­ра­ва

Чым шчы­ль­ней сціс­ка­ецца ко­ла ва­кол ця­бе, тым бо­льш па­тра­бу­ецца сіл, каб за­ха­ваць улас­ную цэ­лас­насць. Чым мац­ней­шая сі­ла аб­ста­він, тым мац­ ней­шая пра­га знай­сці вы­йсце, але... Іза­ля­ва­насць, за­мкнё­насць — ужо не сум­ныя пры­кме­ты ча­су, а фак­тыч­ныя ўмо­вы існа­ван­ня, што пе­ра­тва­ра­юць у ідэю фікс по­шук вы­ха­ду і по­шук інша­га мес­ца. Та­го, якое зро­біц­ца схо­ віш­чам ад страт, стра­ху, не­вя­до­мас­ці, — по­шук за­па­вет­на­га краю, Terra Incognita, The Secret Land.

Ч

а­сам вы­ра­та­ван­нем ста­но­віц­ца му­зы­ка. Му­зы­ка за­ўсё­ды ва­ло­да­ла здо­ль­нас­цю ад­чы­няць «іншыя дзве­ры»; мож­на ска­заць, гэ­та ад­на з асноў­ных яе фун­кцый — ства­раць бяс­ кон­цае мнос­тва сус­ве­таў, кож­ны з якіх уні­ка­ль­ны, як не­злі­чо­ныя кні­гі «Ва­ві­лон­скай біб­лі­ятэ­кі» Бор­хе­са. Кож­ны му­зыч­ны твор і кож­ная асоб­ная яго фра­за на­ра­джа­юцца на­но­ва ў жы­вым вы­ка­ нан­ні і кож­ны раз па­мна­жа­юцца на ко­ль­касць інды­ві­ду­аль­ных успры­ман­няў. На­вед­ва­ючы жы­вы акус­тыч­ны кан­цэрт, мы па сут­нас­ці ідзём па но­вы сус­вет — кож­ны па свой.

«Мастацтва» № 3 (469)

Афі­ша кан­цэр­та «Му­зыч­най гас­цёў­ні» аб­яца­ ла ме­на­ві­та гэ­та: «Сак­рэт­ная зям­ля» Ле­ані­да Дзя­сят­ні­ка­ва. Трэ­ба ска­заць, што да імя гэ­та­га кам­па­зі­та­ра да­ўно і тры­ва­ла пры­ма­ца­ва­ла­ся азна­чэн­не «адзін з са­мых вы­ка­на­ль­ных су­час­ных рас­ійскіх кам­па­зі­та­раў», і гэ­та мо­жа ўвес­ці ў зман, маў­ляў, па­пу­ляр­ная му­зы­ка. Ад­нак Дзя­сят­ні­ каў — зу­сім не «мас­мар­кет»: шмат­слой­насць яго му­зыч­ных тэк­стаў, ба­гац­це ў іх спа­сы­лак, цы­тат, алю­зій да­зва­ляе чы­таць і рас­шыф­роў­ваць іх бяс­кон­ца доў­га, ад­па­вед­на жа­дан­ню і пад­рых­ та­ва­нас­ці слу­ха­ча. Вя­до­мы му­зыч­ны кры­тык

Май­я Кры­ло­ва ў арты­ку­ле, змеш­ча­ным у вы­дан­ні «Му­зы­ка­ль­ная жизнь» (16.06.2021), за­ўва­жы­ла: «Слу­ха­ючы Дзя­сят­ні­ка­ва, рых­туй­це­ся да па­лё­таў у сне і на­яве». Маг­чы­ма, гэ­тым і тлу­ма­чыц­ца не­ ве­ра­год­ная пры­ця­га­ль­насць яго твор­час­ці — для ўсіх: інтэ­лек­ту­алаў і ама­та­раў па­ра­док­саў, эстэ­таў і чул­лі­вых ра­ман­ты­каў; кож­ны па­чуе жа­да­нае, але пры гэ­тым за­ста­нец­ца злёг­ку збян­тэ­жа­ным. «Дзя­сят­ні­каў ка­жа пра без­на­дзей­насць, пра ка­ нец надзеі — і ад­на­ча­со­ва яе ўся­ляе. Ён ня­змен­на сар­кас­тыч­ны і ня­змен­на га­ра­чы. Пе­рад на­мі твор­ца, які вы­сліз­гвае ад азна­чэн­няў. Вось га­лоў­ ная аўтар­ская асаб­лі­васць. Раз­уме­ючы гэ­та, вы ўхо­пі­це сут­насць бліс­ку­ча­га гу­ка­во­га кру­газ­ва­ро­ ту зям­лі і не­ба». Ка­лі раз­маў­ля­еш пра твор­чы ме­тад Дзя­сят­ні­ка­ва, ёсць спа­ку­са па­чаць з па­глыб­лен­ня ў тэк­ста­ вую апа­зі­цыю «сваё — чу­жое», да гэ­та­га схі­ляе са­ма інтэр­тэк­сту­аль­насць яго на­роб­ку. Кож­ны опус шмат­лі­кі­мі ніт­ка­мі звя­за­ны з мас­тац­кай

Му­з ы­к а / Рэ­ц э н­з ія

(у са­мым шы­ро­кім сэн­се) ку­ль­ту­рай свай­го, і не то­ль­кі свай­го, ча­су. Бо­льш за тое, му­зы­ка гэ­та­га кам­па­зі­та­ра тэ­атра­ль­ная і кі­не­ма­таг­ра­фіч­ная — як па воб­раз­нас­ці, так і па «фун­кцы­яна­ле». І тым не менш яго му­зыч­ная мо­ва не ка­лаж­ная і не по­лі­сты­ліс­тыч­ная. Пра гэ­та га­во­раць і да­след­чы­кі, і сам кам­па­зі­тар. У «Раз­мо­ве на ўзбо­чы­не» з Ула­дзі­мі­рам Чы­ на­евым — а яна ад­бы­ла­ся амаль 30 га­доў та­му — кам­па­зі­тар ка­жа: «Я ёсць вы­нік і су­ма тых ура­жан­няў, якія зда­ры­лі­ся на ма­ім жыц­цё­ вым шля­ху... Я мік­шы­рую тое, што ве­даю. Бо­льш за тое, усё, што я слу­хаю ці чы­таю, зна­хо­дзіць імгнен­нае ад­люс­тра­ван­не ў ма­ёй пра­цы. ... Ка­ра­цей ка­жу­чы, уся му­зы­ка так ці інакш ёсць вы­нік не­йкіх, ві­даць, вы­пад­ко­вых па­ўся­дзён­ных ура­жан­няў. Ха­ця по­лі­сты­ліс­тыч­ны пры­нцып і пры­ваб­ны для мя­не, я ўсё ж імкну­ся да та­го, каб “швы” бы­лі не­заў­важ­ны­мі». У 2020-м Дзя­сят­ні­ каў усё гэ­так жа пра­цяг­вае той са­мы пры­нцып:

«Я за­ўсё­ды імкнуў­ся да га­ма­ген­нас­ці. Ні­ко­лі не бы­ло ў мя­не па­трэ­бы су­ты­каць чу­жое (“ба­ро­ка”, або “шу­ман”, або “па­пса”) і сваё (ды­са­нан­тнасць, хо­рар, га­рот­ны злом па­сля Аўшві­ца), як гэ­та ра­бі­лі мае ша­ноў­ныя ка­ле­гі. <...> Цы­та­ты — так, ма­юць мес­ца: так ша­ка­лад, мін­даль, уз­бі­тае яйка за­меш­ва­юць у ад­на­стай­ную ма­су. Але гла­ба­ль­ныя кан­тра­дык­цыі — “трох­гуч­ча vs клас­тар”, “за­ла­тая сек­вен­цыя vs ма­лыя но­ны і вя­лі­кія сеп­ты­мы”, “Ды­до­на vs экс­трэ­ма­ль­ны ва­кал” — не маё. Пад­а­ бен­ства ці­ка­вей­шае, чым ад­роз­нен­не (ком­плекс ка­та Ле­апо­ль­да?). Раз­ам з тым мне пад­аба­ецца, ка­лі адзін­ства, у чым бы яно ні скла­да­ла­ся, не вы­ кон­ва­ецца на ка­рот­кім ад­рэз­ку ча­су, на, як ка­жуць не­ка­то­рыя ле­ка­ры, тон­кім пла­не. Люб­лю, ка­лі на слых быц­цам бы ўсё о’кей і то­ль­кі парт­ыту­ра мо­жа за­свед­чыць па­ру­шэн­не кан­вен­цыі. Люб­лю пя­рэ­чан­ні» (пуб­лі­ка­цыі у ча­со­пі­се «Му­зы­ка­ль­ ная ака­де­мия», 2020, № 4). Сап­раў­ды, му­зы­ка Дзя­сят­ні­ка­ва надзі­ва лёг­ка слу­ха­ецца, скла­да­ючы ад­чу­ван­не пра­ста­ты, але не ба­на­ль­нас­ці поп-му­ зы­кі і не ра­фі­на­ва­нас­ці не­акла­сі­цыз­му, а лёг­кас­ці ўспры­ман­ня і на­сы­ча­нас­ці ку­ль­тур­ны­мі ко­да­мі. Як ка­жа га­лоў­ная ге­ра­іня кан­цэр­та Тац­ця­на Стар­ чан­ка: «У Дзя­сят­ні­ка­ва ня­ма “пра­ста­ва­тас­ці”, ня­ма ў пры­нцы­пе». Гэ­та му­зы­ка, упі­са­ная ў кан­тэкст і за­мкнё­ная са­ма на са­бе ад­на­ча­со­ва. У «Сак­рэт­най зям­лі», пра­па­на­ва­най «Му­зыч­ най гас­цёў­няй», гэ­тая асаб­лі­васць твор­час­ці Дзя­сят­ні­ка­ва бы­ла вы­яўле­на ў по­ўнай ме­ры дзя­ку­ючы прад­ума­най да дро­бя­зей пра­гра­ ме кан­цэр­та, ку­ды ўвай­шла ка­мер­ная му­зы­ка ся­рэ­дзі­ны 1980—1990-х. Ужо са­ма на­зва — «The Secret Land» — прад­ста­ві­ла цал­кам дзя­сят­ні­каў­скі па­ра­докс, па­ко­ль­кі ад­на­ймен­ны ва­ка­ль­ны твор кам­па­зі­та­ра на сло­вы Ро­бер­та Грэй­вза (які, да­рэ­ чы, па­слу­жыў і на­звай ад­на­го з вы­дан­няў му­зы­кі аўта­ра) вы­кон­ваць не мер­ка­ва­ла­ся. Свай­го ро­ду гу­ль­ня — па­этыч­ная на­зва для ўсіх і спа­сыл­ка для знаў­цаў. «Я імкну­ла­ся зра­біць кан­цэрт раз­на­стай­ным, — ка­жа Тац­ця­на Стар­чан­ка. — Ка­лі ўжо ра­біць мо­на­ кан­цэрт кам­па­зі­та­ра, то ці­ка­ва па­ка­заць роз­ныя гра­ні твор­час­ці. У наш час су­тык­нуц­ца з ка­мер­най му­зы­кай са­ма­га вы­со­ка­га кла­са, а ме­на­ві­та та­кой з’яў­ля­ецца му­зы­ка Ле­ані­да Дзя­сят­ні­ка­ва, — рэд­ касць. На мой по­гляд, гэ­та аб­са­лют­на інтэ­лек­ту­ аль­ны кан­цэрт, і раз­ам з тым та­кая ка­мер­ная му­ зы­ка мо­жа быць зра­зу­ме­лай ча­ла­ве­ку не ве­ль­мі да­свед­ча­на­му. Мы па­ча­лі вы­кон­ваць тво­ры гэ­та­га кам­па­зі­та­ра да­во­лі да­ўно, га­доў 10 та­му, і пер­ шым на­шым дос­ве­дам зра­біў­ся квін­тэт “Эскі­зы да змяр­кан­ня”. Праз не­йкі час з пі­яніс­ткай Да­шай Ма­роз мы гра­лі “У на­прам­ку ле­бе­дзя”, з Ка­ця­ры­най Архі­ па­вай — вы­дат­ную п’е­су для скрып­кі “Як ста­ры кат­рын­шчык”. І кож­ны раз пры су­дак­ра­нан­ні ад­чу­ва­ецца ве­лі­зар­ны маш­таб кам­па­зі­та­ра, яго не­ве­ра­год­ная глы­бі­ня, фі­ла­са­фіч­насць, вос­т­ ры роз­ум і на дзі­ва тон­кі гу­мар. Бо на­ват ка­лі Дзя­сят­ні­каў пі­ша кі­на­му­зы­ку — гэ­та не про­ста кі­на­му­зы­ка.

29

На гэ­ты раз пун­ктам ад­лі­ку для мя­не стаў цыкл “Ка­хан­не і жыц­цё па­эта”. Я за­пра­сі­ла ма­ла­до­ га са­ліс­та на­шай опе­ры Та­ра­са Пры­сяж­ню­ка. Для яго гэ­та не пер­шы во­пыт вы­ка­нан­ня цык­ла, больш за тое — ён пра­ца­ваў над ім не­пас­рэд­на са ства­ра­ль­ні­кам, а так­са­ма з Аляк­се­ем Га­ры­бо­ лем, шмат­га­до­вым па­плеч­ні­кам і вы­ка­наў­цам му­зы­кі кам­па­зі­та­ра (ме­на­ві­та ў вы­ка­нан­ні Та­ра­са гэ­ты твор гу­чаў на аўтар­скім ве­ча­ры Ле­ані­да Дзя­сят­ні­ка­ва ў го­нар уру­чэн­ня та­му Пла­то­наў­ скай прэ­міі ў чэр­ве­ні 2021 го­да). І тое, што Та­рас па­тра­піў у гэ­тую ўні­ка­ль­ную твор­чую пра­сто­ру, надзвы­чай важ­на. У гэ­тым спе­ва­ку мя­не ра­дуе яго шчы­расць, у яго ве­ль­мі доб­рая ду­ша. Сам цыкл вы­ключ­на ці­ка­вы. На па­вер­хні, ужо ў на­зве — алю­зія на шу­ма­наў­скія ва­ка­ль­ныя цык­лы “Ка­хан­не па­эта”, а так­са­ма “Ка­хан­не і жыц­цё жан­чы­ны”. Але ў му­зы­цы ўлас­на шу­ма­наў­скіх аса­цы­яцый не так і шмат, я б ска­за­ла, што то­ль­кі адзін ну­мар мае не­йкія ры­сы ра­ман­тыч­на­га шу­ма­наў­ска­га ду­ху. У астат­нім жа ён цал­кам са­ ма­быт­ны, ад­нак пры гэ­тым вы­клі­кае са­мыя раз­ на­стай­ныя аса­цы­яцыі. Асаб­лі­ва моц­на для мя­не тут ад­чу­ва­ль­ная су­вязь з му­зы­кай Шас­та­ко­ві­ча, у пры­ват­нас­ці з яго цык­лам “З яўрэй­скай на­род­ най па­эзіі”: гэ­тае га­рот­нае “Ой-ой-ой-ой-ёй-ой” Дзя­сят­ні­ка­ва ад­ра­зу ж ад­сы­лае да фі­на­ль­на­га ну­ма­ра цык­ла Шас­та­ко­ві­ча». У зга­да­най ра­ней раз­мо­ве з Ула­дзі­мі­рам Чы­ на­евым Ле­анід Дзя­сят­ні­каў дзя­ліў­ся, што цыкл «Ка­хан­не і жыц­цё па­эта», ство­ра­ны ў 1989 го­дзе, «быў за­ду­ма­ны як тон­кая штуч­ка, дзе ня­ма ні­вод­най цы­та­ты, а ка­лі якія-не­будзь алю­зіі і сус­тра­ка­юцца, яны ўзя­ты з да­во­лі смец­це­ва­га рам­плі­саж­на­га ма­тэ­ры­ялу — ска­жам, з інта­на­цый не­ка­то­рых па­пу­ляр­ных пе­рад­ач» (На­пэў­на, кож­ ны слу­хач у за­ле ўсміх­нуў­ся, па­чуў­шы ў кан­цы ад­ной з пе­сень «той са­мы» ка­данс з ка­лы­хан­кі ў пе­рад­ачы «Спо­кой­ной но­чи, ма­лы­ши».) Але зноў па­ра­докс — «тон­кая штуч­ка» Дзя­сят­ні­ка­ва гу­чыць не як вы­тан­ча­ная пус­ця­ко­ві­на. Гэ­та глы­бо­ка тра­гіч­ны твор. Му­зы­ка цык­ла вы­кры­вае экзіс­тэн­ цы­яль­ны жах, які то­іцца за аб­сур­дам, гра­тэс­кам і чор­ным гу­ма­рам аб­эры­утаў. «Не­йкая аб­са­лют­ насць адзі­но­ты», — так вы­зна­чы­ла эма­цый­ны фон тво­ра рас­ійская му­зы­каз­наў­ца Іры­на Ра­дзі­во­на­ ва. І гэ­тая адзі­но­та ця­пер успры­ма­ецца, маг­чы­ма, як што­сь­ці на­ват бо­льш пра­ніз­лі­ва па­ўся­дзён­нае, чым трыц­цаць га­доў та­му, ка­лі твор быў на­пі­са­ны. «Уз­яўшы ў пра­гра­му гэ­ты цыкл, — ка­жа Тац­ця­на Стар­чан­ка, — я вы­ра­шы­ла па­йсці ад яго ў па­ляр­на су­пра­ць­лег­лы бок і вы­ка­наць “Вод­гу­кі тэ­атра” (1985)». У на­зве — зноў Шу­ман з яго ад­на­ймен­ най п’е­сай, якая асаб­лі­ва бліз­кая кож­на­му, хто не па чут­ках зна­ёмы з фар­тэ­пі­янным пед­ага­гіч­ным рэ­пер­ту­арам. Як адзна­чы­ла пі­яніс­тка пе­рад вы­ ступ­лен­нем, дзя­сят­ні­каў­скі цыкл пры пер­шым по­ гля­дзе на но­ты ро­біць ура­жан­не ве­ль­мі про­стай для вы­ка­нан­ня му­зы­кі. Ад­нак гэ­тыя «вод­гу­кі тэ­ атра», якія ўзнік­лі на­шмат па­зней па­сля Шу­ма­на, як і «Мас­кі», што ад­кры­ва­юць і за­кры­ва­юць сю­іту для пад­рых­та­ва­на­га слу­ха­ча, — гэ­та «Мас­кі» па­ сакавік, 2022

30

Рэ­ц эн­з ія

сля Дэ­бю­сі і Пра­ко­ф’е­ва. Акра­мя та­го, «Вод­гу­кі тэ­ атра» Дзя­сят­ні­ка­ва сап­раў­ды — па па­хо­джан­ні і пры­зна­чэн­ні — з’яў­ля­юцца вод­гу­ка­мі тэ­атра. Гэ­тая фар­тэ­пі­янная сю­іта бы­ла скла­дзе­ная кам­па­зі­та­ рам з яго пры­клад­ной му­зы­кі, пры­зна­ча­най для су­пра­ва­джэн­ня тэ­атра­ль­ных спек­так­ляў. У вы­ні­ку ад­быў­ся са­ма­стой­ны твор, надзвы­чай на­сы­ча­ны воб­раз­на і вы­ключ­на прад­ума­ны кам­па­зі­цый­на. Пі­яніс­тка звяр­тае асаб­лі­вую ўва­гу на эма­цый­ны, па­чуц­цё­вы склад­нік тво­ра: «У гэ­тым цык­ле ёсць на­сто­ль­кі пра­нік­лі­выя мо­ман­ты, што да­во­дзяць мя­не да ўзру­шэн­ня. Тут па­тра­бу­ецца та­кая пяш­чо­та ра­яль­на­га гу­ку, якую рэ­дка сус­трэ­неш. На­прык­лад, ну­мар “З жыц­ця Каш­чэя” — зу­сім не­ча­ка­на лі­рыч­ны. Якая тон­кая, пяш­чот­ная і ра­ні­мая ду­ша аказ­ва­ецца ў Каш­чэя! Рап­там раз­у­ ме­еш, што Каш­чэй — гэ­так­са­ма ча­ла­век». Пры­сут­ні­чаў у пра­гра­ме і яшчэ адзін «тэ­атра­ ль­ны» твор Дзя­сят­ні­ка­ва — ва­льс «У го­нар Ды­кен­са». Пер­ша­па­чат­ко­ва ён быў скла­дзе­ны для сім­фа­ніч­на­га аркес­тра на ма­тэ­ры­яле му­зы­кі да спек­так­ля «Цвыр­кун на печ­цы» ле­нін­град­ска­ га ТЮ­Га, а па­сля пе­ра­пра­ца­ва­ны ў фар­тэ­пі­янную вер­сію. Твор­часць Дзя­сят­ні­ка­ва вя­до­мая шмат ка­му дзя­ ку­ючы яго пра­цы з tango nuevo Аста­ра П’яцо­лы: «Я аб­авя­за­ны гэ­тым скры­па­чу Гі­до­ну Крэ­ме­ру, які ўзяў на ся­бе ку­ль­тур­трэ­гер­скую мі­сію па пра­па­ган­да­ван­ні му­зы­кі П’я­цо­лы і ў гэ­тым зда­быў вя­лі­кі по­спех. І я так­са­ма ўдзе­ль­ні­чаў у гэ­тым пра­цэ­се ў якас­ці аран­жы­роў­шчы­ка, рэ­дак­та­ра, пе­ра­раб­ля­ль­ні­ка і атрым­лі­ваў вя­лі­кае за­да­ва­ ль­нен­не ад гэ­тай пра­цы». «П’яцо­лаў­скі Дзя­сят­ні­ каў», аб­ра­ны «Му­зыч­най гас­цёў­няй» для кан­цэр­ та, — гэ­та дзве тран­скрып­цыі тан­га «Hommage a Astor Piazzolla» (1995). На­огул для рас­ійска­га кам­па­зі­та­ра, бяс­спрэч­ная інды­ві­ду­аль­насць яко­га па­ля­гае ў ад­сут­нас­ці інды­ві­ду­аль­ных вы­то­каў, ад­мо­ве ад інвен­тар­ства, а сут­насць по­чыр­ку — у арга­ніч­ным спа­лу­чэн­ні мік­рап­рык­мет са­мых раз­на­стай­ных сты­ляў, сам жанр ама­жу ста­но­віц­ца як бы ад­ным з край­ніх вы­яўлен­няў твор­ча­га ме­ «Мастацтва» № 3 (469)

та­ду: пра­ца­пе­рай­ман­не як да­ні­на па­ва­гі інша­му май­стру. Цыкл, як вя­до­ма, быў на­пі­са­ны па про­сь­бе Гі­до­на Крэ­ме­ра, про­ста ка­жу­чы, «да­па­маг­чы з бі­са­ мі», то-бок ства­рыць не­ка­ль­кі лёг­кіх тво­раў для вы­ка­нан­ня ў за­вяр­шэн­ні пра­гра­мы. І Дзя­сят­ні­каў зноў па­сту­піў не­тры­ві­яль­на — ён пе­ра­ства­рыў ле­ген­дар­ныя «рус­кія тан­га» Яфі­ма Роз­енфе­ль­да («Сердце мое») і Ежы Пе­цяр­сбур­ска­га («Утом­ лен­ное солнце») так, як іх мог на­пі­саць Астар П’яцо­ла. І та­кім вы­тан­ча­ным чы­нам ува­со­біў сам воб­раз му­зы­кі тан­га, якім ён пад­аец­ца но­сь­бі­ту той жа ку­ль­ту­ры, што і кам­па­зі­тар (той кан­гла­ ме­рат ме­ло­дый, рыт­маў, фак­тур, спа­лу­чэн­няў інстру­мен­таў, які ўзні­кае ва ўяў­лен­ні пры са­мім згад­ван­ні жан­ру). За­вяр­шыў­ся кан­цэрт сім­ва­ліч­на — «Эскі­за­мі да змяр­кан­ня», тым тво­рам, з яко­га «Му­зыч­ная гас­цёў­ня» па­чы­на­ла свой шлях да Дзя­сят­ні­ ка­ва. «Эскі­зы да змяр­кан­ня» (1996) — сю­іта з му­зы­кі да стуж­кі «За­хад со­нца» (1990) рэ­жы­сё­ра Аляк­сан­дра Зя­ль­до­ві­ча, гэ­та бы­ла пер­шая пра­ца кам­па­зі­та­ра для кі­но. За­сна­ва­ны на тво­рах Іса­ака Ба­бе­ля, фі­льм рас­па­вя­дае пра жыц­цё ў пе­рад­ рэ­ва­лю­цый­най Ад­эсе. Кож­ны эпі­зод сю­іты мае на­зву, звя­за­ную са змес­там фі­ль­ма і яго ма­ты­ва­ мі: па­ко­ль­кі асоб­ныя фраг­мен­ты кар­ці­ны ма­юць вы­раз­ныя біб­лей­скія алю­зіі, гэ­та зна­хо­дзіць ад­люс­тра­ван­не ў му­зы­цы і на­звах не­ка­то­рых эпі­зо­даў («Смерць Аве­са­ло­ма», «Доч­кі Ло­та»). Му­зыч­ная сты­ліс­ты­ка тво­ра грун­ту­ецца на мік­сце тан­га і клез­мер­скай му­зы­кі, у хіт­рас­пля­цен­нях якіх пе­ры­ядыч­на ўспых­ва­юць рэ­мі­ніс­цэн­цыі са­мых роз­ных уз­ораў еўра­пей­скай мас­тац­кай ку­ль­ту­ры ад Рах­ма­ні­на­ва да Пяр­та: на­прык­лад, «Смерць у Ве­не­цыі» (дру­гая час­тка «Эскі­заў да змяр­кан­ня») па­чы­на­ецца з тан­га на тэ­му Adagietto з Пя­тай сім­фо­ніі Ма­ле­ра. Вя­до­ма, да­ свед­ча­ны ча­ла­век, усміх­нуў­шы­ся, зра­зу­мее, што та­кой на­звай яму на­гад­ва­юць пра фі­льм Віс­кон­ці. А ад­туль цэ­лы лан­цуг воб­ра­заў — смерць, пры­ га­жосць і яе не­да­сяж­насць, за­вя­дан­не, дэ­ка­данс.

Пра тое ж ка­жа і інстру­мен­тоў­ка: ка­лі тан­га гра­ ецца на кла­ве­сі­не, не­адклад­на ад­сы­лае нас да Шніт­ке і яго­на­га тан­га з Пер­ша­га Concerto Grosso, у ары­гі­на­ле на­пі­са­на­га да фі­ль­ма «Аго­нія», у якім падзеі раз­гор­тва­юцца пры­клад­на ў той жа час, што і падзеі «За­ха­ду со­нца». У му­зы­цы ўсё гэ­та мо­жа ад­бы­вац­ца за не­ка­ль­кі се­кунд. Але гэ­та то­ль­кі вер­хні пласт. Пад ім зна­хо­дзіц­ ца тое, што іро­нія за­клі­ка­на ха­ваць, а ме­на­ві­та сап­раў­дныя эмо­цыі, сап­раў­дную пры­га­жосць. Ча­сам зда­ра­ецца, што вер­хні пласт ад­кі­да­ецца і кам­па­зі­тар раз­маў­ляе з та­бой не­пас­рэд­на. Па­сля ўсіх алю­зій, цы­тат і смеш­ных на­зваў над­ыхо­ дзіць фі­нал з не­муд­ра­ге­ліс­тай на­звай «Ка­хан­не», на­поў­не­ны аб­са­лют­на чыс­тай, пра­ніз­лі­вай пры­га­ жос­цю, так бы мо­віць, му­зы­кай ад пер­шай асо­бы. І то­ль­кі по­тым (мо­жа быць, на­ват праз не­ка­ль­кі га­доў) раз­уме­еш, што гэ­та алю­зія на твор Fratres (Бра­ты) Арва Пяр­та. Як ка­жа Ра­ман Мінц, адзін з па­ста­янных вы­ка­наў­цаў му­зы­кі кам­па­зі­та­ра, «у рэ­ча­існас­ці ўсё не так, як на са­мой спра­ве». Та­кім па­ўстаў за­па­вет­ны край Ле­ані­да Дзя­сят­ ні­ка­ва пе­рад бе­ла­рус­кім слу­ха­чом. І вя­до­ма, са­праў­дная ван­дроў­ка та­емнай кра­інай не­ маг­чы­мая без да­свед­ча­ных пра­вад­ні­коў. Трэ­ба адзна­чыць, што Тац­ця­не Стар­чан­ка, мас­тац­кай кі­раў­ні­цы і аўтар­цы ўсіх пра­ектаў «Му­зыч­най гас­цёў­ні», за­ўсё­ды ўда­ецца саб­раць свой dream team з най­леп­шых бе­ла­рус­кіх му­зы­кан­таў. Стал­ ке­ра­мі ў гэ­ты ве­чар ста­лі са­ма Тац­ця­на (фар­тэ­пі­ яна, ка­мен­та­ры), Та­рас Пры­сяж­нюк (тэ­нар), Ка­ця­ ры­на Архі­па­ва (скрып­ка), Андрэй Сі­ва­коў (ба­ян), Яўген Ві­да­наў (флей­та), Вік­тар Пу­зы­ня (клар­нет) і Вік­тар Аль­шэў­скі (кан­тра­бас).

Музыка / Аса­б іс­т ы ка­б і­н ет Дзміт­р ыя Пад­б я­р эз­с ка­г а

Жэг­н ай, Збы­ша к...

З

біг­неў На­мыс­лоў­скі ў ма­ім жыц­ці быў ад­ным з пер­шых му­зы­кан­таў, дзя­ку­ючы якім я да­лу­чыў­ся да джа­зу і на­заў­сё­ды па­лю­біў яго. За­пі­са­ ныя ім ві­ні­ла­выя плыт­кі так­са­ма ў лі­ку пер­шых па­тра­пі­лі ў маю фа­на­тэ­ку. Але та­ды, у па­чат­ку 1970-х, я і пад­умаць не мог, што ка­лі-не­будзь мне да­вя­дзец­ца стаць по­бач з ім на ад­ной сцэ­не, прад­ стаў­ля­ючы ле­ген­дар­на­га му­зы­ку мін­скай пуб­лі­цы. Ды яшчэ ў які дзень! Улас­ нае 60-год­дзе ён свят­ка­ваў якраз у Мін­ску ў за­ле му­зыч­на­га тэ­атра. І яго­ны вы­хад на сцэ­ну пуб­лі­ка на маю про­сь­бу сус­трэ­ла спе­ва­мі «Сто лят». Ён за­ха­піў­ся му­зы­кай у дзя­цін­стве. Ву­чыў­ся па кла­сах фар­тэ­пі­яна і ві­ялан­чэ­лі, па­зней са­ма­стой­на ава­ло­даў трам­бо­нам, па­сля яко­га пе­ра­йшоў на сак­са­фон. Шлях у джа­зе па­чы­наў з вы­ка­нан­ня тра­ды­цый­на­га рэ­пер­ту­ару, ды з ця­гам га­ доў па­чаў пі­саць улас­ную му­зы­ку ды сме­ла экс­пе­ры­мен­та­ваць. Яшчэ ў 1958 го­дзе як трам­ба­ніст у скла­дзе бэн­да Hot Club Melomani ён па­ўдзе­ль­ні­чаў у зна­ка­вым кан­цэр­це — дэ­бю­це поль­скіх джаз­мэ­наў на сцэ­не На­цы­яна­ль­най фі­лар­мо­ніі ў Вар­ша­ве. Год 1962-гі — і чар­го­вая падзея: тур па ЗША ў скла­дзе ка­лек­ты­ву Анджэя Тшас­коў­ска­га (пер­шы ві­зіт поль­ска­га джа­зу ў тую кра­іну) і на­ват вы­ступ на зна­ка­мі­тым фес­ты­ва­лі ў Нью­пар­це. Да­рэ­чы, яго­ная плыт­ка «Lola» (1964) ста­ла пер­шым аль­бо­мам поль­ска­га джа­зу, якая па­ба­чы­ла свет па-за меж­амі яго ра­дзі­мы. Ня­прос­та пе­ра­лі­чыць усіх тых му­зы­кан­таў, з кім ён вы­сту­паў. Да­стат­ко­ва, ві­даць, зга­даць Чэс­ла­ва Не­мэ­на, каб атры­маць уяў­лен­ не пра шы­ры­ню яго твор­чых інта­рэ­саў. На­мыс­лоў­скі пра­йшоў шлях ад тра­ды­ цый­на­га джа­зу да сме­лых экс­пе­ры­мен­таў, што най­мац­ней пры­сут­ні­ча­юць у та­кіх пра­гра­мах, як «Winobranie» і «Kujaviak Goes Funky». А яшчэ ж бы­лі та­кія аль­бо­мы, як «Mozart in Jazz», «Mozart Goes Jazz», «Jazz & Folk — Namyslowski Quartet & Górale», «Namyslowski Quartet & Zakopane Highlanders Band». Трой­чы лаў­рэ­ат на­цы­яна­ль­най му­зыч­най прэ­міі «Фры­дэ­рык», ён на­заў­сё­ды ўпі­саў сваё імя ў гіс­то­рыю як поль­ска­га, так і сус­вет­на­га джа­зу. Ці­ка­ва, што і яго сын Яцэк па­йшоў ба­ць­ка­вым шля­хам і сён­ня ўва­хо­дзіць у лік леп­шых джа­за­вых трам­ба­ніс­таў Поль­шчы. А ў мя­не на па­мяць аб Збыш­ку за­ста­лі­ся яго аль­бо­мы з аўтог­ра­фа­мі... Ча­ра­д зей­н ы го­ла с

С

лу­ха­ючы ў свой час та­кія ра­дыё­пе­ра­да­чы, як «Му­зы­ка­ль­ный гло­бус», «За­пи­ши­те на ва­ши маг­ни­то­фо­ны», «На всех ши­ро­тах», я і ўя­віць не мог, што не­ка­лі па­зна­ёмлю­ся з іх вя­ду­чым Вік­та­рам Та­тар­скім — ула­

31

да­ль­ні­кам не­за­быў­на­га го­ла­су, ча­ ла­ве­кам не­ве­ра­год­на ад­ука­ва­ным, інтэ­лі­ген­тным і шля­хет­ным. Ад­бы­ло­ся гэ­та ў Ві­цеб­ску на ад­ным з пер­шых «Сла­вян­скіх ба­за­раў», дзе ця­гам мно­ гіх га­доў Вік­тар пра­во­дзіў цыкл прэскан­фе­рэн­цый «Зор­ны час». Пры­знац­ ца, я на­вед­ваў іх не сто­ль­кі дзе­ля та­го, каб па­ба­чыць тых зо­рак, ко­ль­кі па­чуць Вік­та­ра, а па­зней і па­гу­та­рыць з ім. А вы­пус­кні­ку тэ­атра­ль­най ву­чэ­ль­ні імя Шчэп­кі­на (на­стаў­ні­кі — Ігар Іль­інскі і Мі­ха­іл Ца­роў) бы­ло што рас­па­вес­ці. Яго го­лас упер­шы­ню пра­гу­чаў у ра­дыё­ эфі­ры ў 1967-м, пры­чым ён быў вя­ду­чым і ад­на­ча­со­ва аўта­рам пра­гра­мы «Встре­ча с пес­ней», якая ў лю­тым гэ­та­га го­да на­ліч­ва­ла бо­льш за 1400 эфі­ раў. А яшчэ ён ця­гам ся­мі га­доў вёў тэ­ле­праг­ра­му «Ис­то­рия од­но­го ше­дев­ра», у якой рас­па­вя­даў пра збо­ры мас­тац­кіх му­зе­яў. Вік­тар вы­сту­паў і як чы­та­ль­ нік тво­раў лі­та­ра­ту­ры і на­ват агуч­ваў кі­на­фі­ль­мы, ся­род якіх бы­лі «Во­сем з па­ло­вай» і «Амар­корд» Фе­ліні, «Ка­барэ» Бо­ба Фо­са. Не дзі­ва і тое, што ся­род атры­ма­ных Вік­та­рам зван­няў ды ўзна­га­род бы­ло лаў­рэ­ацтва рас­ійскай прэ­ міі «За­ла­ты мік­ра­фон» у на­мі­на­цыі «Ле­ген­да». Ён і сап­раў­ды быў ле­ген­дай. А ў Ві­цеб­ску ён з не­йкай скру­хай ад­ной­чы пры­ знаў­ся мне, што спы­няе су­пра­цоў­ніц­тва са «Сла­вян­скім ба­за­рам». Пры­чы­ на па­ля­га­ла на тым, што ся­род удзе­ль­ні­каў тых зор­ных га­дзін, па вя­лі­кім ра­хун­ку, сап­раў­дных зо­рак якраз і бы­ло зу­сім не­ба­га­та. А та­му гу­тар­кі са штуч­на за­па­ле­ны­мі «свя­ці­ла­мі» яму не пры­но­сі­лі ўжо ні­яка­га твор­ча­га за­ да­ва­ль­нен­ня. Ле­ген­дар­ны го­лас за­моўк 27 лю­та­га гэ­та­га го­да... Юбі­л ей кла­с іч­н а­га ал ь­б о­м а

25

са­ка­ві­ка 1972 го­да ў про­да­жы з’явіў­ ся шос­ты па лі­ку сту­дый­ны аль­бом бры­тан­скай гру­пы Deep Purple пад на­звай «Machine Head». Мно­гія ама­та­ры рок-му­ зы­кі пе­ра­кла­да­лі на­зву да­слоў­на — «Га­ла­ва ма­шы­ны», але ж, як ака­за­ла­ся, гэ­ты вы­раз на слэн­гу гі­та­рыс­таў азна­чаў га­лоў­ку гры­фа, мес­ца, дзе ма­цу­юцца кал­кі для струн. Аль­бом за­піс­ваў­ся ў швей­цар­скім Ман­тро, па­зней зра­біў надзвы­чай­ны ўплыў на ўсё раз­віц­цё цяж­ка­га ро­ку і даў гіс­то­рыі пры­нам­сі дзве пес­ні, якія за­ ліч­ва­юцца да знач­ных да­сяг­нен­няў гіс­то­рыі рок-му­зы­кі ўсіх ча­соў. Гэ­та як «Highway Star», што ад­кры­вае аль­бом, так і сла­ву­тая «Smoke on the Water», якая зра­бі­ла­ся на­сто­ль­кі па­пу­ляр­най дзя­ку­ючы най­перш вы­раз­на­му ры­фу бас-гі­та­ры, што ў шмат­лі­кіх му­зыч­ных кра­мах у Еўро­пе і Аме­ры­цы для гі­та­ рыс­таў ві­се­лі аб­вес­ткі, якія пад­час вы­пра­ба­ван­ня інстру­мен­таў за­ба­ра­ня­лі (!) вы­ка­нан­не гэ­тай ме­ло­дыі.

«Machine Head» уба­чыў свет ад­на­ча­со­ва ў пя­ці кра­інах, а кры­ху па­зней у Вя­лі­каб­ры­та­ніі быў вы­да­дзе­ны і квад­ра­фа­ніч­ны ва­ры­янт за­пі­су. Тое, што аль­бом за­піс­ваў­ся ў бу­дын­ку ка­зі­но ў Швей­ца­рыі, якое ў зі­мо­вы час не пра­ ца­ва­ла, тлу­ма­чы­ла­ся вя­лі­кі­мі пад­атка­мі на ра­дзі­ме му­зы­кан­таў. Па­ста­яннай сту­дыі гу­ка­за­пі­су там не бы­ло, та­му ўдзе­ль­ні­кі ка­лек­ты­ву за­бра­ні­ра­ва­лі пе­ ра­соў­ную Rolling Stones Mobile Studio, што на­ле­жа­ла ад­на­ймен­на­му ка­лек­ ты­ву. Ды пла­ны да­вя­ло­ся мя­няць: пад­час вы­сту­пу ў ка­зі­но Фрэн­ка За­пы адзін з яго пры­хі­ль­ні­каў вы­па­ліў з ра­кет­ні­цы, у вы­ні­ку ча­го ўсчаў­ся па­жар і ка­зі­но зга­рэ­ла. Аль­бом за­піс­ваў­ся ў гас­ці­ні­цы Hotel des Alpes-Grand Hotel на ўскра­ іне го­ра­да. Най­бо­льш ка­мер­цый­ная ў гіс­то­рыі Deep Purple плыт­ка пра­тры­ма­ла­ся ў то­пе Вя­лі­каб­ры­та­ніі ця­гам 20 тыд­няў, у то­пе ча­со­пі­са Billboard у спі­се 200 леп­шых пры­сут­ні­ча­ла 118 тыд­няў. І, зра­зу­ме­ла, я за­пі­саў яе на ўлас­ны маг­ні­та­фон не­ўза­ба­ве па­сля та­го, як гэ­тыя ві­ні­лы з’яві­лі­ся ў Мін­ску. Час ад ча­су з за­да­ва­ль­нен­нем слу­хаю і ця­пер.

1. Збіг­неў На­мыс­лоў­скі на кан­цэр­це ў Мін­ску. Фо­та Аляк­сан­дра Дзміт­ры­ева.

2. Вік­тар Та­тар­скі. Фо­та аўта­ра.

3. Фо­та вок­лад­кі progarchives.com. сакавік, 2022

32

Ха эазг ія р а ф і я / У гр ы ­м ё р ­ц ы Рэ­црэн­

1. Ігар Мацкевіч.

2. З Таццянай Уласень у персідскім танцы. «Шчаўкунок».

3. З Надзеяй Філіпавай у балеце «Любоў і смерць».

4. З Таццянай Уласень у балеце «Рамэа і Джульета».

5. У іспанскім танцы. «Лебядзінае возера». Фота Міхаіла Несцерава і Паўла Сушчонка.

Ігар Мац­ке­віч. Спро­ба да­сяг­нуць ідэ­алу Але­на Ба­ла­ба­но­віч

У на­ступ­ным се­зо­не споў­ніц­ца 15 га­доў, як ён пры­йшоў у Вя­лі­кі тэ­атр Бе­ла­ ру­сі. «Быць вя­ду­чым май­страм — не маё», — ка­жа ён, але і ся­род са­ліс­таў мож­на імкнуц­ца быць най­леп­шым. І ён пра­цуе, слу­жыць сцэ­не сум­лен­на і шчы­ра, не ро­бя­чы для ся­бе ні­якіх сас­ту­пак. І гля­дач гэ­та ад­чу­вае — лю­ біць артыс­та ў яркіх і ха­рак­тар­ных ро­лях. Пра ма­ры ма­ту­лі, «ка­лі­дор­нае» вы­ха­ван­не, пра ры­бак і та­нец на раз­рыў аор­ты мы раз­маў­ля­ем з са­ліс­там ба­ле­та Іга­рам Мац­ке­ві­чам. «Мастацтва» № 3 (469)

— З шас­ці га­доў я быў па­глыб­ле­ны ў свет тан­ца — ме­на­ві­та з гэ­та­га ўзрос­ту за­ймаў­ся спар­тыў­ны­мі ба­ль­ны­мі тан­ца­мі. Па­чы­наў у бе­ ла­рус­кім клу­бе «Ма­ра». Ка­лі з ся­м’ёй пе­ра­еха­лі ў Мас­кву — ха­дзіў на тан­цы там. Па­сля вяр­тан­ня ў Мінск тра­піў у гур­ток кла­січ­на­га тан­ца пры Па­ла­цы мо­ла­дзі. Хоць та­ды і не зда­гад­ваў­ся, што та­кое ба­лет і з чым яго ядуць. Пра­йшоў год — і мой пед­агог па­ра­іў пра­йсці кас­тынг на па­ступ­лен­не ў ста­ліч­ны ха­рэ­агра­фіч­ны ка­ледж. Ці­ка­ва, то­ль­кі ка­лі пры­йшлі з ма­ці на ўступ­ныя экза­ме­ны, да­ве­да­лі­ся, што бу­дуць тры вы­пра­ба­ ван­ні, ад­но з якіх — вы­ка­наць за­га­дзя пад­рых­ та­ва­ны тан­ца­ва­ль­ны ну­мар пад му­зы­ку. Але я не раз­гу­біў­ся, па­пра­сіў кан­цэр­тмай­стра сыг­раць мне поль­ку — і не­шта зым­пра­ві­за­ваў. Мой «ха­ рэ­агра­фіч­ны эцюд» цал­кам за­да­во­ліў пры­ёмную

Харэаграфія / У гры Рэ­­мц эн­ ё р­зція ы

ка­мі­сію. Так я па­чаў сваё ўжо пра­фе­сій­нае на­ву­ чан­не. Ма­ту­ля бы­ла шчас­лі­вая. Усё ж гэ­та бы­ла яе ма­ра — тан­ца­ваць, якую яна ўва­со­бі­ла ў нас, сва­іх дзе­цях. (Ма­лод­шы брат Іга­ра Эду­ард пра­цуе ў Дзяр­жаў­ным ансам­блі Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь. — А.Б.)

— Ка­жу дзя­куй усім сва­ім пед­аго­гам ка­ле­джа, бо на сён­ня я тое, што я ёсць, ме­на­ві­та праз іх. Са­мы пер­шы мой на­стаў­нік — На­тал­ля Ка­то­мі­на, по­тым доў­гі час нас вёў не­сум­нен­на та­ле­на­ві­ты пед­агог Уран Азі­маў, а за­кан­чваў я сваё на­ву­ чан­не з цу­доў­ным тан­цоў­шчы­кам і вы­дат­ным ча­ла­ве­кам Аляк­сан­драм Фур­ма­нам (за­слу­жа­ ны артыст Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь, у мі­ну­лым са­ліст ба­ле­та Вя­лі­ка­га. — А.Б.). Ця­пер, ка­лі я па­сту­піў у Ака­дэ­мію му­зы­кі і спра­бую атры­маць вы­шэй­шую ад­ука­цыю як ба­лет­май­стар, пры­хо­

джу на ўро­кі кла­січ­на­га тан­ца ў за­лы род­на­га ха­рэ­агра­фіч­на­га ка­ле­джа. І за­ўсё­ды ўсмі­ха­юся: пра­йшло 23 га­ды — а ні­чо­га не па­мя­ня­ла­ся. Устаю да ба­лет­на­га стан­ка — і мя­не пры­му­ша­юць вы­ва­роч­ваць но­гі. Раз­ам з уз­ру­ша­ль­най Во­ль­гай Ла­по (у 1970—1980-я вя­ду­чая ба­ле­ры­на Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­сі. — А.Б.) успа­мі­на­ем асно­вы кла­січ­на­га тан­ца ў по­ўным аб’­ёме, каб су­аднес­ці з ме­то­ды­кай вы­кла­дан­ня, не­як ад­апта­ ваць і па­спра­ба­ваць пе­ра­нес­ці на на­шых бу­ду­ чых вуч­няў. Бо тое, што ве­дае на­ша це­ла, — гэ­та ад­но, а пра­ві­ль­на на­ву­чыць ка­го­сь­ці, каб яго це­ла раз­уме­ла, як ру­хац­ца і ру­хац­ца пра­ві­ль­на, гэ­та зу­сім іншае... Ве­ль­мі хо­чац­ца пра­ца­ваць з це­лам, з му­зы­кай, спа­дзя­юся, у мя­не атры­ма­ецца.

— Ка­лі ў мя­не пы­та­юцца, якая ў ця­бе ад­ука­цыя, я час­ця­ком ад­каз­ваю: «Ка­лі­дор­ная». Па­вер­це,

33

на­ву­чан­не ў ха­рэ­агра­фіч­ным ка­ле­джы пры­му­ша­ ла не то­ль­кі пра­ца­ваць над фі­зіч­най пад­рых­тоў­ кай, але так­са­ма на­строй­ва­ла ця­бе псі­ха­ла­гіч­на. Маг­чы­ма, пед­агог ба­чыў ува мне не­йкія та­лен­ты тан­цоў­шчы­ка, якія я не мог ці не ха­цеў рэ­алі­за­ ваць на ўро­ках, та­му ме­на­ві­та час­цей за іншых хлоп­чы­каў аказ­ваў­ся... на ка­лі­до­ры. Так, мя­не про­ста вы­га­ня­лі з кла­са. Я па­ві­нен быў там пра­ ста­яць да кан­ца за­нят­ку. А на­ступ­ны раз пры­йсці на ўрок кры­ху ра­ней — каб па­пра­сіць пра­ба­чэн­ ня. Бы­ло ве­ль­мі ці­ка­ва. (Усмі­ха­ецца.)

— Пер­шы ба­лет, які я па­гля­дзеў, быў «Чы­па­ лі­на» Ка­рэ­на Ха­ча­ту­ра­на. І гэ­та бы­ло сап­раў­ды ўзру­шэн­не. Да сён­няш­ня­га ча­су адзін з са­мых лю­бі­мых ма­іх спек­так­ляў, ка­лі дзіў­ным чы­нам спа­лу­ча­юцца му­зы­ка і ха­рэ­агра­фія. Про­ста ге­ні­яль­ная рэч. На жаль, у рэ­пер­ту­ары Вя­лі­ка­га сакавік, 2022

34

Рэ­ц эн­з ія 39 со­ль­ных парт­ый пры не­абход­ных ва­сь­мі (усмі­ха­ецца). Пер­шы час па­сля вы­ка­нан­ня сва­іх ро­ляў на апла­дыс­мен­тах ад­чу­ваў ся­бе ня­ёмка і ня­ўту­ль­на. Але ў рэ­шце рэшт пры­няў ся­бе — і ця­ пер за­ўсё­ды бяз­мер­на ўдзяч­ны гле­да­чам, што яны пе­рад­аюць час­тку свай­го эма­цый­на­га ста­ну нам, артыс­там.

— На­ват у кар­дэ­ба­ле­це я за­ўсё­ды тан­ца­ваў з за­да­ва­ль­нен­нем. Адзін з лю­бі­мых ма­іх спек­так­ ляў — «Мар­ная за­сця­ро­га», у якім вы­хо­дзіў раз­ам з Люд­мі­лай Хіт­ро­вай (за­слу­жа­ная артыс­тка Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь. — А.Б.). Ду­маю, мы бы­лі ад­ной з са­мых яркіх пар — са сва­ім на­стро­ем і ха­рыз­май. (Усмі­ха­ецца.) І на сён­ня ёсць парт­ыі, якія, мне пад­аец­ца, вы­кон­ваю не про­ста доб­ра, але смач­на. Ня­хай не­вя­лі­кія, але гэ­та мае сап­раў­ дныя вік­то­рыі. З за­да­ва­ль­нен­нем тан­цую Пер­ сід­скі та­нец у «Шчаў­кун­ку». Так скла­ла­ся, што мы з Тац­ця­най Ула­сень ста­лі сап­раў­днай ка­ман­дай, шмат ха­рак­тар­ных ро­ляў вы­кон­ва­ем у тан­дэ­ме, ад­чу­ва­ем ад­но ад­на­го і, га­лоў­нае, па­між на­мі ня­ ма спа­бор­ніц­тва, мы пра­цу­ем у па­ры. Вось і Пер­ сід­скі та­нец... Гэ­та ня­спеш­насць, глы­бі­ня, спа­кой, веч­насць... Ча­сам скла­да­на ўтры­маць улас­ную раў­на­ва­гу, а што ка­заць, ка­лі не­абход­на ўла­віць ад­ну раў­на­ва­гу на два­іх, бо ме­на­ві­та на гэ­тым бу­ду­ецца наш «ля­леч­ны» та­нец у «Шчаў­кун­ку».

ён ужо не ідзе, але свой час яга­дзе. Да­рэ­чы, ме­ на­ві­та ў «Чы­па­лі­не» я тан­ца­ваў ад­на­го з ча­ты­рох Агур­коў. І ра­біў гэ­та з за­да­ва­ль­нен­нем.

— То­ль­кі стаў­шы сту­дэн­там 1-га кур­са ка­ле­джа, зра­зу­меў, што ме­на­ві­та ба­лет — мая бу­ду­чая пра­фе­сія. Па­мя­таю, ся­дзеў у за­ле тэ­атра, гля­дзеў спек­такль, і да мя­не пры­йшло ўсве­дам­лен­не, што праз ча­ты­ры га­ды на гэ­тай сцэ­не, маг­чы­ма, бу­ду зна­хо­дзіц­ца і я. Скла­да­на за­быц­ца, як парт­ ыю Ма­шы ў «Шчаў­кун­ку» тан­ца­ва­ла Ка­ця­ры­на Фа­дзе­ева (ця­пер га­лоў­ны ба­лет­май­стар Му­ зыч­на­га тэ­атра Мін­ска, на­род­ная артыс­тка Бе­ла­ру­сі. — А.Б.), я быў про­ста за­ча­ра­ва­ны яе ігрой, вы­тан­ча­нас­цю, лёг­кас­цю, пры­га­жос­цю... Мы з дзя­цін­ства пры­ма­лі ўдзел у спек­так­лях Вя­лі­ка­ га — тан­ца­ва­лі ў ва­ль­се або ў сцэ­не Хлоп­чы­ка-зпа­ль­чы­ка ў «Спя­чай пры­га­жу­ні», пе­ра­апра­на­лі­ся ў арап­чат у опе­ры «Аі­да» або ў ба­ле­це «Кар­сар». Ад­ной­чы, сто­ячы за ку­лі­са­мі, на­зі­раў та­кую кар­ці­ну: ба­ле­ры­на ўся ў сля­зах, пе­ра­вяз­ва­ючы па­ль­цы на на­гах, ка­за­ла: «Бо­льш не ма­гу», — по­ тым надзе­ла пу­анты, усміх­ну­ла­ся і па­ля­це­ла на сцэ­ну. Гэ­тая гіс­то­рыя — ні­бы ад­люс­тра­ван­не на­шай пра­фе­сіі. Да­лё­ка не за­ўсё­ды яна пры­ но­сіць ра­дасць і за­да­ва­ль­нен­не. Мі­на­юць га­ды, «Мастацтва» № 3 (469)

і ма­ла што мя­ня­ецца. Час­ця­ком і я, стрым­лі­ва­ ючы слё­зы, сціс­нуў­шы зу­бы і ўзяў­шы ся­бе ў ру­кі, пра­ца­ваў на сцэ­не — праз боль. Але на на­леж­ным уз­роў­ні. Мне зда­ецца, бо­ль­шас­ці артыс­таў ба­ле­та ўлас­ці­вая ад­на якасць — цяр­пен­не. Ця­пер час­та па­ўта­раю да­чцэ: «Цяр­пі! Мы, Мац­ке­ві­чы, за­ўсё­ды цяр­пе­лі...» (Усмі­ха­ецца.)

— За­ўсё­ды імкну­ся пра­ца­ваць доб­ра­сум­лен­на. Для іншых за­ўжды знай­ду апраў­дан­ні, але для ся­бе — ні­якіх сас­ту­пак! Ве­ль­мі стро­га стаў­лю­ся да ся­бе, кож­най парт­ыі ад­даю вя­лі­кую ко­ль­касць ча­су — не то­ль­кі ў за­ле, але і ў дум­ках. Аб­дум­ваю той ці іншы ва­ры­янт. Увесь час імкну­ся да ідэ­алу, хоць ве­даю, што ён не­да­ся­га­ль­ны. Ка­лі пры­йшоў па­сля ка­ле­джа на ста­жы­роў­ку, вя­до­ма, не губ­ляў надзеі, што за­ста­ну­ся ў тэ­атры. Да кан­ца ста­жы­роў­кі мы з ма­ім та­ва­ры­шам Ге­на­ дзем Жу­коў­скім (ця­пер ён артыст у Лі­тоў­скім тэ­атры опе­ры і ба­ле­та ў Ві­ль­ню­се. — А.Б.) ужо тан­ца­ва­лі ў «Спар­та­ку» і бра­лі ўдзел у іншых спек­так­лях. Праз пяць га­доў я му­сіў бы стаць са­ліс­там ба­ле­та, але так скла­ла­ся, што атры­маў траў­му. Ка­лі вяр­нуў­ся, не­абход­на бы­ло на­бі­раць фор­му, і я яе сап­раў­ды на­браў: да мо­ман­ту, ка­лі ўсё ж та­кі стаў са­ліс­там, у ма­ім рэ­пер­ту­ары бы­ло

— Шчас­це, што існу­юць спек­так­лі, якія пры­му­ ша­юць ця­бе вяр­нуц­ца ў мі­ну­лае, за­ду­мац­ца аб бу­ду­чы­ні і су­час­нас­ці. Пра­цы, якія на­ра­джа­юць у глы­бі­ні ду­шы не­пад­роб­ныя, шчы­рыя эмо­цыі. Па­сля спек­так­ляў Ра­ду Па­клі­та­ру вы­хо­дзіш з за­лы — і ў ця­бе ўнут­ры ўсё ві­руе, та­бе хо­чац­ца пра гэ­та га­ва­рыць, аб­мяр­коў­ваць, вы­каз­ваць свае дум­кі, дзя­ліц­ца па­чуц­ця­мі... На гэ­та і скі­ра­ва­ная твор­часць — пры­му­сіць лю­дзей ад­арвац­ца ад по­бы­ту, ад­крыц­ца, не стра­ціць ся­бе. Ад­на з са­мых лю­бі­мых ра­бот Ба­ры­са Эйфма­на — «Чыр­во­ная Жы­зэль», дзе, зда­ецца, вы­ры­ва­юць тваё сэр­ца з гру­дзей — да дры­жы­каў, да тра­пя­тан­ня і слёз. Та­кое ж ва­р’яц­кае за­хап­лен­не за­ўсё­ды вы­клі­каў спек­такль Ва­лян­ці­на Елі­за­р’е­ва «Страс­ці» («Раг­ не­да»).

— З жон­кай Юлі­яй мя­не па­зна­ёміў тэ­атр. У той час яна пра­ца­ва­ла ў вы­твор­чых май­стэр­нях па па­шы­ве кас­цю­маў, там і ад­бы­ла­ся пер­шая сус­трэ­ ча. Ця­пер яна ма­дэ­ль­ер-кан­струк­тар і мас­так па кас­цю­мах у роз­ных тэ­атрах, у тым лі­ку і тэ­атрах Рас­іі. (У 2013-м Юлія Мац­ке­віч як мас­так па кас­цю­мах пра­ца­ва­ла над спек­так­лем Вя­лі­ка­ га тэ­атра Бе­ла­ру­сі «Ту­ран­дот». — А.Б.) Наш зна­ка­мі­ты па­эт — Ад­ам Міц­ке­віч, а ў на­шай ся­м’і рас­це Ад­ам Мац­ке­віч. (Смя­ецца.) Сы­ну споў­ні­ла­ ся пяць га­доў. Да­чка Ад­элі­на на­ра­дзі­ла­ся ле­тась. Дзе­ці — гэ­та най­вя­лік­шы пад­ару­нак у ма­ім жыц­ці. Яны вы­клі­ка­юць са­мыя чыс­тыя па­чуц­ці з глы­бі­ні ду­шы. Іх шчы­рую лю­боў не­ль­га па­ра­ўнаць ні з чым.

35

Ад­ам ве­ль­мі лю­біць тэ­атр, з трох га­доў час­ця­ ком ба­віць час у та­ты на пра­цы. Пры­хо­дзіць у за­хап­лен­не, па­па­да­ючы ў муж­чын­скі гры­мёр­ны цэх. У спек­так­лях па­куль не вы­хо­дзіў на сцэ­ну. Але мы за­дум­ва­емся пра гэ­та. У Ад­ама ёсць схі­ль­ насць да ба­ле­та: ён мяк­кі, гнут­кі, мыш­цы і звяз­кі ў яго элас­тыч­ныя, але на сён­ня я б ха­цеў, каб ён пад­умаў пра іншы шлях у жыц­ці. Бу­ду ста­рац­ца ра­біць усё маг­чы­мае, каб у яго аб­авяз­ко­ва быў вы­бар, не­йкі аль­тэр­на­тыў­ны ва­ры­янт. Каб у лю­бы мо­мант ён мог зра­біць па­ва­рот — і быць шчас­лі­ вым у чым­сь­ці яшчэ. Бліц-апы­тан­н е Ра­ні­ца па­чы­на­ецца...

— Ка­ва для ся­бе, ка­ка­ва — для сы­на. Кні­га?

— «Ча­ла­век, які смя­ецца» Вік­то­ра Гю­го. Му­зы­ка?

— Ча­сам ве­ль­мі люб­лю ці­шы­ню. З кла­сі­кі на­за­ву Фе­рэн­ца Ліс­та, з су­час­ных на­прам­каў пад­тры­маю GAYAZOV$ BROTHER$. Джаз — па на­строі. Во­дар?

— Са­лод­кі. Лёг­кі і не­на­да­куч­лі­вы. Жы­вё­лы?

— Рыб­кі. Пры­чым за­хап­лен­не па­ча­ло­ся з дзя­ цін­ства. Не­да­хоп?

— Бы­ваю за­над­та скру­пу­лёз­ным. Якасць, якой га­на­ры­це­ся?

— Цяр­пен­не і пра­ца­ві­тасць. Пер­шая су­р’ёз­ная со­ль­ная парт­ыя?

— Іспан­скі та­нец з «Ле­бя­дзі­на­га воз­ера». Эма­цый­ны, яркі, га­ра­чы. Ма­быць, адзін з най­скла­да­ней­шых со­ль­ных тан­цаў у ба­ле­це Чай­коў­ска­га. Пер­шы рэ­пе­ты­тар у тэ­атры?

— Тац­ця­на Ша­ме­та­вец (за­слу­жа­ная артыс­ тка Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь, за­гад­чы­ца тру­пы ба­ле­та Вя­лі­ка­га тэ­атра. — А.Б.), пед­агог ад Бо­га. Яна ве­дае кож­ны рух рук, ног, кіс­ці, ступ­ні і, зда­ецца, на­ват дум­ку і на­строй пер­са­на­жа. Вы ве­ры­це...

— У да­бро. Упэў­не­ны, яно ў асно­ве кож­на­га з нас, але ча­сам яго скла­да­на ад­шу­каць у глы­ бі­ні ду­шы — за шыр­май крыў­даў і не­дас­тат­ ко­ва­га раз­умен­ня. Та­му ста­ра­юся за­ўсё­ды быць спа­гад­лі­вым у ста­сун­ках з на­ва­ко­ль­ны­мі. Ня­хай ва­ро­жасць за­ста­ецца то­ль­кі на сцэ­не, як у ба­ле­це «Ра­мэа і Джу­ль­ета». Без ча­го артыст не змо­жа стаць сап­раў­дным артыс­там?

— Та­лент, амбі­цыі, ве­ра ў ся­бе, пра­ца. Тэ­атр — гэ­та...

— Ся­м’я, дзе за­ўсё­ды хо­чац­ца ад­чу­ваць па­ва­гу і цеп­лы­ню род­ных лю­дзей.

сакавік, 2022

36

Тэ­а тр / Рэ­ц эн ­з і я

Італьянскае вольнае каханне

Надзея Бун­цэ­віч

У Бе­ла­рус­кім дзяр­жаў­ным ма­ла­дзёж­ным тэ­атры з’явіў­ся спек­такль «Воль­нае ка­хан­не» ў па­ста­ноў­цы Андрэя Гу­зія. Во­ль­нае ва ўсіх сэн­сах, бо жанр спек­так­ля, па­зна­ча­ны як «іта­ль­янская ка­ме­дыя», мае ўдак­лад­нен­ не, маў­ляў, усё гэ­та «сцэ­ніч­ная вер­сія тэ­атра».

П’

еса іта­ль­янска­га дра­ма­тур­га, рэ­жы­сё­ра, акцё­ра Да­рыа Фо бы­ла на­пі­са­на ў 1982 го­дзе. Па­пу­ляр­насць тэкст атры­маў яшчэ і дзя­ку­ючы жон­цы аўта­ра, актры­се Фран­ка Ра­ме. Яна гра­ла ў гэ­тай п’есе з вы­біт­ны­мі парт­нё­ра­мі, спек­такль атры­маў доб­рае фес­ты­ва­ль­нае жыц­цё. Пра­ўда, не аб­ышло­ся без цэн­зу­ры: п’еса на­бы­ла ўзрос­та­вае аб­ме­жа­ван­не «18+», але з-за не­за­да­ во­ле­нас­ці гра­мад­скас­ці яно бы­ло зня­та. Спек­такль Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га ма­ла­дзёж­ на­га тэ­атра за­ха­ваў уз­рос­та­вую мя­жу, але да п’есы, ад­па­вед­на вы­шэй па­зна­ча­на­му азна­чэн­ню, па­ста­віў­ся во­ль­на. І ад­на­ча­со­ва, так бы мо­віць, «аб­ме­жа­ва­на во­ль­на». Ары­енту­ючы­ся на сіс­тэ­му ка­арды­нат, за­да­дзе­ную жан­рам «вер­сіі», я рых­ та­ва­ла­ся да та­го, што п’еса бу­дзе кар­ды­на­ль­на пе­ра­пра­ца­ва­на, пе­ра­асэн­са­ва­на, пе­ра­ве­дзе­на са скраз­ных ды­яло­гаў-сва­рак-ма­на­ло­гаў му­жа і жон­кі ў пра­сто­ру не­ча­ка­ных плас­тыч­ных ці іншых ві­зу­аль­ных ра­шэн­няў. Ад­нак не, тэкст за­ха­ваў­ся пра­ктыч­на цал­кам, хі­ба з мі­ні­ма­ль­ны­ мі па­праў­ка­мі. Ад­на­актоў­ка падзе­ле­на на дзве дзеі з антрак­там (яно і пра­ві­ль­на, удзе­ль­ні­кам па аб­одва ба­кі рам­пы трэ­ба ха­ця б кры­ху пе­ра­ вес­ці дух). Артыс­ты ста­ран­на імі­ту­юць хут­кае маў­лен­не-та­ра­тор­ку «а-ля іта­ль­яна» і, ад­па­вед­на, па­ўдзён­ны тэм­пе­ра­мент — пры­бліз­на так, як гэ­та па­ра­дзі­ра­ва­лі ў вя­до­май стуж­цы 1980-х «Не­ ве­ра­год­ныя пры­го­ды іта­ль­янцаў у Рас­іі», то­ль­кі менш смач­на. У цэ­лым ім гэ­та ўда­ецца ня­бла­га, «глы­та­юцца» хі­ба асоб­ныя фра­зы, а не ўвесь

«Мастацтва» № 3 (469)

тэкст. Уне­се­ныя ў п’есу зме­ны аказ­ва­юцца мі­ні­ма­льны­мі, але пры­нцы­по­вы­мі. Па­вод­ле ары­гі­на­лу, ге­роі ма­юць 27-га­до­ва­ га сы­на, які, па сло­вах ма­ці, дае ёй па­ра­ды, як хут­чэй знай­сці па­лю­боў­ні­ка. Мы ж ба­чым ма­ла­дых артыс­таў, што ха­рак­та­ры­зу­юць ся­бе «за трыц­цаць», а згад­ва­ючы сы­на, жон­ка ўта­роп­лі­ вае по­зірк уніз, быц­цам той ма­ле­нь­кі хлоп­чык. «Не­сты­коў­ка» ўзні­кае та­ды, ка­лі яна згад­вае, як яе ма­ла­до­га ча­ла­ве­ка пры­ня­лі ў ка­вяр­ні за сы­на. Гэ­та ж ко­ль­кі яму па­він­на бы­ло быць гад­коў? Пра­ўда, пад­обныя пы­тан­ні мік­су­юцца пры­ёмам «тэ­атра ў тэ­атры». Ён быў за­кла­дзе­ны ў п’есе як пра­цяг тра­ды­цый іта­ль­янскай ка­ме­дыі дэль артэ: артыс­ты па­він­ны то раз­маў­ляць між са­бой, то звяр­тац­ца не­пас­рэд­на да гле­да­чоў, шу­ка­ючы ў іх пад­трым­ку. У спек­так­лі гэ­ты мо­мант уз­мац­ні­лі да­да­дзе­най прэ­амбу­лай. Дар’я Ізмай­ла­ва ў ролі Жонкі ся­дзіць у за­ле ся­род гле­да­чоў і, як гас­не свят­ло, па­чы­нае дэ­ман­стра­тыў­на раз­маў­ляць па тэ­ле­фо­не, а по­тым праз увесь шэ­раг пра­соў­ва­ ецца на вы­хад. Ана­толь Ла­гу­цен­каў у ролі Мужа вы­бя­гае на сцэ­ну праз за­лу — і та­кіх лес­віч­ных пра­бе­жак уніз-уверх, уліч­ва­ючы ўнут­ра­ную пла­ні­роў­ку тэ­атра, ця­гам спек­так­ля ў яго бу­дзе ба­га­та. Яны аб­мяр­коў­ва­юць пад­бор парт­нё­раў (маў­ляў, іншых артыс­таў не ака­за­ла­ся), сцэ­наг­ра­ фію («Як мож­на граць вось у гэ­тым?» — «Так, дэ­ ка­ра­цыя не ўда­ла­ся...»), бя­руць арку­шы з тэк­стам, што ча­му­сь­ці ві­сяць на вен­ты­ля­та­ры, але да­лей імі не ка­рыс­та­юцца.

Рэ­ц эн­з ія

Спек­такль мож­на на­зваць аўтар­скім, бо не то­ль­кі яго па­ста­ноў­ку, але і сцэ­наг­ра­фію, кас­цю­мы і пад­ бор му­зы­кі ажыц­цяў­ляў га­лоў­ны рэ­жы­сёр тэ­атра Андрэй Гу­зій. На сцэ­не, ад­кры­тай яшчэ да па­чат­ку дзея­ння, мы ба­чым круг­лую чыр­во­ную ка­на­пу з яркі­мі роз­на­ка­ля­ро­вы­мі пад­ушка­мі і мяк­кі­мі цац­ка­мі: за­йчык у не­ка­то­рых да­лей­шых сцэ­нах бу­дзе ўва­саб­ляць жон­ку, медзве­дзя­ня — му­жа. «Гэ­та што, дзі­ця­чы спек­такль?» — па­чу­ла пер­шую рэ­акцыю ма­ла­до­га гле­да­ча, які ўва­хо­дзіў у за­лу з дзяў­чы­най. Тым не менш та­кое сцэ­ніч­нае ата­чэн­ не ад­ра­зу на­строй­вае на гу­ль­ню, што раз­гор­нуць над­алей артыс­ты. Шэсць аб­ажу­раў з лям­па­мі, дзве з якіх па­гас­нуць у мо­мант тра­гіч­на­га зда­рэн­ня, бы ад­люс­тра­ван­не ўдзе­ль­ні­каў лю­боў­на­га трох­ ву­го­ль­ні­ка. На кож­на­га пры­па­дае не па ад­ной, а па дзве лям­пы-зор­кі як ад­бі­так су­пра­ць­лег­

37

лас­цей у іх ха­рак­та­ры. З ад­нос­на да­рос­лых сцэн — хі­ба «стрып­тыз для бед­ных»: ге­рой у плаў­ках і з бу­ке­там спя­вае-тан­цуе «се­рэ­на­ду». Гэ­ты і іншыя му­зыч­на-тан­ца­ва­ль­ ныя ну­ма­ры па­бу­да­ва­ны на хі­тах за­меж­най эстра­ды і свед­чаць пра не­бла­гую спеў­ную і плас­тыч­ную пад­рых­тоў­ку артыс­таў: не­вы­пад­ ко­ва ў гэ­тым тэ­атры ідзе спек­ такль-кан­цэрт «Ку­лі­сы на­рос­хрыст. Як пра­йсці ў бу­фет?», па­стаў­ле­ны мю­зікл «Пра Фя­до­та-стра­ль­ца» з му­зы­кай ма­ла­до­га бе­ла­рус­ка­га пі­яніс­та, кам­па­ зі­та­ра і аран­жы­роў­шчы­ка Іллі Па­ля­ко­ва. «Во­ль­нае ка­хан­не» ста­но­віц­ца бе­не­фі­сам для двух ма­ла­дых артыс­таў, і ў гэ­тым яго плюс. У астат­нім ён пра­цяг­вае ўзя­ты ця­пе­раш­нім кі­раў­ ніц­твам курс на да­во­лі тра­ды­цый­ныя па­ста­ноў­кі пе­ра­важ­на ка­ме­дый­на­га пла­ну з мі­ні­ма­ль­ны­мі на­мё­ка­мі на су­час­ную тэ­атра­ль­ную мо­ву. Ці ад­ па­вя­дае гэ­та сло­ву «ма­ла­дзёж­ны» ў на­зве тэ­атра? Хі­ба ў тым, што грае мо­ладзь. Але ж аб­ра­ ны курс — па­зі­цыя пры­нцы­по­вая. І яна вы­му­шае за­ду­мац­ца не то­ль­кі пра гэ­ты ка­лек­тыў, ство­ра­ны бо­льш як трыц­цаць пяць га­доў та­му, але і пра бу­ду­чы­ню бе­ла­рус­ка­га тэ­атра ўво­гу­ле. Ня­ўжо з «ма­ла­дзёж­нас­цю» як сі­но­ні­мам дзёр­зкіх по­шу­каў скон­ча­на? Фо­та Тац­ця­ны Ма­ту­се­віч. сакавік, 2022

38

Тэ­ Рэ­ Рэ­ацтр эн­з/ія ц эн ­з і я

Шля­хі лё­су ад на­ра­джэн­ня У Рэ­спуб­лі­кан­скім тэ­атры бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі ад­бы­ла­ся прэм’ера: Яўген Кар­ няг і Ка­ця­ры­на Авер­ка­ва ў су­аўтар­стве па­ста­ві­лі спек­такль «Па­чуп­кі», які стаў пры­кве­лам на­шу­ме­ла­га «Шлю­бу з вет­рам». На сён­няш­ні дзень гэ­та яскра­вая падзея для бе­ла­рус­кай тэ­атра­ль­най сцэ­ны, та­му пра­па­ноў­ва­ем вам два по­гля­ды на пастаноўку.

«Мастацтва» № 3 (469)

Тэ­а тр / Рэ Рэ­­ц ээн­ н­з ія

39

Су­вязь з про­дка­мі праз міф Ма­рыя Бур­ма­ка

З

ва­рот да на­цы­яна­ль­на­га фа­льк­лор­на­га ма­тэ­ры­ялу ў тэ­атры — тра­ды­цыя, ад­пра­ца­ ва­ная ста­год­дзя­мі. Ме­на­ві­та з гэ­та­га не­ка­лі рас­па­чаў­ся пра­фе­сій­ны бе­ла­рус­кі тэ­атр. Але час, як і мас­тац­тва, не ста­іць на мес­цы. Сён­ня за­мест асвет­ніц­кай дэ­ман­стра­цыі «му­зе­ефі­ка­ва­най» тра­ды­цый­най ку­ль­ту­ры па­ста­ноў­шчы­кі пра­цу­юць з фа­льк­ло­рам як змес­ці­вам тэм і воб­ра­заў, што ад­гу­ка­юцца ў су­час­ным ча­ла­ве­ку. Вы­раз­ным пры­кла­дам та­ко­га пад­ыхо­ду ў айчын­ным тэ­атры з’яўля­юцца пра­цы Яўге­на Кар­ня­га, па­бу­да­ва­ныя на вы­ка­рыс­тан­ні мі­фа­ла­гіч­на­га і фа­льк­лор­на­га ма­тэ­ры­ялу: «Сёс­тры Грай­і», «Бе­тон», «Шлюб з вет­рам» і но­вы спек­такль «Па­чуп­кі» ў Рэ­спуб­лі­ кан­скім тэ­атры бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі. У ана­та­цыі «Па­чуп­кі» на­зва­ныя пра­ця­гам за­ ну­рэн­ня ў бе­ла­рус­кую ку­ль­ту­ру, рас­па­ча­та­га рэ­жы­сё­рам у 2019 го­дзе па­ста­ноў­кай «Шлю­бу з вет­рам» у тым жа тэ­атры. Сап­раў­ды, са «Шлю­ бам», як і з не­ка­то­ры­мі іншы­мі ра­бо­та­мі спа­да­ра Кар­ня­га, у «Па­чуп­ках» мож­на знай­сці ня­ма­ла агу­ль­на­га. Перш за ўсё гэ­та ты­чыц­ца па­ста­но­вач­ най гру­пы: мас­тач­кі Тац­ця­ны Не­рсі­сян і кам­па­зі­ тар­кі Ка­ця­ры­ны Авер­ка­вай, якія апош­нім ча­сам з’яўля­юцца ці не па­ста­янны­мі су­аўтар­ка­мі рэ­жы­ сё­ра. Мож­на ад­шу­каць у «Па­чуп­ках» і не­пас­ рэд­ныя спа­сыл­кі на па­пя­рэд­нюю ра­бо­ту гэ­та­га твор­ча­га трыа ў РТБД: на­прык­лад, пры­сут­насць у ві­зу­аль­ным шэ­ра­гу крум­ка­чоў, якія ў «Шлю­бе» бы­лі ад­ным з важ­ных воб­ра­заў. Ад­нак бо­льш знач­ным пад­аец­ца тое, што зва­рот да фа­льк­лор­ на­га ма­тэ­ры­ялу ў «Па­чуп­ках», як і ў «Шлю­бе з вет­рам», ад­бы­ва­ецца не з мэ­тай прад­стаў­лен­ня пэў­на­га плас­та тра­ды­цый­най куль­ту­ры, а дзе­ля да­сле­да­ван­ня пы­тан­няў, ці­ка­вых і важ­ных для рэ­жы­сё­ра і яго су­час­ні­каў. Гэ­тым раз­ам у фо­кус Яўге­на Кар­ня­га трап­ляе лёс ча­ла­ве­ка ды на­ ра­джэн­не як пункт ад­лі­ку жыц­ця. Гэ­та цал­кам ста­су­ецца з тра­ды­цый­ны­мі ўяў­лен­ня­мі, што до­ля да­ецца ча­ла­ве­ку пры на­ра­джэн­ні. Аб­ра­ная тэ­ма, асаб­лі­вас­ці яе інтэр­прэ­та­цыі да­зва­ля­юць пра­са­чыць уз­ае­ма­су­вязь з іншы­мі ра­бо­та­мі рэ­жы­сё­ра, перш за ўсё з «Сёс­тра­мі Грай­ямі», дзе свет па­ўста­ваў на­поў­не­ным гвал­ там і без­вы­ход­нас­цю. У «Па­чуп­ках» на­ват пры жа­дан­ні цяж­ка ад­шу­каць ха­ця б след та­го шчас­ ця, якім адзна­ча­на бы­ло на­ра­джэн­не но­ва­га ча­ла­ве­ка ў тра­ды­цый­най ку­ль­ту­ры. Бо спек­такль гэ­ты пра лёс. А ён ча­сам ня­лі­тас­ці­вы да ча­ла­ ве­ка, ад яго не­маў­ля­ці лепш бы «сха­вац­ца на Бо­жай па­сце­ль­цы», што зна­чыць «па­мер­ці», як пя­ецца ў ад­ной з пе­сень спек­так­ля. У ад­па­вед­нас­ці з гэ­тай опты­кай пад­абра­ны і фа­ льк­лор­ны ма­тэ­ры­ял для па­ста­ноў­кі. Апроч улас­на ра­дзін­ных ці хрэ­сь­бін­ных пе­сень, у «Па­чуп­ках» вы­ка­рыс­та­ны ка­лы­хан­кі, сі­ро­чыя і вя­­сель­­ныя пес­ні, па­за­абра­да­вая лі­ры­ка, лі­чыл­кі і г.д. У сва­ёй сакавік, 2022

40

Тэ­ Рэ­ Рэ­ацтр эн­з/ія ц эн ­з і я

бо­ль­шас­ці яны ўтрым­лі­ва­юць сю­жэ­ты аб дзе­цях, на­ро­джа­ных па-за шлю­бам, па­кі­ну­тых, за­бі­тых, а дзея­нне на ві­зу­аль­ным уз­роў­ні па­бу­да­ва­на так, што на­ват до­сыць не­йтра­ль­ныя пес­ні, кштал­ ту «Плы­ла ву­тач­ка й ра­кой, ра­кой...», на­бы­ва­юць тра­гіч­ную афар­боў­ку. Сля­пых сяс­цёр Грай-Мой­раў на­гад­ва­юць і пер­ са­на­жы «Па­чу­пак». Яны па­збаў­ле­ныя тва­раў, аб­язлі­ча­ныя істо­ты, што існу­юць у цём­най пра­ сто­ры і вы­зна­ча­юць лё­сы яшчэ не на­ро­джа­ных лю­дзей. Шэ­рыя зда­ні вы­но­сяць на сцэ­ну лож­ кі-ка­лыс­кі ды на­паў­ня­юць іх кні­га­мі (жыц­ця?), ля­ль­ка­мі-не­маў­лят­ка­мі, асця­рож­на змяш­ча­ючы іх у ло­жак аль­бо про­ста на­гру­ваш­чва­ючы ў ку­чы фраг­мен­ты ля­леч­ных це­лаў — ка­му якая вы­па­ла до­ля. Іх плас­ты­ка, вы­маў­лен­не, вы­ра­шэн­не мі­зан­сцэн ства­ра­юць ад­чу­ван­не ры­ту­аль­нас­ці дзея­ння, ка­лі на­ват про­стыя дзі­ця­чыя лі­чыл­кі ўспры­ма­юцца ма­гіч­ны­мі за­мо­ва­мі. Тут трэ­ба адзна­чыць вы­дат­ную ра­бо­ту акцё­раў, аб­ме­жа­ва­ных у да­ступ­ных ім срод­ках вы­раз­нас­ ці, якія вы­сту­па­юць на­кшталт антыч­на­га хо­ру і ства­ра­юць адзін ка­лек­тыў­ны воб­раз не­вя­до­мых сіл. У ад­но­ль­ка­вых шэ­рых кас­цю­мах, з за­кры­ты­ мі тва­ра­мі, аху­та­ныя цем­рай вы­ка­наў­цы ка­рыс­ та­юцца пе­ра­важ­на то­ль­кі ўлас­ным го­ла­сам, ён вы­сту­пае ў спек­так­лі ад­ным са знач­ных срод­каў вы­раз­нас­ці. Але атрым­лі­ва­ецца тое ў акцё­раў вы­дат­на. Без­умоў­на, вя­лі­кую ро­лю ў гэ­тым ад­ыгра­ла асо­ба Ка­ця­ры­ны Авер­ка­вай. Яна ства­ ры­ла су­час­ныя апра­цоў­кі фа­льк­лор­ных пе­сень, што ўліч­ва­юць ва­ка­ль­ныя здо­ль­нас­ці вы­ка­наў­ цаў, і да­клад­на ад­люс­тра­ва­ла ў раз­на­стай­ным му­зыч­ным вы­ра­шэн­ні змест аб­ра­на­га ма­тэ­ ры­ялу, як, на­прык­лад, ва ўсход­не­па­чуц­цё­вых ма­ты­вах «Пры­ве­зе­на зел­ле з чу­жое кра­іны». Тэ­ма лё­су, пад­аец­ца, са­ма па са­бе не­вы­чар­па­ль­ ная, ад­нак у «Па­чуп­ках» Яўген Кар­няг ёй ад­ной не аб­мя­жоў­ва­ецца. Праз аб­ра­ны рэ­жы­сё­рам ма­ тэ­ры­ял («Жыў-быў, ды ня­ма...»), вы­ка­рыс­та­ныя воб­ра­зы (зер­не як сім­вал веч­на­га ко­лаз­ва­ро­ту смер­ці і жыц­ця), кам­па­зі­цый­ную па­бу­до­ву дзе­ я­ння, што рас­па­чы­на­ецца і за­кан­чва­ецца хрэ­сь­ бін­ны­мі пес­ня­мі, утва­ра­ючы за­вер­ша­ны цыкл і па­ча­так но­ва­га, на­ра­джэн­не ў спек­так­лі па­ўстае як бліз­нят­ка-ад­люс­тра­ван­не смер­ці, та­кая ж не­паз­беж­ная падзея і пункт су­дак­ра­нан­ня ча­ла­ ве­ка з ня­зве­да­ным. І гэ­ты ня­зве­да­ны інша­свет, з яко­га пры­хо­дзіць ча­ла­век і ку­ды, на­пэў­на, му­сіць вяр­нуц­ца, ува­саб­ля­ецца ў плас­тыч­ных воб­ра­зах і мас­тац­кім ра­шэн­ні, пры­ду­ма­ным Тац­ця­най Не­рсі­сян. Сцэ­ног­раф­ка ства­рае для дзея­ння дву­хуз­роў­ не­вую пра­сто­ру, падзе­ле­ную на асоб­ныя ад­се­кі, кож­ны з якіх мае сваё пры­зна­чэн­не і се­ман­ ты­ку. Цем­ра, чор­на-шэ­рыя цьмя­ныя ко­ле­ры, што па­ну­юць на сцэ­не, ства­ра­юць ад­чу­ван­не ня­пэў­нас­ці. Падзел жа пра­сто­ры на ўзроў­ні пры­му­шае пры­га­даць бат­лей­ку, асаб­лі­ва ў фі­ на­ле спек­так­ля, ка­лі на вер­хнім яру­се з’яўля­ юцца вы­явы зва­ноў ды раз­мяш­ча­ецца ля­леч­ная кам­па­зі­цыя-алю­зія на на­ра­джэн­не Хрыс­та. «Мастацтва» № 3 (469)

Ніж­ні ж, які па сва­ёй кан­струк­цыі і ра­шэн­ні вы­клі­кае аса­цы­яцыі з ма­ця­рын­скім улон­нем (у спек­так­лі ўво­гу­ле ха­пае алю­зій і воб­ра­заў, звя­за­ных з пра­цэ­сам на­ра­джэн­ня), ад­ве­дзе­ны для «іншас­ве­ту». Улас­ці­вас­ці гэ­та­га пра­сто­ра­ва­га і свет­ла­во­га вы­ра­шэн­ня на­поў­ні­цу вы­ка­рыс­тоў­вае рэ­жы­сёр, які доб­ра ве­дае асаб­лі­вас­ці гля­дац­ка­га ўспры­ ман­ня. Лю­бы акцэн­та­ва­ны свят­лом прад­мет ці фі­гу­ра ча­ла­ве­ка на­бы­ва­юць у спек­так­лі асаб­лі­вую знач­насць, а цем­ра ро­біць іх яшчэ бо­льш за­гад­ка­вы­мі. Пры­глу­шэн­не ж ві­зу­аль­на­га ка­на­ла ўспры­ман­ня інфар­ма­цыі, што з’яўля­ецца ад­ным з асноў­ных, ства­рае ад­чу­ван­не без­да­па­ мож­нас­ці пе­рад сі­ла­мі лё­су ды аб­вас­трае іншыя па­чуц­ці, у пры­ват­нас­ці слых. Та­му вер­ба­ль­ная час­тка па­ста­ноў­кі, го­лас і му­зы­ка, уз­дзей­ні­ча­ юць у «Па­чуп­ках» пра­ктыч­на на фі­зі­яла­гіч­ным уз­роў­ні. Па­ста­ноў­шчы­кі ўме­ла на­кі­роў­ва­юць ува­гу і гу­ля­юць з успры­ман­нем гле­да­ча: праз зме­ны асвят­лен­ня, тое, як кад­ру­ецца пра­сто­ра, па­ра­ ле­лізм ві­зу­аль­на­га і вер­ба­ль­на­га шэ­ра­гаў, якія аб­вас­тра­юць, а ча­сам змя­ня­юць сэн­сы адзін ад­на­го. Так, ба­ла­да пра да­чку-птуш­ку («Плы­ла ву­тач­ка й ра­кой, ра­кой») на фо­не пус­тых ка­лы­ сак пе­ра­тва­ра­ецца ў га­ла­шэн­не па стра­ча­ных дзе­цях. «Ад­на мам­ка нас ра­дзі­ла...» па­ўстае алю­зі­яй на гіс­то­рыю Ка­іна і Аве­ля, а аб­мы­ван­ не ля­ль­кі-не­маў­ля­ці пе­ра­кід­ва­ецца з пра­явы кло­па­ту аб дзі­ця­ці ў яго за­бой­ства. І хоць гук за­яўле­ны ў спек­так­лі як га­лоў­ны сро­дак вы­ раз­нас­ці, «Па­чуп­кі» сме­ла мож­на ад­нес­ці да ві­зу­аль­на­га тэ­атра, бо воб­ра­зы ства­ра­юць у спек­так­лі са­ма­стой­ны тэкст, не менш знач­ны за тэкст вер­ба­ль­ны. Да та­го ж ме­на­ві­та ві­зу­аль­ны склад­нік, воб­ра­зы ды агу­ль­ная пра­сто­ра зні­тоў­ва­юць дзея­нне ў ад­но цэ­лае. У «Па­чуп­ках» ад­сут­ні­чае за­ўваж­ нае лі­ней­нае раз­віц­цё, па сва­ёй па­бу­до­ве гэ­та хут­чэй ка­лаж, ніз­ка раз­на­стай­ных пе­сень і сю­жэ­таў, за­ка­ль­ца­ва­ных на вер­ба­ль­ным уз­роў­ні пер­шай і апош­няй пес­ня­мі з дбан­нем аб до­лі дзі­ця­ці. І якраз на ўзроў­ні ві­зу­аль­ным мож­на пра­са­чыць, што гэ­ты но­вы цыкл не му­сіць быць па­ўта­рэн­нем мі­ну­ла­га. Хрэ­сь­бін­ная пес­ня ў фі­ на­ле раз­ам з алю­зі­яй на на­ра­джэн­не Зба­ві­це­ля сім­ва­лі­зуе ачыш­чэн­не і маг­чы­масць па­чаць усё на­но­ва. Не­вы­пад­ко­ва ў фі­на­ле саб­ра­ныя на вер­хнім яру­се вы­ка­наў­цы ад­кры­ва­юць тва­ры, ува­саб­ля­ючы­ся ў лю­дзей, быц­цам дзі­ця, якое з хрыш­чэн­нем уклю­ча­ла­ся ў со­цы­ум, ра­бі­ла­ся час­ткай гра­ма­ды, кан­чат­ко­ва пе­ра­хо­дзя­чы з «іншас­ве­ту» ў свет зям­ны. «Па­чуп­кі», без­умоў­на, ста­нуць яшчэ ад­ным хі­том РТБД. Дзе­ля гэ­та­га ў спек­так­ля ёсць і ві­да­ воч­ныя мас­тац­кія вар­тас­ці, і су­час­ны пад­ыход да фа­льк­лор­на­га ма­тэ­ры­ялу, які па­ўстае на сцэ­не жы­вым ды ад­гу­ка­ецца ў гле­да­чах. А яшчэ гэ­тая па­ста­ноў­ка да­па­ма­гае ад­чуць тое, што, быц­цам па­чуп­кі, звяз­вае нас з про­дка­мі, яднае і вы­зна­чае, хто мы.

Тэ­а тр / Рэ Рэ­­ц ээн­ н­з ія

Ці лёг­ка на­ра­джац­ца? Лі­за­ве­та Ка­лі­вер­да

У

ад­ным са сва­іх інтэр­в’ю не­ка­ль­кі га­доў та­му Яўген Кар­няг за­явіў, што рэ­жы­ сёр — гэ­та Бог. З гэ­тай па­зі­цыі Кар­няг пра­цяг­вае звяр­тац­ца да мі­фіч­най тэ­ма­ты­кі. Гэ­тым раз­ам для ства­рэн­ня спек­так­ля «Па­чуп­ кі» ён вы­бі­рае на­род­ны міф, за­пра­ша­ючы да су­аўтар­ства кам­па­зі­та­ра Ка­ця­ры­ну Авер­ка­ву. Асноў­ная тэн­дэн­цыя ў твор­час­ці Кар­ня­га — вы­ ка­рыс­тан­не воб­ра­заў з мі­фаў і ка­зак, якія ён пе­ ра­но­сіць у су­час­ны кан­тэкст. Яе мож­на на­зі­раць ужо ў на­зве спек­так­ля: па­чуп­кі — гэ­та вя­роў­ка, за якую на­шы пра­ба­бу­лі і іх ба­бу­лі ка­лы­ха­лі на­гой ка­лыс­кі. З да­па­мо­гай гэ­тых вя­ро­вак, якія мож­на на­зі­раць на сцэ­не, аўта­ры спек­так­ля бу­ дуць ка­лы­хаць не то­ль­кі не­маў­лят, але і цем­ру, пус­тэ­чу, зям­лю, гле­да­чоў. «Па­чуп­кі», як і ўсе спек­так­лі Кар­ня­га, пра­ца ві­ зу­аль­ная і інста­ля­цый­ная. Пер­шае, што ства­рае атмас­фе­ру, — гэ­та змроч­ны ко­лер па­ста­ноў­кі, сім­ва­лізм яко­га счыт­ва­ецца ад­ра­зу. Тут мас­тач­ка спек­так­ля Тац­ця­на Не­рсі­сян звяр­та­ецца да чор­ на­га, не ад­маў­ля­ючы­ся ад вы­раз­ных і ге­амет­ рыч­ных лі­ній, што ра­ней вы­ка­рыс­тоў­ва­ла ў сва­іх пра­цах. Чор­ныя-чор­ныя лю­дзі ў чор­най-чор­най воп­рат­цы без тва­раў, чор­ны-чор­ны па­кой, чор­ныя са­ба­кі, чор­ныя руч­кі не­маў­лят, чор­ныя крум­ка­чы, якія ад­сы­ла­юць да «Шлю­бу з вет­рам», па­пя­рэд­няй пра­цы рэ­жы­сё­ра. «Па­чуп­кі» — гэ­та не тра­ды­цый­ны акцёр­скі спек­такль, рэ­жы­сёр па­збаў­ляе артыс­таў дра­ма­тыч­най інды­ві­ду­ аль­нас­ці, па­кі­да­ючы то­ль­кі го­лас і плас­ты­ку, змяш­чае ў цем­ру і збо­ль­ша­га вы­ка­рыс­тоў­вае, як ма­ры­яне­так. Усе акцё­ры існу­юць у рам­ках вер­ ты­ка­ль­най кан­струк­цыі, падзе­ле­най на сек­та­ры. Кож­ны сек­тар — гэ­та се­па­ры­ра­ва­ны ад­сек, што ад­кры­ва­ецца і за­кры­ва­ецца для пэў­най сцэ­ны або акцэн­ту­ецца свят­лом. На пра­ця­гу спек­так­ля лей­тма­тыў­на вы­све­ча­ным за­ста­ецца цэн­тра­ль­ ны сек­тар, у якім ге­роі спя­ва­юць, «рас­цяг­ва­ючы» пе­сен­ныя гіс­то­рыі. Усе яны так ці інакш тра­гіч­ ныя, звя­за­ныя з уз­ае­ма­адно­сі­на­мі муж­чы­ны і жан­чы­ны, мес­цам дзі­ця­ці ў жыц­ці ся­м’і. Гэ­та сю­жэ­ты пра двух бра­тоў, сі­рот, ня­ўда­лы шлюб. Пад­час ад­ной з пе­сень ле­вы сек­тар рап­там ад­кры­ва­ецца, і на сцэ­ну вы­сы­па­юцца пе­нап­лас­ та­выя чор­ныя ку­бі­кі: ці то ву­галь, ці то зям­ля. У іх ля­жаць чор­ныя ля­ль­кі, з якіх акцё­ры по­тым спра­бу­юць пра­ві­ль­на саб­раць дзя­цей. У вы­ні­ку ад­арва­ныя руч­кі і нож­кі пе­ра­тва­ра­юцца ў ад­но ка­лек­тыў­нае дзі­ця­чае це­ла, якое акцё­ры кла­дуць спаць. З урад­лі­вай зям­лі на­ра­джа­ецца та­кі ж без­абліч­ны, як і ўсе, ге­рой, але яго муж­ чын­скі пол мож­на вы­зна­чыць па го­лым тор­се. Праз мі­зан­сцэ­ну з яго з’яў­лен­нем рэ­жы­сёр ад­сы­лае нас да пе­ра­адо­лен­ня пры на­ра­джэн­ні, су­вя­зі з ма­ці-зям­лёй.

41

Астат­нія ге­роі — гэ­та істо­ты без ген­да­ра, у чор­ных спад­ні­цах і з тка­ні­най на тва­ры. Яны спя­ва­юць, рас­па­вя­да­юць аб з’яў­лен­ні лю­дзей, якое зу­сім не зво­дзіц­ца да цу­ду дзе­та­ра­джэн­ня. Дзе­ці з’яў­ля­юцца праз боль, па­ку­ты, вы­хо­ дзяць у чор­ны свет. Не зу­сім зра­зу­ме­ла, што з імі ця­пер ра­біць, бо шчас­це і свят­ло ў цем­ры не­маг­чы­мыя. Дзе­ці ста­но­вяц­ца сі­ро­та­мі, адзін з бра­тоў ва ўлон­ні за­бі­вае інша­га, на рэ­нтге­наў­ скіх здым­ках да­рос­лы ча­ла­век раз­бі­ра­ецца, як плас­ты­ка­вая ля­ль­ка, на руч­кі ды нож­кі, чэ­рап ды кос­ткі. У спек­так­лі кла­січ­нае ўяў­лен­не аб ся­мей­ным шчас­ці па­чы­нае раз­бу­рац­ца. Ба­ць­ка, ма­ці, дзі­ця, дом, дрэ­ва... Кар­няг пра­па­нуе паду­ маць аб пры­чы­нах і вы­ні­ках ства­рэн­ня ся­м’і, на­ра­джэн­ня дзя­цей. Тут ёсць раз­ва­жан­ні не то­ль­кі пра шчас­це, але і пра го­ра, асаб­лі­ва ка­лі жан­чы­на хо­ча, але не мо­жа мець дзя­цей. У тра­ды­цый­ных пес­нях, аб­ра­ных аўта­ра­мі спек­ так­ля, жан­чы­на аўта­ма­тыч­на сап­са­ва­ная, ка­лі яна не здо­ль­ная на на­ра­джэн­не дзі­ця­ці: «Бя­да ма­лай­цу, бя­да, што ня­ўда­лая жа­на». На па­чат­ку ў ру­ках акцё­ра гуч­на ло­па­ецца ша­рык. У пус­той чор­най пра­сто­ры сцэ­ны за­ста­ецца то­ль­кі шум. Аса­цы­яцый шмат, але ад­на з іх — бяс­плод­ насць, пры­чым не то­ль­кі фі­зіч­ная. Пад­час уся­го спек­так­ля на сцэ­не надзі­ма­юцца і здзі­ма­юцца чор­ныя по­лі­эты­ле­на­выя па­ке­ты, так­са­ма пус­тыя. Як мёр­твае чэ­ра­ва ма­ці, якая не на­ра­дзі­ла і ні­ко­лі не на­ро­дзіць. Як ды­хан­не, не здо­ль­нае ўдых­нуць жыц­цё. На­ват пес­ня пра ка­та, яко­га жан­чы­на про­сіць не бу­дзіць дзі­ця, па­сля ўсіх астат­ніх фраг­мен­таў спек­так­ля ста­но­віц­ца тра­гіч­най. Ня­гле­дзя­чы на аб­язлі­ча­ных артыс­таў, воб­раз жан­чы­ны ў спек­так­лі ста­но­віц­ца цэн­тра­ль­ным. Праз пес­ні і мі­зан­сцэ­ны раз­ві­ва­юцца воб­ра­зы «жан­чы­на-дзі­ця», «жан­чы­на-істо­та», «жан­чы­ на-ма­ці», «зям­ля-ма­ці» і, ма­быць, са­мы ці­ка­вы і ме­та­фа­рыч­ны — «муж­чы­на-ма­ці». Адзі­ны муж­чын­скі пер­са­наж на сцэ­не, што вы­браў­ся з ву­гол­ля, апра­нае на­клад­ныя гру­дзі на сваё моц­ нае це­ла і вы­кор­млі­вае дзі­ця. Ва­кол пер­са­на­жа па­чы­на­ецца ліс­та­пад, які ад­сы­лае да па­то­ку жыц­ця. Кар­няг быц­цам за­яўляе аб тым, што лю­ дзі змо­гуць вы­нес­ці ўсе ня­го­ды лё­су. Фота Вячаслава Рахубы (з архіва тэатра).

сакавік, 2022

42

Тэ­а тр / Ку­л ь­т у р ­н ы пласт

«Бос­кая ка­ме­дыя»: по­шу­кі інтэр­прэ­та­цыі

«Б

ос­кая ка­ме­дыя» — уні­ка­ль­ны твор Дан­ тэ, ана­ла­гаў яко­му ў лі­та­ра­ту­ры ня­ма. Гэ­ты мас­тац­кі гі­пер­тэкст фі­ла­соф­скіх і рэ­лі­гій­ных трак­та­таў апя­рэ­дзіў ідэі Ад­ра­джэн­ня, стаў пе­ра­лом­ным для раз­віц­ця мас­тац­тва. І ка­лі ў жы­ва­пі­се і ску­льп­ту­ры сю­жэ­ты Да­нтэ бы­лі за­пат­ ра­ба­ва­ны­мі ў шмат­лі­кіх твор­цаў — ад жы­ва­піс­цаў Про­та­рэ­не­сан­су да прэ­ра­фа­элі­таў і сюр­рэ­аліс­

Анас­та­сія Ва­сі­ле­віч

Шмат хто звяр­таў­ся да «Бос­кай ка­ме­дыі» Да­нтэ Аліг’еры і шмат хто не здо­леў пра­чы­таць яе да кан­ца. На гэ­та ёсць ня­ма­ла пры­чын, але твор не губ­ляе сва­ёй акту­аль­нас­ці ў на­шы ча­сы і на­бы­вае но­вае сэн­са­вае гу­чан­не.

1, 5. «Бос­кая ка­ме­дыя» Эймун­та­са Ня­кро­шу­са (архіў тэ­атра Meno Fortas).

2. «Пры­ві­ды Фран­чэс­ка да Ры­мі­ні і Па­ола Ма­ла­тэс­та з’яўля­юцца да Да­нтэ і Вер­гі­лія». Мас­так Ары Шэ­фер, 1855.

3, 7. «Бос­кая ка­ме­дыя» Ра­мэа Кас­тэ­лу­чы (архіў Аві­нь­ёнска­га фес­ты­ва­лю).

4. Гео­ргій Бак­ла­наў у ро­лі Лан­чо­та Ма­ла­тэс­та.

6. Сяр­гей Рах­ма­ні­наў з удзе­ль­ні­ка­мі па­ста­ноў­кі опе­ры «Фран­чэс­ка да Ры­мі­ні» Гео­ргі­ем Бак­ла­на­вым і Надзе­яй Са­лі­най, 1906. «Мастацтва» № 3 (469)

Тэ­а тр / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст

таў, то з кі­не­ма­тог­ра­фам і тэ­атрам спра­вы склад­ ва­юцца па-інша­му. Ці­ка­ва, што ў яшчэ ма­ла­дым по­ўна­мет­раж­ным кі­но тэкст Да­нтэ быў за­пат­ра­ба­ва­ны ўжо ў са­мым па­чат­ку мі­ну­ла­га ста­год­дзя. Мож­на ўя­віць, як у той час успры­ма­лі­ся кі­на­кар­ці­ны, у якіх па­каз­ва­ ла­ся пек­ла, — гэ­та сап­раў­ды ства­ра­ла ўра­жан­не. У 1911-м вы­йшаў фі­льм «L’inferno» Фран­чэс­ка

Бер­та­лі­ні, Ад­оль­фа Пад­ава­на і Джу­зэ­пэ дэ Лі­го­ры па пер­шай пес­ні «Пек­ла». Па ёй жа ў 1925-м Гу­ іда Бры­нь­ёнэ зды­мае фі­льм «Maciste all’inferno». Па­зней доў­гі час да тво­раў Да­нтэ пра­ктыч­на

не звяр­та­лі­ся. У 1989-м з’яўля­ецца тэ­ле­ві­зій­ны се­ры­ял «Пек­ла Да­нтэ» па ва­сь­мі пер­шых пес­нях «Бос­кай ка­ме­дыі», зня­ты Пі­тэ­рам Гры­ну­эем і То­мам Фі­ліп­сам. Ён ці­ка­вы не то­ль­кі з пун­кту гле­джан­ня кі­но, але і тэ­атра. Гры­ну­эй як рэ­жы­сёр, які звяр­та­ецца да тэ­атра­лі­за­цыі ў сва­іх фі­ль­мах, ства­рыў ві­зу­аль­ны ка­лаж з на­плас­та­ван­нем по­лі­экра­наў-ма­люн­каў, што на­клад­ва­юцца адзін на ад­на­го і існу­юць па­ра­ле­ль­на. А ў па­чат­ку XXI ста­год­дзя пра да­нтаў­скія ко­лы пек­ла з’яўля­юцца два му­льт­фі­ль­мы. У 2007-м Шон Мэ­рэ­дыт зды­мае «Пек­ла Да­нтэ», а ў 2010-м па ма­ты­вах ад­на­ймен­

43

най гу­ль­ні вы­хо­дзіць ані­ма­ва­ны эпас «Dante’s Inferno» Вік­та­ра Ку­ка. Так ці інакш да «Бос­кай ка­ме­дыі» кі­на­рэ­жы­сё­ры звяр­та­юцца ўсё час­цей, і ці­ка­вы ўжо не то­ль­кі сю­жэт, але і дэ­сак­ра­лі­за­цыя асо­бы Да­нтэ. На­прык­ лад, да­нтаў­скі сю­жэт пра пек­ла пе­ра­ асэн­са­ваў Ларс фон Тры­ер ў «До­ме, які па­бу­да­ваў Джэк». Пры гэ­тым маш­ таб­най экра­ні­за­цыі «Бос­кай ка­ме­дыі» да­гэ­туль не бы­ло. На тое ёсць мнос­тва пры­чын. І асноў­ныя з іх, як бы дзіў­на тое ні гу­ча­ла, — гэ­та ўнут­ра­ная кі­не­ма­ таг­ра­фіч­насць тэк­сту і яго эпіч­насць. «Бос­кая ка­ме­дыя» з’яўля­ецца ся­рэд­ ня­веч­ным эпа­сам, у якім па-мас­тац­ку асэн­соў­ва­юцца ба­гас­лоў­скія тэк­сты і сю­жэ­ты з рэ­лі­гій­най і свец­кай ку­ль­ту­ ры та­го ча­су. Усе тры час­ткі — «Пек­ла», «Чыс­цец» і «Рай» — скла­да­юць сто пе­сень, якія ма­юць па­трэ­бу ў шы­ро­кім ка­мен­та­ры і не за­ўсё­ды зра­зу­ме­лыя су­час­на­му чы­та­чу. Акту­алі­за­ваць, а не ма­дэр­ні­за­ваць твор аб ма­ра­ль­ным шля­ху ге­роя ў По­знім Ся­рэд­ня­веч­чы до­сыць скла­да­на. Та­му рэ­жы­сё­ры, як і лі­та­ра­та­ры з мас­та­ка­мі, час­та асэн­соў­ва­юць гэ­ты тэкст праз асоб­ныя сю­жэ­ты, з якіх ён скла­да­ецца. Ад­на з гіс­то­рый ста­ла бо­льш па­пу­ляр­най і ў тым лі­ку за­ахво­ ці­ла дра­ма­тур­гаў на на­пі­сан­не п’ес. Гэ­та тра­гіч­ны сю­жэт пра ня­шчас­нае ка­хан­не Фран­чэс­кі да Ры­мі­ні да бра­та яе му­жа ў пя­тай пес­ні «Пек­ла». Най­бо­льш вя­до­мыя дзве ад­на­ймен­ныя тра­ге­дыі «Фран­чэс­ка да Ры­мі­ні» Сі­ль­віё Пе­лі­ка і Габ­ры­эле Д’Анун­цыа. Пер­шая бы­ла на­пі­са­на ў 1818 го­дзе, а дру­гая ў 1901-м, аб­едзве ста­ві­лі­ся ў тэ­атрах. Да інша­га да­нтаў­ска­га сю­жэ­та звяр­ну­лі­ся ў цар­скай Рас­іі. У 1837 го­дзе на сцэ­не Імпе­ра­ тар­ска­га тэ­атра прэ­зен­та­ва­лі п’есу «Уга­лі­на» Мі­ка­лая Па­ля­во­га. Граф Уга­лі­на — ге­рой «Бос­кай ка­ме­дыі», які зна­хо­дзіц­ца ў дзя­вя­тым ко­ле пек­ла сакавік, 2022

44

Тэ­а тр / Ку­л ь­т у р ­н ы пласт

ся­род здрад­ні­каў. Спек­такль быў пры­мер­ка­ва­ны да бе­не­фі­су вя­до­ма­га тра­гі­ка Ва­сі­ля Ка­ра­ты­гі­ на. Па­зней у Ма­лым тэ­атры яго ж па­ка­за­лі на бе­не­фі­се Па­ўла Ма­ча­ла­ва. Аб­едзве па­ста­ноў­кі не вы­клі­ка­лі рэ­за­нан­су, ня­гле­дзя­чы на зор­ны склад: у спек­так­лі граў на­ват Мі­ха­іл Шчэп­кін. Як пі­саў зна­ка­мі­ты кры­тык Ві­са­ры­ён Бя­лін­скі, пра­бле­ма бы­ла ў ве­ль­мі сла­бой п’есе. У 1876 го­дзе Пётр Чай­коў­скі ства­рае сім­фа­ніч­ ную па­эму «Фран­чэс­ка да Ры­мі­ні». Ужо ў 1915-м Мі­ха­іл Фо­кін па­ста­віць ад­на­ймен­ны ба­лет на му­ зы­ку Чай­коў­ска­га на сцэ­не Ма­ры­інска­га тэ­атра. Ці­ка­ва, што ў гэ­ты ж ве­чар быў па­ка­за­ны і ба­лет «Эрас». Фо­кін як за­сна­ва­ль­нік ра­ман­тыч­на­га ба­ле­та імкнуў­ся да бун­тар­ства ге­роя і кан­цэп­ту­ аль­на інтэр­прэ­та­ваў тэ­му пек­ла. Услед за гэ­тай пра­цай уз­ні­кае шэ­раг па­ста­но­вак на му­зы­ку да «Фран­чэс­кі да Ры­мі­ні». У 1902 го­дзе чэш­скі кам­па­зі­тар Эду­ард На­праў­нік пі­ша опе­ру, лі­та­ра­ ль­на праз два га­ды опе­ру па тра­гіч­ным сю­жэ­це ства­рае і Сяр­гей Рах­ма­ні­наў. У са­вец­кі час з’яўля­ецца ба­лет Ба­ры­са Асаф’ева на му­зы­ку Чай­коў­ска­га: гэ­та ста­но­віц­ца маг­чы­ мым з над­ыхо­дам ад­лі­гі. Кры­ху па­зней, у 1965-м, да 700-год­дзя Да­нтэ ў мас­коў­скім Вя­лі­кім тэ­атры ла­дзяць ура­чыс­ты ве­чар, на якім апош­ні раз пуб­ліч­на вы­сту­пае Ган­на Ахма­та­ва са «Сло­вам аб Да­нтэ». Да­рэ­чы, аўды­яза­пі­сы вы­ступ­лен­ня за­ха­ ва­лі­ся, як і са­вец­кая тэ­ле­вер­сія ба­ле­та на му­зы­ку Чай­коў­ска­га. Ужо мож­на за­ўва­жыць, што ў тэ­атра­ль­най пра­сто­ ры імя Да­нтэ час­цей гу­чыць аль­бо з му­зыч­ны­мі, аль­бо з лі­та­ра­тур­ны­мі ка­на­та­цы­ямі. А вось дра­ ма­тыч­ныя спек­так­лі па ма­ты­вах «Бос­кай ка­ме­ дыі» сус­тра­ка­юцца рэ­дка. Мо­ва опе­ры і ба­ле­та да­зва­ляе па­збя­гаць пра­змер­най пры­вя­за­нас­ці да тэк­сту, ча­го дра­ма­тыч­ны тэ­атр, за вы­клю­чэн­нем экс­пе­ры­мен­таў, не­йкі час да­зво­ліць са­бе не мог. Тым бо­льш інсцэ­ні­за­ваць «Бос­кую ка­ме­дыю» як кла­січ­ны твор не бы­ло маг­чы­мым: тэкст успры­ маў­ся як не­сцэ­ніч­ны. Ад­нак сён­ня «Бос­кая ка­ме­дыя» ста­но­віц­ца пра­та­ты­пам по­стма­дэр­ніс­цкіх тво­раў і на­бы­вае пры­кме­ты «по­сттэк­сту». Да­нтэ пер­ша­па­чат­ко­ва рэ­жы­суе знут­ры «Бос­кую ка­ме­дыю», што ўлас­ ці­ва шмат­лі­кім су­час­ным тэк­стам, у тым лі­ку і п’есам. Ён «ро­біць рас­кад­роў­ку пра­сто­ры, да­ючы чы­та­чу ўба­чыць мі­зан­сцэ­ны» — пі­са­ла ў 2015-м ку­ль­ту­ро­лаг Фран­цыс­ка Фур­тай. Гэ­та аб­мя­жоў­

«Мастацтва» № 3 (469)

вае рэ­жы­сё­раў, але ад­на­ча­со­ва і спраш­чае іх по­шук. Ёсць два па­ляр­ныя ва­ры­янты пра­цы з пад­обным тэк­стам: мак­сі­ма­ль­на ад яго ад­ысці і ад­штур­хвац­ца ад воб­ра­заў або фраг­мен­тар­на яго ілюс­тра­ваць ці інтэр­прэ­та­ваць. Дру­гі шлях пра­соч­ва­ецца ў спек­так­лях лі­тоў­ца Эймун­та­са Ня­кро­шу­са, якія бы­лі па­стаў­ле­ныя ў 2012-м і 2013-м. Услед за «рас­кад­ра­ва­ны­мі» Да­нтэ сцэ­на­мі рэ­жы­сёр ства­рае свае. Яго «Бос­кая ка­ме­дыя» — се­рыя з двух спек­так­ляў. Пер­шы, які пры­све­ча­ны «Пек­лу» і «Чыс­тцу», доў­жыц­ца ка­ля пя­ці га­дзін. Дру­гі, па­стаў­ле­ны з пе­ра­пын­кам у год, ува­саб­ляе «Рай» за па­ўта­ры га­дзі­ны. Ня­кро­шус час­тко­ва інсцэ­нуе тэкст, у яго Да­нтэ пра­хо­дзіць усе ко­лы пек­ла. Тут ёсць і кан­крэт­ныя пер­са­ на­жы, і без­абліч­ны хор. У спек­так­ля вы­раз­ная струк­ту­ра: кож­ны сцэ­ніч­ны эцюд па­чы­на­ецца са стра­фы з «Бос­кай ка­ме­дыі». Пры гэ­тым рэ­жы­сёр па­збя­гае пра­мой ілюс­тра­цый­нас­ці і звяр­та­ецца да ві­зу­аль­ных ме­та­фар. На­прык­лад, Бе­атры­чэ, якая аб­кле­ена ка­ля­ро­вы­мі сты­ке­ра­мі, ці Да­нтэ, што аб­ды­мае пус­тэ­чу сцэ­ны. «Рай» бо­льш па­во­ль­ны па тэм­па­рыт­ме, але не менш ме­та­фа­рыч­ны. Лей­тма­тыў­ны ві­зу­аль­ны воб­раз — свят­ло са­фі­таў, пра­мя­ні яко­га ства­ ра­юць роз­ныя кам­па­зі­цыі. У фі­на­ле спек­так­ля Ня­кро­шус праз ге­ро­яў за­яўляе: рай ёсць. Цал­кам іншы пад­ыход да «Бос­кай ка­ме­дыі» Да­нтэ ў вя­до­ма­га іта­ль­янска­га экс­пе­ры­мен­та­та­ра Ра­мэа Кас­тэ­лу­чы. Яго сцэ­ніч­ная інтэр­прэ­та­цыя тэк­сту Да­нтэ — ад­на з са­мых зна­ка­мі­тых. Рэ­жы­сёр мак­сі­ма­ль­на ад­ыхо­дзіць ад тво­ра, вы­хоп­лі­вае з яго то­ль­кі не­ка­то­рыя воб­ра­зы, імкну­чы­ся ад­рэф­ лек­са­ваць сам факт з’яўлен­ня «Бос­кай ка­ме­дыі». Гэ­та не спро­ба па­йсці за тэк­стам, а жа­дан­не асэн­ са­ваць по­шук аўта­ра — Кас­тэ­лу­чы за­яўляў, што не пла­нуе ілюс­тра­ваць ка­ме­дыю і хо­ча зра­зу­мець шлях Да­нтэ як аўта­ра. Тры­ло­гія рэ­жы­сё­ра кам­па­зі­цый­на па­ўта­рае час­ткі «Бос­кай ка­ме­дыі». Ён актыў­на пра­цуе з не­тэ­атра­ль­най пра­сто­рай, псі­ха­ло­гі­яй гле­да­ча, ві­зу­аль­ны­мі воб­ра­за­мі і гу­кам. Са­мая вя­до­мая і маш­таб­ная час­тка пра­екта Кас­тэ­лу­чы — «Пек­ла». Яе па­каз­ва­лі пад ад­кры­тым не­бам у зна­ка­мі­тым два­ры Па­пска­га па­ла­ца ў Аві­нь­ёне. На па­чат­ ку сцэ­ніч­най дзеі акцёр бяс­страш­на за­ла­зіў на дзе­ся­ці­мет­ро­вую сця­ну па­ла­ца, а сам Кас­тэ­лу­ чы ў спе­цы­яль­ным кас­цю­ме ад­да­ваў ся­бе на раз­арван­не аўчар­кам. У гэ­тым спек­так­лі бы­лі

і пад­па­ле­ны ра­яль, і Эндзі Уор­хал, і дэ­кан­струк­ цыя роз­ных поп-ку­ль­тур­ных ко­даў. «Пек­ла» Кас­тэ­лу­чы ці­ка­вае не то­ль­кі пер­фар­ма­ тыў­ным і сэн­са­вым по­шу­кам, але і пра­сто­ра­вым пе­ра­ся­чэн­нем з ся­рэд­ня­веч­ным кан­тэк­стам. Тое, што ця­пер рэ­прэ­зен­ту­ецца як сайт-спе­цы­фік тэ­атр (ка­лі не­тэ­атра­ль­ная пля­цоў­ка з’яўля­ецца сэн­саў­тва­ра­ль­най для спек­так­ля), у ча­сы Да­нтэ бы­ло нор­май. Та­ды тэ­атр існа­ваў на рын­ка­вых плош­чах і не­пас­рэд­на ўнут­ры і ка­ля цар­квы. Кас­тэ­лу­чы ства­рае пер­фар­ма­тыў­нае дзей­ства, а па-про­ста­му ві­до­віш­ча, якое эпа­туе. Пад­обны пад­ыход вы­ка­рыс­тоў­ваў­ся пад­час лі­тур­гій, ка­лі свя­та­ры на­ма­га­лі­ся ўпры­го­жыць служ­бу тэ­атра­ лі­за­цы­яй рэ­лі­гій­ных сю­жэ­таў. У тыя ча­сы з-за спец­эфек­таў, на­прык­лад, у вы­гля­дзе агню, ча­сам уз­ні­ка­лі па­жа­ры ў цэр­квах. Кас­тэ­лу­чы да­сле­дуе мя­жу ві­до­віш­чнас­ці і рэ­аль­най не­бяс­пе­кі, пе­ра­ но­сіць ка­ме­дыю Да­нтэ ў двор Па­пска­га па­ла­ца, дзе тэ­арэ­тыч­на маг­лі граць па­ўлі­тур­гіч­ную дра­му ў Ся­рэд­ня­веч­чы. Дру­гая час­тка «Чыс­тца» бо­льш ла­ка­ніч­ная і на­гад­вае тра­ды­цый­ны спек­такль. Кас­тэ­лу­чы раз­ гор­твае гіс­то­рыю ці­ха­га гвал­ту ў доб­рап­рыс­той­ най сям’і, ад­сы­ла­ючы нас да «бы­та­во­га пек­ла», сар­траў­скіх ідэй. А «Рай» уво­гу­ле доў­жыц­ца тры хві­лі­ны. Рэ­жы­сёр вы­ра­шае яго інста­ля­цый­на: гле­да­чы на­зі­ра­юць раз­лі­тую ва­ду ў аві­нь­ёнскай цар­кве, у якую пра­ ні­кае спе­цы­яль­ны свет. Сты­ліс­тыч­на раз­на­стай­ ныя фраг­мен­ты «Бос­кай ка­ме­дыі» ў Кас­тэ­лу­чы злу­ча­юцца ў ад­но цэ­лае: пра­жы­ван­не да­нтаў­ ска­га шля­ху тут і ця­пер. У тэ­атра­ль­най пра­сто­ры «Бос­кая ка­ме­дыя» пра­ цяг­вае асэн­соў­вац­ца. Ле­тась на фес­ты­ва­лі Да­нтэ ў Ра­ве­не быў па­ка­за­ны но­вы му­ль­ты­ме­дый­ны ба­лет Сяр­гея Па­лу­ні­на. Ці­ка­ва, што Па­лу­нін стаў ха­рэ­огра­фам «Чыс­тца», а «Пек­ла» і «Рай» бы­лі ад­да­дзе­ныя Росу Фрэ­дзі Рэю і Іржы Бу­бе­ні­ча­ку. Ба­лет раз­лі­ча­ны на ма­са­ва­га гле­да­ча, ства­ра­ль­ ні­кі зра­бі­лі акцэнт на ві­до­віш­чнасць, ві­зу­аль­ныя эфек­ты. Роз­ныя не­за­леж­ныя тэ­атры і сту­дыі так­са­ма пра­па­ну­юць сваю інтэр­прэ­та­цыю тво­ ра: час­та гэ­та пер­фор­ман­сы і ха­рэ­агра­фіч­ныя эцю­ды. «Бос­кая ка­ме­дыя» — скла­да­ны інтэр­ме­ды­яль­ ны тэкст, і ён мае па­трэ­бу ў по­шу­ку сцэ­ніч­ных клю­чоў. Ці­ка­ва, што ў XX ста­год­дзі бы­ло шмат раз­ва­жан­няў аб «смер­ці тра­ге­дыі», у тым лі­ку ў су­вя­зі з хрыс­ці­янскім све­та­пог­ля­дам, у якім ідэя вы­ра­та­ван­ня — ад­на з га­лоў­ных. Ад­нак у мо­мант на­пі­сан­ня «Бос­кай ка­ме­дыі» гу­ма­ніс­тыч­ныя ідэі то­ль­кі за­ра­джа­лі­ся, а ў сва­ім тэ­ацэн­трыч­ ным тэк­сце Да­нтэ ве­ль­мі ды­дак­тыч­ны. Су­час­ны тэ­атр лю­біць су­пя­рэч­нас­ці, але не ве­ль­мі лю­біць ма­ра­лі­за­тар­ства — маг­чы­ма, гэ­та так­са­ма ўсклад­няе сцэ­ніч­нае ўва­саб­лен­не ся­рэд­ня­веч­ на­га эпа­су. Але ця­пер да­нтаў­скі твор на­бы­вае но­вае акту­ аль­нае гу­чан­не: гэ­та і вы­му­ша­ная эміг­ра­цыя, і раз­ва­жан­ні аб сва­бо­дзе, і по­шук гу­ма­ніс­тыч­на­ га па­чат­ку са спра­вяд­лі­вас­цю.

Кі­н о / Пі­л ь­н ае во­к а Анто­н а С і­д а р­ э н­к і

45

Аб кі­на­фэс­тах за­мо­ўце сло­ва Сус­вет­ны кі­на­фес­ты­ва­ль­ны рух ужо два га­ды існуе ў бес­прэ­цэ­дэн­тным рэ­жы­ме. Пан­пі­дэ­мія ко­ві­ду зра­бі­ ла, зда­ва­ла­ся б, не­маг­чы­мае. Най­буй­ней­шыя між­на­род­ныя фэс­ты, у тым лі­ку фес­ты­валь у Ка­нах, бы­лі або ад­ме­не­ны, або пра­во­дзяц­ца ў анлайн-рэ­жы­ме. Аўта­ры фі­ль­маў і кі­нап­ра­кат­ныя кам­па­ніі ў раз­губ­ле­нас­ ці — ра­ней­шая схе­ма прад­стаў­лен­ня кар­цін гле­да­чу ўжо не пра­цуе. Бо­льш за тое, аўды­то­рыя ўжо пры­вык­ ла гля­дзець кі­но, не вы­хо­дзя­чы з ха­ты. Стры­мін­га­выя сэр­ві­сы імгнен­на пе­ра­ха­пі­лі па­ль­му пер­шын­ства ў кі­нап­ра­ка­ту. На­ват артхаў­сныя фес­ты­ва­ль­ныя прэ­м’е­ры ця­пер ад­бы­ва­юцца анлайн.

А

як жа ўсё астат­няе, спы­та­еце вы? Прэскан­фе­рэн­цыі, сус­трэ­чы з гле­да­ча­мі, усе тыя жы­выя зно­сі­ны, якім і сла­вяц­ца фес­ты­ва­лі? Тая са­мая сла­ву­тая і на­паў­тор­ная атмас­фе­ра кі­на­па­ка­заў у па­ўнют­кім за­ле з адзі­ ным эма­цый­ным пол­ем? Гэ­тыя пы­тан­ні за­да­юць са­бе ты­ся­чы пра­фе­сі­ яна­лаў і ама­та­раў кі­но па ўсім све­це. Мас­тац­тва аўтар­ска­га кі­но ў тым вы­гля­дзе, якое ве­да­лі мы да гэ­та­га ча­су, сфар­ма­ва­ла­ся ме­на­ві­та так якраз дзя­ку­ючы сіс­тэ­ме між­на­род­ных фес­ты­ва­ляў. Яны на­бра­лі сі­лу па­сля Дру­гой сус­вет­най вай­ны і да апош­ніх га­доў вы­зна­ча­лі трэн­ды і кі­рун­кі. Аўта­ры і прадзю­са­ры ары­ента­ва­лі­ся на тое ася­род­дзе, якое фар­ма­ва­лі Ка­ны, Ве­не­цыя, Бер­лін і яшчэ мак­сі­мум па­ўту­зі­на кі­на­фо­ру­маў і іх ад­бор­шчы­ кі. Фес­ты­ва­ль­ныя прэ­м’е­ры, прэс-кан­фе­рэн­цыі, прэ­зен­та­цыі, ве­ча­рын­кі да­зва­ля­лі зна­ёміц­ца і кан­так­та­ваць ты­ся­чам пра­фе­сі­яна­лаў з уся­го све­ту. Ці змо­гуць іх за­мя­ніць сус­трэ­чы ў Zoom і тран­сля­цыі ў YouTube? Пы­тан­не ры­та­рыч­нае. За апош­нія два га­ды ака­за­ла­ся, што бы­лой фес­ ты­ва­ль­най рас­ко­шы бо­льш ня­ма, але, да жа­ху фес­ты­ва­ль­ных дзея­чаў, ша­ра­го­вы гля­дач ні­бы гэ­та­га на­ват і не за­ўва­жыў. Стры­мін­га­выя сэр­ві­сы і анлайн-фес­ты­ва­лі з’я­ві­ лі­ся за­доў­га да пан­дэ­міі ко­ві­ду. Але ме­на­ві­та два га­ды та­му над­ышоў іх зор­ны час. І кі­на­фес­ты­ва­лі ў імгнен­не во­ка пе­ра­тва­ры­лі­ся ў фі­ль­ма­тэ­кі: ад­ны — на спе­цы­ялі­за­ва­ных сай­тах, да­ступ­ных то­ль­кі акрэ­ды­та­ва­ным асо­бам, іншыя — у анлайнкі­на­тэ­атрах, дзе ку­піць бі­лет на вір­ту­аль­ны

пра­гляд мо­жа кож­ны. Ці на­ват яшчэ пра­сцей: анлайн-пра­гля­ды, якія да­ступ­ныя ўсім ахвот­ным. Ад­ной з пер­шых лас­та­вак тут стаў Кра­каў­скі між­на­род­ны кі­на­фес­ты­валь, са­мы ста­ры МКФ у Поль­шчы і адзін з най­бо­льш уплы­во­вых у да­ку­мен­та­ль­ным кі­но ў Еўро­пе. Па­сля цал­кам анлайн-ва­ры­янту ў 2020 го­дзе, ле­тась ён пра­й­ шоў у гіб­рыд­най фор­ме — у арга­ні­за­та­раў з’я­ві­ла­ ся маг­чы­масць вяр­нуць гле­да­чоў у гля­­дзель­­ныя за­лы. Але, ака­за­ла­ся, вір­ту­аль­ная фор­ма, ка­лі стуж­кі мож­на гля­дзець па ўсёй кра­іне, а не то­ль­кі ў ад­ным Кра­ка­ве, па­вя­лі­чы­ла аўды­то­рыю фес­ты­ ва­ль­ных па­ка­заў, а зна­чыць, і вы­руч­ку арга­ні­за­та­ раў у тым лі­ку, пры­клад­на ў тры разы. А арга­ні­за­та­ры ўжо два­нац­ца­та­га па лі­ку фес­ты­ ва­лю з кра­са­моў­най на­звай MyFrenchFilmFestival пра­па­на­ва­лі гле­да­чам пра­ктыч­на па ўсім све­це з 14 сту­дзе­ня па 14 лю­та­га дзе­сяць по­ўна- і дзе­ сяць ка­рот­ка­мет­раж­ных сту­жак ма­ла­дых фран­ цуз­скіх і бе­ль­гій­скіх аўта­раў. Усе фі­ль­мы шы­ро­ка­ га жан­ра­ва­га спек­тру — ад аўтар­скіх ка­ме­дый да да­ку­мен­та­ль­ных рас­сле­да­ван­няў. Кар­ці­ны мож­на бы­ло не то­ль­кі гля­дзець, але і ацэ­нь­ваць па­ра­ле­ ль­на з пра­фе­сій­ным жу­ры, а так­са­ма па­кі­даць на сай­це фес­ты­ва­лю ка­мен­та­ры. Ма­ла пад­обна на тра­ды­цый­ны кі­на­фес­ты­валь, але, па­га­дзі­це­ся, та­ кім чы­нам мож­на па­каз­ваць сваё на­цы­яна­ль­нае кі­но тым, хто б ні­ко­лі не да­браў­ся да яго ў за­лах звы­чай­ных кі­на­тэ­атраў. Хоць бы ў сі­лу ге­агра­фіі. Зра­зу­ме­ла, ніх­то не сум­ня­ва­ецца, што тра­ды­цый­ ныя фэс­ты ні­ку­ды не знік­нуць, але ў гле­да­чоў і кі­ не­ма­таг­ра­фіс­таў з’я­ві­ла­ся су­р’ёз­ная аль­тэр­на­ты­ва.

Фес­ты­ва­ль­ная па­літ­ра ні­ко­лі не бу­дзе ра­ней­шай. Змя­ні­ла­ся са­ма ку­ль­ту­ра пра­гля­ду фі­ль­ма. Да­ клад­ней, ку­ль­ту­ра пра­гля­ду фі­ль­ма як цэ­лас­на­га тво­ра па­еха­ла пад аб­ара­цень. Яшчэ ў да­лё­кім 1982 го­дзе ге­ній-ві­зі­янер аўтар­ска­га кі­но Пі­тэр Гры­ну­эй упэў­не­на рас­па­вёў све­ту пра тое, што кі­на­мас­тац­тва ў звык­лым раз­умен­ні бо­льш ня­ма. Па­сля з’яў­лен­ня, а гэ­та ад­бы­ло­ся ме­на­ві­та ў 1982-м, пу­ль­та дыс­тан­цый­на­га кі­ра­ван­ня пра­гляд фі­ль­ма бу­дзе ісці ме­на­ві­та пад дык­тоў­ку гле­да­ча, і апош­ні, а не аўтар, бу­дзе вы­зна­чаць, як, ка­лі і з які­мі па­ўза­мі гля­дзець кі­но. Са з’яў­лен­нем стры­мін­га­вых сэр­ві­саў і анлайнфес­ты­ва­ляў гля­дач і зу­сім стаў по­ўным гас­па­да­ ром сі­ту­ацыі. Ён мо­жа вы­бі­раць, што, ка­лі і як яму гля­дзець. А аўта­ры па­він­ны мець на ўва­зе, што да­лё­ка не ўсе гле­да­чы гля­дзяць іх фі­льм на вя­лі­ кім экра­не, і ўтрым­лі­ваць ува­гу аўды­то­рыі ця­пер трэ­ба зу­сім іншы­мі ме­та­да­мі. Бо, па ста­тыс­ты­цы, ува­га ча­ла­ве­ка па­чы­нае па­мян­шац­ца ўжо на трэ­ цяй хві­лі­не лю­бо­га ві­дэа. Для амбі­цый­ных ства­ ра­ль­ні­каў кі­нат­во­раў та­кія ўмо­вы мо­гуць здац­ца за­над­та жор­сткі­мі і не­спра­вяд­лі­вы­мі. Тым бо­льш кі­на­рэ­жы­сёр Сяр­гей Са­лаў­ёў ка­заў: «Ра­ней мне бы­ло да­стат­ко­ва 20 хві­лін, каб зра­зу­мець усё пра фі­льм, ця­пер да­стат­ко­ва 20 се­кунд». Спа­дзя­юся, пэў­ную час­тку гле­да­чоў та­кія ўмо­вы так­са­ма не за­да­во­ляць, і яны па­чнуць зва­рот­ны шлях да вя­лі­ка­га экра­на і мяк­кіх крэс­лаў з вы­со­кі­мі пад­га­лоў­ні­ка­мі і моц­ным дол­бі-гу­кам. І, га­лоў­нае, з іншы­мі гле­да­ча­мі по­бач. На­ват не спа­дзя­юся, а ўпэў­не­ны. сакавік, 2022

46

Рэ­ц эн­з ія

Доў­гія кад­ры вай­ны Антон Сі­да­рэн­ка Бе­ла­рус­кі кі­не­ма­тог­раф тры­ва­ла аса­цы­юец­ца з ва­еннай тэ­май, што ня­дзіў­на: вай­на ста­ла ад­ным з са­мых яркіх эле­мен­таў на­шай на­цы­яна­ль­най са­ма­ідэн­ты­фі­ка­цыі. Па­чы­на­ючы з пер­шых кар­цін у дру­гой па­ло­ве 1920-х, ва­ енная лі­нія ня­змен­на пры­сут­ні­чае ў ра­бо­тах бе­ла­рус­кіх кі­не­ма­таг­ра­фіс­таў. Сён­ня наш апо­вед пра важ­ныя і памас­тац­ку вар­тыя фі­ль­мы на­ша­га кі­но на акту­аль­ную, на жаль, тэ­му. Кар­ці­ны, пра якія по­йдзе га­вор­ка, зроб­ле­ныя ўжо па­сля Дру­гой сус­вет­най вай­ны — яе эма­цый­ны след па­куль са­мы яркі ў бе­ла­рус­кім кі­на­мас­тац­тве са­вец­ка­га пе­ры­яду. Аса­біс­ты во­пыт ме­на­ві­та іх аўта­раў, што ў бо­ль­шас­ці сва­ёй бы­лі не­пас­рэд­ны­мі ўдзе­ль­ні­ка­мі і свед­ка­мі ва­енных падзей і аку­па­цыі Бе­ла­ру­сі, уні­ка­ль­ны і не­паў­тор­ны. На­ступ­ным па­ка­лен­ням на­шых кі­не­ма­таг­ра­фіс­таў па­куль так і не ўда­ло­ся пе­ра­ўзыс­ці ўзро­вень гэ­тых сту­жак. Па­ка­за­ль­на: пра­ктыч­на ўсе ва­енныя кар­ці­ны на­ша­га кі­но ня­суць у са­бе гу­ма­ніс­тыч­ны па­фас. Вай­на не мо­жа і не па­він­на ўсхва­ляц­ца і пра­па­ган­да­вац­ца срод­ка­мі кі­на­мас­тац­тва, якія б тэ­арэ­тыч­на вы­са­ка­род­ныя мэ­ты і за­да­чы яна ні ста­ві­ла пе­рад са­бой. У гэ­тым бы­лі пе­ра­ка­на­ныя бе­ла­рус­кія кі­не­ма­таг­ра­фіс­ты ва­енных па­ка­лен­няў, удзе­ль­ ні­кі і дзе­ці вай­ны.

« Ідзі і гля­дз і » (1985) Фі­льм Эле­ма Клі­ма­ва лі­чыц­ца ад­ным з са­мых важ­ных за ўсю гіс­то­рыю сус­вет­на­га кі­не­ма­то­ г­ра­фа. «Ідзі і гля­дзі» па­ста­янна пры­сут­ні­чае ў раз­на­стай­ных рэ­йтын­гах, яго вы­ву­ча­юць у кіна­ ш­ко­лах і дэ­ман­стру­юць у кі­нак­лу­бах па ўсёй пла­не­це. Гіс­то­рыя хлоп­чы­ка Флё­ры з бе­ла­рус­ кай вёс­кі, якую спа­лі­лі на­цыс­ты раз­ам з усі­мі жы­ха­ра­мі, не мо­жа па­кі­нуць аб­ыя­ка­вай — пра­ нік­нё­ная ігра юна­га акцё­ра Аляк­сея Краў­чан­кі ад­к лі­ка­ецца ў кож­ным з гле­да­чоў. Для ве­ль­мі вя­до­ма­га на той мо­мант мас­коў­ска­га рэ­жы­сё­ра «Мастацтва» № 3 (469)

Эле­ма Клі­ма­ва здым­кі «Ідзі і гля­дзі» ста­лі аса­ біс­тым вы­к лі­кам. Экра­ні­за­цыя сцэ­на­ра «За­біць Гіт­ле­ра» бе­ла­рус­ка­га пі­сь­мен­ні­ка Але­ся Ад­амо­ ві­ча ад­к ла­да­ла­ся на пра­ця­гу не­ка­ль­кіх га­доў. Здым­кі ўсё ж ад­бы­лі­ся су­мес­най кі­наг­ру­пай су­пра­цоў­ні­каў сту­дый «Мас­фі­льм» і «Бе­ла­русь­­ фі­льм» фак­тыч­на на мес­цы падзей тво­раў Але­ ся Ад­амо­ві­ча «Я з вог­нен­най вёс­кі», «Ха­тын­ская апо­весць», «Кар­ні­кі». У ма­са­вых сцэ­нах бы­лі за­дзей­ні­ча­ныя мясц­овыя жы­ха­ры, свед­кі кар­ ных апе­ра­цый на­цыс­таў у га­ды вай­ны. «Ідзі і гля­дзі» — гэ­та роўд-му­ві па аку­па­ва­най бе­ла­рус­кай зям­лі, якое па­ка­за­на ва­ча­мі пад­лет­

ка. Ме­на­ві­та не­за­мут­нё­нае ўспры­ман­не све­ту ма­ла­дой свя­до­мас­цю да­зво­лі­ла ства­ра­ль­ні­кам фі­ль­ма так бліз­ка да рэ­аль­нас­ці пе­рад­аць усю тра­гіч­насць ва­еннай ка­тас­тро­фы. Мно­гія эпі­зо­ды, та­кія як спа­лен­не вёс­кі, на­прык­лад, па­тра­бу­юць ад гле­да­ча на­пру­жан­ня ўсіх яго псі­ха­эма­цый­ных маг­чы­мас­цей: сцэ­ны ма­са­вых па­ка­ран­няў смер­цю мір­ных жы­ха­роў аку­пан­ та­мі па­ка­за­ны мак­сі­ма­ль­на на­ту­ра­ліс­тыч­на і дэ­та­лё­ва. Кар­ці­ну Эле­ма Клі­ма­ва і Але­ся Ад­амо­ві­ча мож­ на так­са­ма лі­чыць ад­ной з са­мых яркіх пра­яў экзіс­тэн­цы­яліз­му ў сус­вет­ным кі­на­мас­тац­тве.

Кіно / Агляд « Праз мо­г іл­к і » (1964) Як і Алесь Ад­амо­віч, Вік­тар Ту­раў пе­ра­жыў вай­ ну пад­лет­кам у аку­па­цыі. Пе­ра­жы­ты во­пыт ён ува­со­біў у сва­ім по­ўна­мет­раж­ным вгі­каў­скім дэ­бю­це. Фі­льм «Праз мо­гіл­кі» па­стаў­ле­ны па­ вод­ле ад­на­ймен­най апо­вес­ці пі­сь­мен­ні­ка Па­ўла Ні­лі­на. Па сю­жэ­це гэ­та так­са­ма роўд-му­ві — пад­ час ба­ёў за Ста­лін­град во­сен­ню 1942 го­да гру­па бе­ла­рус­кіх парт­ызан бя­рэ на ся­бе за­да­чу па пад­ры­ве ня­мец­кіх ва­енных эша­ло­наў. За­стаў­шы­ ся без вы­бу­хоў­кі, парт­ыза­ны ад­праў­ля­юць юна­га Мі­ха­ся і ста­рас­ту Са­зо­на Іва­на­ві­ча да ме­ха­ні­ка Буг­рэ­ева, каб вы­пла­віць тол са сна­ра­даў, якія не раз­арва­лі­ся. У ся­рэ­дзі­не шас­ці­дзя­ся­тых у кі­но пра вай­ну па­сту­по­ва ву­чы­лі­ся га­ва­рыць пра­ўду. Дэ­бют Вік­та­ра Ту­ра­ва ўпер­шы­ню па­каз­ваў бе­ла­ру­саў на аку­па­ва­ных тэ­ры­то­ры­ях не про­ста як ахвяр або здрад­ні­каў, якія за­ста­лі­ся ў ты­ле вой­ска, а як актыў­ных удзе­ль­ні­каў су­пра­ці­ву аку­пан­там. «Праз мо­гіл­кі» атры­ма­ла­ся, ма­быць, са­май па-мас­тац­ку яркай і су­цэ­ль­най стуж­кай Вік­та­ра Ту­ра­ва. Без­да­кор­ны чор­на-бе­лы ві­зу­аль­ны шэ­раг яшчэ ад­на­го дэ­бю­тан­та ў фар­ма­це по­ўна­мет­ раж­на­га фі­ль­ма, апе­ра­та­ра кар­ці­ны Ана­то­ля За­ба­лоц­ка­га, бу­ду­ча­га апе­ра­та­ра кар­цін Ва­сі­ля Шук­шы­на, Ва­дзі­ма Аб­дра­шы­та­ва, Ула­дзі­мі­ра Быч­ко­ва, Ба­ры­са Сця­па­на­ва, па­бу­да­ва­ны па ма­ляў­ні­чых ка­но­нах, якія ад­сы­ла­юць да экс­прэ­ сі­яніз­му.

Га­лоў­ны ге­рой, як і ўвесь на­род у аку­па­ва­най Бе­ла­ру­сі, зна­хо­дзіц­ца за меж­амі пан­яццяў жыц­ ця і смер­ці. «Ідзі і гля­дзі» да­зва­ляе атры­маць эма­цый­ны во­пыт і аса­біс­тай, і на­цы­яна­ль­най ка­тас­тро­фы, якая ўвян­ча­ная не­ве­ра­год­ным па сі­ле ка­тар­сі­сам. Фар­ма­ль­на фі­льм Эле­ма Клі­ма­ва ство­ра­ны да са­ра­ка­га­до­вай га­да­ві­ны за­вяр­шэн­ня вай­ны. У ся­рэ­дзі­не ва­сь­мі­дзя­ся­тых ён стаў ад­на­ча­со­ ва і но­вым сло­вам у кі­но аб тра­ге­дыі вай­ны, і сво­еа­саб­лі­вай кроп­кай — зняць бо­льш жы­ва і бо­льш ба­лю­ча да гэ­та­га ча­су не ўда­ва­ла­ся ні­ко­му.

« Усход­н і ка­л і­д ор » (1966) Не­да­ацэ­не­ны су­час­ні­ка­мі шэ­дэўр Ва­лян­ці­на Ві­ наг­ра­да­ва. Вы­пус­кнік ВГІ­Ка, ад­на­каш­нік Андрэя Тар­коў­ска­га і Ва­сі­ля Шук­шы­на, Ва­лян­цін Ві­на­ г­ра­даў да ся­рэ­дзі­ны шас­ці­дзя­ся­тых стаў узы­ хо­дзя­чай зор­кай кі­нас­ту­дыі «Бе­ла­ру­сь­фі­льм». Ён з на­тхнен­нем уз­яўся за ства­рэн­не фі­ль­ма аб

47

Мін­скім пад­пол­лі. Раз­ам з дра­ма­тур­гам Але­сем Ку­ча­рам рэ­жы­сё­ру ўда­ло­ся знай­сці і вы­ка­рыс­ таць у сва­ім фі­ль­ме уні­ка­ль­ныя, ра­ней сха­ва­ныя ў архі­вах фак­ты. Ме­на­ві­та ва «Усход­нім ка­лі­ до­ры» ўпер­шы­ню ў по­ўную сі­лу рас­па­вя­да­ецца пра жа­хі аку­па­цыі ў га­ра­дах, ка­ла­ба­ра­цы­янізм і тра­ге­дыю Ха­ла­кос­ту. Але асаб­лі­вас­цю «Усход­ ня­га ка­лі­до­ра» стаў уні­ка­ль­ны, сюр­рэ­аліс­тыч­ны стыль кар­ці­ны, яе не­звы­чай­ная, не­лі­ней­ная дра­ма­тур­гія і вы­біт­ны ві­зу­аль­ны шэ­раг апе­ра­та­ ра Юрыя Ма­ру­хі­на. Вай­на і аку­па­цыя па­ка­за­ны тут як аб­сурд і што­се­кун­дная тра­ге­дыя. Стыль і рэ­жы­сёр­скія зна­ход­кі Ва­лян­ці­на Ві­наг­ра­да­ва ста­вяць гэ­тую кар­ці­ну ў адзін шэ­раг з пра­ца­мі кла­сі­каў еўра­пей­скіх «но­вых хваль». « Знак бя­д ы » (1986) Ад­на з най­леп­шых экра­ні­за­цый тво­раў Ва­сі­ля Бы­ка­ва ста­ла ад­ным з са­мых важ­ных фі­ль­маў аб вай­не і на­цы­яна­ль­най гіс­то­рыі. Бліс­ку­чыя акцёр­скія ра­бо­ты Ні­ны Рус­ла­на­вай і Ге­на­дзя Гар­бу­ка ве­ль­мі да­к лад­на і змяс­тоў­на пе­рад­а­ юць сут­насць бе­ла­рус­ка­га ха­рак­та­ру, які вы­му­ ша­ны пры­ста­соў­вац­ца да роз­ных за­ва­ёўні­каў і аб­ста­ві­наў, і ўсёй бе­ла­рус­кай дра­мы пер­шай па­ло­вы ХХ ста­год­дзя. Жыц­цё і цяж­кая пра­ца на ад­асоб­ле­ным ху­та­ры, ка­лек­ты­ві­за­цыя і рас­ ку­лач­ван­не, на­рэш­це, гіт­ле­раў­ская аку­па­цыя, «Знак бя­ды» — гэ­та рэ­кві­ем тым, хто пра­ца­ваў і жыў на род­най зям­лі, ня­гле­дзя­чы ні на што.

На­цы­яна­ль­ная тра­ге­дыя бе­ла­рус­ка­га ся­лян­ства прад­стаў­ле­на ў фі­ль­ме Мі­ха­іла Пта­шу­ка як уні­ вер­са­ль­ная і доб­ра зра­зу­ме­лая гле­да­чу ў лю­бой кра­іне све­ту. Ме­на­ві­та ту­га і боль па род­най зям­лі, пе­ра­жы­ван­не за яе дра­му ста­ла асноў­ най тэ­май кар­ці­ны Мі­ха­іла Пта­шу­ка. У філь­ме сыш­лі­ся яркія акцёр­скія ра­бо­ты, экс­прэ­сі­яніс­ц­ кая ка­ме­ра Тац­ця­ны Ло­гі­на­вай і му­зы­ка Але­га Янчан­кі. сакавік, 2022

48

Кіно / Агляд якія дзей­ні­ча­лі ў га­ды аку­па­цыі на Аршан­скім чы­гу­нач­ным вуз­ле. Ад­сюль у «Кан­стан­ці­на За­сло­на­ва» схе­ма­тызм у падзе­ях і га­то­выя шаб­ ло­ны за­мест жы­вых ха­рак­та­раў. Тым не менш фі­льм за­слу­гоў­вае ўва­гі як яркі прад­стаў­нік па­сля­ва­енна­га ўяў­лен­ня аб мі­ну­лых падзе­ях у бе­ла­рус­кім кі­но. « Яго ба­та­л ь­ё н » (1989)

« Вя­н ок са­н е­таў » (1976) Не­звы­чай­ны і ра­ман­тыч­ны по­гляд на вай­ну рэ­жы­сё­ра Ва­ле­рыя Ру­бін­чы­ка. «Вя­нок са­не­ таў» — ад­на з апош­ніх пры­кмет па­этыч­ных шас­ці­дзя­ся­тых, спро­ба па­гля­дзець на тра­ге­дыю вай­ны ва­ча­мі ўча­раш­ня­га шко­ль­ні­ка. Мін­ча­нін Ва­ле­рый Ру­бін­чык доб­ра па­мя­таў раз­ бу­ра­ны вай­ной Мінск, і вай­на ў яго ўспа­мі­нах пра­йшла праз пры­зму яго дзі­ця­чых і пад­лет­ка­ вых успа­мі­наў. «Вя­нок са­не­таў» — па­этыч­нае кі­ но, пры­чым у лі­та­ра­ль­ным сэн­се сло­ва. Гіс­то­рыю пра двух вы­ха­ван­цаў ва­енна­га му­зыч­на­га ву­чы­ ліш­ча, якія вы­ра­ша­юць без да­зво­лу кі­раў­ніц­тва ад­пра­віц­ца на фронт, су­пра­ва­джа­юць вер­шы мас­коў­скай па­эткі Бэ­лы Ахма­ду­лі­най. Ра­ман­ тыч­ны і па­этыч­ны свет дзя­цін­ства су­ты­ка­ецца ў «Вян­ку са­не­таў» з жор­сткім да­рос­лым све­там вай­ны. Тон­кае ўраз­лі­вае ста­лен­не пад­лет­каў пра­хо­дзяць на фо­не зва­р’я­це­ла­га ад ня­шчас­цяў ча­ла­вец­тва. Ва­ле­рый Ру­бін­чык шка­дуе па­чуц­ці гле­да­чоў — яго кар­ці­на по­ўная яркіх воб­ра­ заў, але яны не ша­ку­юць нас сва­ім на­ту­ра­ліз­ мам. Не­зна­ёмыя з іншай рэ­аль­нас­цю, акра­мя ва­еннай, ра­на па­ста­ле­лыя дзе­ці ўва­хо­дзяць у да­рос­лае жыц­цё з му­зы­кай і па­эзі­яй. « Круг­л ян­с кі мост » (1989) Та­ле­на­ві­тая і ве­ль­мі бліз­кая ду­ху пер­шак­ры­ні­ цы экра­ні­за­цыя ад­на­ймен­най апо­вес­ці Ва­сі­ля Бы­ка­ва. Рэ­жы­сёр-дэ­бю­тант Аляк­сандр Ма­роз у сва­ім пер­шым і, як ака­за­ла­ся, апош­нім вя­лі­кім фі­ль­ме па­глыб­ляе гле­да­ча ў свет экс­зіс­тэн­ цый­най про­зы вя­лі­ка­га пі­сь­мен­ні­ка. Воб­ра­зы парт­ызан, што па­він­ны пад­арваць мост, ство­ ра­ны з вя­лі­кім май­стэр­ствам і псі­ха­ла­гіз­мам. Псі­ха­ла­гіч­ны парт­рэт га­лоў­на­га ге­роя-пад­лет­ка, для яко­га важ­нае парт­ызан­скае за­дан­не ста­но­ віц­ца не­пе­ра­адо­ль­най пе­ра­шко­дай, шмат у чым атрым­лі­вае ў спад­чы­ну воб­раз га­лоў­на­га ге­роя «Мастацтва» № 3 (469)

з фі­ль­ма Эле­ма Клі­ма­ва. Аляк­сандр Ма­роз, без­умоў­на, на­тхняў­ся вя­лі­кім па­пя­рэд­ні­кам, але здо­леў знай­сці для «Круг­лян­ска­га мос­та» сваю інта­на­цыю, бо­льш ка­мер­ную і бліз­кую бе­ла­рус­ ка­му тэм­пе­ра­мен­ту, без­на­дзей­ную і бяз­вы­хад­ ную. Ва­енная дра­ма па­ка­за­на тут не то­ль­кі як знеш­ні, але і ўнут­ра­ны кан­флікт, у якім ча­ла­век вы­яўля­ецца ва ўсёй сва­ёй сут­нас­ці.

« Кан­с тан­ц ін За­с ло­н аў » (1949) Ство­ра­ная ў пе­ры­яд так зва­на­га «ма­ла­кар­ цін­ня», стуж­ка ста­ла ад­ным з пер­шых яркіх пры­кла­даў кі­но пра ге­ро­яў су­пра­ці­ву аку­пан­там на бе­ла­рус­кім ма­тэ­ры­яле. Як і ў мно­гіх іншых фі­ль­мах тых га­доў, у асно­ву сцэ­на­рыя па­кла­ дзе­ная па­пу­ляр­ная п’е­са. Рэ­жы­сё­ры-су­аўта­ры Аляк­сандр Фай­нцы­мер і Ула­дзі­мір Корш-Саб­ лін па­ста­ра­лі­ся не ад­ыхо­дзіць ад ка­но­наў так зва­на­га са­цы­яліс­тыч­на­га рэ­аліз­му і стро­га пры­трым­лі­ва­лі­ся афі­цый­най трак­тоў­кі ва­енных падзей і воб­ра­заў ге­ро­яў-пад­по­льш­чы­каў,

Фі­льм фран­та­ві­ка Аляк­сан­дра Кар­па­ва па ад­на­ймен­най апо­вес­ці і сцэ­на­рыі фран­та­ві­ка Ва­сі­ля Бы­ка­ва сам пі­сь­мен­нік на­зы­ваў са­мым леп­шым і ўда­лым зва­ро­там да сва­ёй твор­час­ці ў кі­но. Не­вя­лі­кі эпі­зод Вя­лі­кай вай­ны, пла­на­ван­не ата­кі, а за­тым і са­ма ата­ка на ня­мец­кія ўма­ца­ ван­ні — уся­го то­ль­кі ад­на ноч і ра­ні­ца ў ча­ра­дзе мнос­тва іншых вай­скоў­цаў. У фі­ль­ме, як і ў апо­ вес­ці, лепш за ўсё рас­кры­ва­ецца т.зв. акоп­ная пра­ўда — по­гляд на вай­ну з пун­кту гле­джан­ня тых, хто мац­ней за іншых вы­нес на са­бе ўсе яе ня­го­ды, — про­стых сал­дат і афі­цэ­раў. Рэ­жы­сёр Аляк­сандр Кар­паў зра­біў сваё кі­но і псі­ха­ла­гіч­ ным, і ві­до­віш­чным — у ім эфек­тна гля­дзяц­ца і да­клад­ныя ты­па­жы-парт­рэ­ты вай­скоў­цаў, і ба­та­ль­ныя эпі­зо­ды. «Яго ба­та­ль­ён» — кі­но яркае і не­за­быў­нае, на­ват на фо­не ку­ды бо­льш гуч­ных кар­цін пра вай­ну пе­ра­бу­доў­на­га пе­ры­яду.

« Га­дз ін­н ік спы­н іў­с я апоў­н а­ч ы » (1958) Ка­нец пя­ці­дзя­ся­тых у са­вец­кім кі­но — пе­ра­ ход ад ста­лін­скіх пры­ма­ра­зак да но­вай ад­лі­гі сты­ліс­ты­цы. «Га­дзін­нік спы­ніў­ся апоў­на­чы» Мі­ка­лая Фі­гу­роў­ска­га — фі­льм, які зна­хо­дзіц­ца пры­клад­на па­ся­рэ­дзі­не па­між гэ­ты­мі пун­кта­ мі. Кар­ці­на ба­лан­суе і па­між па­тры­ятыч­най дра­май і жан­ра­вай шпі­ёнскай гіс­то­ры­яй цал­кам га­лі­вуд­скай схе­мы. Шы­ро­ка вя­до­мая гіс­то­ рыя за­ма­ху на гаў­ляй­та­ра Ку­бэ па­ка­за­на тут у спрош­ча­ным, але ві­до­віш­чным і да­ход­лі­вым

1, 2. «Ідзі і гля­дзі».

3. «Вя­нок са­не­таў».

4. «Аль­пій­ская ба­ла­да».

5. «Усход­ні ка­лі­дор».

6. «Свед­ка». вы­гля­дзе. Ме­на­ві­та так, ужо ў кі­не­ма­таг­ра­фіч­ ных воб­ра­зах, вай­на вяр­та­ла­ся, пе­ра­асэн­соў­ва­ ла­ся і мі­фа­ла­гі­за­ва­ла­ся ў ма­са­вай свя­до­мас­ці бе­ла­ру­саў. Яркія воб­ра­зы ге­ро­яў, асаб­лі­ва га­лоў­на­га злыд­ня — гаў­ляй­та­ра Каў­ні­ца ў вы­ка­ нан­ні Дзміт­рыя Арло­ва, — над­оўга за­ста­юцца ў па­мя­ці гле­да­ча, як і зна­ка­мі­тая пес­ня Ма­ры­ны «Не ма­гу я знай­сці тое сло­ва».

Для ма­ла­дых акцё­раў Лю­бо­ві Ру­мян­ца­вай і Ста­ніс­ла­ва Люб­шы­на ро­лі іта­ль­янкі Джу­ліі і чыр­во­на­армей­ца Іва­на ста­лі важ­ны­мі мо­ман­ та­мі ў ка­р’е­ры. А для са­мо­га Ба­ры­са Сця­па­на­ва «Аль­пій­ская ба­ла­да» за­ста­ла­ся вы­шэй­шай кроп­ кай ся­род твор­чых да­сяг­нен­няў.

« Аль­п ій­с кая ба­л а­д а » (1965)

Апо­весць Вік­та­ра Ка­зь­ко «Суд­ны дзень», як і мно­гія іншыя, бы­ла пры­све­ча­ная тра­ге­дыі вай­ны, што ад­абра­ла дзя­цін­ства ў цэ­ла­га па­ка­ лен­ня бе­ла­ру­саў. Рэ­жы­сёр Ва­ле­рый Ры­ба­раў зняў па ма­ты­вах гэ­тай апо­вес­ці фі­льм аб вяр­тан­ні па­мя­ці і зда­быц­ці свай­го «я». Га­лоў­ны ге­рой кар­ці­ны, пад­ле­так, да яко­га рап­ там вяр­та­юцца страш­ныя кар­ці­ны вай­ны, пе­ра­жы­тай у дзя­цін­стве. Ва­ле­рый Ры­ба­раў зняў бліз­кую да гі­пер­рэ­аліз­му кар­ці­ну, у якой рэ­аль­ насць вы­гля­дае ярчэй і страш­ней за рэ­ча­існасць. Мож­на ска­заць, у

Фі­льм Ба­ры­са Сця­па­на­ва — яшчэ ад­на най­ ярчэй­шая экра­ні­за­цыя твора Ва­сі­ля Бы­ка­ва, аўта­ра, про­за яко­га ве­ль­мі доб­ра кла­дзец­ца на мо­ву кі­но. Для ся­рэ­дзі­ны шас­ці­дзя­ся­тых гэ­та пра­рыў­ная, анты­ва­енная стуж­ка бы­ла яшчэ і спро­бай вы­йсці за межы вуз­кіх ра­мак са­вец­ка­га кі­но. Яркія со­неч­ныя пла­ны і лю­боў двух ма­ла­ дых лю­дзей, іта­ль­янкі і бе­ла­ру­са, што вы­рва­лі­ся з ня­мец­ка­га кан­цла­ге­ра, вы­гля­да­лі інтэр­на­ цы­яна­ль­ным сім­ва­лам пе­ра­адо­лен­ня ста­рых бед. Не­здар­ма сю­жэт апо­вес­ці пер­ша­па­чат­ко­ва за­ці­ка­віў зна­ка­мі­та­га іта­ль­янска­га прадзю­са­ра Джу­зэ­пэ дэ Сан­ты­са.

« Свед­к а » (1986)

«Свед­цы» вай­на і яе жа­хі на­блі­зі­лі­ся да гле­да­ ча на мак­сі­ма­ль­на ка­рот­кую ад­лег­ласць. Гэ­та ўні­ка­ль­ны фі­льм ба­лан­суе на мя­жы ігра­во­га і да­ку­мен­та­ль­на­га — у ім вы­ка­рыс­та­ны рэ­аль­ ныя кі­на­да­ку­мен­ты, удзе­ль­ні­ча­юць ты­па­жы, сты­лі­за­цыя пра­ктыч­на не­адроз­ная ад архіў­ных кад­раў. «Свед­ка» — пра­мы і жор­сткі по­гляд на вай­ну, най­леп­шы аргу­мент на ка­рысць мір­на­га вы­ра­шэн­ня лю­бых пра­блем.

50

Рэ­ц эн­з ія

«Асноў­ная тэн­дэн­цыя ў твор­час­ці Кар­ня­га — вы­ка­рыс­тан­не воб­ра­ заў з мі­фаў і ка­зак, якія ён пе­ра­но­сіць у су­час­ны кан­тэкст. Яе мож­на на­зі­раць ужо ў на­зве спек­так­ля: па­чуп­кі — гэ­та вя­роў­ка, за якую на­шы пра­ба­бу­лі і іх ба­бу­лі ка­лы­ха­лі на­гой ка­лыс­кі...» Лі­за­ве­та Ка­лі­вер­да «Па­чуп­кі». Сцэна са спектакля. РТБД. Фота Вячаслава Рахубы (з архіва тэатра).

issn 0208-2551

«Мастацтва» № 3 (469)

падпісныя Індэксы 74958, 749582. рознічны кошт — па дамоўленасці.