MASTACTVA Magazine 1/2022

Page 1

1 /2022

Студзень

• Пошукі літоўскай манеты • Што пішуць пра оперны форум? • Анімацыя пад купалам

16+

Напярэдадні падзеі

З пра­екта Кан­сты­ту­цыі Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь Арты­к ул 51. Кож­ны мае пра­ва на ўдзел у ку­ль­тур­ным жыц­ці. Гэ­та пра­ва за­бяс­печ­ва­ецца агу­ль­на­дас­туп­нас­цю каш­тоў­нас­цей айчын­най і сус­вет­най ку­ль­ту­ры, якія зна­хо­дзяц­ца ў дзяр­жаў­ных і гра­мад­ скіх фон­дах, раз­віц­цём сет­кі ку­ль­тур­на-асвет­ных уста­ноў. Сва­бо­да мас­тац­кай, на­ву­ко­вай, тэх­ніч­най твор­час­ці і вы­кла­ дан­ня га­ран­ту­ецца. Інтэ­лек­ту­аль­ная ўлас­насць ахоў­ва­ецца за­ко­нам. Дзяр­жа­ва са­дзей­ні­чае раз­віц­цю ку­ль­ту­ры, на­ву­ко­вых і тэх­ ніч­ных да­сле­да­ван­няў, ука­ра­нен­ню іна­ва­цый на ка­рысць агу­ль­ ных інта­рэ­саў. Падрабязнй на саце pravo. by

мастацтва № 1 (467) Студзень 2022

Ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы In Memoriam 2 • Але­ся Бе­ля­вец ВА­СІЛЬ ША­РАН­ГО­ВІЧ Рэ­цэн­зіі 4 • Во­ль­га Рыб­чын­ская МАГ­ЧЫ­МЫЯ ПЫ­ТАН­НІ ЯК СПО­САБ КА­МУ­НІ­КА­ЦЫІ «Сап­раў­днае ня­здзей­сне­нае» На­тал­лі За­лоз­най у га­ле­рэі A&V 8 • Лю­боў Гаў­ры­люк ЗОР­КА КУ­СА­МА Рэ­трас­пек­ты­ва 80 га­доў твор­час­ці 10 • Ла­ры­са Лы­сен­ка СУ­ЦЭ­ЛЬ­НЫ АПО­ВЕД ПРА ЖЫ­ВА­ПІС Вы­ста­ва Аль­гер­да Ма­лі­шэў­ска­га ў мас­тац­кай га­ле­рэі По­ла­цка­га гіс­то­ры­ка-ку­ль­тур­на­га му­зея-за­па­ вед­ні­ка Ку­ль­тур­ны пласт 12 • Надзея Уса­ва ЗБОР ТВО­РАЎ «ЛІ­ТОЎ­СКАЯ МА­НЕ­ТА» Лёс ру­ка­пі­саў Мі­ко­лы Шча­ка­ці­хі­на

Зм ест 22 • Тац­ця­на Му­шын­ская ШУ­КАЙ­ЦЕ ЖАН­ЧЫ­НУ! 26 • Ула­дзі­мір Ду­дзін ШЭ­ДЭЎР ЯК ПРА­СТО­РА ДЛЯ РОЗ­ДУ­МУ 27 • Надзея Бун­цэ­віч АХВЯР­НАСЦЬ СУ­ПРАЦЬ ПРЫ­ГА­ЖОС­ЦІ 29 • Аса­біс­ты ка­бі­нет Дзміт­рыя Пад­бя­рэз­ска­га Агляд 30 • Надзея Бун­цэ­віч ЧОР­НА-БЕ­ЛЫЯ БА­ТА­ЛІІ З ФІ­НА­ЛЬ­НАЙ ІНТРЫ­ГАЙ Між­на­род­ны кон­курс пі­яніс­таў «Мінск-2021» Ку­ль­тур­ны пласт 32 • Эма­ну­іл Іо­фе ПА­ЎЗА­БЫ­ТЫ ГО­НАР БЕ­ЛА­РУС­КАЙ КУ­ЛЬ­ТУ­РЫ Ха­рэ­агрфія У гры­мёр­цы 34 • Але­на Ба­ла­ба­но­віч ЮЛІЯ ДЗЯТ­КО І КАН­СТАН­ЦІН КУЗ­НЯ­ЦОЎ. РАЗ­МО­ВА НА ДВА­ІХ Тэ­атр Ку­ль­тур­ны пласт 40 • Юрый Іва­ноў­скі КО­ЛА­САЎ­ЦЫ АДЗНА­ЧА­ЮЦЬ ЮБІ­ЛЕЙ Час­тка ІІ

34

12 18 Служ­бо­вы ўва­ход 43 • Тэ­атра­ль­ныя бай­кі ад Вер­гу­но­ва

Зга­да­ла­ся 18 • Ула­дзі­мір Сця­пан ЗОЯ ЛІТ­ВІ­НА­ВА Му­зы­ка Тэ­ма ХІ МІН­СКІ МІЖ­НА­РОД­НЫ КА­ЛЯД­НЫ ОПЕР­НЫ ФО­РУМ © «Мас­тац­тва», 2021.

Кі­но Ані­ма­цыя 44 • Але­на Стра­ха­ва ІВАН ГА­ПІ­ЕНКА. АБ МА­ГІІ ПРА­КТЫЧ­НА Тэ­ле­ба­чан­не 47 • Антон Сі­да­рэн­ка КА­РАТ­КЕ­ВІЧ. ПЭЎ­НАЕ ЎЯЎ­ЛЕН­НЕ In Design 48 • Ала Пі­га­льс­кая РЫ­СЫ НА ТЛЕ, ЗМОР­ШЧЫ­НЫ НА ПА­ВЕР­ХНІ І ПЛЫ­НІ Ў ГЛЫ­БІ­НІ Ды­зайн вы­ра­баў шкло­за­во­да «Нё­ман» у 1920—1930-я

1

За­с на­в а­л ь­н ік часопіса — Мі­ніс­тэр­ства ку­ль­ту­ры Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь. Вы­даецца са сту­дзеня 1983 года. Рэ­гіс­тра­цый­нае па­свед­чан­ не № 638 выдадзена Міністэрствам інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Спецыялізацыя (тэматыка) — грамадска-палітычная, літаратурна-мастацкая. Вы­д а­в ец — Рэ­дак­цый­на-вы­да­вец­кая ўста­но­ва «Ку­ль­ту ­ра і мас ­тац ­тва » Першая намесніца дырэктара Людміла Аляксееўна Крушынская Рэдакцыя: Намеснік галоўнага рэ­дак­тара Дзмітрый Падбярэзскі, ­ рэдактары аддзелаў Алеся Белявец, Тац­ця­на Му­шын ­ская , Анастасія Васілевіч, Антон сідарэнка, мас­тац­кі рэ­дак­тар вячаслаў ПАЎЛАВЕЦ, ­ літаратурная рэдактарка Лідзія НаліўКА, фо­та­ка­рэс­пан­дэнт сяргей ждановіч, ­ на­бор: іна адзі­нец , вёр­стка: акса­на кар­та ­шо ­ва . Ад­рас выдавецтва і рэ­дак­цыі: 220013, г. Мінск, пра­спект Не­за­леж­нас­ці, 77, пакоі 9, 10, 4 паверх. Тэлефон 292-99-12, тэлефон/факс 334-57-35 (бух­гал­тэ­рыя). E-mail: art_mag@tut.by. www.kimpress.by/mastactva. Аў­тар­скія ру­ка­пі­сы не рэ­цэн­зу­юц­ца і не вяр­та­юц­ца. Аўта­ры над­ру­ка­ва­ных ма­тэ­ры­ялаў ня­суць ад­каз­насць за пад­бор пры­ве­ дзе­ных фактаў, а так­са­ма за змеш­ча­ныя да­ныя, якія не пад­ля­га­юць ад­кры­тай пуб­ лі­ка­цыі. Рэ­дак­цыя мо­жа дру­ка­ваць арты­ку­лы ў па­ра­дку аб­мер­ка­ван­ня, не падзя­ля­ ючы пун­кту гле­джан­ня аўта­раў. Пад­пі­са­на ў друк 14.01.2022. Фармат 60х90  1/8. Па­пе­ра ме­ла­ва­ная. Друк афсет­ны. Гар­ні­ту­ра «PT Sans Narrow». Ум. друк. арк. 6,0. Ум.-выд. арк. 10,1. Ты­раж 477. Заказ 0003. Надрукавана ў ТАА «Альтиора Форте». Ліц. №02330/471 ад 29.12.14. 220072, г. Мінск, вул. Сурганава, д.11.

SUMMARY

The first issue in 2022, the January Mastactva greets its readers. Regrettably, this issue comes out without the careful and effective supervision of our editor-in-chief Alena Kavalenka. We are upset by this turn of events but we hope for the best and continue doing our utmost in the field of Belarusian art and for its sake. The January issue opens with the traditional VISUAL ARTS section, which contains the sad In Memoriam from Alesia Bieliaviets in memory of Vasil Sharangovich (Vasil Sharangovich, p. 2). Then follows Talks at the Exhibition, where Volha Rybchynskaya discusses with the artist Natallia Zaloznaya her exhibition “The Unrealized Innermost” at the A&V Gallery (Virtual Questions as a Means of Communication, p. 4). Next come Reviews: Liubow Gawryliuk presents the retrospective of Yayoi Kusama’s 80 years of creative work (The Star Kusama, p. 8), Larysa Lysienka writes about Algerd Malishewski’s exhibition at the art gallery of the Polatsk History and Culture Museum Reserve (A Comprehensive Story of Painting, p. 10), and finally comes the Cultural Layer. Nadzieya Usava relates the tragic and meandering fate of Mikalai Schakatsikhin and his manuscripts (Collection “The Lithuanian Coin”, p. 12). Uladzimir Stciapan’s rubric Memories Coming Back this time is dedicated to the remarkable Belarusian artist Zoya Litvinava (Zoya Litvinava, p. 18). The MUSIC section in January opens with the major Theme: the 11th Minsk International Christmas Opera Forum is discussed by Tattsiana Mushynskaya (Look for the Woman!, p. 22), Uladzimir Dudzin (The Bog as a Space for Reflection, p. 24) and Nadzieya Buntsevich (Selfsacrifice Vs Beauty, p. 27). Dzmitry Padbiarezski’s Personal Study is on page 27. The next publication is the Review of the Minsk-2021 International Piano Competition prepared by the music critic Nadzieya Buntsevich (Black and White Battles with the Final Intrigue, p. 30) and in conclusion comes the Cultural Layer: Emanuil Iofe reminisces about Uladzimir Terawski — a Belarusian composer and cultural figure whose personality in the history of Belarus can hardly be overestimated (The Half-forgotten Glory of Belarusian Culture, p. 32). CHOREOGRAPHY in January is represented by Alena Balabanovich’s big interview In the Dressing-room of the ballet dancers Yulia Dziatko and Kanstantsin Kuzniatsow (Yulia Dziatko and Kanstantsin Kuzniatsow. A Talk for Two, p. 34). The THEATRE section in January-2022 carries Yury Ivanowski’s Cultural Layer (The Kolas Theatre Marks Its Anniversary, part 2, p. 40), which is dedicated to the famous Vitsiebsk Kolas Theatre, and the traditional Service Entrance from Aliaksander Viergunow (Viergunow’s Theatre Anecdotes, p. 43). In the January CINEMA, the Animation rubric, Alena Strakhava had a talk with Ivan Gapienka (Ivan Gapienka. About Magic Practically, p. 44). In the Television rubric, Anton Sidarenka speaks about the recording of the opera King Stakh’s Wild Hunt (Karatkievich. A Reliable Depiction, p. 47). The issue is concluded with the IN DESIGN rubric about design and its remarkable representatives and events in the world and in Belarus from Ala Pigalskaya. The January article is about the design of the Nioman Glassworks products in the 1920s-1930s (Strokes in the Bottom, Wrinkles on the Surface and Currents in the Depth, p. 48).

На першай старонцы вокладкі: Зоя Літвінава. Ландшафт. Алей. 2004.

2

Ва­сіль Ша­ран­го­віч Але­ся Бе­ля­вец

У апош­ні дзень 2021 го­да па­йшоў з жыц­ця на­род­ны мас­так Ва­сіль Ша­ ран­го­віч, гра­фік, пед­агог, пра­фе­сар, лаў­рэ­ат Дзяр­жаў­най прэ­міі, за­ слу­жа­ны дзеяч мас­тац­тваў Бе­ла­ру­сі, за­слу­жа­ны дзеяч ку­ль­ту­ры Поль­ шчы.

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / In M em or ia m «За­ўсё­ды ста­яў цвёр­да на род­най зям­лі, якая праз Бо­гам да­пуш­ ча­ны час і пры­ме мя­не ў свае цём­ныя аб­дым­кі, але за­ўсё­ды, як у сло­вах Янкі Ку­па­лы, мне бу­дуць сніц­ца «сны аб Бе­ла­ру­сі»».

Г

э­тым ска­зам Ва­сіль Пят­ро­віч за­кон­чыў аўта­бі­ягра­фіч­ную апо­весць «Ген жыц­ця», дзе апі­саў свой шлях, твор­чы і жыц­цё­вы, ад са­ма­га на­ра­джэн­ ня. Ана­та­цыя да кні­гі ёміс­та скан­цэн­тра­ва­ла па­кру­час­тыя пе­ры­пе­тыі яго лё­су як пры­клад та­го, «як та­лент і апан­та­ная пра­ца­ві­тасць, ве­лі­зар­нае жа­дан­не да­сяг­нуць па­стаў­ле­най мэ­ты і са­ма­ахвяр­нае слу­жэн­не ёй вы­ве­лі хлоп­чы­ка з глу­хой вё­сач­кі Ка­ча­ны, што на Мя­дзе­льш­чы­не, на шы­ро­кі шлях мас­тац­тва». Ва­сіль Ша­ран­го­віч 1939 го­да на­ра­джэн­ня, то-бок з па­ка­лен­ня «дзя­цей вай­ны», сап­раў­ды да­сяг­нуў надзвы­чай мно­га­га та­лен­там, упар­тас­ цю і не­ве­ра­год­най энер­ге­ты­кай — як мас­так, як вы­клад­чык і як гра­мад­скі дзеяч. Вы­ключ­ны гра­фік Ва­сіль Ша­ран­го­віч ства­рыў ка­на­ніч­ныя ілюс­тра­цыі да кла­січ­ных тво­раў бе­ла­рус­кай лі­та­ра­ту­ры, знай­шоў­шы воб­ра­зы моц­ныя па сва­ёй ма­ну­мен­та­ль­нас­ці і вы­раз­ныя дзя­ку­ючы ра­ман­тыч­най пад­ачы. Мас­ так пра­ілюс­тра­ваў бо­льш за сем­дзе­сят вы­дан­няў, ся­род іх кні­гі Ку­па­лы, Ко­ ла­са, Баг­да­но­ві­ча, Міц­ке­ві­ча, Ка­рат­ке­ві­ча, Га­рэц­ка­га, Бя­ду­лі. Стварыў свой свет з ад­мет­ным лі­рыч­ным ге­ро­ем, ха­рак­тар яко­га аб­умоў­лі­ва­ецца ду­хам ілюс­тра­ва­ных тво­раў, бо сты­ліс­ты­ку яго гра­фіч­ных ра­бот за­ўсё­ды вы­зна­ ча­ла лі­та­ра­ту­ра. На­ват яго стан­ко­выя арку­шы ў бо­ль­шас­ці вы­пад­каў інспі­ ра­ва­ныя кан­крэт­ным тэк­стам. Біб­лі­яй Ска­ры­ны ў парт­рэ­це пер­шад­ру­ка­ра, ра­ман­тыч­ным ла­дам па­эмы Ад­ама Міц­ке­ві­ча ў «Гра­жы­не», пра­грам­ным вер­шам у трох­час­тка­вай аўта­лі­таг­ра­фіі «А хто там ідзе?» з мяк­кай та­на­ль­ най пра­пра­цоў­кай, ха­рак­тэр­най для ілюс­тра­цый твор­цы да па­эм Ку­па­лы. Трып­ціх «Дзе крыў­да ад­веч­ная спе­ла» пад­су­ма­ваў раз­ва­жан­ні пра Ку­па­ла­ ву па­эзію: «Зям­ля, не­ба і ча­ла­век, які яднае іх». Ужо ў дып­лом­най ра­бо­це 1966 го­да — се­рыі лі­на­ры­таў па ма­ты­вах паэм Янкі Ку­па­лы — вы­яві­лі­ся ха­рак­тэр­ныя ры­сы яго гра­фі­кі: вы­раз­ная фар­ ма­ль­ная кам­па­зі­цыя, раз­умен­не ад­мет­нас­ці кніж­на­га і гра­фіч­на­га арку­ша, сім­ва­лізм мас­тац­кай мо­вы. У зна­ка­вых ілюс­тра­цы­ях да Ку­па­ла­вай «Ад­ веч­най пес­ні» тэст за­пат­ра­ба­ваў сюр­рэ­аліз­му. І сім­ва­ліз­му, бо аўтар вы­ браў сю­жэт­ную лі­нію жыц­ця се­ля­ні­на, правёў­шы яе праз 12 ілюс­тра­цый — 12 ме­ся­цаў го­да, ад хрэ­сь­бін да смерці. У гэ­тых тво­рах ён скан­цэн­тра­ваў сваю вы­яўлен­чую мо­ву да вос­трай і ёміс­тай фор­му­лы. Не­ацэн­ны ўнё­сак Ва­сі­ля Ша­ран­го­ві­ча ў ства­рэн­не на­цы­яна­ль­най шко­лы гра­фі­кі. Ка­фед­ра гра­фі­кі на мас­тац­кім фа­ку­ль­тэ­це Бе­ла­рус­ка­га тэ­атра­ль­намас­тац­ка­га інсты­ту­та бы­ла за­сна­ва­ная ў 1953 го­дзе. Уласных ме­то­дык не бы­ло, вы­клад­чы­кі пры­язджа­лі з су­сед­ніх рэ­спуб­лік, кож­ны са сва­ім разу­ мен­нем асаб­лі­вас­цей на­ву­ча­ль­на­га пра­цэ­су. Васіль Ша­ран­го­віч — з пер­ шых вы­пус­кнікоў інсты­ту­та, якія былі за­про­ша­ны ту­ды вы­кла­даць: у 1967 годзе — ма­лю­нак для студэнтаў кафедры прамысловага мастацтва, а по­ тым, ка­лі ўзна­ві­лі на­бор на графіку, вёў малюнак там. У 1972 годзе ён стаў кіраўніком кафедры, і з та­го ча­су па­ча­лі рас­пра­цоў­вац­ца ме­тада­ло­гія і пры­нцы­пы вы­кла­дан­ня, вы­пус­кні­кі ста­лі вы­лу­чац­ца на ўсе­са­юзных, а па­сля і між­на­род­ных вы­ста­вах ад­мыс­ло­вым мас­тац­кім све­та­пог­ля­дам і мен­та­лі­ тэ­там пры ве­ль­мі вя­лі­кай сты­ліс­тыч­най раз­настай­нас­ці. У аўта­бі­я­гра­фіі Ва­ сіль Ша­ран­го­віч згад­вае гэ­ты пе­ры­яд: «Уз­лёт ка­фед­ры быў не вы­пад­ко­вым, а, хут­чэй, за­ка­на­мер­ным. Ён грун­та­ваў­ся на тым, што я стаў аб­апі­рац­ца на на­шу, мясцовую творчую мо­ладзь, па­мя­та­ючы свае сту­дэн­цкія га­ды. Бы­лі па­стаў­ле­ны ясныя мэ­ты: вы­со­кі пра­фе­сі­яна­лізм у спа­лу­чэн­ні з ве­дан­нем на­цы­янальнай гіс­то­рыі, этнаг­ра­фіі і лі­та­ра­ту­ры. Я пе­ра­кон­ваў сту­дэн­таў, што сап­раў­днае мас­тац­тва за­ўсё­ды грун­та­ва­ла­ся на на­цы­яна­ль­най гле­бе, яно на­та­ля­ла­ся ме­на­ві­та на­цы­яна­ль­ны­мі ка­ра­ня­мі... Я ні ў якім разе ніко­лі не ўмеш­ваў­ся ў твор­чыя по­шу­кі сва­іх сту­дэн­таў. Кож­ны па­ві­нен быў сам знай­сці свой твар. Ма­ёй спра­вай бы­ло даць ім вы­дат­ных выклад­чы­каў. Тут трэ­ба бы­ло дзей­ні­чаць па­сту­по­ва, і ўрэш­це я па­чаў запра­шаць на пра­цу сва­іх вы­пус­кні­коў». Вар­та то­ль­кі пе­ра­лі­чыць яго вуч­няў: Мі­ко­ла Се­ляш­чук, Ва­ле­рый Сла­вук, Ула­дзі­мір Са­віч, Ула­дзі­мір Віш­неў­скі, Юрый Хі­ль­ко, Вячаслаў Паўлавец, Ры­гор Сіт­ні­ца і многія іншыя.

3

Бе­ла­рус­кай ака­дэ­міі мас­тац­тваў Ва­сіль Ша­ран­го­віч пры­свя­ціў бо­льш за трыц­цаць га­доў: вы­кла­даў ма­лю­нак, быў за­гад­чы­кам ка­фед­ры графі­кі з 1972 па 1989-ы, у 1986—1989 га­дах — пра­рэк­та­рам, а ў 1989—1997-х — рэк­та­рам. Ме­на­ві­та пры ім Тэ­атра­ль­на-мас­тац­кі інсты­тут тран­сфар­ма­ваў­ся ў Ака­дэ­мію мас­тац­тваў. Ву­чань Ша­ран­го­ві­ча Ры­гор Сіт­ні­ца згад­вае, што на­ву­ча­ль­ная сіс­тэ­ма на ка­ фед­ры бы­ла да­во­лі стро­гая: «Яна грун­та­ва­ла­ся на рэ­аліс­тыч­най шко­ле, на ве­ль­мі жор­сткай шту­дыі ма­люн­ка і ака­дэ­міч­на­га жы­ва­пі­су. Ад­нак у кам­па­зі­ цыі пра­кты­ка­ваў­ся во­ль­ны твор­чы пад­ыход, да­зва­ля­ла­ся аб­са­лют­на ўсё, ча­го не­ль­га бы­ло ўя­віць на іншых ад­дзя­лен­нях. Мы бы­лі ад­кры­тыя да но­вых па­ве­ ваў, да та­го ж Ша­ран­го­віч за­пра­сіў вы­кла­даць свай­го вуч­ня — Ула­дзі­мі­ра Са­ ві­ча, які быў да­во­лі пра­грэ­сіў­ны ма­ла­ды мас­так. Мы азі­ра­лі­ся на Пры­бал­ты­ку, на Поль­шчу, але са­мае га­лоў­нае — на­ша шко­ла бы­ла на­цы­яна­ль­на ары­ента­ ва­ная. Па-пер­шае, шмат хто з нас раз­маў­ляў па-бе­ла­рус­ку. Па-дру­гое, у вы­ба­ ры тэм кам­па­зі­цый ары­ента­ва­лі­ся на бе­ла­рус­кую гіс­то­рыю і лі­та­ра­ту­ру. Гэ­та маг­ло пра­яўляц­ца на­ват у парт­рэт­ным жан­ры. На­прык­лад, для дып­лом­най пра­цы я ра­біў парт­рэ­ты бе­ла­рус­кіх на­род­ных май­строў. Ува­саб­ляў іх не па кніж­ках, я па­ехаў да іх — у Брэст, у Не­глюб­ку, у Пру­жа­ны, у Івя­нец. Раз­маў­ляў з імі і за­малёўваў. Ва­сіль Ша­ран­го­віч быў кі­раў­ні­ком май­го дып­ло­ма, ён і скі­ ра­ваў мя­не на гэ­тую тэ­му (я пла­на­ваў іншую — га­ра­ды і лю­дзі, на­прык­лад, На­ ваг­ра­дак і Міц­ке­віч). Па­чаў ра­біць ве­ль­мі скла­да­ныя кам­па­зі­цыі, але ён мя­не пе­ра­ары­ента­ваў на бо­льш фа­рма­ль­ныя для мя­не кам­па­зі­цый­ныя прыё­мы і, як вы­свет­лі­ла­ся, бо­льш эфек­тныя, арга­ніч­ныя для вы­ра­шэн­ня гэ­тай тэ­мы. Ён па­ста­янна пад­каз­ваў но­выя выяўленчыя ха­ды, рэ­ка­мен­да­ваў кніж­кі. На­цы­яна­ль­ная ары­ента­цыя ка­фед­ры гра­фі­кі бы­ла ве­ль­мі вы­раз­най — і гэ­ та ста­ла моц­ным штур­шком для твор­ча­га раз­віц­ця вы­пус­кні­коў, для сты­ліс­ тыч­най ад­мет­нас­ці іх тво­раў. Усё ад­бы­ва­ла­ся ве­ль­мі арга­ніч­на. На­прык­лад, Мі­хась Бу­да­вей вы­браў для дып­ло­ма парт­рэ­ты бе­ла­рус­кіх пі­сь­мен­ні­каў, яны пры­хо­дзі­лі — і па­зі­ра­ва­лі. Ці ра­біў Сла­ва Па­ўла­вец свае аква­рэ­ль­ныя пей­ за­жы, то гэ­та бы­лі не про­ста кра­яві­ды, а ўва­саб­лен­не гіс­та­рыч­ных мясц­ін. І та­кое бы­ло на ўсіх кур­сах. Ша­ран­го­віч сам быў ве­ль­мі моц­ным ма­ля­ва­льш­чы­кам. І ўсе на­шыя гра­фі­кі та­ксама моц­ныя ма­ля­ва­льш­чы­кі. Інакш ніх­то не вы­жы­ваў на ка­фед­ры, дый про­ста не па­сту­па­лі з не­дас­тат­ко­вым уз­роў­нем. А да­лей ужо ішло фар­ма­ван­ не асо­бы, для на­шых на­стаў­ні­каў важ­ным бы­ло не то­ль­кі вы­пус­ціць доб­ра­га мас­та­ка, а мас­та­ка ад­ука­ва­на­га ў сфе­рах па-за мас­тац­твам, та­му імё­ны яго вуч­няў га­во­раць са­мі за ся­бе: гэ­та без­умоў­ныя зор­кі. Ша­ран­го­віч меў ма­гут­ны аўта­ры­тэт, ён быў ве­ль­мі стро­гім вы­клад­чы­кам. Не, мы не па­бой­ва­лі­ся яго, але ста­ра­лі­ся не пад­вес­ці, па­ва­жа­лі. Я пастаянна ад­ чу­ваў да яго вя­лі­кую па­ва­гу, ён шмат у чым мя­не сфар­ма­ваў. У су­час­ным бе­ла­рус­кім мас­тац­тве ёсць дзве сфар­ма­ва­ныя на­цы­яна­ль­ныя шко­лы, з вы­со­кім уз­роў­нем, з ад­мет­ны­мі ры­са­мі — ма­ну­мен­та­ль­ная шко­ла Ваш­чан­кі і гра­фіч­ная Ша­ран­го­ві­ча. І ў гэ­тым, па ма­ім мер­ка­ван­ні, най­вя­лік­шая за­слу­га Ва­сі­ля Ша­ран­го­ві­ча. Яго асо­бу трэ­ба раз­гля­даць цэ­лас­на — і праз пед­ага­гіч­ны чын, і праз мас­тац­кі, і праз гра­мад­скі. Мы ве­да­ем мно­гіх мас­та­коў, не сла­бей­шых за Ва­сі­ля Пят­ро­ ві­ча, але ён вы­гля­дае ма­гут­на праз усе склад­ні­кі сва­ёй жыц­цё­вай і твор­чай бі­ягра­фіі». «Ёсць шмат пры­го­жых мес­цаў на зям­лі, але я бе­ла­рус, — падсумоўваў Васіль Пятровіч. — Хоць і пра­жыў бо­ль­шую час­тку свай­го жыц­ця ў го­ра­дзе, лі­чу ся­бе се­ля­ні­нам. Вёс­ка мне ляг­ла на сэр­ца на ўсё жыц­цё. Што ты­чыц­ца та­го, што не прад­аваў ра­бо­ты за мя­жу, то, па-пер­шае, гэ­та­га не да­зва­ля­ла­ся ра­біць у тыя ча­сы. Вы­стаў­ка па­він­на бы­ла вяр­нуц­ца на­зад по­ўнас­цю. А па-дру­гое, я лі­чыў, што ўсё па­він­на за­ста­вац­ца на Ра­дзі­ме. Усе мае знач­ныя ра­бо­ты зна­хо­дзяц­ца ў му­зе­ях, іх мо­гуць па­гля­дзець на­вед­ва­ль­ні­кі»... За два дні да смер­ці Ва­сі­ля Пят­ро­ві­ча па­йшла з жыц­ця яго жон­ка Га­лі­на Андрэ­еўна, ко­ліш­няя су­пра­цоў­ні­ца вы­да­вец­тва «Мас­тац­кая лі­та­ра­ту­ра». Яны пра­жы­лі раз­ам 59 га­доў. Груганы над полем. З дыпломнай работы паводле паэм Янкі Купалы. Лінарыт. Фрагмент. 1966.

студзень, 2022

4

Рэ­ц эн­з ія

Маг­чы­мыя пы­тан­ні як спо­саб ка­му­ні­ка­цыі « Сап­раў ­днае ня ­здзей ­сне нае ­ » На­тал ­лі За­лоз ­най у га ­ле ­рэі A&V Во­ль­га Рыб­чын­ская

М

ар­шрут ма­ёй раз­мо­вы пра вы­ста­ву На­ тал­лі За­лоз­най пра­крэс­ле­ны ў кан­тэк­сце на­ступ­ных ма­гіс­тра­ль­ных на­прам­каў: рух і час; ме­тад ства­рэн­ня аб’екта (пры­ро­да фа­таг­ ра­фіч­на­га і жы­ва­піс­на­га); ка­му­ні­ка­цыя. Пад­час ру­ху па за­да­дзе­ным шля­ху я рас­па­чы­наю ды­ ялог з дум­ка­мі Жы­ля Дэ­лё­за, Па­ўля Клее, зва­жа­ ючы на рэ­плі­кі аўтар­кі з на­шай не­за­вер­ша­най гу­тар­кі. Гэ­та не мая інтэр­прэ­та­цыя ўба­ча­на­га, я за­ся­ро­дзі­ла­ся хут­чэй на па­ста­ноў­цы пы­тан­няў, чым фар­му­лёў­цы вер­сій, зда­га­дак і ва­ры­янтаў ад­ка­заў. Маг­чы­ма, у та­кой фор­ме над­арыц­ца за­фік­са­ваць асноў­ныя ка­арды­на­ты кан­стру­яван­ ня кан­цэп­ту пра­екта, вы­явіць су­вя­зі з ува­соб­ле­ най рэ­аль­нас­цю, па­мя­та­ючы фра­зу Хор­хе Лу­іса Бор­хе­са: «Мы так лёг­ка пры­ма­ем рэ­аль­нае і яго ві­да­воч­насць вы­ключ­на та­му, што прад­чу­ва­ем: рэ­аль­нас­ці не існуе».

Ма­тыў ру­ху і ча­су Для мя­не кан­цэпт лю­бо­га тво­ра — гэ­та спо­саб тлу­ма­чэн­ня і вы­крыц­ця су­вя­зяў у на­ва­ко­ль­ным све­це, ад­люс­тра­ван­не пэў­най іх ві­да­воч­нас­ці ці не­ві­да­воч­нас­ці. Кож­ную се­кун­ду рэ­аль­насць зні­кае, ад­ыхо­дзіць у мі­ну­лае. Аб­ра­ны мас­тач­кай «Мастацтва» № 1 (467)

ма­тыў — яе шлях да аб­вас­трэн­ня ад­чу­ван­ня рэ­ аль­нас­ці? Пры­вяз­ка да су­час­нас­ці? Не­за­вер­ша­ нае дзея­нне — не ад­кры­тая ві­да­воч­насць? «Сап­раў­днае ня­здзей­сне­нае» — вы­ста­ва, у якой пра­цяг­ва­юцца раз­ва­жан­ні, рас­па­ча­тыя ў «Сва­ бод­ным па­лё­це», «Present Continuous», «Уцё­ ках», «Стоп-кад­ры»… У гэ­тых пра­ектах аўтар­ка ўза­ема­дзей­ні­чае з та­кі­мі пан­яцця­мі, як плынь ча­су, па­ток, спа­рад­ка­ва­ны час, час інды­ві­ду­аль­ ны, аса­біс­ты, гра­мад­скі, са­цы­яль­ны, акту­аль­ны… Што для мас­тач­кі ў да­дзе­най пер­спек­ты­ве час? Ме­та­фа­ра, з чы­ёй да­па­мо­гай ад­бы­ва­ецца раз­ва­жан­не пра кан­крэт­ны мо­мант? Пра су­час­ насць? Які за­пыт звон­ку пра­яўле­ны? Тут кар­ці­на прад’­яўляе воб­ра­зы, што рас­тва­ра­юцца ў сва­ім ася­род­дзі, як у за­люс­троў­і. Се­рый­насць гэ­тых вы­яў, му­ль­тып­лі­ка­ван­не ма­ты­ву па­ўзы, пры­пын­ кі пэў­ным чы­нам па­ра­дку­юць на­ша ўспры­ман­не, ства­ра­юць тую лі­нію ру­ху, якая па­шы­рае па­тэн­ цый­ную маг­чы­масць з’яў­лен­ня сэн­саў. У тэк­сце да вы­ста­вы ёсць цы­та­та мас­тач­кі, дзе яна вы­зна­чае ідэю свай­го пра­екта як «прэ­ зен­та­цыю су­час­нас­ці, якая за­віс­ла ў ня­выз­на­ ча­нас­ці да­лей­ша­га кро­ку». Гэ­тая зман­та­ва­ная мі­зан­сцэ­на і ёсць ця­пе­раш­няе? На­ша агу­ль­нае

ця­пе­раш­няе аль­бо інту­іцыя мас­тач­кі з гэ­тай на­го­ды? «Як мне ха­це­ла­ся б ду­маць, на­зва “Present Imperfect” прад­угле­джвае пэў­ную шмат­гран­насць інтэр­прэ­та­цый. Мы ве­да­ем, у англій­скай ёсць ад­на з фор­маў ча­су, якая на­ зы­ва­ецца Present Perfect, то-бок гэ­тым ча­сам мы па­зна­ча­ем тое, што ўжо ад­бы­ло­ся. Час­ці­ца im — ад­маў­лен­не, гэ­та зна­чыць — сап­раў­днае ня­здзей­сне­нае. У той жа час у англій­скай ёсць та­кая фор­ма ча­су Present Imperfect, якая прад­ стаў­ляе дзея­нне ў су­час­нас­ці як бес­пе­ра­пын­нае, яшчэ не скон­ча­нае (which presents the аction in the Present as continuous, not yet over). І яшчэ адзін сэнс, Perfect як якасць, у да­дзе­ным вы­ пад­ку, не­пер­фект, гэ­та зна­чыць як не­ста­бі­ль­нае бяс­час­се» (На­тал­ля За­лоз­ная). Гэ­та «не­ста­бі­ль­нае бяс­час­се», не­ідэ­аль­ны час — інды­ві­ду­аль­нае яго пе­ра­жы­ван­не? Ме­та­фа­ра тран­зі­тыў­нас­ці, ня­ўстой­лі­вас­ці, ня­выз­на­ча­нас­ці, не­йкай кры­зіс­най пра­сто­ры, на­поў­не­най це­ня­мі падзей, лю­дзь­мі-пер­са­на­жа­мі… У гіс­то­рыі та­кія пе­ры­яды на­зы­ва­лі «скла­да­ны­мі ча­са­мі». Але свет ва­кол нас ня­ўстой­лі­вы і змен­лі­вы, та­кая яго ўлас­ці­васць. Важ­на ад­чуць гэ­тыя зме­ны, якія ад­бы­ва­юцца ця­пер і з’яў­ля­юцца не вы­ні­кам,

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэц э нзія

5

прад­уктам жыц­ця, але яго ўлас­ці­вас­цю, тым, што жыц­цё змя­няе. Маг­чы­ма, у да­дзе­ным вы­пад­ ку мас­тач­ка мяр­куе, што на­шае ўспры­ман­не пра­цуе так, каб ста­бі­лі­за­ваць ва­ган­ні, зра­зу­ мець не­шта ў ста­не прад­ка­за­ль­нас­ці і спа­кою. Што ро­біць аўтар з фі­гу­рай у кар­ці­не? Ці гэ­та фар­фо­ра­выя ста­ту­эткі, без­ымен­ныя спя­чыя, ці пер­са­на­жы, якія пра­йгра­юць пры­мі­тыў­ныя дзея­ нні, як у ця­пе­раш­нім яе пра­екце? Злоў­ле­ныя, за­спе­тыя, за­сты­лыя, усе яны вы­па­лі «з пры­му­со­ вай цыр­ку­ля­цыі свай­го са­цы­яль­на-гіс­та­рыч­на­га мес­ца», ад­біт­кі не­йка­га «за­гад­ка­ва­га падзей­ на­га зру­ху, які раз­мяс­ціў іх на мя­жы “жы­во­га і мёр­тва­га”» (Дзміт­рый Ка­роль). Што гэ­та? Як успры­маць гэ­тую вы­яву? У чым сэнс гэ­тых дзея­ нняў? Аўтар хо­ча ска­заць, што ўсё бес­сэн­соў­на? Ці гэ­та і ёсць сэнс, гу­ль­ня ў сэнс? Мо­жа, гэ­та про­ста збой, па­мыл­ка, пры­го­жы па­ра­докс? Са­мі ча­ла­ве­чыя по­ста­ці не дэ­фар­ма­ва­ны, а ска­жо­ны і раз­мы­ты фон, мес­ца «дзея­ння» — дэ­ка­ра­цыя з па­цёк­лай фар­бы, пра­сцей­шыя эле­мен­ты, якія склад­ва­юцца ў пэў­ны эфект. Гэ­та тое, што ад­бы­ ва­ецца з кар­ці­най на на­шых ва­чах, пе­рад­умо­вы для маг­чы­мас­цей гэ­ты сэнс тран­сфар­ма­ваць. Ці ёсць тут «лі­шак сэн­су» Дэ­лё­за? Тое, што ад­сы­лае да гу­ль­ні і з’яў­ля­ецца «сін­гу­ляр­най падзе­яй» з па­ста­янна ўзні­ка­ючы­мі не­прад­ба­ча­ны­мі вон­ка­ вы­мі эфек­та­мі. Яшчэ ад­на цы­та­та, якая зда­ецца мне тут да­ рэч­най: «…Дзея­нні аўтар­кі пра­екта звя­за­ныя хут­чэй не з по­шу­кам да­клад­на­га ад­ка­зу, а з кло­па­там пра ўзнаў­лен­не пы­тан­ня, пра яго ня­стом­нае па­ўта­рэн­не. Пы­тан­ні аб маг­чы­мас­ці ўсве­дам­лен­ня та­го, што ад­бы­ва­ецца ў фа­та­ ль­най сі­ту­ацыі і ад­на­ча­со­ва аб маг­чы­мас­ці сва­бод­на­га ва­ля­во­га дзея­ння ў сі­ту­ацыі фа­та­ ль­нас­ці» (з тэк­сту Дзміт­рыя Ка­ра­ля для пра­екта «Уцё­кі»). «Так, так, так, я спра­бую ста­віць і за­да­ваць пы­ тан­ні ча­су, у якім мы жы­вём. Як мне пад­аец­ца, ад­ка­зу ўво­гу­ле ня­ма. Пе­ра­фра­зу­ючы дум­ку Дзі­ мы Ка­ра­ля “ўця­чы не­маг­чы­ма, уцё­кі маг­чы­мыя” (на рус­кай мо­ве: “по­бег не воз­мо­жен, по­бе­ги воз­мож­ны”), хо­чац­ца пра­па­на­ваць ва­ры­янт: ад­ка­зы маг­чы­мыя, ад­ка­зу ня­ма» (На­тал­ля За­ лоз­ная). Іншы­мі сло­ва­мі, адзі­ны спо­саб ад­ка­заць на пы­тан­не, што ад­бы­ва­ецца, — гэ­та ўвесь час яго за­да­ваць? Але ў чым пы­тан­не? І чым ёсць тое, што ад­бы­ва­ецца? Ча­му ўсё спы­ні­ла­ся? Ёсць ад­чу­ван­не ча­су, якое як быц­цам за­віс­ла, вы­па­ла з бес­пе­ра­пын­нас­ці ўчо­ра-сён­ня-за­ўтра, гэ­та не­йкая «бяс­час­насць» як якасць пер­са­на­жаў, воб­ра­заў і дзея­нняў. «Рэ­кан­струк­цыя» падзеі, ру­цін­на­га, штод­ня па­ўта­ра­ль­на­га ру­ху, сво­еа­ саб­лі­вы «не­ру­хо­мы рух» (Дзміт­рый Ка­роль), але тут ня­ма ад­чу­ван­ня ілю­зіі ці пра­ва­ка­цыі. Гэ­та не зва­рот да аўтар­скай ці гля­дац­кай па­мя­ці. Якую ро­лю тут ад­ыгры­ва­юць ад­ноў­ле­ныя воб­ра­зыпадзеі? Яны ёсць «не­шта, што то­ль­кі што зда­ ры­ла­ся ці вось-вось ад­бу­дзец­ца; але ні­ко­лі тое, што ад­бы­ва­ецца (вось ця­пер)» (Жыль Дэ­лёз)? студзень, 2022

6

Ві ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Рэ цэ н з і я

Тут ад­чу­ва­ецца дра­ма­тыч­ная фа­та­ль­насць, ней­ кая аб­са­лют­ная прад­ка­за­ль­насць. Але як быць з тым, што свет, які па­ўстае пе­рад на­мі, — гэ­та свет бес­пе­ра­пын­на­га ру­ху, па­ста­янных зме­наў і ста­наў­лен­няў? Дэ­лёз гэ­та на­зы­вае «ста­наў­ лен­нем інтэн­сіў­нас­цю». У да­дзе­ным вы­пад­ку ці мо­жам мы ка­заць пра тое, што аўтар зна­хо­ дзіц­ца ў ста­наў­лен­ні? Ці ад­кры­вае кан­крэт­ны твор, кар­ці­на гэ­ты «но­вы блок ад­чу­ван­няў», чап­ля­ючы за жы­вое? Пры­ро­да фа­таг­ра­фіч­на­га і жы­ва­піс­на­га Ці маг­чы­мы сён­ня жы­ва­піс як «кар­ці­на све­ту»? У пра­екце «Сап­раў­днае ня­здзей­сне­нае» з які­мі акту­аль­ны­мі по­зва­мі аўтар уз­ае­ма­дзей­ні­чае? Пра што важ­на бы­ло ска­заць? «Не за­ўсё­ды ма­гу даць ад­ка­зы на пы­тан­ні. Як мне пад­аец­ца, ча­сам агу­ча­ны ад­каз мо­жа сам ся­бе ану­ля­ваць. Ска­жам, ты пы­та­ешся ме­та­фа­ра ці гэ­та ча­су, ці мо­жа жы­ва­піс сён­ня прад­стаў­ ляць кар­ці­ну све­ту. Ха­це­ла­ся б ду­маць, што, раз­ва­жа­ючы пра ўлас­ці­вас­ці ча­су, пра не­шта, зда­ва­ла­ся б, да­лё­кае ад акту­аль­нас­ці, ча­сам

ад­бы­ва­ецца трап­лян­не ў пра­бле­ма­ты­ку сён­ няш­ня­га дня. Ізноў жа, па­ўта­ру­ся, не мо­жа быць пра­мых ад­ка­заў» (На­тал­ля За­лоз­ная). Ці важ­ная пры­ро­да фа­таг­ра­фіч­на­га ў гэ­тым пра­ екце? Злу­ча­ючы дзве гэ­тыя плат­фор­мы інтэр­ прэ­та­цыі рэ­аль­нас­ці, якія мэ­ты пе­рад са­бой ста­віць аўтар? Гэ­тая цэ­лас­ная вы­ява су­час­нас­ці, дзе і як яна ўзні­кае? «Я час­та звяр­та­юся да ста­рой фа­таг­ра­фіі, да да­ку­мен­та, я раз­гля­даю ста­рую фа­таг­ра­фію як «Мастацтва» № 1 (467)

за­ма­ро­жа­ную адзін­ку ча­су, фраг­мент не­зна­ ёма­га кан­тэк­сту, дзе ўсе ча­со­выя па­сля­доў­ныя су­вя­зі па­ру­ша­ны і фа­таг­ра­фіч­ны зды­мак ня­се ў са­бе то­ль­кі фун­кцыю су­ве­ні­ра, да­лё­ка­га на­ па­мін­ку пра час, які да­ўно стра­ціў свой змест. Гэ­та полы зле­пак ча­су, аб­алон­ка да­ўно мі­ну­лых падзей. Я вы­ка­рыс­тоў­ваю здым­кі, на якіх вы­ яўле­ны не­зна­ёмыя мне лю­дзі, якія сус­трэ­лі­ся на гэ­тай фо­та­кар­тцы пры не­вя­до­мых для мя­не аб­ста­ві­нах, у не­вя­до­мы мне пе­ры­яд жыц­ця і з

не­вя­до­май бу­ду­чы­няй (пра се­рыі ра­бот “Су­ ве­нір”, “Архіў”. — В.Р.). У ма­іх пра­цах фраг­мен­ты фа­таг­ра­фіч­ных вы­яў пе­ра­тва­ра­юцца ў жы­ва­піс­ ныя вы­явы, на­поў­не­ныя зу­сім іншым змес­там, чым са­мі здым­кі, на якіх ад­люс­тра­ва­ны падзеі, аб’­ектыў­ны сэнс якіх да­ўно стра­ча­ны» (На­тал­ля За­лоз­ная). У пра­екце «Сап­раў­днае здзей­сне­нае» аўтар­ка вы­ка­рыс­тоў­вае схе­му гэ­та­га пры­ёму. Мы ад­гад­ ва­ем маг­чы­масць за­па­зы­чан­ня фа­таг­ра­фіч­най вы­явы, але ў бо­ль­шай сту­пе­ні тут ад­чу­ва­ецца па­ста­но­вач­ная, спра­екта­ва­ная мі­зан­сцэ­на. Ці з’яў­ля­ецца гэ­та спо­са­бам за­даць пы­тан­не, пра­ явіць ад­каз?

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэц э нзія

7

1. Фрагмент экспазіцыі. 2. Прыснуць. Акрыл. 2018. 3. Пераніцаваць. Акрыл. 2021. 4. Пры­зям­ляц­ца. Акрыл. 2021. 5. Прадчуваць 2. Акрыл. 2021. 6. Recto-Verso. Акрыл. 2021. 7. Прадчуваць 1. Акрыл. 2021. 8. Пе­ра­апра­нуц­ца 5. Акрыл. 2021.

Ка­му­ні­ка­цыя Яшчэ ня­даў­на асноў­ным і га­лоў­ным інстру­мен­ там ка­му­ні­ка­цыі бы­ло сло­ва. Вы­ява інтэг­ра­ва­ ла­ся, але не вы­зна­ча­ла інфа­тэкст. Сён­ня свет мыс­ліц­ца кар­цін­ка­мі, воб­ра­за­мі з ка­рот­кі­мі ка­мен­та­ра­мі. На­ва­ко­ль­ная пра­сто­ра пе­ра­на­сы­ ча­ная вы­ява­мі, яны тран­слю­юць роз­ныя вер­сіі, множ­ныя по­гля­ды на рэ­аль­насць. Гэ­та спрэч­ная тэ­за, але цал­кам са­бе жыц­цяз­до­ль­ная. З інша­га бо­ку, ёсць мер­ка­ван­не, «каб вы­жыць у бу­ду­чы­ні, мас­тацт­ва па­він­на сце­раг­чы­ся ста­на­віц­ца пры­ ла­дай ка­мен­та­ван­ня падзей» (То­мас Дэ­манд). Ці мож­на ка­заць пра акту­аль­насць гэ­тых раз­ваг у кан­тэк­сце вы­ста­вач­на­га пра­екта На­тал­лі За­лоз­най? Ці ад­каз­вае аўтар на вы­клі­кі та­ко­га пе­ра­на­сы­ча­на­га медыяль­на­га ася­род­дзя? І якія падзеі вы­во­дзіць на па­­верх­ню? Дзя­ку­ючы гла­ба­ль­нас­ці і та­та­ль­нас­ці гэ­та­га ася­род­дзя, так ці інакш усе ста­но­вяц­ца гу­ль­ца­мі, уклю­ча­ючы­ся і / ці пад­па­рад­коў­ва­ючы­ся яго пра­ві­лам. Ска­ ра­чэн­не ад­лег­лас­ці, зру­шэн­не меж­аў ства­рае мес­цы з іншай пра­цяг­лас­цю, ча­сам з пэў­най улас­ці­вас­цю. Маг­чы­ма, гэ­тая тэ­ма­па­раль­­насць і не­ге­агра­фіч­насць — улас­ці­вас­ці, ад­люс­тра­ва­ныя ў пра­екце За­лоз­най. У «па­то­ку» вы­ста­вы існу­юць пан­яцці, азна­чэн­ні, ма­дэ­лі, а не лю­дзі і асоб­ныя пер­са­на­жы са сва­ імі гіс­то­ры­ямі, якія раз­гор­тва­юцца апа­вя­да­ль­ ны­мі лі­ні­ямі. Вы­ява/воб­раз ча­ла­ве­ка тут не вы­ раз­ны, ён не ста­но­віц­ца цэн­тра­ль­ным, важ­ным. Спо­са­бы інтэр­прэ­та­цыі сю­жэ­ту не аб­ме­жа­ва­ны. Ня­ма гіс­то­рыі пер­са­на­жа, якая раз­гор­тва­ецца, ёсць сі­ту­ацыя, якую не­ль­га за­вяр­шыць. У гэ­тым кан­тэк­сце не ча­ла­век, але яго спра­екта­ва­ная по­за, ста­но­вяц­ца ме­та­фа­рай су­час­на­га ста­ну рэ­чаў, інтуі­тыў­на­га ад­чу­ван­ня ча­су мас­тач­кі ці вы­каз­ван­ня на­конт гэ­та­га ча­су. «Ця­пе­раш­ няе я раз­гля­даю як зо­ну ну­ля­вой па­ляр­нас­ці

ча­су, у якой за­ўсё­ды ёсць вы­бар. Па­меж­жа, дзе мі­ну­ла­га яшчэ ня­ма і бу­ду­чы­ні па­куль ня­ма. Тэ­ атра­ль­ная за­сло­на, якая дзя­ліць пра­сто­ру і час на “да” і “па­сля”» (На­тал­ля За­лоз­ная). P.S. «Час­та за­да­юся пы­тан­нем, што пер­шас­нае для мас­та­ка, што з’яў­ля­ецца пер­шап­ры­чы­най тых пы­тан­няў, якія ён ста­віць пе­рад су­час­нас­ цю, што з’яў­ля­ецца кры­ні­цай той пра­бле­ма­ты­кі, якой за­да­ецца мас­так. Рэ­аль­насць, со­цы­ум, гра­мад­ст­ва ці інды­ві­ду­ум. Для мя­не на­пе­ра­дзе за­ўсё­ды ста­іць інды­ві­ду­ум і тыя пра­цэ­сы, якія пра­жы­вае асо­ба ў сі­ту­ацыі той ці іншай рэ­аль­ нас­ці... Гэ­та мае пы­тан­ні, якія я за­даю сва­імі пра­ца­мі» (На­тал­ля За­лоз­ная).

студзень, 2022

8

ВРэ­ і ­зцуэн­ а­ лзь­ іян ы я м а с­т ац­т в ы / Рэ ­ц э н ­з і я

Зор­ка Ку­са­ма Рэ­т рас­п ек­т ы­в а 80 га­д оў твор­ч ас­ц і

1. Driving image show. Зме­ша­ная тэх­ні­ка. 1966. 2. У люс­тэр­ка­вам па­ві­ль­ёне. 3. A bouquet of love I saw in the Universe. Зме­ша­ная тэх­ні­ка. 2021. 4. Сет­ка­выя струк­ту­ры. Па­лат­но, акрыл. 1949—1989. 5. Сад На­рцы­саў. 900 ме­та­ліч­ных сфер. 1996 / 2010.

ба­чыц­ца не то­ль­кі маш­таб­най, але і тра­ды­цый­ най, ка­лі гэ­тае сло­ва мож­на пры­мя­ніць да яе мас­тац­тва. Ду­маю, ку­ра­та­ры на­ўмыс­на аб­ра­лі ме­на­ві­та хра­на­ла­гіч­ны пад­ыход, каб та­кім чы­нам за­ха­ваць хоць не­йкія бе­ра­гі для га­ла­вак­руж­ най фан­та­зіі мас­тач­кі. Яе па­сту­по­вае раз­віц­цё, вя­до­ма, за­пат­ра­ба­ва­ла асаб­лі­ва­га да­сле­да­ван­ня спе­цы­яліс­таў і ўва­гі гле­да­чоў. Гэ­тая мэ­та сап­раў­ ды бы­ла да­сяг­ну­тая: спа­чат­ку пуб­лі­ка пад­ра­ бяз­на раз­гля­дае экс­па­зі­цыі, а ў дру­гой час­тцы вы­ста­вы ўжо па­чы­на­юцца блу­кан­ні, по­шук ся­бе ў пра­сто­ры, гу­ль­ня з аптыч­ны­мі эфек­та­мі і г.д. І вя­до­ма, усё гэ­та ста­но­віц­ца ша­лё­на фа­таг­ра­фіч­ на — раз­дол­ле для тых, хто лю­біць пад­крэс­лі­ваць да­чы­нен­не да ста­тут­ных імё­наў, пад­вы­шаць та­кім чы­нам са­ма­ацэн­ку і г.д.

Любоў Гаўрылюк

Тры­умфа­ль­ная доў­га­ча­ка­ная рэ­трас­пек­ты­ва Яёі Ку­са­ма, якую на­зы­ва­юць ад­ной з га­лоў­ных мас­та­чак су­час­нас­ці, ад­бы­ла­ся ў Нью-Ёрку, Бер­лі­не і Тэль-Аві­ве. Па­ўсюль вя­ліз­ныя му­зей­ныя плош­чы і Ба­та­ніч­ны сад. Ажы­ ятаж, бі­ле­ты па за­пі­се на не­ка­ль­кі ме­ся­цаў на­пе­рад — на­ват для не­спрак­ ты­ка­ва­на­га гле­да­ча ўсё свед­чыць пра тое, што Ку­са­ма яшчэ пры жыц­ці ўвай­шла ў вя­лі­кую гіс­то­рыю мас­тац­тва. Пер­шая ся­род са­мых да­ра­гіх жы­ вых мас­та­чак све­ту. Пра­цяг­вае пра­ца­ваць у 92 га­ды. Не­ка­ль­кі раз­оў Ку­са­ма вы­стаў­ля­ла­ся на Ве­не­цы­янскіх бі­ена­ле: у 1966 го­ дзе са­ма­стой­на з пер­фор­ман­сам і інста­ля­цы­яй «Сад На­рцы­саў» і ў 1993, 1998, 1999-м, та­ды яна ста­ла пер­шай жан­чы­най, якая прад­стаў­ля­ла Япо­ нію, і пер­шай з пер­са­на­ль­най вы­ста­вай у на­цы­яна­ль­ным па­ві­ль­ёне кра­іны. Інклю­зіў Ма­быць, ме­на­ві­та гэ­ты дыс­курс най­ярчэй пра­ яўле­ны і бо­льш за ўсё аб­мяр­коў­ва­ецца ў су­вя­зі з імем Яёі Ку­са­мы. Яна ні­ко­лі не ра­бі­ла та­ямні­цы са сва­ёй хва­ро­бы, не бы­ла ізго­ем, бо­льш за тое, ад­кры­та ка­жа, што жы­ве ў пра­мым сэн­се то­ль­кі дзя­ку­ючы мас­тац­тву. Ві­зу­аль­ныя і слы­ха­выя га­лю­цы­на­цыі, стра­хі, да­куч­лі­выя ідэі і су­іцы­ даль­­ныя дум­кі пры­вя­лі мас­тач­ку ў псі­хі­ятрыч­ную клі­ні­ку «Сей­ва» (1977), што не пе­ра­шка­джае ёй пра­ца­ваць ва ўлас­най май­стэр­ні і ра­біць вы­ста­ вач­ныя пра­екты ва ўсім све­це. «Мастацтва» № 1 (467)

Да­сяг­нен­няў і ўзна­га­род у Ку­са­мы шмат. Але ка­лі пры­яры­тэт­ныя гіп­на­тыч­ныя люс­тра­ныя па­коі і псі­ха­дэ­ліч­ныя ску­льп­ту­ры, ка­р’ер­най вяр­шы­няй трэ­ба на­зваць ад­крыц­цё ў 2017 го­дзе Му­зея Ку­са­мы ў То­кіа. Плюс па­ста­янная пер­са­на­ль­ ная экс­па­зі­цыя ў Му­зеі мас­тац­тваў на ра­дзі­ме, у Ма­цу­мо­та, і вы­ву­чэн­не яе твор­час­ці ў шко­ль­най пра­гра­ме. Прэ­лю­дыя Па­чнём усё ж з пер­шых за­лаў экс­па­зі­цыі. Ку­ ра­тар­ская пра­ца над рэ­трас­пек­ты­вай Ку­са­мы

А не­ка­ль­кі пер­шых за­лаў пры­све­ча­ны жы­ва­піс­ ным і гра­фіч­ным ра­бо­там, і пад­ыход да раз­у­ мен­ня струк­тур Ку­са­мы тут мож­на ўба­чыць, ка­лі то­ль­кі ве­да­еш, які імпу­льс пе­ра­мог. Да ця­пе­раш­ніх люс­тра­ных па­ко­яў Яёі пры­йшла, па­чаў­шы з ко­ле­ру, які на­гад­вае экс­пе­ры­мен­ты Рот­кі; з фак­тур, сі­мет­рыч­ных кам­па­зі­цый, гра­фі­кі. Бы­лі ў тыя га­ды дос­ве­ды з ка­ла­жа­мі, гу­ль­ня з на­пі­сан­нем улас­на­га імя. «Про­бы пя­ра» з па­ў­ та­рэн­нем асоб­ных ма­ты­ваў, пер­шыя па­тэр­ны з хва­ля­мі — бі­ёгра­фы пі­шуць, што мас­тач­ку ўра­зіў від на мо­ра і аб­ло­кі, ка­лі яна пер­шы раз ля­це­ла ў Нью-Ёрк з Япо­ніі. А ўжо ў 1959-м па­ка­за­ла іх на пер­шай аме­ры­кан­скай пер­са­на­ль­най вы­ста­ве. Так ці інакш, сет­ка­выя струк­ту­ры ўма­ца­ва­лі­ся ў яе твор­час­ці над­оўга. Бо­льш чым ге­амет­рыя Са­ма Ку­са­ма ад­кры­та злу­чае свой псі­хіч­ны стан і твор­часць, ад­нак, гле­дзя­чы збо­ку, не­ль­га не за­дац­ца пы­тан­нем: ня­ўжо ўсе не­зда­ро­выя лю­дзі да­ма­га­юцца та­кіх яскра­вых і пе­ра­ка­наў­чых вы­ ні­каў? Так, мас­тач­ка ра­на па­ча­ла па­кры­ваць па­лот­ны псі­ха­дэ­ліч­ны­мі ўзо­ра­мі. Але праз шмат га­доў,

9

пе­ра­хо­дзя­чы ад ад­на­го твор­ча­га пе­ры­яду да на­ступ­на­га, ба­чыш, што яе рух у рам­ках бес­прад­ мет­на­га мас­тац­тва ішоў ве­ль­мі на­ту­ра­ль­на. Яна як быц­цам да­сле­да­ва­ла яго, вяр­та­ла­ся да ўспа­мі­наў, і ў вы­ні­ку кроп­кі, кру­гі, ша­ры, га­рош­кі аку­па­ва­лі ўсе па­вер­хні ў яе аб’­ектах, фа­таг­ра­фі­ях, ка­ла­жах, інтэ­р’е­рах, на ўлас­ным це­ле і адзен­ні. Не са­ро­ме­ ючы­ся свай­го ды­ягна­зу, яна ўсё бо­льш за­йма­ла­ся да­куч­лі­вы­мі ўзо­ра­мі, маш­та­ба­ва­ла іх і на­рэш­це зра­бі­ла са­ма­быт­ны­мі і вя­до­мы­мі. Най­час­цей цы­ту­юць сло­вы Ку­са­мы з тлу­ма­чэн­нем яе вы­ба­ру: «У га­рош­ку фор­ма со­нца, а яно — сім­ вал энер­гіі ўся­го све­ту і на­ша­га жыц­ця, а яшчэ ён вы­гля­дае як ме­сяц; ён та­кі спа­кой­ны. Круг­лы, мяк­кі, яркі, бес­сэн­соў­ны і не­дас­вед­ча­ны. Га­ро­шак па­чы­нае ру­хац­ца... кроп­кі га­рош­ку — гэ­та шлях да бяс­кон­цас­ці». Цяж­ка ска­заць, на­ко­ль­кі шчы­рыя та­кія ўдак­лад­нен­ні. Ку­са­ма за­ўсё­ды бы­ла амбі­ цый­най, ад­чу­ва­ла і па­спя­хо­ва вы­ка­рыс­тоў­ва­ла са­мыя пе­рад­авыя ідэі ча­су, а по­тым ад­ыхо­дзі­ла ўбок і па­кі­да­ла тэ­арэ­ты­кам пра­ва на кан­цэп­ту­алі­ за­цыю. У той жа час, па­чаў­шы ка­р’е­ру з га­рот­на­га ста­но­віш­ча, яна змаг­ла да­маг­чы­ся най­вы­шэй­шых фі­нан­са­вых вы­ні­каў — уз­ор для інклю­зіў­на­га мас­ тац­тва, яко­му зу­сім не чу­жая ка­мер­цы­ялі­за­цыя. Ад­нак вер­нем­ся да тво­раў: на­ват там, дзе ў інту­ ітыў­ным па­зна­ван­ні кру­га бы­лі па­ўзы і ад­ступ­лен­ ні, мі­ні­ма­лізм у да­чы­нен­ні да фор­мы і над­мер­ насць у пра­сто­ра­вых ра­шэн­нях за­ста­ва­лі­ся ў Яёі асноў­ны­мі ры­са­мі. У лі­ку та­ко­га ро­ду паўз я на­зва­ла б сум­ку руч­ной ра­бо­ты «Macaroni handbag» (1965) і інста­ля­цыю з жа­но­чы­мі по­ста­ця­мі «Driving image show» (1966). Ужо та­ды яны бы­лі ма­нах­ром­ны­мі, з па­вер­хняй з ма­ка­ро­ны. Аб’­екты ад­ра­зу па­ка­за­лі ў Іта­ліі, Гер­ма­ ніі і Злу­ча­ных Шта­тах, у га­ле­рэі Castellani, дзе яны зра­бі­лі ўра­жан­не. Аме­ры­кан­скія мас­та­кі, пуб­лі­ка, увесь ба­гем­ны Нью-Ёрк ба­чыў у Ку­са­ме экза­тыч­ ную асо­бу, але пры­няў і аца­ніў: да­па­ма­га­ла ёй асво­іцца ў кра­іне са­ма Джор­джыя О’Кіф, ад­ну з со­ль­ных вы­стаў ра­бі­ла Га­ле­рэя Гер­тру­ды Стайн. У ко­ле яе кан­так­таў Клас Олдэн­бург, До­на­льд Джад. Яе ідэі за­па­зыч­ва­лі, вя­до­мыя пры­знан­ні Эндзі Уор­ха­ла, Джо­зэ­фа Кор­нэ­ла. Па­тра­ба­ва­ль­ны гля­дач на раз­гор­ну­тай пер­са­на­ль­най вы­ста­ве мо­ жа вы­явіць гэ­тыя ўза­ема­су­вя­зі. Усе ста­лі кла­сі­ка­мі!

Пе­ра­ма­гае пра­сто­ра Асоб­на трэ­ба адзна­чыць ро­лю вы­ста­вач­ных пра­сто­раў, якія слу­жаць і пол­ем, і інстру­мен­там, і вы­ні­кам, у тым сэн­се, пра які мож­на ка­заць у да­ чы­нен­ні Ку­са­мы. Кож­ная за­ла і па­ві­ль­ён перш за ўсё мя­няе межы, страч­вае су­вязь з ві­да­воч­нас­цю. Тое, што мы звык­ла на­зы­ва­ем суб’­ектам і аб’­ектам мас­тац­тва, не­як хут­ка губ­ля­ецца, азна­чэн­ні зні­ка­ юць. Ча­сам ад­чу­ван­ні аб­ну­ля­юцца, ча­сам на­адва­ рот, гра­дус эмо­цый па­вя­ліч­ва­ецца — я ба­чы­ла тва­ры лю­дзей, ка­лі іх здзіў­лен­не ў люс­тра­ных па­ко­ях змя­ня­ла­ся стра­хам. Да­рэ­чы, чэр­гі ста­яць! Раз­ам з тым, без пе­ра­бо­ль­шан­ня бяс­кон­цае па­ўта­рэн­не па­тэр­наў бла­куе ўсе інтэр­прэ­та­цыі, уся­ля­ка­га ро­ду «лі­та­ра­ту­ру». І ка­лі ў ран­ніх пра­ цах ха­ця б плос­касць ма­ляў­ні­чай па­вер­хні яшчэ мож­на бы­ло ад­роз­ні­ваць, то ў по­зніх яна аптыч­на руй­ну­ецца. Але га­лоў­нае, раз­бу­ра­ецца за­мкнё­ ная пра­сто­ра, ця­пер яна ад­кры­тая ў бяс­кон­цасць. На шчас­це, аб­сур­днай ці ха­атыч­най яе на­зваць не­ль­га. А што га­во­рыць пра іх мас­тач­ка? Ка­жа ў на­звах, аб’­ядноў­ва­ючы, як звы­чай­на, стан псі­хі­кі, улас­на струк­ту­ры і пра­сто­ры: «Спа­кой», «Вы­то­кі ду­шы», «Рас­тва­рэн­не ў сус­ве­це», «Ра­дасць», «Бяс­кон­цая ду­ша», «Усё пра маё ка­хан­не». «Па­лі бяс­кон­цас­ ці» — гэ­та пра тое, што тры­во­га па­він­на стаць ра­дас­цю. Уся­го за га­ды ка­р’е­ры Ку­са­ма ства­ры­ ла бо­льш за двац­цаць роз­ных «Люс­тэр­ка­вых па­ко­яў бяс­кон­цас­ці». Ну і кры­ху бо­льш кан­крэт­ на — «Мая бяс­кон­цая лю­боў да гар­бу­зоў». Тут і пра­ўда ка­хан­не: гар­бу­зы ва ўсіх ві­дах і па­ме­рах па­бы­ва­лі ў Ве­не­цыі, у ад­кры­тых лан­дшаф­тных пра­ектах, ну і па дро­бя­зі — на фес­ты­ва­лях у роз­ ных кра­інах і кан­ты­нен­тах. Гар­бу­зы і трох­па­вяр­хо­вай вы­шы­ні «A bouquet of love I saw in the Universe» (2021) зноў вя­дуць мя­не да здрад­лі­вых ду­мак пра атрак­цыю. Тэ­му мя­жы па­між мас­тац­твам і за­баў­ка­мі на пры­кла­ дзе прац Ку­са­мы мож­на бы­ло б аб­мяр­коў­ваць як ку­ль­ту­ра­ла­гіч­ную. Сён­ня гля­дач час­та ідзе ў му­ зей «на зор­ку» і за­над­та час­та шу­кае фо­та­зо­ны. А іх тут не злі­чыць, пра­ктыч­на адзі­ная не­прад­ка­ за­ль­ная сцэ­на! Ві­зу­аль­ныя тру­кі, но­выя ад­чу­ван­ні ся­род мяк­кіх ску­льп­тур — вы­дат­ная на­го­да для ся­мей­на­га баў­лен­ня ча­су, для мі­тус­ні ў дні школь­

ных ка­ні­ку­лаў. У гэ­тай час­тцы Яёі ўме­ла пра­цуе як вы­твор­ца блок­бас­та­раў, ба­лан­су­ючы на гра­ні вы­со­кай і ма­са­вай ку­ль­ту­ры. На­рэш­це, пра ўсвя­дом­ле­насць Ёсць у Ку­са­мы яшчэ ад­на га­лі­на твор­час­ці, бо­льш ра­цы­яна­лі­за­ва­ная і звер­ну­тая да са­цы­яль­ных пра­блем. Яна за­йма­ла­ся не то­ль­кі жы­ва­пі­сам і аб’­екта­мі: да­ку­мен­та­ва­ныя мно­гія пер­фор­ман­сы і хэ­пэ­нін­гі, за­пі­са­ныя вер­шы і про­за, зня­тыя ві­дэа. Пэў­ны эпа­таж у іх быў за­ўжды. У га­ды па­сля на­па­ду на Пэрл Хар­бар, бам­бар­дзі­ ро­вак Хі­ра­сі­мы і На­га­са­кі ў мі­лі­та­рыс­цкай Япо­ніі бы­ло сме­лас­цю ма­ні­фес­та­ваць агі­ду да ўся­го, звя­за­на­га з вай­ной. Але Ку­са­ма ўдзе­ль­ні­ча­ла ў па­цы­фіс­цкім ру­ху. Фе­мі­ніс­цкія пер­фор­ман­сы з аго­ле­ным це­лам хоць і так­са­ма ад­но­сяц­ца да 1960-х, але акту­аль­нас­ці не стра­ці­лі. Фа­ліч­ныя зна­кі, ва ўлас­ным, вя­до­ма, ба­чан­ні, на­тхні­лі Ку­са­му на «Шоу ты­ся­чы ло­дак» (1963), інста­ля­цыі з пра­са­ва­ль­най дош­кай, ка­на­пай (вя­ лі­кая се­рыя «Accumulation»), на рос­піс шпа­лер. Сэк­су­аль­насць як та­кая па­ло­ха­ла яе, бы­ла ад­ной з шмат­лі­кіх фо­бій, а пра­ца з гэ­тай пра­бле­ма­ты­ кай су­па­кой­ва­ла. Гэ­та вя­до­мыя аб’екты, іх шмат па­каз­ва­лі ў Злу­ча­ных Шта­тах і Ні­дэр­лан­дах, і яны дэ­ман­стру­юцца на су­час­ных вы­ста­вах. Та­ды ж (1967) яна арга­ні­за­ва­ла body-festival by Kusama цал­кам у ду­ху та­го бун­тар­ска­га ча­су, то-бок вы­хо­ дзя­чы за рам­кі стэ­рэ­аты­паў. Да­рэ­чы ска­заць, ві­дэа-арт, які ства­ра­ла Ку­са­ма, і фі­ль­мы пра яе так­са­ма ва­бяць на­вед­ва­ль­ні­каў му­зе­яў — не то­ль­кі гран­ды­ёзныя ві­до­віш­чныя па­ві­ль­ёны. І гэ­та аргу­мент на ка­рысць мас­тац­тва, ці­ка­вас­ці да асо­бы мас­тач­кі. Яёі ра­бі­ла ды­зай­нер­скія пра­екты: ла­гіч­на, ка­лі ўлі­чыць яе стаў­лен­не да ўлас­на­га це­ла, знеш­ нас­ці і адзен­ня. Тое, што ў 1970-я зда­ва­ла­ся дзя­во­чым за­хап­лен­нем і ўсход­няй экзо­ты­кай, ста­ла да­рос­лай экза­ль­та­цы­яй і за­цвер­дзі­ла­ся як тры­ва­лая вы­ява. Але да­ляг­ляд Яёі Ку­са­ма ба­чы­ла яшчэ та­ды: ства­ры­ла ўлас­ны лэйбл, а по­тым су­ пра­цоў­ні­ча­ла з Луі Ві­то­нам (2012), так што зна­ка­ мі­тыя тор­бы і сум­кі так­са­ма адзна­чы­лі­ся як поле для фір­мо­ва­га га­рош­ку.

студзень, 2022

10

Візуальныя мастацтва / Рэ­ц эн­з ія

Су­цэ­ль­ны апо­вед пра жы­ва­піс Вы­ста ­ва Аль­гер ­да Ма­лі ­шэў ­ска ­га Ў Мас­тац ­кай га ­ле ­рэі По­ла ­цка ­га гіс ­то ­ры ка ­ - ку­ль­тур ­на ­га му зея ­ - за­па вед ­ ні ­ ­ка Ла­ры­са Лы­сен­ка

Імя Аль­гер­да Ма­лі­шэў­ска­га, 100-га­до­вы юбі­лей яко­га бу­дзе адзна­чац­ца сё­ле­та, доб­ра вя­до­мае ў твор­чых ко­лах, а яго пра­фе­сій­ны да­ро­бак надзвы­ чай важ­ны для раз­віц­ця на­ша­га вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва.

Ё

н быў не то­ль­кі вы­біт­ным жы­ва­піс­цам, а і та­ле­на­ві­тым вы­клад­чы­кам, які здо­леў сва­ёй жыц­цё­вай і твор­чай па­зі­цы­яй па­спры­яць фар­ма­ван­ню но­вых, не менш знач­ных асоб у бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ры. У мас­тац­тва Аль­герд Ма­лі­шэў­скі пры­йшоў з усвя­дом­ле­най ма­ра­ль­най па­зі­цы­яй, якую ха­рак­ та­ры­за­ваў та­кім чы­нам: «У за­да­чу ўсіх звё­наў мас­тац­тва ўва­хо­дзіць ба­ра­ць­ба за вы­со­кія пры­нцы­пы ча­ла­веч­нас­ці, ад­крыц­цё па­та­емна­га, якое да­зва­ляе ўба­чыць но­выя га­ры­зон­ты ўзы­ хо­джан­ня ды адзі­на­га цэн­тру муд­рас­ці, ра­дас­ці, пры­га­жос­ці...» Ме­на­ві­та з та­кой ве­рай у знач­насць твор­час­ці пра­ца­ваў гэ­ты аўтар: «Мас­тац­тва, — сцвяр­джаў ён, — не са­ма­дзей­насць, яно па­тра­буе вя­лі­кай ку­ль­ту­ры ве­даў, подзві­гу, не­ма­ло­га жыц­ця. Гэ­та кож­ны раз но­вае на­быц­цё ісці­ны, якое фар­муе і но­выя мас­тац­кія сіс­тэ­мы. Га­лоў­ная еднасць мас­ та­коў — у іх ад­роз­нен­ні ад­но ад ад­на­го, ка­лі гэ­та сап­раў­ды мас­та­кі... Апе­ка і ўтры­ман­ства сці­рае ха­рак­тар. Лёс лю­бо­га мас­та­ка — са­ма­ства­рэн­не. Тут і да­бра­та, і сар­дэч­насць, і лю­боў да ча­ла­ве­

«Мастацтва» № 1 (467)

ка, але то­ль­кі не жор­сткасць. Ра­мяс­тво мас­та­ка ста­ра­даў­няе і веч­нае, яно па­тра­буе бяс­кон­цай, на ўсе жыц­цё, пра­цы і па­кут, а га­лоў­нае — лю­бо­ві і ча­ла­веч­нас­ці». Гэ­тыя пры­нцы­пы бы­лі асно­вай яго жыц­ця і твор­чай дзей­нас­ці. Яны да­па­ма­га­лі тым, хто быў по­бач з ім. Па­зней, ужо ва ўспа­мі­нах, пра яго на­пі­шуць тыя, для ка­го ён у па­трэб­ны час стаў ідэ­алам, уз­орам вы­дат­най асо­бы. «Ву­чыц­ца жы­ва­пі­су і кам­па­зі­цыі ў Аль­гер­да Ма­лі­ шэў­ска­га лі­чы­ла­ся за вя­лі­кі го­нар. У Мін­скім мас­ тац­кім ву­чы­ліш­чы ён быў вы­клад­чы­кам ну­мар адзін. Амаль трыц­цаць га­доў ён быў вы­клад­чы­ кам ну­мар адзін. Мя­ня­лі­ся мо­ды, мя­ня­лі­ся па­ вет­ры, мя­ня­лі­ся ку­мі­ры, а ён за­ста­ваў­ся пер­шым. Гэ­та важ­на, каб у ву­чы­ліш­чы бы­лі аўта­ры­тэт­ныя вы­клад­чы­кі. І яшчэ важ­ней, каб бы­ла іе­рар­хія з асо­бай ну­мар адзін. У ча­сы ма­ёй ву­чо­бы Мен­скае мас­тац­кае ву­чы­ліш­ча — гэ­та Ма­лі­шэў­скі», — пі­ша пра яго яго­ны бы­лы ву­чань, а ця­пер бе­ла­рус­ кі пі­сь­мен­нік і мас­так Ад­ам Гло­бус (Вя­час­лаў Ад­амчык). Згад­вае ён дро­бя­зі, з якіх скла­да­ ла­ся твор­чая асо­ба: «Рас­каз­ваць пра ко­ле­ры і жы­ва­піс Аль­герд Ма­лі­шэў­скі мог без кан­ца, та­му што ўсё яго жыц­цё — адзін су­цэ­ль­ны апо­вед пра жы­ва­піс, пра тэм­пе­ра­мен­тны жы­ва­піс алей­ны­мі фар­ба­мі на льня­ным па­лат­не»; «Аль­герд на­сіў цём­ныя кас­цю­мы і свет­лыя ка­шу­лі пад га­льш­тук. За­ход­ні го­нар і кроп­ля поль­скай кры­ві вы­лу­ча­лі яго ся­род на­шых мас­та­коў. Ён быў пад­крэс­ле­на шля­хет­ны, ра­цы­яна­ль­на злы, па-за сум­нен­ня­мі за­мож­ны ся­род та­та­лі­тар­на-са­вец­кай бед­нас­ці. Мы жы­лі ў кра­іне, дзе на сло­вах ша­на­ваў­ся ма­ тэ­ры­ялізм, а на­сам­рэч дзяр­жа­ва бы­ла на­скрозь ідэ­аліс­тыч­най. Грэб­лі­вае стаў­лен­не да ўся­ка­га да­стат­ку, да ўся­го ця­лес­на­га, да рэ­чаў на­огул ку­ль­ты­ва­ва­ла­ся па­ўсюд­на. На гэ­тым бруд­на-жаб­ рац­кім фо­не ча­ла­век у кас­цю­ме, пры га­льш­ту­ку і

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэ­ц э н­з ія

11

пе­ры­мен­ты» яшчэ доў­га не ўля­гуц­ца ў роз­умах су­зі­ра­ль­ні­каў. Праз га­ды, яшчэ ў 1993-м, «Ня­мі­гу 17» бу­дуць на­зы­ваць «пра­за­ход­няй» («Со­вет­ская Бе­ло­рус­сия», 1993. № 86). Па­зней, ужо ў 1990-я, бе­ру­чы за асно­ву ме­на­ві­та гэ­ты кі­ру­нак, мно­гія бе­ла­рус­кія мас­та­кі імкну­ лі­ся раз­віць яго і знай­сці но­выя сты­ліс­тыч­ныя пры­ёмы. На вы­ста­ве ў По­ла­цку, апроч двух вы­шэй­наз­ва­ ных тво­раў Ма­лі­шэў­ска­га, бы­лі па­ка­за­ны дзе­вяць кар­цін з фон­даў Са­юза мас­та­коў. Асаб­лі­вая аўтар­ская па­літ­ра мас­та­ка скла­да­ецца са злу­ чэн­ня яркіх, на­сы­ча­ных, гуч­ных ко­ле­раў, якія пад­ крэс­лі­ва­юць плас­тыч­насць і вы­раз­насць на­ту­ры. Шы­ро­кія па­стоз­ныя маз­кі, аб­агу­ль­не­насць фор­ маў, пе­рад­ача асвет­ле­нас­ці, за­вас­трэн­не ўва­гі на га­лоў­ным уз­ба­га­ча­юць кам­па­зі­цыі эма­цы­яна­ль­ нас­цю і ўнут­ра­ным свят­лом. Дух жы­ва­піс­най сва­бо­ды, по­шук но­вых форм вы­ра­жэн­ня, ка­ла­рыс­тыч­ных ню­ансаў на­паў­ня­юць пра­цы і яго ка­лег — Ле­ані­да Хо­ба­та­ва, Ана­то­ля Куз­ня­цо­ва, Мі­ка­лая Буш­чы­ка, Сяр­гея Кі­руш­чан­ кі і іншых, так­са­ма прад­стаў­ле­ныя на вы­ста­ве,

ў да­ра­гіх да­гле­джа­ных ча­ра­ві­ках быў вы­клі­кам. Мне пад­абаў­ся гэ­ты вы­клік. Пад­абаў­ся та­ды і ця­пер, праз трыц­цаць га­доў, пад­аба­ецца...» Асо­ба Ма­лі­шэў­ска­га за­ча­роў­ва­ла, яго мер­ка­ван­ не, ска­за­ныя ім сло­вы за­па­мі­на­лі­ся на­заў­жды як жыц­цё­выя ары­енці­ры. У твор­час­ці ён так­са­ма быў не пад­обны да мно­гіх. Ён пра­цяг­ваў тую лі­ нію бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва, якую вы­зна­чы­лі яшчэ ў 1920-я та­кія мас­та­кі, як Мі­ха­іл Фі­лі­по­віч, Пёт­ра Сер­гі­евіч і Мі­хась Сеў­рук, што вы­бу­доў­ва­лі свае кам­па­зі­цыі на плас­тыч­нас­ці ко­ле­ру. Ма­лі­шэў­скі сцвяр­джаў: «Усё тое, што скла­дае рэ­ль­еф кар­ці­ ны, на­ра­джае цэ­лас­насць жы­ва­піс­най плас­ты­кі, па­він­на быць асноў­ным кло­па­там мас­та­ка».

Ко­лер для яго быў воб­ра­зам, што да­зва­ляў пра­ маў­ляць пра аса­біс­тае, пра пе­ра­жы­ван­ні, раз­ва­ жан­ні пра мі­ну­лае і бу­ду­чы­ню. Гэ­та ад­чу­ва­ецца і ў на­звах тво­раў — «Мы вер­нем­ся», «Га­ды вай­ны», «Ха­тынь», «Клят­ва», «На­рач. Ці­шы­ня» і іншыя. У збо­рах По­ла­цка­га му­зея-за­па­вед­ні­ка за­хоў­ ва­юцца два пей­за­жы мас­та­ка: «На ра­дзі­ме Янкі Ку­па­лы» і «Бя­рэ­зі­на ва­енных га­доў». Яны вы­стаў­ле­ныя ў па­ста­яннай экс­па­зі­цыі му­зея, за­да­ча якой па­сля­доў­на рас­па­вес­ці пра эта­пы раз­віц­ця бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва. На іх пры­кла­дзе рас­кры­ва­ецца сэнс і сут­насць ко­ле­рап­лас­тыч­на­га жы­ва­пі­су, а так­са­ма — здзяй­снен­не спроб уз­на­ віць пе­ра­пы­не­ныя жы­ва­піс­ныя по­шу­кі 1920-х у гіс­то­рыі на­цы­яна­ль­на­га мас­тац­тва. Па­вод­ле мас­тац­тваз­наў­ца Аляк­сан­дра Да­бра­во­льс­ка­га, «бу­даў­ні­чым ма­тэ­ры­ялам» для гэ­тых по­шу­каў з’яўля­ла­ся і са­ма гіс­то­рыя бе­ла­рус­ка­га на­ро­да, і яго мас­тац­тва — ад архі­тэк­ту­ры да пра­клад­ной твор­час­ці, і цал­кам уся ку­ль­ту­ра — ад на­род­на­ га ха­рак­та­ру мо­вы ды на­ту­ра­ль­на­га ча­ла­ве­ча­га го­на­ру «лю­дзь­мі звац­ца». У 1987 го­дзе Аль­герд Ма­лі­шэў­скі стаў чле­нам су­пол­кі «Ня­мі­га 17», якую за­сна­ва­лі во­сем мас­ та­коў — Ле­анід Хо­ба­таў, Ана­толь Куз­ня­цоў, Алег Ма­ці­евіч, Мі­ка­лай Буш­чык, Сяр­гей Кі­руш­чан­ка, Аляк­сандр Мят­ліц­кі, Та­ма­ра Са­ка­ло­ва і Алесь Цыр­ку­ноў. У твор­час­ці гэ­тых аўта­раў жы­ва­піс­ на-плас­тыч­ны воб­раз па­ўстаў як су­ма склад­ні­каў, дзе ко­ле­ра­вая на­сы­ча­насць, фак­тур­насць, вы­бу­ да­ва­ная ло­гі­ка ды­на­мі­кі і рыт­мі­кі маз­коў, ка­ла­ рыт звяз­ва­лі­ся ў асаб­лі­вую ку­ль­ту­ру па­бу­до­вы пра­сто­ры кар­ці­ны. У той пе­ры­яд яны не па­збя­га­лі знеш­ніх рэ­алій на­ва­ко­ль­на­га ася­род­дзя. Сю­жэ­ ты кар­цін бы­лі не­муд­ра­ге­ліс­тыя і бу­да­ва­лі­ся ў асноў­ным па жан­ра­вым пры­нцы­пе, але но­вы по­гляд на за­да­чы жы­ва­піс­на­га поля да­ваў мас­та­ кам не­паз­на­ную сва­бо­ду. Та­кія «жы­ва­піс­ныя экс­

пры­све­ча­най юбі­лею Ма­лі­шэў­ска­га. Саб­ра­ная жы­ва­піс­ная сад­руж­насць зна­ка­вых для мас­тац­тва Бе­ла­ру­сі аўта­раў уз­мац­няе гу­чан­не та­го твор­ча­га ру­ху, які быў за­яўле­ны ў кан­цы 1980-х. І сён­ня на пы­тан­не: «Ці па­ўплы­ва­ла аб’­яднан­не на твор­чы шлях кож­на­га з іх?» — мож­на даць ад­ на­знач­ны ад­каз: «Так». Ма­ла­дыя і дзёр­зкія, яны аб’­ядна­лі­ся ў твор­чым па­ры­ве ад­маў­лен­ня ідэ­ ала­гіч­на пры­ня­тай мас­тац­кай фор­мы са­цы­яліс­ тыч­на­га рэ­аліз­му. Яны на­ста­ялі на не­абход­нас­ці твор­чай сва­бо­ды як спо­са­бу для мас­тац­ка­га по­шу­ку но­вых скла­да­ных жы­ва­піс­на-фак­тур­ных пры­ёмаў і са­ма­рэ­алі­за­цыі. Ад­бы­ло­ся аб­наў­лен­не мас­тац­кай мо­вы. На зме­ну апа­вя­да­ль­нас­ці пры­й­ шла воб­раз­насць, ко­ле­рап­лас­тыч­ная арга­ні­за­цыя па­лат­на з эма­цый­на-фі­ла­соф­скай афар­боў­кай, якая знай­шла пра­цяг у твор­час­ці іншых мас­та­коў, за­йма­ючы пры­яры­тэт­ныя па­зі­цыі ў раз­віц­ці і ра­зу­мен­ні мо­вы жы­ва­пі­су. 1. Апош­ні снег. Алей. 1962. 2. Чыр­во­ная па­ля­на. Алей. 1965. 3. Зі­ма. Мін­шчы­на. Алей. 1983. 4. Партрэт Г. Лісоўскай. Алей. 1973. 5. Апе­ра­тар-фар­моў­шчык. Кар­дон, алей. 1970.

студзень, 2022

12

Рэ­ц эн­з ія

Збор тво­раў «Лі­тоў­ская ма­не­та» Лёс ру­ка ­пі саў ­ Мі­ко ­лы Шча­ка ­ці ­хі ­на Надзея Уса­ва

Л

е­тась адзна­ча­ла­ся 125-год­дзе з дня на­ра­джэн­ня вы­дат­на­га бе­ла­рус­ ка­га мас­тац­тваз­наў­цы Мі­ка­лая Мі­ка­ла­еві­ча Шча­ка­ці­хі­на (1896—1940). Яго ўнёс­ку ў бе­ла­рус­кае мас­тац­тваз­наў­ства быў пры­све­ча­ны круг­лы стол у Цэн­тры да­сле­да­ван­няў бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ры, мо­вы і лі­та­ра­ту­ры Ака­ дэ­міі на­вук Бе­ла­ру­сі, у якім пры­ня­лі ўдзел ка­ля 15 на­ву­коў­цаў. Не­заў­важ­на пра­йшло 25 га­доў з та­го ча­су, ка­лі ў юбі­лей­ным 1996 го­дзе з іні­цы­яты­вы бы­ ло­га ды­рэк­та­ра На­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­га му­зея Юрыя Карачуна ўсе дзея­ чы ку­ль­ту­ры і на­ву­кі Бе­ла­ру­сі адзна­ча­лі яго 100-га­до­вы юбі­лей. Та­ды бы­ло зроб­ле­на шмат для за­ха­ван­ня па­мя­ці Мі­ка­лая Шча­ка­ці­хі­на: у кас­трыч­ні­ку ў На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі пра­йшла вы­ста­ва «Зна­ход­кі Мі­ко­лы Шча­ ка­ці­хі­на», якую скла­да­лі тво­ры ста­ра­жыт­на­бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва, пра якія пі­саў Мі­ка­лай Мі­ка­ла­евіч у сва­іх арты­ку­лах, у 1993 го­дзе быў пе­ра­вы­да­дзе­ ны пер­шы том яго «На­ры­саў з гіс­то­рыі бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва», які вы­йшаў у Мен­ску ў 1928-м, Бел­пош­та вы­да­ла кан­верт з мар­кай у яго го­нар. У 2021-м, «Мастацтва» № 1 (467)

юбі­лей­ным го­дзе з іні­цы­яты­вы бы­ло­га ды­рэк­та­ра На­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­ га му­зея Юрыя Ка­ра­чу­на бы­лі пад­рых­та­ва­ныя і вы­да­дзе­ныя ма­тэ­ры­ялы да 100-год­дзя з дня на­ра­джэн­ня Шча­ка­ці­хі­на. Аўтар­кай кан­цэп­цыі вы­ста­вы яго па­мя­ці і іні­цы­ятар­кай вы­дан­ня збор­ні­ка арты­ку­лаў бы­ла док­тар на­вук Надзея Вы­соц­кая, та­ды за­гад­чы­ца ад­дзе­ла ста­ ра­жыт­на­бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва. Збор­нік уклю­чыў у ся­бе ўдак­лад­не­ную бі­я­ гра­фію ву­чо­на­га, ка­та­лог вы­ста­вы, тэ­зі­сы да­кла­даў 26 на­ву­ко­вых су­пра­цоў­ ні­каў і да­след­чы­каў, якія вы­сту­пі­лі на на­ву­ко­вых чы­тан­нях, успа­мі­ны да­чкі Шча­ка­ці­хі­на Але­ны Мі­ка­ла­еўны, мнос­тва ся­мей­ных фа­таг­ра­фій, рэ­дкіх да­ку­ мен­таў з яго архі­ва. Ад­каз­най за вы­хад збор­ні­ка бы­ла су­пра­цоў­ні­ца ад­дзе­ла Іры­на Чэ­бан, яна шчы­ль­на ка­му­ні­ка­ва­ла з на­шчад­ка­мі ву­чо­на­га. Ды­рэк­тар му­зея Юрый Ка­ра­чун пад­тры­маў яе іні­цы­яты­ву па­ездкі ў ка­ман­дзі­роў­ку ў Баш­кі­рыю, у го­рад Бе­ле­бей, на мес­ца ссыл­кі і смер­ці Шча­ка­ці­хі­на. Спа­да­ры­ ня Чэ­бан апы­та­ла ста­ра­жы­лаў і сфа­таг­ра­фа­ва­ла аца­ле­лую ха­ту, дзе жыў да­

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст след­чык, а так­са­ма знай­шла мер­ка­ва­нае мес­ца яго па­ха­ван­ня на мясц­овых мо­гіл­ках, зня­ла фі­льм пра сваю па­ездку, каб пад­арыць яго сва­якам. Жме­ню зям­лі з бе­ле­бей­скіх мо­гі­лак пры­вез­ла ў Бе­ла­русь для сім­ва­ліч­най ма­гі­лы Мі­ ко­лы Шча­ка­ці­хі­на ў Ма­ла­дзеч­не, дзе жы­ла яго ся­м’я. Та­ды ж на­ра­дзі­ла­ся ідэя дру­ку се­рыі на­ву­ко­вых тво­раў Шча­ка­ці­хі­на пад агу­ль­най на­звай «Лі­тоў­ская ма­не­та», што за­хоў­ва­юцца ў біб­лі­ятэ­цы Эрмі­та­жа. У архі­ве мас­тац­ка­га му­зея ма­юцца да­ку­мен­ты, па якіх мож­на пра­са­чыць гіс­то­рыю гэ­та­га вы­да­вец­ка­га пра­екта. Пер­шы да­ку­мент — за­піс­ка за­гад­чы­ка ад­дзе­ла ну­міз­ма­ты­кі Дзяр­жаў­на­га Эрмі­та­жа Ві­та­ля Ка­лі­ні­на на імя Гео­ргія Ві­лін­ба­ха­ва, на­мес­ні­ка ды­рэк­та­ра па на­ву­ко­вай ра­бо­це Эрмі­та­жа, ад 6 лі­пе­ня 2006 го­да. З яе вы­ні­кае, што ў тым жа 1996-м ды­рэк­тар На­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­га му­зея Юрый Ка­ра­чун звяр­ нуў­ся з про­сь­бай аб вы­дан­ні ру­ка­пі­саў Мі­ка­лая Шча­ка­ці­хі­на да 100-год­дзя з дня на­ра­джэн­ня пад рэ­дак­цы­яй пра­фе­са­ра БДУ док­та­ра гіс­та­рыч­ных на­вук Ва­лян­ці­на Раб­цэ­ві­ча. З-за фі­нан­са­вых цяж­кас­цей дзяр­жа­вы ў га­лі­не ку­ль­ту­ ры гэ­тая пра­ца та­ды не бы­ла рас­па­ча­тая. Яшчэ ра­ней, у кан­цы 1980-х, з пра­ па­но­вай аб вы­дан­ні прац Шча­ка­ці­хі­на звяртаўся ў Бе­ла­рус­кі Фонд ку­льту­ры вуч­ань Ва­лянці­на Раб­цэ­ві­ча Іва­н Сін­чу­к, але бес­пас­пя­хо­ва. У 2006-м з па­ўтор­най іні­цы­яты­вай вы­сту­піў пра­фе­сар док­тар гіс­та­рыч­ных на­вук Ва­лян­цін Раб­цэ­віч (1934—2008), най­буй­ней­шы ў Бе­ла­ру­сі ну­міз­мат. Я ака­за­ла­ся між­во­ль­най свед­кай ад­на­ўлен­ня гэ­тай іні­цы­яты­вы, пра якую, ма­быць, ве­дае то­ль­кі аб­ме­жа­ва­нае ко­ла му­зей­ных су­пра­цоў­ні­каў. За­йшоў­ шы «на аге­нь­чык», на ад­крыц­цё вы­ста­вы ў мас­тац­кі му­зей да яго ды­рэк­та­ра Ула­дзі­мі­ра Пра­кап­цо­ва, Ва­лян­цін Раб­цэ­віч зноў уз­няў пы­тан­не пра су­мес­ны пра­ект з Эрмі­та­жам — вы­дан­не ру­ка­пі­саў Шча­ка­ці­хі­на пад умоў­най на­звай «Лі­тоў­ская ма­не­та». Да­клад­ней, трох ру­ка­пі­саў: «На­рыс гіс­то­рыі лі­тоў­скай ма­не­ты XVI—XVII ста­год­дзя» (391 ста­рон­ка), «Не­ка­то­рыя ва­ры­янты лі­тоў­ скіх ма­нет» на 40 ста­ро­нак (1936) і 265-ста­рон­ка­вую «Та­паг­ра­фію скар­ баў з лі­тоў­скі­мі ма­не­та­мі на тэ­ры­то­рыі ста­ра­жыт­най Лі­тоў­скай дзяр­жа­вы» (1933—1934). Ва­лян­цін На­ву­мо­віч рас­па­вёў скла­да­ную гіс­то­рыю гэ­тых на­ву­ко­вых да­ следа­ван­няў Шча­ка­ці­хі­на, на­пі­са­ных на­ву­коў­цам у баш­кір­скай ссыл­цы,у якую яго ў 1930-м на 5 га­доў яго з Мін­ска, дзе ён вы­кла­даўу БДУ, ад­пра­ві­лі па ілжываму даносу ў не­вя­ліч­кі га­ра­док Бе­ле­бей. Там ён пра­ца­ваў ра­хун­ка­ во­дам, пла­на­ві­ком, по­тым — на­стаў­ні­кам рус­кай і ня­мец­кай моў. Жыў сціп­ла і, па ўспа­мі­нах жон­кі, як эстэт, ве­ль­мі па­кут­ваў ад го­лых сцен свай­го па­коя, дзе мес­ціў­ся то­ль­кі адзі­ны парт­рэт жон­кі пэн­дзля Яка­ва Кру­ге­ра, які ён за­браў з са­бой у ссыл­ку. Сап­раў­ды, фо­та­здым­кі 1920-х пра­цоў­на­га ка­бі­не­та Шча­ка­ці­ хі­на ў Мін­ску бы­лі ўпры­го­жа­ны шмат­лі­кі­мі тво­ра­мі су­час­на­га і ста­ро­га бе­ла­ рус­ка­га мас­тац­тва. Па­сля скан­чэн­ня тэр­мі­ну ў 1935 го­дзе ссыл­ка бы­ла пра­ цяг­ну­тая яшчэ на 5 га­доў у не­вя­лі­кай вё­сач­цы ў 30 кі­ла­мет­рах ад Бе­ле­бея. Пер­шыя га­ды ў Бе­ле­беі Шча­ка­ці­хін пе­ра­нёс ад­нос­на лёг­ка, апан­та­на пра­ цу­ючы над на­ву­ко­вай ра­бо­тай пра ста­ра­жыт­ныя скар­бы ВКЛ, іх та­паг­ра­фію. Яго на­ву­ко­выя мэ­ты ўжо ў кан­цы 1920-х змяс­ці­лі­ся ў бок гіс­та­рыч­най ну­ міз­ма­ты­кі, як ён адзна­чаў, «ад вы­ву­чэн­ня гіс­то­рыі мас­тац­тва да да­дат­ко­вых гіс­та­рыч­ных на­вук». Ён усхва­ля­ва­на пі­саў сва­ёй жон­цы, якая да жніў­ня 1932 го­да за­ста­ва­ла­ся з дзе­ць­мі ў Мін­ску: «Я ад­чу­ваю ся­бе быц­цам зноў на­ро­ джа­ным, быц­цам упер­шы­ню ў жыц­ці ра­ду­юся ба­гац­цю па­вет­ра, свят­ ла і со­нца. Па­сля цяж­кіх пе­ра­жы­ван­няў, па­сля доў­гай па­кут­лі­вай раз­ лу­кі я зноў ду­маю пра ця­бе як пра ня­вес­ту... Тут усе раз­ам мы па­чнём но­вае жыц­цё». Дру­гі тэр­мін пра­хо­дзіў знач­на скла­да­ней. Шча­ка­ці­хін ужо не ба­чыў пер­спек­тыў сва­ёй на­ву­ко­вай твор­час­ці. Да та­го ж за­хва­рэў на су­ хо­ты. Ён імкнуў­ся вы­даць сваю на­ву­ко­вую ра­бо­ту, але да­рэм­на. У 1936 го­дзе Шча­ка­ці­хін пе­ра­піс­ваў ру­ка­пі­сы «Та­паг­ра­фія скар­баў з лі­тоў­скі­мі ма­не­та­мі» і «Не­ка­то­рыя ва­ры­янты лі­тоў­скіх ма­нет» ча­ты­ры разы ад ру­кі, ад­ры­ва­ючы час ад сну і ад­па­чын­ку, рас­сы­лаў у роз­ныя на­ву­ко­выя арга­ні­за­цыі і ўні­вер­сі­тэ­ты Мас­квы, Ле­нін­гра­да і Кі­ева ў спа­дзе­ве вы­даць іх, аб­ара­ніць кан­ды­дац­кую ды­сер­та­цыю, атры­маць па­са­ду су­пра­цоў­ні­ка-ну­міз­ма­та і за­ймац­ца лю­бі­май спра­вай. Адзі­ны вод­гук быў атры­ма­ны з Эрмі­та­жа ў кан­цы 1937 го­да. Ру­ ка­пі­сы пра­чы­та­лі спе­цы­яліс­ты Эрмі­та­жа член-ка­рэс­пан­дэнт Ака­дэ­міі на­вук СССР вя­до­мы кар­тог­раф і ну­міз­мат Аляк­сей Іль­ін (1857—1942) і «сап­раў­дны член і пра­фе­сар Эрмі­та­жа» (так! — Н.У.) Мі­ка­лай Баў­эр. Шча­ка­ці­хін атры­

13

маў доб­ра­зыч­лі­вую грун­тоў­ную рэ­цэн­зію, як вы­ка­заў­ся ён сам, «лес­тную для ав­то­ра». Пры­во­дзім най­бо­льш яркія яе фраг­мен­ты: «Рэ­цэн­за­ва­ная ра­бо­та не­сум­нен­на ўяў­ляе са­бой ве­ль­мі каш­тоў­ны ўклад у гіс­то­рыю гра­шо­ва­га аб­аро­ту за­ход­не­рус­кіх зем­ляў. Аўтар за­ даў­ся мэ­тай пра­са­чыць ро­лю лі­тоў­скай ча­кан­кі ў аб­аро­це род­най краі­ ны па да­дзе­ных, якія вы­ні­ка­юць са зна­ёмства са скар­ба­мі, якія дай­шлі да нас, па­чы­на­ючы з ХІ да па­чат­ку ХVІІІ ста­год­дзя. Пры гэ­тым ім рас­пра­цоў­ва­ецца ма­тэ­ры­ял ня­даў­ня­га па­сля­рэ­ва­лю­цый­на­га ча­су, які да яго яшчэ ні­кім не быў па-сап­раў­дна­му апра­ца­ва­ны і вы­ка­рыс­та­ны. Ро­біць гэ­та аўтар ве­ль­мі ўдум­лі­ва і асця­рож­на, ні­якім чы­нам не за­ хап­ля­ючы­ся да­дзе­ны­мі скар­баў і не імкну­чы­ся зу­сім над­аваць гэ­тым да­дзе­ным вя­лі­ка­га зна­чэн­ня, якое яны па сут­нас­ці сва­ёй мо­гуць мець. Та­кія са­ма­абме­жа­ван­ні ў рас­пра­цоў­цы да­дзе­ных скар­баў, на наш по­ гляд, мо­гуць мець зна­чэн­не не то­ль­кі для гэ­тай тэ­мы, але мо­гуць слу­жыць пры­кла­дам і для пад­обных да­сле­да­ван­няў у га­лі­не гра­шо­ва­га аба­ра­чэн­ня на пад­ста­ве ня­даў­ня­га скар­ба­ва­га ма­тэ­ры­ялу. Па­ра­ле­ль­ на з гэ­тым аўтар не аб­мі­нае і гіс­та­рыч­ныя да­ку­мен­та­ль­ныя кры­ні­ цы, што асаб­лі­ва каш­тоў­на пры апі­сан­ні гра­шо­ва­га аб­аро­ту но­ва­ га ча­су, ве­даў аб мі­ну­лым. Ра­бо­та Шча­ка­ці­хі­на з пун­кту гле­джан­ня ну­міз­ма­ты­кі за­слу­гоў­вае быць цал­кам над­ру­ка­ва­най у пра­цах Эрмі­ та­жа, ка­лі б ака­за­ла­ся маг­чы­мым ажыц­ця­віць вы­дан­не се­рыі ра­бот пад­обна­га змес­ту. ...Пе­ра­хо­дзя­чы да­лей да кры­тыч­ных за­ўваг з на­го­ды “скар­баў з лі­ тоў­скі­мі ма­не­та­мі”, з са­ма­га па­чат­ку не­абход­на адзна­чыць, што ўсе не­да­хо­пы, якія ма­юцца ў да­дзе­най пра­цы з пун­кту гле­джан­ня сап­раў­днай рэ­цэн­зіі, не ка­ра­няц­ца ў да­чы­нен­ні да аўта­ра да свай­го ма­тэ­ры­ялу, або ў апра­цоў­цы яго, а то­ль­кі ў не­зна­ёмстве аўта­ра з кры­ні­ца­мі, якія за­хоў­ва­юцца ў іншых му­зе­ях, га­лоў­ным чы­нам у Эрмі­ та­жы, і з най­ноў­шай лі­та­ра­ту­рай. Рэ­цэн­зен­ты мяр­ку­юць, што і архіў бы­лой Архе­ала­гіч­най ка­мі­сіі ў Ле­нін­гра­дзе за­стаў­ся не­дас­туп­ным для аўта­ра, ня­гле­дзя­чы на тое, што ён у пэў­най час­тцы цы­туе спра­вы гэ­та­га архі­ва ў дру­гой да­ку­мен­та­ль­най час­тцы сва­ёй пра­цы. Як вя­до­ ма, у спра­вах ча­сам сус­тра­ка­лі­ся ў ру­ка­піс­ным вы­гля­дзе знач­на бо­льш пад­ра­бяз­ныя звес­ткі, чым та­кія трап­ля­лі ў спра­ваз­да­чы і зда­быт­кі Ка­мі­сіі. З пры­чы­ны гэ­та­га на­ват не ве­ль­мі пра­цяг­лае зна­хо­джан­не ў Ле­нін­гра­дзе маг­ло б да­па­маг­чы аўта­ру вы­пра­віць і па­поў­ніць шмат ча­го ў сва­ёй пра­цы. Под­піс. Ба­уэр Пры­піс­ка: (Чы­таў Аляк­сею Аляк­се­еві­чу (Іль­іну — Н.У.) і ён ухва­ліў)» Вод­гук буй­ных на­ву­коў­цаў на­тхніў Шча­ка­ці­хі­на, даў яму надзею, пра што свед­чыць яго ліст 1939 го­да бы­ло­му рэ­кта­ру Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га ўні­ вер­сі­тэ­та Ула­дзі­мі­ру Пі­чэ­ту, які ў 1939 го­дзе па­сля рэ­абі­лі­та­цыі пра­ца­ваў у Мас­кве ў Ака­дэ­міі на­вук СССР і вы­кла­даў у Мас­коў­скім дзяр­жаў­ным уні­вер­ сі­тэ­це. «Зда­ецца, што мо­жа быць лепш? Цу­доў­ны вод­гук, якім мо­жа быць за­ да­во­ле­ны кож­ны на­ву­ко­вы пра­цаў­нік. Пра­ца атры­ма­ла по­ўнае пры­ знан­не аўта­ры­тэт­ных прад­стаў­ні­коў аўта­ры­тэт­най уста­но­вы, але... я не маю ад яе ні­чо­га, акра­мя ма­ра­ль­на­га за­да­ва­ль­нен­ня. Усё го­ра ў гэ­тых “бы” і “ка­лі б”... Эрмі­таж, ка­неш­не, ні­які­мі маг­чы­мас­ця­мі для дру­ку та­кіх прац не ва­ло­дае, і пра­ктыч­на пы­тан­не аб яе дру­ку там не ста­віц­ца... Я не ма­ру за­раз ні пра што вя­лі­кае, не імкну­ся ў буй­ныя цэн­тры, мя­ не за­да­во­лі­ла б са­мая ма­ле­нь­кая, са­мая сціп­лая на­ву­ко­вая пра­ца дзенебудзь у пра­він­цыі, га­то­вы хоць ізноў па­чы­наць на­ву­ко­вую пра­цу з асіс­тэн­та, як 17 га­доў та­му, абы то­ль­кі зноў мець маг­чы­масць цал­ кам ад­дац­ца лю­бі­май на­ву­ко­вай пра­цы. Мне то­ль­кі 42 га­ды, хоць арга­ нізм мой аслаб­ле­ны хва­ро­бай, мне за­ста­ло­ся не так доў­га жыць, але я яшчэ ад­чу­ваю ў са­бе твор­чыя сі­лы. З якой ра­дас­цю ад­даў бы я свае апош­нія га­ды лю­бі­май на­ву­цы...!» Але Пі­чэ­та не змог да­па­маг­чы свай­му бы­ло­му ка­ле­гу. У са­ка­ві­ку 1940 го­да, стра­ціў­шы ўся­ля­кую надзею, раз­ам з ка­лек­цы­яй экс­ліб­ры­саў і сфра­гіс­ты­кай цяж­ка хво­ры Шча­ка­ці­хін пе­рад­аў у біб­лі­ятэ­ку ну­міз­ма­тыч­на­га ад­дзе­ла Эрмі­ студзень, 2022

14

Ві ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Ку­л ь­т ур ­н ы пласт

та­жа вя­лі­кі ру­ка­піс «На­рыс гіс­то­рыі лі­тоў­скай ма­не­ты XVI—XVII ста­год­дзя». Ён спра­ба­ваў прад­аць сваю ка­лек­цыю, каб не­як ма­тэ­ры­яль­на да­па­маг­чы жон­цы і дзе­цям. У архі­ве сям’і за­ха­ваў­ся і акт аб пры­ёмцы рэ­чаў на экс­пер­ты­зу Дзяр­жаў­на­га Эрмі­та­жа ад 30 са­ка­ві­ка 1940 го­да з мэ­тай на­ступ­на­га на­быц­ця з пе­ра­лі­кам пе­рад­адзе­на­га ў Эрмі­таж. У гэ­тым акце па­зна­ча­ны ру­ка­піс «На­рыс гіс­то­рыі лі­тоў­скай ма­не­ты XVI—XVII ста­год­дзя» (391 ста­рон­ка), 52 пя­чат­кі — з та­па­за ў апра­ве з бі­ру­зой, 17 — на ка­мя­нях, 33 мед­ных і жа­лез­ных, 77 ад­біт­каў на па­ пе­ры, 131 гер­ба­вых экс­ліб­ры­саў, ацэ­не­ных у 655 руб­лёў. На­ву­ко­вы сак­ра­тар Эрмі­та­жа Леў Ра­каў у ліс­це ад 30 са­ка­ві­ка 1940 г. дзя­ка­ваў за па­сыл­ку і пі­саў, што Эрмі­таж «бу­дзе пра­сіць ад­мыс­лоў­цаў ад­дзе­ла азна­ёміц­ца з ру­ка­пі­сам Ва­шай пра­цы і даць вод­гук, што за­пат­ра­буе, вя­до­ма, пэў­на­га ча­су». Вод­гук не спат­рэ­біў­ся: Мі­ка­лай Мі­ка­ла­евіч Шча­ка­ці­хін па­мёр праз два дні па­сля ад­праў­кі яму гэ­та­га ліс­та, 1 кра­са­ві­ка 1940 го­да. За­ўчас­ная смерць аўта­ра «Лі­тоў­скай ма­не­ты» ад су­хо­таў у 1940 го­дзе і за­тым па­ча­так вай­ны, гі­бель у 1942 го­дзе ў бла­кад­ным Ле­нін­гра­дзе двух доб­ра­зыч­ лі­вых да аўта­ра рэ­цэн­зен­таў — Ба­уэ­ра (у ста­дыі дыс­тра­фіі рас­стра­ля­ны за па­ра­жэн­чыя на­строі) і Іль­іна (па­мёр ад ты­фу) — над­оўга спы­ні­лі на­ву­ко­вую ці­ка­васць да ру­ка­пі­саў. То­ль­кі праз 20 год, праз тры га­ды па­сля рэ­абі­лі­та­цыі Мі­ко­лы Шча­ка­ці­хі­на, у 1959-м бе­ла­рус­кі ну­міз­мат Ва­лян­цін Раб­цэ­віч, рых­ ту­ючы док­тар­скую ды­сер­та­цыю, азна­ёміў­ся з ру­ка­пі­са­мі Шча­ка­ці­хі­на, ка­лі быў за­лі­ча­ны ў аспі­ран­ту­ру Эрмі­та­жа пад кі­раў­ніц­твам вы­дат­на­га рас­ійска­га да­след­чы­ка Іва­на Спас­ка­га, з якім па­сля на пра­ця­гу 25 га­доў вёў сяб­роў­скую пе­ра­піс­ку. Раб­цэ­віч стаў лю­бі­мым вуч­нем гэ­та­га вя­ду­ча­га рас­ійска­га да­след­ чы­ка, га­лоў­на­га за­ха­ва­ль­ні­ка эрмі­таж­най ну­міз­ма­ты­кі, які ўва­хо­дзіў у дэ­та­лі не то­ль­кі на­ву­ко­вай дзей­нас­ці, але і жыц­цё­вых аб­ста­він ма­ла­до­га аспі­ран­та. У 1964-м у Ле­нін­град­скім ад­дзя­лен­ні Інсты­ту­та архе­ало­гіі АН СССР Раб­цэ­віч аб­ара­ніў кан­ды­дац­кую ды­сер­та­цыю на тэ­му «Та­паг­ра­фія ма­нет­ных скар­баў Бе­ла­ру­сі», пад­рых­та­ва­ную і апра­ба­ва­ную ў сце­нах Эрмі­та­жа. На пра­ця­гу мно­гіх га­доў Раб­цэ­віч быў «сва­ім ча­ла­ве­кам» у Эрмі­та­жы і та­му меў пад­ста­ вы лі­чыць, што пы­тан­не аб атры­ман­ні ко­пій ра­бот Шча­ка­ці­хі­на бу­дзе ўзгод­ не­нае до­сыць хут­ка. Раб­цэ­віч ма­рыў пра друк гэ­тых ру­ка­пі­саў. «Мастацтва» № 1 (467)

На па­чат­ку 2000-х Ула­дзі­мір Пра­кап­цоў як ды­рэк­тар мас­тац­ка­га му­зея быў за­хоп­ле­ны амбі­цый­най за­да­чай закупіць збо­р ста­ра­жыт­ных ма­нет для экспа­зі­цыі Мір­ска­га за­мка-фі­лі­яла му­зея і ў сувязі з гэтым — выдаць навуко­ выя рукапісы Шчакаціхіна, тым бо­льш, што мер­ка­ва­ла­ся ад­наўлен­не да­мо­вы па­між бе­ла­рус­кім му­зе­ем і Эрмі­та­жам пра су­пра­цоў­ніц­тва. З ве­рас­ня 2006 го­да Ва­лян­цін Раб­цэ­віч, пра­фе­сар Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га уні­вер­сі­тэ­та, стаў на­ву­ко­вым кан­су­ль­тан­там гэ­та­га гран­ды­ёзна­га пра­екта пад эгі­дай му­ зея. Бы­ла ство­ра­на не­вя­лі­кая рэ­дак­цый­ная ка­ле­гія. У лі­пе­ні 2007 го­да ды­рэк­та­ры Эрмі­та­жа і На­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­га му­зея Бе­ла­ру­сі пад­пі­са­лі Да­га­вор аб на­ме­рах. У 2008 го­дзе за­гад­чы­ца ад­дзе­ла ста­ ра­жыт­на­бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва Але­на Кар­пен­ка на асно­ве да­моў­ле­нас­ці з ад­дзе­лам ну­міз­ма­ты­кі ад­пра­ві­ла­ся ў ка­ман­дзі­роў­ку ў Эрмі­таж, дзе ёй уру­ чы­лі ксе­ра­ко­піі амаль 700 ста­ро­нак ру­ка­пі­су. Гэ­та бы­лі 6 агу­ль­ных сшыт­каў па 48 арку­шаў і тэкст, на­пі­са­ны Шча­ка­ці­хі­ным у яго на­стаў­ніц­кім «жур­на­ле ня­мец­кай, рус­кай мо­вы і лі­та­ра­ту­ры». Мер­ка­ва­ла­ся, што вы­дан­не бу­дзе су­ пра­ва­джац­ца ка­мен­та­ра­мі, пад­рых­та­ва­ны­мі ква­лі­фі­ка­ва­ны­мі ад­мыс­лоў­ца­ мі, у тым лі­ку су­пра­цоў­ні­ка­мі Дзяр­жаў­на­га Эрмі­та­жа. Тэкст гэ­тых ру­ка­пі­саў (по­чырк Шча­ка­ці­хі­на быў вы­раз­ны, раз­бор­лі­вы), да­клад­ней іх ксе­ра­ко­пій, на­бра­ла на камп’юта­ры спе­цы­яль­на анга­жа­ва­ная для гэ­тай мэ­ты су­пра­цоў­ ні­ца На­тал­ля Ба­ла­ба­но­віч пад дык­тоў­ку Раб­цэ­ві­ча. (Сам Ва­лян­цін На­ву­ма­віч камп’юта­рам не ва­ло­даў, быў, як ён ка­заў, «не з та­го ста­год­дзя», та­му цал­кам за­ле­жаў ад хут­кас­ці на­бо­ру тэк­сту.) Пра­ца пра­цяг­ва­ла­ся амаль па­ўта­ра го­да. Цяж­касць бы­ла ў тым, што Шча­ка­ці­хін, які ве­даў 5 моў, не лі­чыў па­трэб­ным пе­ра­кла­даць цэ­лыя ка­вал­кі цы­тат з ла­ты­ні і поль­скай, бо лі­чыў, што да­след­ чы­кі ну­міз­ма­ты­кі на­ша­га рэ­гі­ёна па­він­ны ва­ло­даць не­ка­ль­кі­мі мо­ва­мі і та­кі пе­ра­клад ім не па­трэб­ны. Су­час­ны чы­тач не та­кі ад­ука­ва­ны, і для пе­ра­кла­ду гэ­тых фраг­мен­таў, асаб­лі­ва ста­ра­даў­ніх ла­цін­скіх тэк­стаў, мер­ка­ва­ла­ся пры­ цяг­нуць уні­вер­сі­тэц­ка­га вы­клад­чы­ка ла­ты­ні. Усе ішло згод­на з пла­нам, але не­йкі злы рок быц­цам лу­наў над спад­чы­най Шча­ка­ці­хі­на. Раб­цэ­віч то­ль­кі па­чаў пра­цу па скла­дан­ні на­ву­ко­вых ка­мен­та­роў з па­зі­цый су­час­най гіс­та­рыч­най на­ву­кі і ну­міз­ма­ты­кі, але, на жаль, за­хва­рэў і не змог за­вяр­шыць яе. У маі 2008 го­да ён па­мёр. Ён яшчэ вы­сту­піў на ад­крыц­ці па­

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст

мят­най шы­ль­ды Шча­ка­ці­хі­ну пра­цы ску­льп­та­ра Кан­стан­ці­на Се­лі­ха­на­ва на «до­ме пра­фе­су­ры» БДУ па ву­лі­цы Уні­вер­сі­тэц­кай (ця­пер — Кі­ра­ва) у кра­са­ ві­ку 2008-га, дзе жы­ла ся­м’я Шча­ка­ці­хі­на ў 1920-я. Іні­цы­ята­рам ства­рэн­ня і ўста­ноў­кі гэ­тай шы­ль­ды вы­сту­піў ды­рэк­тар На­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­га му­ зея Ула­дзі­мір Пра­кап­цоў, які звяр­нуў­ся ў 2006 го­дзе з та­кой пра­па­но­вай да та­га­час­на­га мэ­ра Мін­ска Мі­ха­іла Па­ўла­ва. На імпрэ­зе пры­сут­ні­ча­лі дзе­ці і ўну­кі Шча­ка­ці­хі­на, бе­ла­рус­кая інтэ­лі­ген­цыя — Ад­ам Ма­ль­дзіс, аўтар кні­гі пра Шча­ка­ці­хі­на Арсен Ліс, вы­клад­чы­кі БДУ, сту­дэн­ты-гіс­то­ры­кі, су­пра­цоў­ні­кі На­ цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­га му­зея. Па­ўста­ла пы­тан­не пра да­лей­шы лёс гэ­та­га пра­екта. Рэ­дка­ле­гія звяр­ну­ла­ся да сяс­тры Раб­цэ­ві­ча Іры­ны Ко­ла­ба­вай, так­са­ма ну­міз­мат­кі, вы­клад­чы­цы БДУ. Яна, пад­умаў­шы, ад­мо­ві­ла­ся, бо раз­уме­ла ўсю ад­каз­насць, су­р’ёз­насць і маш­ таб гэ­тай пра­цы. Эста­фе­ту пад­ха­піў бы­лы ву­чань Ва­лян­ці­на Раб­цэ­ві­ча, архе­олаг і ну­міз­мат Іван Сін­чук, вы­пус­кнік БДУ, які быў пры­ня­ты ў штат Мас­тац­ка­га му­зея ў снеж­ ні 2008-га як архе­олаг і спе­цы­яліст-ну­міз­мат, кан­су­ль­тант па на­быц­ці збо­ру ста­ра­жыт­ных ма­нет для экс­па­зі­цый Мір­ска­га за­мка і сіс­тэ­ма­ты­за­цыі ве­лі­ зар­на­га збо­ру архе­ала­гіч­най мір­скай каф­лі. У тым жа го­дзе Іван Сін­чук апуб­ лі­ка­ваў арты­кул «М.М. Шча­ка­ці­хін і яго твор­чая ну­міз­ма­тыч­ная спад­чы­на» ў іжэў­скім збор­ні­ку на­ву­ко­вай кан­фе­рэн­цыі. Па­сля смер­ці Раб­цэ­ві­ча пра­ца пра­цяг­ва­ла­ся эпі­за­дыч­на з 2008 па 2014 год. Яна пе­ра­ры­ва­ла­ся шмат­лі­кі­мі кло­па­та­мі аб ства­рэн­ні экс­па­зі­цый пры му­зе­е­ фі­ка­цыі фі­лі­яла На­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­га му­зея — Мір­ска­га за­мка, ад­кры­ та­га для на­вед­ва­ль­ні­каў у снеж­ні 2010-га. Та­ды для фі­лі­яла му­зея Мір­ска­га за­мка быў на­бы­ты не­вя­лі­кі, але ці­ка­вы збор ста­ра­даў­ніх лі­тоў­скіх ма­нет. Ад­нак «тэ­ма Шча­ка­ці­хі­на» не ад­ышла на дру­гі план. У 2008 го­дзе быў пад­ пі­са­ны двух­ба­ко­вы да­га­вор на вы­дан­не кні­гі ты­ра­жом 500 экзэм­пля­раў за кошт бе­ла­рус­ка­га бо­ку і прад­стаў­лен­не час­ткі ты­ра­жу Эрмі­та­жу. Па­вод­ле гэ­ тай да­мо­вы му­зей аб­авя­заў­ся над­ру­ка­ваць вы­дан­не не па­зней за 31 снеж­ня 2009 го­да і змясціць там уступ­ны арты­кул пра Шча­ка­ці­хі­на і арты­кул па­мя­ці на­ву­ко­ва­га рэ­дак­та­ра Ва­лян­ці­на Раб­цэ­ві­ча. Іван Сін­чук і Але­на Кар­пен­ка на­пі­са­лі аб­одва арты­ку­лы. Сін­чук апі­саў гіс­

15

то­рыю спроб аўта­ра пад­рых­та­ваць ру­ка­пі­сы да дру­ку і даў ка­рот­кі ана­ліз струк­ту­ры тэк­стаў Шча­ка­ці­хі­на, пе­ра­лі­чыў усе раз­дзе­лы кож­на­га з ру­ка­пі­саў, што дае без­умоў­нае ўяў­лен­не пра раз­мах пра­цы Мі­ка­лая Шча­ка­ці­хі­на. Без яго аса­біс­та­га архі­ва і біб­лі­ятэ­кі, уз­ятай з са­бой у ссыл­ку, як мяр­куе Сін­чук, та­кая пра­ца бы­ла б не­маг­чы­май. Яго архіў маг­ла пры­вез­ці ў ссыл­ку жон­ка, якая па­еха­ла да яго праз два з па­ло­вай га­ды з дву­ма ма­ле­нь­кі­мі дзе­ць­мі. Мер­ка­ва­ла­ся, што на­ву­ко­выя ка­мен­та­рыі зро­біць Іван Сін­чук. Ад­нак фар­­ маль­­ныя пры­чы­ны, у тым лі­ку ад­сут­насць у яго на­ву­ко­вай сту­пе­ні, ня­гле­дзя­ чы на важ­кую ко­ль­касць пуб­лі­ка­цый у збор­ні­ках кан­фе­рэн­цый і на­ву­ко­вых ча­со­пі­сах, га­ра­чая на­ву­ко­вая па­ле­мі­ка, якую ў апош­нія га­ды вёў бы­лы ву­чань са сва­ім на­стаў­ні­кам Раб­цэ­ві­чам на на­ву­ко­вых кан­фе­рэн­цы­ях, не са­дзей­ні­ ча­лі зго­дзе кі­раў­ніц­тва ну­міз­ма­тыч­на­га ад­дзе­ла Эрмі­та­жа даць да­звол на на­ву­ко­вае ка­мен­та­ван­не тэк­сту бе­ла­рус­ка­му архе­ола­гу і ну­міз­ма­ту — прад­ стаў­ні­ку ма­ла­до­га па­ка­лен­ня ву­чо­ных. Та­ды пры­ня­лі кам­пра­міс­нае ра­шэн­не вы­даць фак­сі­мі­ль­нае вы­дан­не гэ­та­га ру­ка­пі­су ў якас­ці «на­ву­ко­ва­га по­мні­ка» раз­ам з 50 ма­не­та­мі з ка­лек­цыі Шча­ ка­ці­хі­на, якія ён пе­рад­аў Эрмі­та­жу на за­хоў­ван­не з Бе­ле­бея. Мер­ка­ва­ла­ся да­поў­ніць гэ­тае вы­дан­не гіс­та­рыч­ным ка­та­ло­гам сфра­гіс­ты­кі са збо­ру Мі­ка­ лая Шча­ка­ці­хі­на (250 асоб­ні­каў), якую да­сле­да­ва­ла су­пра­цоў­нік Эрмі­та­жа Маг­да­ле­на Да­бра­во­льс­кая. Бы­ло пра­па­на­ва­на над­ру­ка­ваць і рэ­цэн­зію 1937 го­да су­пра­цоў­ні­каў Эрмі­та­жа. Вы­дан­не ака­за­ла­ся да­стат­ко­ва скла­да­ным і пра­ца­ёмкім — ка­ля 1000 ста­ ро­нак з ка­мен­та­ра­мі і ілюс­тра­цы­ямі. Га­лоў­най пра­бле­май ста­ла фі­нан­са­вае пы­тан­не. Кошт гэ­та­га ўні­ка­ль­на­га фа­лі­янта склаў знач­ную су­му з улі­кам пла­ ты за пра­ва вы­ка­рыс­тан­ня пуб­лі­ка­цыі ма­нет з эрмі­таж­на­га збо­ру і здым­каў кож­най з іх з аб­одвух ба­коў. Му­зей у 2009 го­дзе звяр­нуў­ся да маг­чы­мых спон­са­раў — На­цы­яна­ль­на­га бан­ка Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь, Аль­фа-Бан­ка, ра­сій­ скай фір­мы «Сма­лен­скія бры­ль­янты», ге­не­ра­ль­на­га парт­нё­ра му­зея «Бры­ тыш Аме­ры­кан Та­ба­ка» — з пра­па­но­вай у 2010-м, аб’­яўле­ным у Бе­ла­ру­сі Го­дам ку­ль­ту­ры, фі­нан­са­ва пад­тры­маць уні­ка­ль­нае вы­дан­не, пры­све­ча­нае гіс­то­рыі гра­шо­ва­га аб­ара­чэн­ня на бе­ла­рус­кіх зем­лях пе­ры­яду Ся­рэд­ня­веч­ ча і Но­ва­га ча­су, ма­нет­ным скар­бам XIV—XVIII ста­год­дзяў. Адзін са спон­са­ студзень, 2022

16

В і ­з у а­ л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Ку­л ь­т ур ­н ы пласт

раў («Сма­лен­скія бры­ль­янты») спа­чат­ку па­ста­віў­ся да ідэі ста­ноў­ча, але по­тым ад­мо­віў­ся ад фі­нан­са­ван­ня — з-за вы­ со­ка­га кош­ту і вуз­кас­пе­цы­ялі­за­ва­най тэ­ма­ты­кі. Да­га­вор, пад­пі­са­ны з Дзяр­жаў­ным Эрмі­та­жам на вы­дан­не гэ­та­га по­мні­ка, за­віс. Не да­па­мог і ліст на­шчад­каў Шча­ ка­ці­хі­на ў 2010 го­дзе — яго дзя­цей, якія на­ўпрост звяр­ну­лі­ся да ды­рэк­цыі Эрмі­ та­жа з про­сь­бай аб зні­жэн­ні пла­ты за пуб­лі­ка­цыі Шча­ка­ці­хі­на. «Мы, блі­жэй­ шыя сва­які ву­чо­на­га, яго да­чка — Але­на Мі­ка­ла­еўна Шча­ка­ці­хі­на, сын — Аляк­ сандр Мі­ка­ла­евіч Шча­ка­ці­хін, жон­ка ста­рэй­ша­га сы­на — Але­на Аляк­сан­драў­на Шча­ка­ці­хі­на, про­сім Вас раз­гле­ дзець пра­ва бяз­вып­лат­на­га вы­ка­рыс­тан­ня ру­ка­пі­су М.М. Шча­ка­ці­хі­на для пуб­лі­ка­цыі. Уліч­ва­ючы наш ста­рэ­чы ўзрост (усім за 80 га­доў), про­сім Вас па­ ско­рыць вы­ра­шэн­не гэ­та­га пы­тан­ня і ве­ль­мі спа­дзя­емся на ста­ноў­чы ад­каз». Ад­нак тэр­мін за­кан­чэн­ня пра­екта зноў быў пе­ра­не­се­ны. Бе­ла­рус­кі му­зей на­стой­лі­ва шу­каў спон­са­раў, да кан­ца зма­гаў­ся за гэ­ты пра­ ект, які быў да­ве­дзе­ны амаль да фі­на­лу. Пра гэ­та свед­чыць на­ступ­ны, ужо трэ­ці па лі­ку да­га­вор па­між на­шым На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зе­ем і Дзяр­жаў­ным Эрмі­та­жам, што быў пад­рых­та­ва­ны ў 2012 го­дзе. Пла­на­ва­ла­ ся пра­цяг­нуць тэр­мін зда­чы ўсіх ма­тэ­ры­ялаў да 31 снеж­ня 2013. Эрмітаж пагадзіўся, і тэр­мін за­кан­чэн­ня пра­екта зноў быў пе­ра­не­се­ны. Усіх тых, што пі­са­лі ліст Пі­ятроў­ска­му 23 са­ка­ві­ка 2010 го­да, ужо ня­ма ў жы­ вых, у 2015 го­дзе па­мер­ла Маг­да­ле­на Да­бра­во­льс­кая, аўтар­ка апі­сан­ня ка­ лек­цыі сфра­гіс­ты­кі. «Мастацтва» № 1 (467)

Ця­пер гэ­ты бяс­цэн­ны і шмат­па­кут­ны ру­ка­піс Мі­ка­лая Шча­ка­ці­хі­на, над пад­ рых­тоў­кай да пуб­лі­ка­цыі яко­га на пра­ця­гу пя­ці га­доў пра­ца­ва­ла не­ка­ль­кі су­пра­цоў­ні­каў ад­дзе­ла ста­ра­жыт­на­бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва, зна­хо­дзіц­ца ў архі­ве ад­дзе­ла му­зея і ча­кае на­ступ­на­га па­ка­лен­ня да­след­чы­каў, што возь­ муц­ца за гэ­тую ня­прос­тую за­да­чу, іні­цы­ява­ную на па­чат­ку ХХІ ста­год­дзя су­ пра­цоў­ні­ка­мі На­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­га му­зея. Важ­кія кро­кі ўжо зроб­ле­ныя: ру­ка­пі­сы атры­ма­ныя, пра­чы­та­ныя і на­бра­ныя. За­ста­ецца су­мес­на з Дзяр­жаў­ным Эрмі­та­жам па­вод­ле но­вай да­мо­вы пра­ цяг­нуць гэ­тую пра­цу на­шым па­сля­доў­ні­кам — гіс­то­ры­кам, архе­ола­гам, ад­ мыс­лоў­цам-ну­міз­ма­там, су­пра­цоў­ні­кам На­цы­яна­ль­на­га гіс­та­рыч­на­га му­зея ці Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га ўні­вер­сі­тэ­та, дзе за­хоў­ва­ецца ка­лек­цыя архе­ ала­гіч­ных зна­хо­дак Ва­лян­ці­на Раб­цэ­ві­ча. Но­выя ві­ды і спо­са­бы дру­ку да­ пус­ка­юць бо­льш тан­ны ва­ры­янт пуб­лі­ка­цыі ў якас­ці элек­трон­на­га да­ку­мен­та, маг­чы­ма, ства­рэн­ня інды­ві­ду­аль­на­га сай­та, пры­све­ча­на­га Мі­ко­лу Шча­ка­ці­хі­ ну, дзе бу­дуць саб­ра­ны і раз­меш­ча­ны ўсе яго арты­ку­лы і тво­ры. Ве­ра­год­на, час Шча­ка­ці­хі­на і праз 80 га­доў па­сля яго тра­гіч­най смер­ці яшчэ не пры­йшоў. Як тут не зга­даць ві­цеб­ска­га мас­та­ка і архі­тэк­та­ра-на­ва­та­ра Ла­за­ра Хі­дэ­ке­ля, які з го­рыч­чу ска­заў: «Нас зра­зу­ме­юць праз 100 га­доў...»­ Ад­нак надзея на пра­цяг і за­кан­чэн­не пра­екта ўсё ж за­ста­ецца. 1. М.М. Шчакаціхін. 1920-я. 2. Дом, у якім жыў і памёр Мікалай Шчакаціхін. Белебей, Башкарстастан. Беглы завулак, 4. 1996. 3. Мі­ка­лай Шча­ка­ці­хін у пра­цоў­ным ка­бі­не­це. 1920-я. 4. Кабінет у кватэры М.М. Шчакаціхіна на рагу вул. Універсітэцкай, д. 5. Мінск. 1926. 5. Настаўніцкі журнал, у якім напісаная работа Шчакаціхіна. 1930-я. 6. Рэцэнзія Эрмітажа на рукапіс Шчакаціхіна. 7. Я. Кру­гер. Парт­рэт Шча­ка­ці­хі­най. Алей. 1920-я. 8. Мікалай Шчакаціхін з жонкай Ганнай (Раманавай).

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст

17

студзень, 2022

18

Рэ­ц эн­з ія

«Мастацтва» № 1 (467)

В ізуал ьнае мастацтва / Зга­д а ­л а ­с я

19

зоя літ­ві­на­ва Ула­дзі­мір Сця­пан

На сён­няш­ні дзень Зоя Літ­ві­на­ва для мяне — са­мая знач­ная бе­ла­рус­кая мас­тач­ка. Яна, ня­гле­дзя­чы на па­ ва­жа­ны ўзрост, актыў­на пра­цяг­вае пра­ца­ваць, удзе­ль­ ні­чаць у вы­ста­вах, здзіў­ляць сва­імі но­вы­мі тво­ра­мі... Літ­ві­на­ва, у мя­не та­кое ўра­жан­не, аб­са­лют­на не імкнец­ ца і ні­ко­лі не імкну­ла­ся быць су­час­ным і мод­ным мас­ та­ком. Па­лат­но, па­пе­ра, алоў­кі, алей­ныя фар­бы, аква­ рэль... Звык­лыя, тра­ды­цый­ныя, на­ват ста­ра­мод­ныя ма­тэ­ры­ялы. Сю­жэ­ты і тэ­мы — звы­чай­ныя, але, тым не менш, усе яе тво­ры вы­дзя­ля­юцца і «вы­па­да­юць» з папуляр­ных і акту­аль­ных экс­па­зі­цый, пры­му­ша­юць спы­няц­ца і ўваж­лі­ва гля­дзець-уз­ірац­ца, ду­маць. Яна мод­ная сва­ёй ня­мод­нас­цю. Яе тво­ры — сап­раў­дная кла­сі­ка, якая за­ўсё­ды за­ста­ецца акту­аль­най.

З

оя Літ­ві­на­ва яшчэ на па­чат­ку свай­го твор­ча­га шля­ху на­пі­са­ла дзве кар­ці­ны з пад­обны­мі на­зва­мі: «Мая Бе­ла­русь» і «Мой Мінск». Вы­ста­ві­ ла — і гэ­тыя па­лот­ны ад­ра­зу зра­бі­лі­ся хрэс­та­ма­тый­ны­мі. Пяць дзе­ся­ці­ год­дзяў іх пра­цяг­ва­юць дру­ка­ваць у аль­бо­мах, пры­све­ча­ных бе­ла­рус­ка­му вы­яўлен­ча­му мас­тац­тву. Ба­чыў на­ват ма­ле­нь­кія па­што­выя мар­кі з вы­ява­мі гэ­тых тво­раў. Ка­лі-ні­ка­лі па­лот­ны да­ста­юць са схо­віш­чаў, і яны ўпры­гож­ва­юць экс­па­зі­ цыю На­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­га му­зея кра­іны. Па­мя­таю сваё пер­шае ўра­жан­не ад кар­ці­ны «Мой Мінск». Гэ­та бы­ло ў но­ вым і вя­ліз­ным Па­ла­цы мас­тац­тва, зда­ецца, у 1973 го­дзе. Бліс­ку­чы па­ркет, шмат свят­ла, на­тоў­пы гле­да­чоў, шум, свя­точ­ная га­ма­на... Па­лат­но мя­не спы­ ні­ла, пры­му­сі­ла на­браць па­вет­ра, сці­шыц­ца... «Мой Мінск» — кар­ці­на дзіў­ная. На ім го­рад. Па­зна­ва­ль­ны, але зу­сім не бу­ дзён­ны і звык­лы, а ве­ліч­ны, фан­тас­тыч­ны, які на­гад­вае біб­лей­скі Ва­ві­лон. студзень, 2022

20

Ві зу а л ьн а е м а стацт в а / З га­д а­л а­с я

Раз­умею, што пад­абен­ства з Ва­ві­ло­нам над­ае па­лат­ну бу­ды­нак Опер­на­ га тэ­атра. Гля­дзіш на яго, ба­чыш і па­чы­на­еш ду­маць пра зна­ка­мі­тую ве­жу, якую лю­дзі ўпар­та бу­да­ва­лі, уз­во­дзі­лі па­верх за па­вер­хам, каб уз­няц­ца да не­ба, а мо­жа і вы­шэй за Бо­га... На кар­ці­не Літ­ві­на­вай Опер­ны тэ­атр уз­вы­ша­ецца над квар­та­ла­мі Тра­ецка­ га прад­мес­ця, над су­сед­ні­мі бу­дын­ка­мі, над Свіс­лач­чу, над мас­та­мі, над што­дзён­най ча­ла­ве­чай мі­тус­нёй... Сён­ня, ве­да­ючы аўта­ра, я раз­умею, што яшчэ та­ды, у да­лё­кім 1972-м, яна ства­ры­ла ад­мыс­ло­вую ме­та­фа­ру го­ра­да і, хут­чэй за ўсё, ме­та­фа­ру свай­го жыц­ця, сва­ёй бу­ду­чы­ні. Сха­ва­ла ў кар­ці­ну пра­гра­му да­лей­шай твор­час­ці і на­ват та­го, якой хо­ча ўба­чыць ся­бе праз мно­га га­доў. Ве­ліч­ны парт­рэт Мін­ска ёсць да­клад­ны аўта­пар­трэт мас­тач­кі. Зрэш­ты, як і кож­ны твор, ён ня­се і за­хоў­вае парт­рэт­ныя ры­сы свай­го ства­ра­ль­ні­ка. Сап­раў­дную кар­ці­ну цяж­ка, а бы­вае, што і не­маг­чы­ма пе­ра­ка­заць сло­ва­мі. У ёй за­ўсё­ды змеш­ча­на і сха­ва­на бо­льш, чым на­ма­ля­ва­на. У гэ­тай глы­бі­ ні — та­ямні­ца мас­тац­тва, яна і над­ае на­ват ма­ле­нь­ка­му ма­люн­ку ве­ліч і бес­смя­рот­насць. І та­му гле­да­чоў ахоп­лі­вае не­зра­зу­ме­лае хва­ля­ван­не, якое яны не мо­гуць рас­тлу­ма­чыць. Сап­раў­днае мас­тац­тва дзей­ні­чае на ча­ла­ве­ка як лю­боў-ка­хан­не, што мож­ на тлу­ма­чыць хі­мі­яй, бі­яло­гі­яй і фі­зі­кай, але яны пры гэ­тым за­ста­нуц­ца па­чуц­ця­мі за­гад­ка­вы­мі, не ве­ль­мі зра­зу­ме­лы­мі і вы­тлу­ма­ча­ль­ны­мі. Сэр­ца бу­дзе і ка­ла­ціц­ца, і спы­няц­ца, га­ла­ва кру­ціц­ца, но­гі пад­кош­вац­ца, а на ва­ чах з’явяц­ца слё­зы, скрозь якія на­ва­ко­ль­ны свет па­чне рас­плы­вац­ца... Жанр па­лат­на «Мой Мінск» — га­рад­скі кра­явід. З ма­ле­нь­кі­мі по­ста­ця­мі трох лю­дзей: мас­тач­ка, якая ста­іць спі­наю да гле­да­ча, і жан­чы­ны з дзі­ цём... То­ль­кі ў сап­раў­дных мас­та­коў, у вя­лі­кіх звы­чай­ны кра­явід вы­хо­дзіць

за межы свай­го жан­ру і пе­ра­тва­ра­ецца ў знач­ную кар­ці­ну, што рас­каз­вае ку­ды бо­льш, чым на ёй на­ма­ля­ва­на. Рас­каз­вае пра го­рад, пра жыц­цё, пра час і пра ча­ла­ве­ка, які спра­буе за­зір­нуць у веч­насць. Про­йдуць яшчэ дзе­ся­ці­год­дзі, у Свіс­ла­чы сплы­ве шмат ва­ды, наш го­рад зме­ніц­ца, зро­біц­ца іншым, а па­лат­но «Мой Мінск» бу­дзе пра­цяг­ваць хва­ ля­ваць і здзіў­ляць но­вых гле­да­чоў. Адзін з са­мых га­лоў­ных плас­тыч­ных воб­ра­заў, з якім Літ­ві­на­ва пра­цуе не ад­но дзе­ся­ці­год­дзе, — «сус­трэ­ча». Ме­на­ві­та гэ­та­му воб­ра­зу пры­све­ча­на па­ лат­но «Спат­кан­не», на­пі­са­нае ў 1987-м. На не­вя­лі­кім па па­ме­ры па­лат­не — дзве ма­ла­дыя жан­чы­ны, якія ся­дзяць за ста­лом... По­тым тэ­ма «сус­трэ­чы» бу­дзе па­глыб­ляц­ца і рас­пра­цоў­вац­ца — аж да сён­няш­ня­га дня. У гэ­тых тво­ рах ня­ма звык­ла­га лі­та­ра­тур­на­га сю­жэ­та. Не­маг­чы­ма рас­ка­заць, што гэ­та за лю­дзі, ад­куль яны пры­шлі і на­вош­та сус­трэ­лі­ся. Мож­на сцвяр­джаць, і гэ­та бу­дзе пра­ўдай, што мас­тач­ка ма­люе зна­ка­мі­тыя біб­лей­скія пер­са­на­ жы... А мож­на сцвяр­джаць, што на па­лот­нах на­шы су­час­ні­кі, і гэ­та так­са­ма бу­дзе пра­ўдай. Бо­ль­шасць мас­та­коў, якіх я ве­даю, кі­ну­лі б пэн­дзлі і алоў­кі і бо­льш не да­ ты­ка­лі­ся імі да па­лат­на і па­пе­ры, ка­лі б іх тво­ры пе­ра­ста­лі вы­стаў­ляць і «Мастацтва» № 1 (467)

В ізуал ьнае мастацтва / Зга­д а ­л а ­с я

куп­ляць... Зоя Літ­ві­на­ва, я ў гэ­тым упэў­не­ны, хоць надзей­ных до­ка­заў у мя­ не і ня­ма, пра­цяг­ва­ла б за­ймац­ца твор­час­цю. А ка­лі б у яе за­бра­лі алоў­кі, пэн­дзлі і фар­бы, па­пе­ру і кар­дон, то яна ма­ля­ва­ла б на сця­не, на пяс­ку, на сне­зе... Вя­до­ма, бы­ло б шка­да тых ма­люн­каў, якія змы­ва­юць хва­лі, сці­рае ве­цер і змы­вае дождж. Сак­рэт і сі­ла Літ­ві­на­вай у тым, што яна ма­люе не для ся­бе і на­ват не для гле­да­чоў... Ду­маю, яна ма­люе для Бо­га. До­каз гэ­тай дум­кі ў мя­не ёсць. Ён дзіў­ны і не зу­сім да­ска­на­лы, але мне яго да­стат­ко­ва. Літ­ві­на­ва ве­ль­мі не­ахвот­на га­ во­рыць пра сваю твор­часць. Як той, хто ве­рыць па-сап­раў­дна­му, не ста­не га­ва­рыць пра Бо­га і пра тое, што над­ышоў час ма­ліц­ца. Яна пра­цуе штод­ня. Аль­бо­мы, арку­шы па­пе­ры, алоў­кі і фар­бы за­ўсё­ды пад ру­кой. Яна мо­жа гля­дзець тэ­ле­ві­зар і тут жа, з экра­на, вы­раз­на на­ма­ля­ваць удзе­ль­ні­ка пра­гра­мы, ге­роя мас­тац­кай стуж­кі, спар­тсме­на... А праз не­ка­ль­ кі імгнен­няў — рэ­чы, якія ля­жаць на ста­ле, інтэр’ер, са­бач­ку Лю­сю, кош­ку Мур­ку. І ці не кож­ны з тых ма­люн­каў бу­дзе знач­ным, за­гад­ка­вым і та­емным. Я спы­таў у Літ­ві­на­вай — як у яе гэ­та атрым­лі­ва­ецца, як яна «раз­ву­чы­ла­ ся» ма­ля­ваць. У ад­каз па­чуў, што для яе кож­ны ма­лю­нак, на­ват ма­ле­нь­кі і про­сце­нь­кі, — пе­ра­жы­ван­не! І што трэ­ба пра­ца­ваць кож­ны дзень, і та­ды

21

за­бу­дзеш «пра­ві­ль­нае», а та­му сум­нае і не­вы­раз­нае ма­ля­ван­не. Та­ды ад­ кры­юцца во­чы і ўсё атры­ма­ецца... Зоя Літ­ві­на­ва — мас­так са­мот­ны. І ў гэ­тым яе сі­ла. Ка­лі з кім яна і раз­маў­ляе сур’ёзна, то з улас­ны­мі тво­ра­мі. Усё яе жыц­цё і па­во­дзі­ны мне на­гад­ва­юць ма­літ­ву. Што­дзён­ную, шмат­га­дзін­ную, шчы­рую... І яна спа­дзя­ецца, што сло­ вы гэ­тай ма­літ­вы бу­дуць па­чу­тыя. 1. Мой Мінск. Палатно, алей. 1972. 2. Вясковы матыў. Папера, аловак. 1986. 3. Спатканне. Палатно, алей. 1998. 4. У студыіі. Папера, аловак. 2013. 5. Мадонна. Палатно, алей. 1997.

студзень, 2022

Музыка Рэ­ц эн­з ія/ Тэма

22

Мін­скі між­на­род­ны опер­ны фо­рум, які сё­ле­та пра­йшоў у 11 раз, за­ўжды ўспры­ма­ецца як ма­ гут­ны кліч­нік, яркае і год­нае за­вяр­шэн­не му­ зыч­на­га го­да. Але ад­на­ча­со­ва і як тра­ды­цыя, што да­ўно ўста­ля­ва­ла­ся, як мас­тац­кая падзея, якую за­ўсё­ды ча­ка­еш.

Ка­ляд­ны опер­ны фо­рум

Шу­кай­це жан­чы­ну! Тац­ця­на Му­шын­ская

К

ож­ны раз Вя­лі­кі тэ­атр Бе­ла­ру­сі, га­лоў­ны арга­ні­за­тар свя­та, звы­чай­на пры­мяр­коў­вае да гэ­тай падзеі маш­таб­ную і ад­мет­ную прэм’еру. Так зда­ры­ла­ся і ў снеж­ні 2021 го­да, ка­лі фо­рум ад­крыў­ся дву­ма па­ка­за­мі но­вай па­ста­ноў­кі «Сам­сон і Да­лі­ла», опе­ры сла­ву­та­га фран­цуз­ска­га кам­па­зі­ та­ра Ка­мі­ля Сен-Сан­са. То­ль­кі — яны! Пра мас­тац­кі вы­нік кры­ху па­зней, а па­куль за­ўва­жу ці­ка­вую ака­ліч­насць. Ра­ ней так не зда­ра­ла­ся, але... аб­са­лют­на ўсе опе­ры, прад­стаў­ле­ныя сё­ле­та на афі­шы фо­ру­ма, ува­соб­ле­ны рэ­жы­сё­ра­мі-жан­чы­на­мі. Дзве прэм’еры бя­гу­ча­ га се­зо­на — «Дзі­кае па­ля­ван­не ка­ра­ля Ста­ха» Со­лта­на і зга­да­ны «Сам­сон». А так­са­ма дзве прэм’еры мі­ну­ла­га го­да — «Фа­уст» Гу­но і «Ві­лі­сы. Фа­тум» Пу­ чы­ні. Ві­да­воч­на, Ган­на Ма­тор­ная («Фа­уст», «Дзі­кае па­ля­ван­не») і Акса­на Вол­ка­ва («Ві­лі­сы», «Сам­сон») — рэ­жы­сёр­кі роз­ныя. Па сва­ім по­чыр­ку, сты­лі, вы­ба­ры на­зваў і тэм, улю­бё­ных пры­ёмах. Аб­едзве ма­юць дзве вы­шэй­шыя му­зыч­ныя ад­ука­цыі. Для Ган­ны пер­шай ста­ла­ся ха­ра­вое ды­ры­жы­ра­ван­не, для Вол­ка­ вай, зра­зу­ме­ла, со­ль­ныя спе­вы. Дру­гая ад­ука­цыя ў аб­едзвюх — опер­ная рэ­ жы­су­ра. Спа­да­ры­ня Ма­тор­ная, якая шмат га­доў ста­ві­ла ў Му­зыч­ным тэ­атры і Опер­ най сту­дыі кан­сер­ва­то­рыі, бо­льш во­пыт­ная ў рэ­жы­су­ры, чым Вол­ка­ва, для якой «Ві­лі­сы» ака­за­лі­ся дып­ло­мам. Але ў лю­бым вы­пад­ку на­яўнасць айчын­ ных рэ­жы­сё­рак ра­дуе і на­ра­джае ад­чу­ван­не пер­спек­ты­вы. І та­му, што па­ста­ ноў­шчык му­зыч­на­га тэ­атра — ве­ль­мі спе­цы­фіч­ная пра­фе­сія, яго трэ­ба доў­га

«Мастацтва» № 1 (467)

га­да­ваць, бо ў ад­ной асо­бе па­він­на спа­лу­чац­ца шмат якас­цей. І та­му, што ёсць та­лен­ты на бе­ла­рус­кай зям­лі, іх не трэ­ба ад­не­куль за­пра­шаць і пла­ціць атам­ныя га­на­ра­ры (па­стаў­це тут смай­лік, бо, зра­зу­ме­ла, свае пра­цу­юць за знач­на мен­шыя су­мы). І та­му, што на­яўныя па­ста­ноў­шчы­кі мо­гуць кан­тра­ ля­ваць стан улас­ных спек­так­ляў, уво­дзіць но­вых вы­ка­наў­цаў. Рэ­алі­за­ва­ныя па­ста­ноў­кі — гэ­та ад­на­ча­со­ва і не­ацэн­ны во­пыт, які не­ль­га ку­піць, а мож­на то­ль­кі атры­маць са­мо­му, і маг­чы­масць да­лей­ша­га мас­тац­ка­га рос­ту. Ча­сам за­дум­ва­юся: ча­му сто­ль­кі жан­чын рэ­алі­зу­юць свае здо­ль­нас­ці ў са­мых роз­ных ві­дах твор­час­ці, і тых, дзе да­мі­на­ван­не моц­най па­ло­вы ча­ла­вец­тва лі­чы­ла­ся не­па­хіс­ны­мі? Лі­чы­ла­ся апры­ёры, на­заў­сё­ды. Ску­льп­ту­ра, жур­на­ліс­ ты­ка, рэ­жы­су­ра... Мо­жа, да­па­ма­гае жа­но­чая тры­ва­ласць? Бо па­га­дзі­це­ся, саб­ раць опер­ны спек­такль з роз­ных фраг­мен­таў, ка­вал­каў, аб’яднаць на­ма­ган­ні роз­ных ка­лек­ты­ваў (аркестр, пра­ца сцэ­ног­ра­фа, са­ліс­таў, хо­ру, ба­ле­ту) — гэ­та па­тра­буе моц­най не­рво­вай сіс­тэ­мы і вя­лі­ка­га цяр­пен­ня. Пра спек­так­лі, што скла­да­лі афі­шу апош­ня­га па ча­се фо­ру­му, зга­да­ла. Па­ ко­ль­кі кож­ная з па­ка­за­ных ра­ней па­ста­но­вак («Фа­тум», «Фа­уст», «Дзі­кае па­ля­ван­не») дэ­та­лё­ва раз­гля­да­ла­ся на ста­рон­ках ча­со­пі­са, свя­до­ма зраб­ лю акцэнт да дзвюх падзе­ях, якія пад­алі­ся най­бо­льш ці­ка­вы­мі і яркі­мі. Гэ­та прэм’ера «Сам­со­на і Да­лі­лы», а так­са­ма со­ль­ны кан­цэрт Ка­ця­ры­ны Се­мян­чук, зор­кі Ма­ры­інска­га тэ­атра, якая мае бе­ла­рус­кія ка­ра­ні. Біб­лей­скі сю­жэт З на­го­ды «Сам­со­на» як і «Фа­ту­ма», трэ­ба за­ўва­жыць: Вол­ка­ва раз­умна раз­мяр­коў­вае ўлас­ныя сі­лы. Яна не бя­рэц­ца за маш­таб­ныя тво­ры (кштал­ту «Ха­ван­шчы­ны» ці «Дон Кар­ла­са»), якія ма­ла­до­му рэ­жы­сё­ру ад­олець цяж­ка, а то і не­маг­чы­ма. «Фа­тум» быў ка­мер­най па сут­нас­ці опе­рай з не­вя­лі­кай ко­ль­кас­цю дзей­ных асоб, і ў «Сам­со­не» іх ня­шмат. З імі і іхні­мі ўза­ема­адно­ сі­на­мі раз­абрац­ца ляг­чэй. У да­да­так аб­едзве опе­ры ні­ко­лі не ста­ві­лі­ся на

Музыка / Тэма

23

мно­гія сцэ­ны опе­ры) ён ад­люс­тра­ва­ны у вы­гля­дзе істо­ты, дзе час­тка ту­ла­ва ча­ла­ве­чая, а хвост ме­на­ві­та ры­бін, з пад­обнай лус­кі. Гус­тыя ва­ла­сы Сам­со­на, у якіх сха­ва­ная моц асіл­ка, ча­сам на­гад­ва­юць дрэ­ды су­час­най мо­ла­дзі. І гэ­та так­са­ма не­йкія алю­зіі на ця­пе­раш­нія мод­ныя па­ве­вы. Та­кія штры­хі ро­бяць да­ўнія сю­жэ­ты бо­льш су­час­ны­мі і акту­аль­ны­мі. Яшчэ бо­льш акту­аль­ным вы­ гля­дае мес­ца дзея­ння — ста­ра­даў­няя Па­лес­ці­на, го­рад Га­за.

на­шай сцэ­не, гэ­та мо­мант да­дат­ко­вай ува­гі пуб­лі­кі і прэ­сы, бо экс­клю­зіў. Ад­ на­ча­со­ва пра­сто­ра для інтэр­прэ­та­цый, бо ў айчын­най му­зыч­най сфе­ры ня­ма з чым па­ра­ўноў­ваць. Пад­час роз­ных кан­цэр­таў да­во­дзі­ла­ся не ад­ной­чы чуць арыі Да­лі­лы, што лі­чац­ца му­зыч­ ны­мі шэ­дэў­ра­мі, у вы­ка­нан­ні са­мой Акса­ны Вол­ка­вай. Та­му спек­такль яна ста­ві­ла яшчэ і для ся­бе. Та­кі пад­ыход, ка­лі рэ­жы­сёр­ка яшчэ і спя­вач­ка, рэ­дкі, ён да­дае інта­рэ­су пуб­лі­кі і ўзды­мае рэ­йтынг той, хто спа­лу­чае ў ад­ной асо­ бе дзве пра­фе­сіі. У «Сам­со­не» Вол­ка­ва ўжо дру­гі раз су­пра­цоў­ні­чае з вя­до­май рас­ійскай сцэ­ног­раф­кай Этэль Іош­пай. І ў­ «Фа­ту­ме», і ў «Сам­со­не» сцэ­наг­ра­фія вы­гля­дае ве­ль­мі сты­ль­най і эфек­тнай. Гэ­та да­ты­чыць і агу­ль­най шма­туз­роў­ не­вай кан­струк­цыі, якая па вы­шы­ні ад­па­вя­дае трох-ча­ты­рох­па­вяр­хо­ва­му до­му. Да­рэ­чы, яго збор­ка ідзе сем (!) га­дзін. На кож­ным па­вер­се што­сь­ці ад­бы­ва­ецца: там ге­роі, якія спя­ва­ юць — Да­лі­ла, Вяр­хоў­ны жрэц, сяб­роў­ кі Да­лі­лы, там кар­дэ­ба­лет, які тан­цуе. Сцэ­ніч­ныя строі — на­огул на мя­жы фан­тас­ты­кі. Ду­маю, да­свед­ча­ны знаў­ца на­пі­ша пра іх раз­гор­ну­ты арты­кул. На­прык­лад, на та­кую тэ­му: «Пераасэн­ саванне воб­ра­заў Гус­та­ва Клім­та ў кас­цю­мах “Сам­со­на і Да­лі­лы”». Асаб­лі­ва вы­раз­ныя раз­на­стай­ныя сцэ­ніч­ныя строі га­лоў­най ге­ра­іні. Яны свед­чаць, што мас­тач­ка ўваж­лі­ва вы­ву­ча­ла шмат­лі­кія ві­зу­аль­ныя ма­тэ­ры­ялы, звя­за­ныя з гэ­тым сю­жэ­там. А ён не­адной­чы пры­ваб­лі­ваў мас­та­коў. Да­стат­ко­ва зга­даць тво­ры Рэ­мбран­та і Да­рэ. На­прык­лад, у 2 дзеі, у сцэ­не спа­ку­шэн­ня Сам­со­на, шмат­слой­нае адзен­не Да­лі­лы па­сту­по­ва зні­кае, і яна за­ста­ецца ў ка­рот­кай су­кен­цы, якая ві­зу­аль­на на­гад­вае лус­ку фан­тас­тыч­най ры­бі­ны. І гэ­та не­вы­ пад­ко­ва, бо на ад­ной з вы­яў Да­го­на (у яго хра­ме ці по­бач з ім ад­бы­ва­юцца

Тэ­орыя і пра­кты­ка Па­ста­ноў­ка «Сам­со­на» вы­клі­ка­ла аса­біс­та ў мя­не шмат ад­чу­ван­няў і ду­мак. Яшчэ і пра тое, у якой сту­пе­ні тэ­арэ­тыч­ныя вы­сно­вы кры­ты­кі раз­ыхо­дзяц­ ца з жы­вой пра­кты­кай тэ­атра. Ко­ль­кі раз­оў на ста­рон­ках «Мас­тац­тва» пі­са­лі (і аўтар­ка гэ­тых рад­коў так­са­ма) пра тое, што ха­це­ла­ся б но­вых на­зваў, не чу­тых ра­ней парт­ытур. Маў­ляў, ко­ль­кі мож­на ха­дзіць па ад­ным ко­ле — «Се­ ві­льс­кі», «Тра­ві­ята», «Аі­да»? Ну і вось но­вая на­зва! Ра­дуй­це­ся! Але... вы­свят­ ля­ецца: ка­лі му­зыч­ная пра­сто­ра но­вая, дык у яе трэ­ба па­гру­зіц­ца, да яе пры­ звы­ча­іцца, па­яднаць з ра­ней­шым му­зыч­ным во­пы­там. Да­пус­цім, арыі Да­лі­лы шмат раз­оў чу­тыя ў кан­цэр­тах, эфек­тную сцэ­ну «Вак­ха­на­лія» мож­на ў лю­бы мо­мант па­ба­чыць у інтэр­нэ­це ў па­ста­ноў­цы Мет­ра­по­лі­тэн. Але для ацэн­кі і вы­сноў гэ­та­га за­ма­ла. Но­выя рэ­жы­сёр­скія вер­сіі вя­до­мых тво­раў, якія ў тэ­атры за яго гіс­то­рыю ўва­ соб­ле­ны пя­ты ці сё­мы раз, пры­ваб­ныя тым, што кры­тык мо­жа па­ра­ўноў­ваць інтэр­прэ­та­цыі. А ў тэ­атры ёсць га­то­выя но­ты, усё да­ўно сыг­ра­на і раз­ву­ча­на. За­ста­ецца ўзгад­ніць з рэ­жы­сё­рам кан­цэп­цыю, іна­чай рас­ста­віць акцэн­ты. Ві­ да­воч­на, ка­лі парт­ыту­ра ўва­саб­ля­ецца пер­шы раз і з ну­ля, дык аб’ём пра­ цы і кло­па­таў тут не­па­раў­на­ль­на бо­ль­шы. Ад за­ка­зу нот да вы­бу­доў­ван­ня агу­ль­най му­зыч­най кан­цэп­цыі. Ду­маю, пра­ца аркес­тра, са­ліс­таў і ды­ры­жо­ ра-па­ста­ноў­шчы­ка Але­га Ля­су­на так­са­ма вар­тая асоб­на­га раз­гля­ду. А па­куль за­ўва­жу, што аркестр пад кі­раў­ніц­твам ды­ры­жо­ра лёг­ка і ра­дас­на ўзнаў­ляе ўсю рас­ко­шу ары­ента­ль­ных і за­ход­не­еўра­пей­скіх ме­ло­дый, усю пры­га­жосць ма­ла­вя­до­май нам му­зы­кі Сен-Сан­са, у якой шмат па­чуц­цё­вас­ці, страс­ці і эма­ цый­на­га на­па­лу. Га­лоў­ная за­да­ча Якім па­ўстае га­лоў­ны кло­пат рэ­жы­сё­ра? Знай­сці ад­на­дум­цаў, за­ха­піць ары­ гі­на­ль­най мас­тац­кай за­да­чай, аб’яднаць іх на­ма­ган­ні. Па­бу­да­ваць спек­такль як кан­струк­цыю, дзе склад­ні­кі ві­до­віш­ча ўзмац­ня­юцца ўза­емным пра­нік­нен­ нем. У «Сам­со­не» мно­гае бу­ду­ецца па кан­трас­це. Цём­ныя, до­сыць змроч­ныя сцэ­ ны ма­літ­вы іўдзе­яў змя­ня­юцца рас­ко­шай ко­ле­раў пад­час з’яўлен­ня фі­ліс­тым­ лян­скіх пан­енак і Да­лі­лы (мас­так па свят­ле і ві­дэ­акан­тэн­це Стас Свіс­ту­но­віч). Дру­гая дзея, амаль ка­мер­ная, за­ся­ро­джа­ная на ста­сун­ках га­лоў­ных ге­ро­яў і спа­ку­шэн­ні Сам­со­на, па­ўстае фе­еры­яй тэ­атра­ль­ных эфек­таў і бу­яннем фар­ баў. Гэ­тая ві­зу­аль­ная рас­ко­ша змя­ня­ецца су­ро­вай і чор­на-бе­лай гра­фі­кай тур­мы, дзе зна­хо­дзіц­ца зня­во­ле­ны і аслеп­ле­ны Сам­сон. Пры­кмя­ча­еш: ён пры­хі­ліў­ ся да лес­ві­цы, якія не вя­дзе ні­ку­ды. Бо для ге­роя та­кі стан — эма­цый­ны і псі­ха­ла­гіч­ны ту­пік, і не­зра­зу­ме­ла, як з яго вы­брац­ца. Ня­ма ў спек­так­лі та­кіх мо­ман­таў, ка­лі ня­ма ча­го ўваж­лі­ва раз­гля­даць. Акцэнт на сцэ­ніч­ных эфек­тах якраз ад­па­вя­дае агу­ль­най тэ­атра­ль­най тэн­дэн­цыі — пан­аван­ні ме­на­ві­та ві­ зу­аль­нас­ці на му­зыч­най сцэ­не. Але ві­да­воч­на, што эфек­ты існу­юць не са­мі па са­бе, а як сро­дак рас­крыц­ця і най­бо­льш глы­бо­ка­га ўва­саб­лен­ня за­ду­мы. Плас­тыч­ныя сцэ­ны так­са­ма да­стат­ко­ва эфек­тныя і да­да­юць яркія штры­хі ў раз­умен­не сю­жэ­та і ста­сун­каў ге­ро­яў (ба­лет­май­стар Сяр­гей Мі­кель). Тан­ ца­­валь­­ны ма­лю­нак, да­дзе­ны акру­жэн­ню Да­лі­лы, змен­лі­вы, ла­ма­ны і час­та на­гад­вае рух змей. Ка­лі гэ­тых ства­рэн­няў шмат, між­во­лі ўзні­кае ўра­жан­не куб­ла змей, па­чвар­на­га і не­бяс­печ­на­га. Сі­ту­ацыя пад­ступ­на­га спа­ку­шэн­ня Сам­со­на па­ўта­ра­ецца ў плас­ты­цы. Бо тан­ ца­ва­ль­ная па­ра мае гэт­кае са­мае ві­зу­аль­нае аб­ліч­ча, пад­обныя кас­цю­мы. І гэ­ты па­ўтор мае не­ка­ль­кі сэн­саў, у тым лі­ку зні­жа­на-па­ра­дый­ны. Дроб­ныя за­ўва­гі. Маг­чы­ма, у па­чат­ко­вых сцэ­нах агу­ль­най ма­літ­вы і агу­ль­най скру­хі вар­та не­йкім чы­нам — ко­ле­рам ці эле­мен­та­мі кас­цю­ма — акцэн­та­ваць Сам­со­на, каб ён вы­лу­чаў­ся з на­тоў­пу. Ка­лі па­сля ўзні­кае Да­лі­ла і па­чы­на­юць студзень, 2022

24

Музыка / Тэма

квіт­нець фар­бы жыц­ця, ста­но­віц­ца ві­да­воч­на, што ча­ла­век не мо­жа ўвесь час зна­хо­дзіц­ца ў ста­не ад­чаю, што яму ўлас­ці­ва лю­біць ра­дасць і імкнуц­ца да яе. Яшчэ пы­тан­не. Ці па­ві­нен Сам­сон зна­хо­дзіц­ца на сцэ­не ў адзі­но­це, ка­лі ва­ кол сто­ль­кі спа­кус­ных пан­енак? Бо та­ды вы­нік яго­на­га ду­шэў­на­га зма­ган­ня ро­біц­ца ве­ль­мі прад­ка­за­ль­ным. Моц­ным вы­гля­дае — ві­зу­аль­на і дзя­ку­ючы рэ­жы­сёр­ска­му ра­шэн­ню — фі­нал спек­так­ля, ка­лі раз­бу­рэн­не хра­ма (у ад­па­вед­нас­ці з сю­жэ­там) аказ­ва­ецца не лі­та­ра­ль­ным. Бо як чыс­та тэх­ніч­на ад­на­віць шмат­тон­ную кан­струк­цыю да на­ступ­на­га па­ка­зу? Раз­бу­рэн­не хра­ма Да­го­на вы­ра­ша­на з да­па­мо­гай свят­ла і плас­ты­кі, ка­лі ад­на­ча­со­ва з гро­мам аркес­тра усе фі­гу­ры пад­аюць ніц, а за­ла­ ціс­тае свят­ло пе­ра­тва­ра­ецца ў шэ­ра-чор­ны змрок. Зло па­ка­ра­нае! Буй­ным пла­нам Зра­зу­ме­ла, пад­час но­вай па­ста­ноў­кі ў цэн­тры ўва­гі гле­да­ча аказ­ва­юцца га­ лоў­ныя ге­роі. У ня­прос­тых умо­вах эпі­дэ­міі ка­ра­на­ві­ру­са тэ­атр здо­леў пад­ рых­та­ваць не­ка­ль­кі скла­даў вы­ка­наў­цаў. На пе­рад­прэм’ерным па­ка­зе га­лоў­ ных ге­ро­яў спя­ва­лі Акса­на Яку­шэ­віч (Да­лі­ла) і Аляк­сей Мі­ку­цель (Сам­сон). Пер­шую прэм’еру да­ве­ры­лі Анас­та­сіі Ма­ле­віч і Дзміт­рыю Ша­бе­цю. Дру­гую ўва­со­бі­лі са­ма Акса­на Вол­ка­ва і Іван Гын­га­заў, са­ліст мас­коў­скай «Ге­лі­конопе­ры», за­про­ша­ны са­ліст Ма­ры­інска­га і Вя­лі­ка­га тэ­атраў. Ад­цен­ні інтэр­прэ­ та­цый і трак­то­вак чы­тач ад­шу­кае ў тэк­сце му­зы­каз­наў­цы Надзеі Бун­цэ­віч, змеш­ча­ным у гэ­тым жа ну­ма­ры. За­ўва­жу: рэ­жы­сёр­ка імкнец­ца, каб га­лоў­ная ге­ра­іня не бы­ла на­ма­ля­ва­лая то­ль­кі чор­най фар­бай, не вы­гля­да­ла то­ль­кі пад­ступ­най і под­лай ня­год­ні­цай. Так, яна пе­ра­поў­не­ная по­мстай, а яе эмо­цыі ўвесь час пад­аграе інфер­на­ль­ ны Вяр­хоў­ны жрэц (яркая пра­ца Ста­ніс­ла­ва Тры­фа­на­ва). Але праз імкнен­ не спа­ку­сіць ге­роя і да­ве­дац­ца пра яго­ную та­ямні­цу ўвесь час пад­свеч­вае без­умоў­ная сім­па­тыя да яго, за­хоп­ле­насць улас­ным па­чуц­цём. Бо тут ёсць ка­го спа­ку­шаць! Яны роў­ныя ў маш­та­бе па­чуц­цяў. Та­му ў Сам­со­на ба­ра­ць­ба між аб­авяз­кам і ка­хан­нем да Да­лі­лы ад­люс­троў­ва­юцца і пе­ра­пля­та­юцца з пад­ступ­нас­цю, але ад­на­ча­со­ва страс­цю са­мой Да­лі­лы. Зня­во­ле­ны і аслеп­ ле­ны ге­рой як быц­цам і пра­йграе фі­ліс­тым­ля­нам у фі­на­ле, але яго ма­літ­ва і маг­чы­масць раз­бу­рыць храм Да­го­на, а тым са­мым зніш­чыць сва­іх во­ра­гаў аказ­ва­юцца по­мстай па маш­та­бе бо­льш знач­най, чым дроб­ная по­мста Да­лі­ лы. А са­мае га­лоў­нае, аказ­ва­юцца ад­на­ўлен­нем ад­ры­ну­тай спра­вяд­лі­вас­ці. І пі­цер­ская, і на­ша! Ця­пер пра со­ль­ны кан­цэрт Ка­ця­ры­ны Се­мян­чук, сап­раў­днай зор­кі сус­вет­най опер­най сцэ­ны. У Мін­ску з асоб­най пра­гра­май артыс­тка вы­сту­па­ла ўпер­шы­ ню. Знач­нас­ці яе вы­ступ­лен­ню да­да­ло і тое, што праз ты­дзень яна ме­ла­ся спя­ваць у Ла Ска­ла, і тое, што за­пра­сіць яе ў свае па­ста­ноў­кі лі­чаць за го­нар най­леп­шыя тэ­атры све­ту. Ра­ней мне трап­ля­лі­ся яе за­пі­сы, якія дзі­ві­лі пры­ га­жос­цю і на­сы­ча­нас­цю го­ла­су, і інтэрв’ю, чы­та­ючы якія між­во­лі пры­хо­дзіш да вы­сно­вы: якая раз­умная і муд­рая жан­чы­на, як за­хоп­ле­на яна сва­ёй пра­ фе­сі­яй! Пад­час кан­цэр­та на сцэ­не іграў наш аркестр, на яго ча­ле ста­яў Эйюб Ку­лі­еў, му­зыч­ны кі­раў­нік Азер­бай­джан­ска­га тэ­атра опе­ры і ба­ле­та, за­про­ша­ны ды­ ры­жор Ма­ры­інкі. Зра­зу­ме­ла, лю­быя ста­сун­кі аркес­тра з но­вы­мі ды­ры­жо­ра­мі, тым бо­льш та­кі­мі эма­цый­ны­мі, ка­рыс­ныя. І ў сэн­се ўзба­га­чэн­ня во­пы­ту, і та­му, што ў пра­гра­ме ме­ла­ся не­ка­ль­кі аркес­тра­вых фраг­мен­таў (ура­чыс­ты марш Эль­га­ра, увер­цю­ры да «Вя­сел­ля Фі­га­ра» і «Ві­ль­ге­ль­ма Тэ­ля», Інтэр­мец­ца з «Сель­ска­га го­на­ру»). Артыс­тка за­пра­сі­ла да ўдзе­лу ў пра­екце ка­ле­гу з Ма­ры­ інска­га тэ­атра, ба­са-ба­ры­то­на Ма­ге­ра­ма Гу­сей­на­ва, ула­да­ль­ні­ка на­сы­ча­на­га і плас­тыч­на­га го­ла­су. Та­му раз­на­стай­ны­мі атры­ма­лі­ся ду­этныя ну­ма­ры. Чым уво­гу­ле пры­ваб­лі­ва­ла пра­гра­ма? Прад­ума­най кам­па­зі­цы­яй, у якой ядна­лі­ся фраг­мен­ты са­чы­нен­няў ад­на­го і та­го ж аўта­ра — Мо­цар­та, Да­ні­цэ­ці, Мас­ка­ ньі, Рас­іні, Бі­зэ. Урыў­ка­мі з опер, якія рэ­дка вы­кон­ва­юцца і не ідуць на на­шай сцэ­не — «Ад­ры­ена Ле­куў­рэр», «Дон Жу­ан», «Фа­ва­рыт­ка», «Тан­гей­зер», «Дон Кар­лас». Гэ­та зна­чыць па­шы­рэн­нем слу­хац­кай пра­сто­ры. Улас­на ну­ма­роў спа­да­ры­ня Ка­ця­ры­на пра­спя­ва­ла як бы і ня­шмат — уся­го шэсць, плюс два ду­эты. Пуб­лі­ка слу­ха­ла ве­ль­мі ўваж­лі­ва, бо ў за­ле саб­ра­ ла­ся шмат ама­та­раў і «про­фі». Шчод­ра апла­дзі­ра­ва­ла па­сля кож­на­га ну­ма­ «Мастацтва» № 1 (467)

Музыка / Тэма

25

ра. Па­сля кож­на­га бі­са, а іх ха­па­ла, за­ла ўзру­ша­ла пад­ыма­ла­ся. З адзі­ным жа­дан­нем — не­як прад­оўжыць ва­ка­ль­ны і артыс­тыч­ны цуд! Ча­му Ка­ця­ры­ну Се­мян­чук слу­ха­лі ўваж­лі­ва? Ка­лі ў ад­ной асо­бе ядна­ецца го­лас, сап­раў­ды шы­коў­нае мец­ца, сва­бо­да ад­чу­ван­ня ся­бе на сцэ­не, глы­бо­кае і не­ча­ка­нае пра­чы­тан­не вя­до­мых парт­ый, раз­уме­еш, ча­му ва­ка­ліс­тка та­кая за­пат­ра­ба­ва­ ная. Пра­гра­ма за­свед­чы­ла і надзвы­чай шы­ро­кі ды­япа­зон спя­вач­кі, здат­най пе­рад­аць не­ве­ра­год­ную па­чуц­цё­васць у Трэ­цяй арыі Да­лі­лы, што апы­ну­ла­ ся ва ўла­дзе эмоцый. Пе­рад­аць пяш­чо­ту і пра­чу­ласць у арыі Сан­ту­цы, якая по­тым мя­ня­ецца на плач пра стра­ча­нае шчас­це, а да­лей на гнеў жан­чы­ны, зня­ва­жа­най у са­мых глы­бо­кіх і кра­на­ль­ных па­мкнен­нях, — і та­ды раз­уме­еш, што ме­на­ві­та тут па­чы­на­ецца тра­ге­дыя, якая пры­вя­дзе да кры­ва­вай раз­вяз­кі ў фі­на­ле опе­ры. Пе­ра­ка­наў­чай успры­ма­ла­ся і зме­на эмо­цый у зна­ка­мі­тай арыі Эба­лі з «Дон Кар­ла­са», ка­лі аб­урэн­не і гнеў змя­ня­юцца су­мам і амаль сля­за­мі. І пе­рад та­бой па­ўстае кар­ці­на жы­вой і ру­хо­май ча­ла­ве­чай ду­шы! Ка­ ме­дый­най, па­бу­да­ва­най на не­пас­рэд­най і жыц­ця­ра­дас­най ігры ўспры­маў­ся ду­эт Іза­бэ­лы і Мус­та­фы з «Іта­ль­янкі ў Алжы­ры». Асоб­на вар­та ска­заць пра два фраг­мен­ты з «Кар­мэн», Цы­ган­скую пес­ню і «Ха­ба­нэ­ру». Зда­ва­ла­ся б, ці мож­на ад­шу­каць што­сь­ці но­вае ў ну­ма­рах, якія гу­чаць усю­ды і па­ўсюль і «за­спя­ва­ныя» ажно да не­маг­чы­мас­ці? Ака­за­ла­ся, мож­на! За кошт не­ча­ка­ных ва­ка­ль­ных акцэн­таў, ка­лі са звык­ла­га не­ўпрык­мет зды­ма­ецца над­акуч­лі­вае і хрэс­та­ма­тый­нае, за кошт пры­емнай і на­ту­ра­ль­най фран­цуз­скай фа­не­ты­кі. А яшчэ дзя­ку­ючы не­ве­ра­год­най ха­рыз­ме, здо­ль­най змя­ніць жыц­цё­вы сцэ­на­рый і ге­ра­інь, і тых, хто апы­нуў­ся по­бач. У фі­на­ле со­ль­ні­ка, пе­ра­поў­ная эмо­цы­ямі, я ду­ма­ла вось пра што. А ка­лі б Се­мян­чук ву­чы­ла­ся ў на­шай кан­сер­ва­то­рыі, а по­тым пры­йшла ў бе­ла­рус­кі Опер­ны, яна здо­ле­ла б так раз­гар­нуц­ца і тра­піць на леп­шыя сцэ­ны све­ту? Ці па да­ро­зе на Алімп хто-не­будзь вы­пад­ко­ва ці наўмысна пе­ра­шко­дзіў? Ві­да­воч­на, Ма­ры­інскі тэ­атр усё-та­кі мае іншыя маг­чы­мас­ці (твор­чыя, арга­ ні­за­цый­ныя, фі­нан­са­выя), та­му, як ні га­на­ры­ся тэ­атрам сва­ім, трэ­ба доб­ра ўсве­дам­ляць, дзе мы зна­хо­дзім­ся ў агу­ль­най сус­вет­най іе­рар­хіі. А пра на­ступ­ ную сус­трэ­чу з Ка­ця­ры­най Се­мян­чук за­ста­ецца то­ль­кі ма­рыць. Бо зра­зу­ме­ла, артыс­тка — пры яе за­пат­ра­ба­ва­нас­ці і на­сы­ча­нас­ці гас­тро­ляў — тра­піць у Мінск ня­хут­ка. Мо ў блі­жэй­шыя дзе­сяць га­доў. Га­ла Па­ко­ль­кі ў мя­не ме­ла­ся шчас­лі­вая маг­чы­масць пры­сут­ні­чаць на па­пя­рэд­ ніх Ка­ляд­ных опер­ных фо­ру­мах, то па­ра­ўнан­ні з’яўля­юцца са­мі, во­ль­на ці між­во­лі. У ча­сы да­ка­від­ныя тэ­атр па­ядноў­ваў фо­рум з Між­на­род­ным кон­ кур­сам ва­ка­ліс­таў. Зда­ра­ла­ся, ён ад­бы­ваў­ся да фо­ру­му ці па­ра­ле­ль­на з ім. Та­ды ў Мін­ску збі­ра­ла­ся ве­лі­зар­ная ко­ль­касць спе­ва­коў. Хто­сь­ці ад­сей­ваў­ ся на ўзроў­ні 1-га ту­ру, хто­сь­ці на ўзроў­ні 2-га. Дзе­сяць-два­нац­цаць са­мых моц­ных, як мер­ка­ва­ла між­на­род­нае жу­ры, вы­хо­дзі­ла ў фі­нал. На­ту­ра­ль­на, пе­ра­мож­цы і фі­на­ліс­ты пры­ма­лі ўдзел у фі­на­ль­ным га­ла. Яно атры­моў­ва­ла­ся агром­ніс­тым і раз­на­стай­ным. Ла­дзіць кон­курс, ка­лі межы за­кры­тыя, не­мэ­ таз­год­на. Мож­на ні­ко­га і не саб­раць. У сі­ту­ацыі, ка­лі ёсць фо­рум, але ня­ма кон­кур­су, сё­лет­няе га­ла вы­гля­да­ла спа­кай­ней­шым. Мо і не та­кім фе­ерыч­ным. Але... Сам факт, што ў га­ла, акра­мя айчын­ных спе­ва­коў, удзе­ль­ні­ча­лі бе­ла­ рус Ула­дзіс­лаў Су­лім­скі, зор­ка Ма­ры­інска­га тэ­атра; Ве­не­ра Гі­ма­дзі­ева, ад­на з вя­ду­чых сап­ра­на Вя­лі­ка­га тэ­атра Рас­іі; зга­да­ныя ра­ней Ка­ця­ры­на Се­мян­ чук і Ма­ге­рам Гу­сей­наў, а за пу­ль­там ста­яў іта­ль­янскі ды­ры­жор Джан­лу­ка Мар­ча­на, мас­тац­кі кі­раў­нік фес­ты­ва­ляў у Лі­ва­не і Іта­ліі, — так­са­ма шмат пра што свед­чыць. У ця­пе­раш­няй сі­ту­ацыі, ка­лі хва­лі ко­ві­ду ма­лап­рад­ска­за­ль­ныя, пра­вя­дзен­не ад­на­го то­ль­кі фо­ру­му мож­на лі­чыць ге­ра­ічным учын­кам тэ­атра. Гэ­так жа ўспры­ма­ецца пад­рых­тоў­ка прэм’еры но­вай опе­ры і на­яўнасць га­ла. А на­конт на­звы арты­ку­ла... Шу­кай­це жан­чы­ну-рэ­жы­сё­ра, і вы зной­дзе­це ад­мет­ную па­ста­ноў­ку. Шу­кай­це опер­ны сю­жэт, у цэн­тры яко­га Мар­га­ры­та з «Фа­уста» ці Ган­на з «Фа­ту­му», Да­лі­ла ці Надзея Яноў­ская. Шу­кай­це — і аба­ вяз­ко­ва зной­дзе­це яркі і глы­бо­кі жа­но­чы ха­рак­тар. Бо яна — не­да­сяж­ная ма­ра ці аб’ект па­жад­лі­вас­ці, ва­кол яе ві­ру­юць не­ўтай­ма­ва­ль­ныя жар­сці. Што зро­біш, ка­лі па­мкнен­ня­мі жан­чы­ны ру­ха­ецца на­пе­рад жыц­цё і са­ма гіс­то­ рыя?

студзень, 2022

26

Музыка / Тэма

шэдэўр як пра­сто­ра для роз­ду­му Ула­дзі­мір Ду­дзін*

Ад­ным з за­про­ша­ных му­зыч­ных кры­ты­каў ХІ Мін­ ска­га між­на­род­на­га Ка­ляд­на­га опер­на­га фо­ру­му стаў Ула­дзі­мір Ду­дзін. Ён упер­шы­ню пры­ехаў у Бе­ла­русь і ўпер­шы­ню ўдзе­ль­ні­чаў у фес­ты­ва­лі Вя­лі­ка­га тэ­атра. Ула­дзі­мі­ру ўда­ло­ся па­гля­дзець тры спек­так­лі — па­ ста­ноў­ку Акса­ны Вол­ка­вай «Ві­лі­сы. Фа­тум» на му­зы­ку Джа­ка­ма Пу­чы­ні, а так­са­ма дзве пра­цы Ган­ны Ма­тор­ най — опе­ры «Фауст» Шар­ля Гу­но і «Дзі­кае па­ля­ван­не ка­ра­ля Ста­ха» Ула­дзі­мі­ра Со­лта­на. Не­пас­рэд­на пе­рад ад’­ездам у Санкт-Пе­цяр­бург кры­тык падзя­ліў­ся сва­імі ўра­жан­ня­мі. Пра аса­біс­тыя ад­крыц­ці на фес­ты­ва­лі — Сап­раў­дным ад­крыц­цём Мін­ска­га фо­ру­му для мя­не зра­бі­ла­ся му­зы­ка Ула­дзі­мі­ра Со­лта­на. Як пра­ві­ла, сус­трэ­чу з но­вай вя­лі­кай опе­рай ча­ка­еш з асця­ро­гай, ад­чу­ва­еш ся­бе, ні­бы трус, на яко­га вось-вось на­па­дзе дзі­ кі звер. (Усмі­ха­ецца.) Та­кі фар­мат опе­ры — доў­гай па ча­се — ды­на­заўр у ХХІ ста­год­дзі, які па­ці­ху зні­кае. Ка­лі слу­ха­еш яе, час­ця­ком уз­ні­кае ад­ чу­ван­не, што кам­па­зі­тар быў про­ста аб­авя­за­ны на­пі­саць гэ­тае па­лат­но, з яго па­ўта­ра­ль­ны­мі струк­ту­ра­мі і ра­ман­тыч­най мо­вай. Бо та­кая тра­ды­цыя. У Со­лта­на так­са­ма ад­чу­ва­ецца тра­ды­цыя, але іншая. Я па­чуў яго як вуч­ня Му­сар­гска­га, Шас­та­ко­ві­ча, Пра­ко­ф’е­ва. І пе­ра­жыў дзіў­ныя ад­чу­ван­ні: тра­піў пад аб­аян­не ма­гіі кам­па­зі­тар­скай мо­вы. Псі­ха­ла­гіч­ная су­гес­тыя, сас­пенс, стан тры­во­гі і ча­кан­ня су­пра­ва­джа­лі мя­не ад па­чат­ку да кан­ца тво­ра. Які тут мо­жа быць сон! Зве­даць та­кія па­чуц­ці — гэ­та да­сяг­нен­не кам­па­зі­та­ра і ўсёй твор­чай му­зыч­най ка­ман­ды па­ста­ноў­шчы­каў. Ве­даю, жыц­цё­вы шлях Ула­дзі­мі­ра Со­лта­на ака­заў­ся ка­рот­кі (бе­ла­рус­кі кам­па­зі­тар тра­гіч­на за­гі­нуў, ка­лі яму бы­ло 44 га­ды. — А.Б.), але я про­ста ўпэў­не­ны, што ў на­ ступ­най сва­ёй пра­цы ён мог да­йсці да ча­го­сь­ці яшчэ ці­ка­вей­ша­га, моц­на­га, маг­чы­ма, на­ват ра­ды­ка­ль­на­га ў му­зы­цы. Ка­лі мер­ка­ваць то­ль­кі па гэ­тай опе­ры, кам­па­зі­тар быў ча­ла­ве­кам без ску­ры. Ён з не­ве­ра­год­най ста­ран­ нас­цю аб­іраў срод­кі вы­раз­нас­ці. У му­зы­цы ўсё пра­зрыс­та і ясна, не плос­ка, але ад­на­знач­на; парт­ыту­ра вя­дзе за са­бой слу­ха­чоў у па­трэб­ным кі­рун­ку. Я на­зваў бы «Дзі­кае па­ля­ван­не ка­ра­ля Ста­ха» шэ­дэў­рам. Ма­эстра Андрэй Іва­ноў (21 снеж­ня за пу­ль­там быў га­лоў­ны ды­ры­жор Рас­тоў­ска­га му­ зыч­на­га тэ­атра. — А.Б.) уваж­лі­ва слу­хаў кам­па­зі­та­ра — бы­ло кам­фор­тна мне як гле­да­чу і, ду­маю, зруч­на артыс­там: аркестр не за­глу­шаў спе­ва­коў. Ці­ка­ва, што ад­на з га­лоў­ных ме­ло­дый — тэ­ма Надзеі Яноў­скай — ні­бы шка­ тул­ка­вая. Яна, як у кож­ным фі­ль­ме жа­хаў ці ў той жа кі­на­эпа­пеі пра Га­ры По­тэ­ра, ця­бе ма­гіч­ным чы­нам тры­мае — і ты за­ста­ешся ў яе па­ло­не, па­спра­буй вы­бе­ры­ся. Сап­раў­ды ад­крыў для ся­бе но­ва­га кам­па­зі­та­ра. І то­ль­кі дзя­ку­ючы опе­ры вы­ра­шыў па­гля­дзець фі­льм Ва­ле­рыя Ру­бін­чы­ка. Вя­до­ма, ве­даў пра гэ­тую стуж­ку, але, ка­лі той са­вец­кі тры­лер ішоў у кі­на­тэ­атрах, я быў дзі­цём. Па­ мя­таю афі­шу, ды і на­зва ва­бі­ла, ад­нак не­як не зда­ры­ла­ся. Хоць ні­ко­лі не по­зна ні­чо­га для ся­бе ад­кры­ваць. Гэ­тае маё цвёр­дае пе­ра­ка­нан­не. Маг­чы­ ма, знай­шоў не­йкія агу­ль­ныя лі­ніі ў фі­ль­ме і ў спек­так­лі, што на­ту­ра­ль­на. А па­ста­ноў­ка Ган­ны Ма­тор­най — гэ­та сап­раў­дны кі­на­па­ві­ль­ён, да­брот­ны га­лі­вуд­скі стыль, той вя­лі­кі стыль, які так лю­біць, на­прык­лад, Мет­ра­по­лі­ тэн-опе­ра. Так, мож­на пры­дзі­рац­ца і да дзіў­на­ва­тых «гур­баў» сне­гу, і да фі­на­лу — ён, мне пад­ало­ся, кры­ху раз­мы­ты. Але ў гэ­та­га спек­так­ля ёсць асаб­лі­вая мі­сія. Слу­ха­чам, якія ду­ма­юць, гэ­ты спек­такль дае ка­ла­са­ль­ную пра­сто­ру для раз­ва­жан­няў. Ба­ло­та тут па­ўстае шмат­мер­ным сім­ва­лам — як са­мо­га мі­ну­ла­га, з якім не­бяс­печ­на за­ігры­ваць, так і ду­шы ча­ла­ве­чай. Опе­ ра — гэ­та не да­ку­мен­та­ль­ная гіс­то­рыя, гэ­та вы­дум­ка, што дае сва­бо­ду, рэ­ жы­сё­ру — у тым лі­ку. Та­му Ган­на Ма­тор­ная во­ль­ная бы­ла па­ка­заць шля­хец­ «Мастацтва» № 1 (467)

кую ба­роч­ную пыш­насць. Маг­чы­ма, на­ват кры­ху гра­тэс­ка­вую. Яшчэ ад­но маё аса­біс­тае ад­крыц­цё — бліз­касць бе­ла­рус­кай і поль­скай моў. Апош­нюю доб­ра ве­даю, та­му быў пры­емна здзіў­ле­ны гэ­тай су­вяз­зю. Пра дос­вед, які ча­сам за­мі­нае — Ка­лі ба­чыш два спек­так­лі ад­на­го рэ­жы­сё­ра — опе­ры «Фауст» і «Дзі­кае па­ ля­ван­не ка­ра­ля Ста­ха», — мі­ма­во­лі па­чы­на­еш па­ра­ўноў­ваць і раз­умець пэў­ ныя асаб­лі­вас­ці ме­та­ду па­ста­ноў­шчы­цы Ган­ны Ма­тор­най, якая пры­трым­лі­ва­ ецца вя­лі­ка­га сты­лю. І опе­ра як жанр мае па­трэ­бу ў гэ­тай рас­ко­шы, асаб­лі­ва пры та­кой пыш­най парт­ыту­ры Гу­но. Але вя­лі­кі стыль — гэ­та і вя­лі­кая ад­каз­ насць. У «Фау­сце» ві­да­воч­нае жа­дан­не рэ­жы­сё­кі над­аць свай­му ства­рэн­ню па­за­ча­са­вае гу­чан­не. Ёй бліз­кія ўся­ля­ка­га ро­ду ме­та­мар­фо­зы і пе­ра­тва­рэн­ні на сцэ­не, та­му так ма­гут­на за­дзей­ні­ча­на ма­шы­не­рыя ў спек­так­лі, але, зна­ чыць, і пра­ца­ваць з гэ­ты­мі ме­ха­ніз­ма­мі трэ­ба бо­льш аку­рат­на, бе­раж­лі­ва і су­раз­мер­на. За­ўваж­на, што «Фауст» — пер­шая пра­ца Ган­ны на сцэ­не Вя­лі­ка­га тэ­атра. У кож­най на­ступ­най па­ста­ноў­цы мож­на бу­дзе на­зі­раць, як рэ­жы­сёр­ка ад­ся­кае ўсё ліш­няе, кан­цэн­тру­ючы­ся на бо­льш важ­ных дэ­та­лях. Вя­до­ма, скла­да­на гля­дзець і слу­хаць опе­ру, якую ве­ль­мі доб­рае ве­да­еш. Во­пыт пе­ра­шка­джае. У мя­не ёсць лю­бі­мыя па­ста­ноў­кі «Фау­ста». Ад­на з іх — спек­такль Лон­дан­ска­га ка­ра­леў­ска­га тэ­атра Ко­вент-Гар­дэн рэ­жы­сё­ра Дэ­ві­да Мак­ві­ка­ра, дзе сап­раў­ды ёсць страш­ныя сцэ­ны, ува­соб­ле­ныя мак­сі­ма­ль­на рэ­аліс­тыч­на. На­прык­лад, аб­са­лют­нае ад­чу­ван­не ад­сут­нас­ці яко­га-не­будзь вы­ра­та­ван­ня ў сцэ­не «У хра­ме», ка­лі на­зі­ра­еш, як у цар­кве так­са­ма ба­лем кі­руе са­та­на. І зноў тут мож­на раз­ва­жаць пра тое, на­ко­ль­кі пад­ра­бяз­най і рэ­ аліс­тыч­най мо­жа быць рэ­жы­су­ра. Але ўся спра­ва ў су­раз­мер­нас­ці — унут­ры кан­цэп­цыі і ў яе ўва­саб­лен­ні на сцэ­не. У «Фаусце» Ма­тор­най ад­на са скраз­ных — тэ­ма кі­наз­дым­каў. Але хто гэ­ тыя апе­ра­та­ры? Свед­кі та­го, што ад­бы­ва­ецца? Удзе­ль­ні­кі пра­цэ­су? Як яны ўплы­ва­юць на лёс ге­ро­яў? Мне зда­ецца, гэ­тая тэ­ма кры­ху не да­ве­дзе­ная да кан­ца, та­му і не да­йгра­ла сва­ёй ро­лі. Або лі­нія сві­ты Ме­фіс­то­фе­ля, якая маг­ ла б быць бо­льш дзёр­зкай, пра­ва­ка­цый­най, дра­пеж­най, страш­най, не та­кой асця­рож­най. Та­кіх мо­ман­таў уз­ні­ка­ла не­ка­ль­кі, ні­бы эле­мен­ты ў па­зле, яны па­стаў­ле­ны ў шэ­раг, але рэ­за­ні­ру­юча­га вы­бу­ху не зда­ра­ецца. Не вы­клю­чаю, па­ўплы­ва­ла тое, што гэ­тую па­ста­ноў­ку я гля­дзеў са­май пер­шай, не пры­звы­ча­ іўся яшчэ да пра­сто­ры за­лы, да яе акус­ты­кі. Упэў­не­ны, пры дру­гім пра­гля­дзе я сап­раў­ды счы­таў бы не­йкі іншы ўзро­вень. Пра артыс­тыч­ны па­тэн­цы­ял — Усе вы­ка­наў­цы, якіх я па­спеў уба­чыць і па­чуць, ве­ль­мі ста­ран­ныя. Доб­рыя ва­ка­ліс­ты. Але я б па­ра­іў рэ­жы­сё­рам іх менш шка­да­ваць. Ад­чу­ва­ль­на, што іх акцёр­скі па­тэн­цы­ял не вы­дат­ка­ва­ны, а яго трэ­ба вы­ціс­каць на­поў­ні­цу. Па­ўто­ ны ў опе­ры не­да­рэч­ныя. Вы­тры­бу­шы­це слу­ха­ча, ва­зь­мі­це яго за груд­кі і не ад­пус­кай­це! Бо опе­ра па­він­на да­йсці да сэр­ца гле­да­ча. Ве­даю як мі­ні­мум трох бе­ла­ру­саў, фа­на­ты­каў сва­ёй спра­вы і аб­са­лют­ных пра­ца­го­лі­каў, — Ка­ця­ры­ну Се­мян­чук, Надзею Ку­чар і Ула­дзіс­ла­ва Су­лім­ска­га. Яны га­то­выя ўгры­зац­ца ў ро­лю і па­ста­янна ўдас­ка­на­ль­вац­ца. Гэ­та я зра­зу­меў да­ўно. Па­мя­таю, Су­лім­скі спя­ваў Мак­бэ­та ў Ры­зе, а ўжо ў на­ступ­ны дзень — у род­най Ма­ры­інцы. Ге­рой, што ска­заць... Маг­чы­ма, гэ­та і ёсць ад­мет­насць бе­ ла­ру­саў?.. Га­дэр­дзі Джа­не­лі­дзэ (са­ліст Вя­лі­ка­га тэ­атра Рас­іі вы­сту­паў на Га­лакан­цэр­це зо­рак фо­ру­му. — А.Б.) я не чуў з ча­соў кон­кур­су Але­ны Аб­раз­цо­ вай. І да­стат­ко­ва стры­ма­на ад­азваў­ся та­ды пра яго. Але ця­пер на рэ­пе­ты­цыі па­чуў, як ён вы­рас, як пры­го­жа і ку­ль­тур­на па­чаў спя­ваць. Спе­ва­ку за­ўсё­ды трэ­ба да­ваць час. Ка­лі ў артыс­та ёсць мі­сія, ка­лі ўнут­ры яго існуе зер­не — яно аб­авяз­ко­ва пра­рас­це.

* Ула­дзі­мір Ду­дзін (Санкт-Пе­цяр­бург), му­зыч­ны кры­тык, член экс­пер­тнай ра­ды фес­ты­ ва­лю «За­ла­тая мас­ка» (Рас­ія), дру­ку­ецца ў мас­коў­скіх і пе­цяр­бур­гскіх га­зе­тах і ча­со­ пі­сах «Санкт-Пе­тербургские ве­домости», «Российская га­зе­та», «Не­зависимая га­зе­та», «Му­зыкальная жизнь».

Музыка / Тэма Пра но­ты і што за імі ха­ва­ецца — Я ве­даў на­зву «Ві­лі­сы», чуў асоб­ныя арыі і ну­ма­ры, але па­ста­ноў­ку опе­ры Пу­чы­ні ўба­чыў то­ль­кі ця­пер, у Мін­ску. І атры­маў вя­ліз­нае за­да­ва­ль­нен­не. Для дып­лом­най ра­бо­ты (пер­шая па­ста­ноў­ка Акса­ны Вол­ка­вай у тэ­атры. — А.Б.) гэ­та ве­ль­мі доб­ры ўзро­вень, сап­раў­дны вя­лі­кі по­спех усёй ка­ман­ды. Маг­чы­ма, зноў-та­кі ха­рэ­агра­фія мае па­трэ­бу ў бо­ль­шай яркас­ці і раз­на­стай­ нас­ці. Не­шта бо­льш су­час­нае і но­вае маг­ло б па-інша­му рас­крыць не­йкія сю­жэт­ныя лі­ніі. Пры­емна бы­ло па­чуць пры­го­жы, лі­рыч­ны, роў­ны тэ­нар Аляк­сан­дра Міх­ню­ка. Ён мя­не ска­рыў. На­стас­ся Мас­кві­на так­са­ма ста­ла сво­еа­саб­лі­вым ад­крыц­ цём — дзі­вос­ная спя­вач­ка, якая тры­мае цу­доў­ную ва­ка­ль­ную фор­му. І ўсё ж не­ль­га па­ста­янна ха­вац­ца за го­лас, не­абход­на пра­ца­ваць артыс­тыч­на. Але гэ­та кра­еву­го­ль­ны ка­мень сус­вет­най опер­най пра­кты­кі ўво­гу­ле. У «Ві­лі­сах» вуч­нёў­ства не­маг­чы­ма бы­ло па­збег­нуць, ды і скла­да­на актыў­най спя­вач­цы быць рэ­жы­сё­рам. У Вол­ка­вай вя­лі­кі ва­ка­ль­ны рэ­сурс, так што трэ­ба яго збе­раг­чы на доў­гія га­ды. Акса­най яшчэ не на­слу­ха­лі­ся гле­да­чы. І ўсё ж, ду­маю, мож­на ка­заць пра рэ­жы­сёр­скі стыль Вол­ка­вай на пры­кла­дзе яе пер­ ша­га спек­так­ля, пра стаў­лен­не да опер­най па­ста­ноў­кі не як кан­сер­ва­та­ра, а як ча­ла­ве­ка, які прэ­зен­туе ўлас­нае ба­чан­не і імкнец­ца па­ка­заць пуб­лі­цы, што за но­та­мі ха­ва­ецца не то­ль­кі про­стае ілюс­тра­ван­не сю­жэ­та, а не­шта бо­льш глы­бо­кае. Кож­ны ча­ла­век, які спра­буе ся­бе ў рэ­жы­су­ры, дае зра­зу­мець са­бе і на­ва­ко­ль­ным, што ён не эга­іст, што га­то­вы га­рэць раз­ам з твор­чай ка­ман­дай. За­на­та­ва­ла Але­на Ба­ла­ба­но­віч

27

Ахвяр­насць су­праць пры­га­жос­ці Надзея Бун­цэ­віч

Прэм’ера «Сам­со­на і Да­лі­лы» Сен-Сан­са ад­кры­ва­ла ХІ Мін­скі між­на­род­ны Ка­ляд­ны опер­ны фо­рум, але ста­ ла­ся не ўвер­цю­рай да яго, а ад­ной з цэн­тра­ль­ных па­ дзей — і ад­на­ча­со­ва яго лей­тма­ты­вам, за­даў­шы ад­ра­зу не­ка­ль­кі ад­га­лі­на­ван­няў надзвы­чай важ­най для на­ша­ га мас­тац­тва пра­бле­ма­ты­кі. Спра­ва не то­ль­кі ў тым, што спек­такль ця­гам фо­ру­му па­каз­ваў­ся двой­чы — вя­до­ма, з роз­ным вы­ка­на­ль­ніц­кім скла­дам. Ці ў тым, што Трэ­цяя арыя Да­лі­лы гу­ча­ла так­са­ма ў со­ль­ным ве­ча­ры Ка­ця­ры­ны Се­мян­чук і ў яе ж вы­ка­нан­ні ў фі­на­ль­ным га­ла-кан­цэр­це зо­рак опер­най сцэ­ны. Гэ­тая па­ста­ноў­ка за­кра­ну­ла та­кія акту­аль­ныя на сён­ня тэ­мы-ды­ле­мы, як на­віз­на ці тра­ды­цый­насць, му­зы­ ка ці рэ­жы­су­ра, лю­боў ці аб­авя­зак, ахвяр­насць ці пры­га­жосць, на­цы­яна­ль­нае ці інтэр­на­цы­яна­ль­нае (у су­час­най вер­сіі на­цы­яна­ль­ная ідэн­ты­фі­ка­цыя ці гла­ ба­лі­за­цыя). І, га­лоў­нае, са­му без­апе­ля­цый­насць зга­да­ных су­пра­цьс­таў­лен­няў. Іншы­мі сло­ва­мі, вы­му­сі­ла пе­ра­асэн­са­ваць веч­ную тэ­му вы­ба­ру — як ма­ра­ ль­на­га, так і ўлас­на эстэ­тыч­на­га. І вы­ра­шыць яго на ўзроў­ні сін­тэ­зу, пры­чым не то­ль­кі мас­тац­ка­га. Сап­раў­ды, ча­му не­ль­га спа­лу­чыць тое, што звы­чай­на зна­хо­дзіц­ца на роз­ных пол­юсах свя­до­мас­ці? У ця­пе­раш­няй па­ста­ноў­цы «Сам­со­на і Да­лі­лы» зной­дзе­ны но­вы ва­ры­янт гар­ мо­ніі між слы­ха­вы­мі і зро­ка­вы­мі ад­чу­ван­ня­мі. Му­зы­ка Сен-Сан­са пры­цяг­вае па­праў­дзе бос­кай пры­га­жос­цю, у якую хо­чац­ца ўвай­сці, бы ў свя­тыя во­ды Іар­да­на, і за­ста­вац­ца там як ма­га да­ўжэй. Му­зыч­ная ра­ка, ство­ра­ная кам­па­ зі­та­рам, ве­ль­мі змен­лі­вая, у ёй пе­рад­адзе­на пра­ктыч­на ўся па­літ­ра эмо­цый. І пры ўсім тым у ёй ёсць не­адо­ль­ная кан­стан­та — зга­да­ная пры­га­жосць, што ста­но­віц­ца тры­ва­лым пад­мур­кам уся­го му­зыч­на­га збу­да­ван­ня. Сцэ­наг­ра­фіч­ ная кан­струк­цыя, да­во­лі скла­да­ная пры ўста­ля­ван­ні і да­лей­шай раз­бор­цы, на­адва­рот, зда­ецца па-гру­вас­цку не­па­руш­най. Але яе па­ва­ро­ты, пры якіх ад­ кры­ва­юцца ўсе ча­ты­ры яе ба­кі, і та­ле­на­ві­та вы­най­дзе­нае свят­ло, ба­га­тае на да­дат­ко­выя эфек­ты, вы­клі­ка­юць што­раз но­выя аса­цы­яцыі. Атрым­лі­ва­ецца па­ра­докс: му­зы­ка, змен­лі­вая па са­мім ха­рак­та­ры гэ­та­га ві­ду мас­тац­тва, ва­ біць асаб­лі­вай «ста­цы­янар­нас­цю». А вось «архі­тэк­ту­ра» сцэ­наг­ра­фіі, што па­ він­на быць устой­лі­ва ня­змен­най, пе­ра­жы­вае ад­ну ма­ды­фі­ка­цыю за дру­гой. У да­да­так ві­до­віш­чны шэ­раг спек­так­ля скла­да­ецца не про­ста з за­па­мі­на­ ль­на­га «ма­гіс­тра­ль­на­га воб­ра­зу», як на­зы­ваў гэ­ту з’яву ў ад­ным з ко­ліш­ніх інтэрв’ю бы­лы бе­ла­рус­кі, а ця­пер зна­ны рас­ійскі мас­так Зі­но­вій Мар­го­лін, а з су­цэ­ль­най сіс­тэ­мы бо­льш дроб­ных ві­зу­аль­ных лей­тма­ты­ваў (да пры­кла­ду, ва­ла­сы-стуж­кі-ша­лі — гра­фіч­ныя лі­ніі, а так­са­ма су­пра­ць­пас­таў­лен­ні цёп­ла­ га, драў­ля­на­га і ха­лод­на­га, ме­та­ліч­на­га), са­чыць за які­мі надзвы­чай ці­ка­ва. У му­зы­цы так­са­ма ёсць па­ўто­ры ме­ло­дый, але, у ад­роз­нен­не ад ві­зу­аль­ных, яны не раз­ві­ва­юцца. Усё раз­ам гэ­та і скла­дае гар­мо­нію між парт­ыту­рай і сцэ­наг­ра­фі­яй. А між му­зы­кай і ўлас­на рэ­жы­су­рай? Акса­на Вол­ка­ва, якая су­мяш­чае ў сва­ёй асо­бе рэ­жы­сё­ра-па­ста­ноў­шчы­ка і зна­ную са­ліс­тку — вы­ка­наў­цу парт­ыі Да­ лі­лы, пад­крэс­лі­вае ўлас­ці­выя гэ­тай опе­ры біб­лей­скія асно­вы і, ад­па­вед­на, ара­та­ры­яль­ныя ры­сы, за­хоў­вае тэм­па­рытм біб­лей­скіх апо­ве­даў-пры­па­вес­ цяў. Раз­уме­ючы ўсе скла­да­нас­ці ва­ка­ль­ных парт­ый, не вы­му­шае спе­ва­коў лё­таць-мі­ту­сіц­ца па сцэ­не, а ства­рае для іх най­бо­льш пры­дат­ныя ўмо­вы — у тым лі­ку праз шма­туз­роў­не­васць сцэ­наг­ра­фіі (на ўзвыш­шы го­лас бо­льш па­лёт­ны) і яе жор­сткі кар­кас, што скі­роў­вае гу­ка­выя стру­ме­ні ў за­лу. А са­мі вы­ка­наў­цы? Роз­ныя скла­ды двух пер­шых прэм’ерных па­ка­заў, уклю­ ча­ных у пра­гра­му фо­ру­му, прад­ста­ві­лі спек­такль, бы тую сцэ­ніч­ную кан­ струк­цыю, з роз­ных ба­коў. Не­ль­га ска­заць, які з іх быў бо­льш да­ска­на­лым. Ка­лі шчы­ра, дык кож­ны меў свае пе­ра­ва­гі — і ад­на­ча­со­ва кож­на­му ча­го­сь­ці кры­ху не ста­ва­ла. Па-пер­шае, роз­ным быў аркестр. Спра­ва не то­ль­кі ў тых ці іншых аркес­тран­тах, якія маг­лі змя­ніц­ца, але і ўлас­на ў ды­ры­жор­скіх ад­чу­ ван­нях. Аб­одва разы за пу­ль­там зна­хо­дзіў­ся ды­ры­жор-па­ста­ноў­шчык Алег студзень, 2022

28

Рэ­ц эн­з ія

Ля­сун: у свой час ён пе­ра­няў эста­фе­ту ад Дзміт­рыя Мат­ві­енкі, які па­чы­наў пра­цу над парт­ыту­рай. Вя­до­ма, дзень на дзень не пры­па­дае, асаб­лі­ва ў та­кіх жы­вых, «ча­ла­ве­ка­за­леж­ных» ві­дах мас­тац­тва, як му­зы­ка і тэ­атр. Да та­го ж доб­ры ды­ры­жор за­ўжды ары­енту­ецца яшчэ і на спе­ва­коў, якія ў гэ­тыя ве­ча­ ры бы­лі роз­ны­мі. Му­зыч­ны акі­ян пер­ша­га па­ка­зу лі­та­ра­ль­на ды­хаў пры­га­жос­цю, за­кла­дзе­най у но­ты кам­па­зі­та­рам. За­ча­ра­ван­не ака­за­ла­ся та­кім вя­лі­кім, што «мік­шы­ра­ва­ ла» маг­чы­мыя (і, да­да­дзім, не­абход­ныя) эма­цый­ныя хва­лі, якія да­хо­дзяць у парт­ыту­ры да «дзя­вя­та­га ва­лу». Дзя­вя­та­га ў той ве­чар не ўзнік­ла — мак­сі­мум чац­вёр­ты-пя­ты, бо на пэў­ным эта­пе ўзнік іншы «вал» — гэт­кі агу­ль­ны, што ў ку­лу­арах на­зы­ва­юць «буй­ным па­мо­лам». У дру­гі ве­чар кан­трас­таў у му­зы­цы бы­ло ку­ды бо­льш, ге­роі па­ўста­лі бо­льш глы­бо­кі­мі, «аб’ёмны­мі» па ха­рак­та­ры. Але за­ча­ра­ван­не пры­га­жос­цю, што сы­хо­дзі­ла ад са­міх му­зы­кан­таў, не­выт­лу­ма­ча­ль­ным чы­нам знік­ла. Вось каб з’яднаць гэ­тыя два ва­ры­янты ды ўзяць з кож­на­га най­леп­шае! Тое ж ты­чы­ла­ся і са­ліс­таў. У кож­ным бы­ла свая раз­ынач­ка, але так і ха­це­ла­ся да­даць яшчэ ча­го­сь­ці, ча­сам су­пра­ць­лег­ла­га, каб пе­рад­аць усю скла­да­насць, не­адназ­нач­насць не сто­ль­кі са­мой біб­лей­скай гіс­то­рыі, ко­ль­кі яе мас­тац­ка­га пра­чы­тан­ня і, га­лоў­нае, пра­екцыі на су­час­насць. Сам­сон Дзміт­рыя Ша­бе­ці атры­маў­ся пе­ра­важ­на лі­рыч­ным пер­са­на­жам. Але ў трэ­цяй дзеі зда­рыў­ся сап­раў­дны цуд. У го­ла­се гэ­та­га най­та­ле­на­ві­цей­ша­га артыс­та рап­там уз­нік­лі не ўлас­ці­выя ака­дэ­міч­на­му ва­ка­лу, але та­кія род­ныя для ста­ра­даў­ніх іўдзей­скіх пес­няс­пе­ваў фар­шла­гі. І гэ­тая дэ­таль над­ала ге­ рою тую еднасць з на­ро­дам і пры­на­леж­насць да ве­ра­выз­нан­ня, што ад­ра­зу рас­тлу­ма­чы­лі сап­раў­дную, а не мі­фіч­ную кры­ні­цу яго ма­гут­нас­ці. У го­ла­се за­ про­ша­на­га з «Ге­лі­кон-опе­ры» Іва­на Гын­га­за­ва ад­ра­зу пры­сут­ні­ча­лі не­абход­ ныя для аб­ліч­ча Сам­со­на ге­ра­ічныя нот­кі. Але ў трэ­цяй дзеі артыст над­та пе­ра­йгра­ваў па­ку­ты ге­роя, зво­дзя­чы іх ажно да ме­лад­ра­ма­тыч­най па­ро­дыі. На­стас­ся Ма­ле­віч, па­ўстаў­шы Да­лі­лай, ска­ры­ла ва­ка­ль­ны­мі да­дзе­ны­мі. Гэ­тую спя­вач­ку (пра­ўда, пад про­звіш­ча­мі Ва­хом­чык, а так­са­ма Ма­лаш­ке­віч) мы ве­ да­лі як доб­рае дра­ма­тыч­нае сап­ра­на. Як ула­да­ль­ні­цу трэ­цяй прэ­міі V Мін­ ска­га між­на­род­на­га Ка­ляд­на­га кон­кур­су ва­ка­ліс­таў, што пра­хо­дзіў у снеж­ні «Мастацтва» № 1 (467)

2018-га і спа­лу­чаў­ся з ІХ Ка­ляд­ным опер­ным фо­ру­мам. На­рэш­це, як фі­на­ліс­ тку ад­бо­рач­на­га ту­ру на «Еўра­ба­чан­не-2020». Яе не­ча­ка­ны для мно­гіх ві­зіт у зо­ну опер­на­га ме­ца ака­заў­ся на­сто­ль­кі ўда­лым, што лі­та­ра­ль­на ў апош­ні мо­мант ёй да­ве­ры­лі пер­шую прэм’еру, якая ад­кры­ва­ла фес­ты­валь. Але, каб на­поў­ні­цу пе­рад­аць усю скла­да­насць і су­пя­рэч­лі­васць ха­рак­та­ру сва­ёй Да­ лі­лы, са­ліс­тцы яшчэ да­вя­дзец­ца па­пра­ца­ваць: па­куль яе ге­ра­іня ўсё ж бо­льш лі­рыч­ная, па­збаў­ле­ная ва­яўні­час­ці. Да­лі­ла Акса­ны Вол­ка­вай утрым­лі­ва­ла ўсе не­абход­ныя якас­ці. Але і ёй, на жаль, не ўда­ло­ся цал­кам ад­бу­да­ваць дра­ма­тур­гію вя­ліз­най сцэ­ны спа­ку­шэн­ ня Сам­со­на ў дру­гой дзеі. Маг­чы­ма, не ўзнік­ла та­го яднан­ня не сто­ль­кі з парт­ нё­рам, ко­ль­кі з ды­ры­жо­рам, каб усе хіс­тан­ні-ва­ган­ні па­чуц­цяў ста­лі ў ад­ну лі­нію, што ня­ўмо­ль­на, без ані­якіх эма­цый­ных пра­ва­лаў вя­дзе да ма­гут­най ку­ль­мі­на­цыі, а не раз­бі­ва­ецца на аскеп­кі ма­за­ікі. Спра­ва тут не ў мо­цы гу­ чан­ня, а ў яго ўнут­ра­ным на­паў­нен­ні: на­ват ці­шы­ня мо­жа быць вы­бу­хо­вай. Ці­ка­вай зна­ход­кай ста­лі­ся ге­роі-двай­ні­кі (ге­рой і яго­ная ду­ша) і ўспа­мін-пе­ ра­каз ад­быў­шых­ся падзей у ба­лет­най сцэ­не вак­ха­на­ліі: ха­рэ­агра­фія Сяр­гея Мі­ке­ля і яе ўва­саб­лен­не артыс­та­мі да­га­вор­ва­лі не­да­га­во­ра­нае опер­ны­мі са­ ліс­та­мі. Ся­род іншых парт­ый вы­лу­чаў­ся Ста­ры яўрэй Але­га Ме­ль­ні­ка­ва: го­лас спе­ва­ ка пе­рад­аваў усю ду­хоў­ную моц ге­роя. Роз­ным атры­маў­ся Аб­еме­лех. У вы­ ка­нан­ні ма­ла­до­га Андрэя Ся­лю­ці­на, пры ўсім артыс­тыз­ме ва­ка­ліс­та, ён пры­ цяг­ваў пры­го­жым тэм­брам. Але спрак­ты­ка­ва­на­му Ва­сі­лю Ка­ва­ль­чу­ку ле­пей уда­ло­ся пе­рад­аць здзек­лі­васць інта­на­цый ге­роя. Спек­такль атры­маў­ся ве­ль­мі на­цы­яна­ль­ным. Не то­ль­кі фран­цуз­скім, зы­хо­ дзя­чы з му­зы­кі і на­яўнас­ці ба­лет­най сцэ­ны, аб­авяз­ко­вай для фран­цуз­скай опе­ры. Не то­ль­кі яўрэй­скім, зы­хо­дзя­чы з са­мой біб­лей­скай тэ­мы (да­рэ­чы, у не­ка­то­рых ста­рон­ках парт­ыту­ры да­след­чы­кі ба­чаць уз­дзе­янне на Сен-Сан­ са ку­ль­ту­ры Алжы­ра, дзе бы­ваў кам­па­зі­тар). А яшчэ і ве­ль­мі бе­ла­рус­кім. У ім менш ва­ро­жас­ці, а бо­льш лю­бо­ві. Менш ге­ро­ікі, а бо­льш лі­ры­кі, за што не­адна­ра­зо­ва па­пі­ка­лі бе­ла­рус­кіх кам­па­зі­та­раў, уклю­ча­ючы агу­ль­нап­рыз­на­ на­га кла­сі­ка Ана­то­ля Ба­га­ты­ро­ва, у са­вец­кія ча­сы. На­ват Да­лі­ла, якая ў сус­вет­ най ку­ль­ту­ры час­цей па­ўстае ня­ўмо­ль­най «ра­ка­вой жан­чы­най», скі­ра­ва­най за­гу­біць Сам­со­на як га­лоў­на­га во­ра­га фі­ліс­тым­ля­наў, у на­шым спек­так­лі пе­ ра­асэн­соў­вае свой учы­нак: ка­хан­не, лю­боў пе­ра­ма­га­юць пад­ман. Дый Сам­ сон ста­но­віц­ца ахвя­рай не пры­га­жос­ці, а ўлас­най не­раз­важ­лі­вас­ці, за­ліш­няй упэў­не­нас­ці ў сва­ёй аб­ра­нас­ці, амаль бос­кас­ці, якой ніш­то не пе­ра­шко­да. Ме­на­ві­та та­кія ста­сун­кі з бе­ла­рус­кай мен­та­ль­нас­цю, з на­шы­мі каш­тоў­нас­ ця­мі, што пры ўсёй сва­ёй веч­нас­ці ма­юць ві­да­воч­ную ге­агра­фіч­на-ча­са­вую афар­боў­ку, над­алі спек­так­лю асаб­лі­вую на­цы­яна­ль­ную пя­чат­ку: «зроб­ле­на ў Бе­ла­ру­сі». І гэ­тым трэ­ба га­на­рыц­ца. 1. Аксана Волкава (Даліла). 2. Кацярына Семянчук падчас гала-канцэрта. 3, 4. «Самсон і Даліла». Сцэна са спектакля. 5. Анастасія Малевіч (Даліла). Падчас фінальнага гала-канцэрта: 6. Уладзіслаў Сулімскі (Марыінскі тэатр, Расія). 7. Дырыжор Джанлука Марчана (Італія) 8. Венера Гімадзіева (Вялікі тэатр, Расія). Фота Міхаіла Несцерава, Паўла Сушчонка (5).

Музыка / Аса­б іс­т ы ка­б і­н ет Дзміт­р ыя Пад­б я­р эз­с ка­г а

Мэтр. Про­с та мэтр!

Э

нер­гіі гэ­та­га ча­ла­ве­ка мож­на па­зай­ здрос­ціць. А яшчэ — яго­ным ве­дам ды пра­фе­сі­яна­ліз­му. Ле­тась 27 снеж­ня Ула­дзі­мір Ба­ры­са­віч Фе­ертаг ад­свят­ка­ваў 90 га­доў з дня на­ра­джэн­ня. На­ша зна­ёмства па­ча­ло­ся блі­жэй да па­ чат­ку 1980-х. Та­ды ў Мін­ску ўжо дзей­ні­чаў джаз-клуб, які ла­дзіў кан­цэр­ты, а на іх ня­ змен­ным вя­ду­чым вы­сту­паў ме­на­ві­та Фе­ертаг. Яго ма­не­ра прад­стаў­лен­ня вы­ ка­наў­цаў надзвы­чай пры­ваб­лі­ва­ла. Лёг­касць га­вор­кі (фі­ла­ла­гіч­ная ад­ука­цыя), гу­мар спа­лу­ча­лі­ся з да­клад­ным ве­дан­нем прад­ме­та га­вор­кі (му­зы­каз­наў­чая ад­ука­цыя). Па­зней, вы­хо­дзя­чы на сцэ­ну, я шмат пе­ра­няў ад яго. А сус­тра­ка­ лі­ся мы ба­га­та раз­оў: і ў Ле­нін­гра­дзе на арга­ні­за­ва­ных ім фэс­тах «Осен­ние рит­мы», і ў Ві­цеб­ску на па­ра­дах дык­сі­лен­даў. Як ніх­то іншы з айчын­ных джа­ заз­наў­цаў, ён пра­вёў со­тні кан­цэр­таў, на­пі­саў шмат кніг. Ся­род іх не­абход­на адзна­чыць пер­шае ў СССР вы­дан­не джа­за­вай тэ­ма­ты­кі «Джаз. Крат­кий очерк» (у су­аўтар­стве з У. Мы­соў­скім, 1960). А яшчэ «Джаз от Ле­нин­гра­да до Пе­тер­ бур­га» (1999), «Джаз. ХХ век. Энцик­ло­пе­ди­чес­кий спра­воч­ник» (2001), «Ди­ алог со свин­гом. Да­вид Го­ло­щё­кин о джа­зе и о се­бе» (2004), «Джаз в Рос­сии. Крат­кий энцик­ло­пе­ди­чес­кий спра­воч­ник» (2009), «Ис­то­рия джа­зо­во­го ис­пол­ ни­те­льс­тва в Рос­сии» (2010). Шчас­лі­вы, што не­ка­то­рыя з іх з аўтог­ра­фам аўта­ ра ма­юцца і ў ма­ёй біб­лі­ятэ­цы. Не­ве­ра­год­на, але да ўлас­на­га 90-год­дзя ён вы­даў чар­го­вую пра­цу — «Джа­зо­вые стан­дар­ты в ре­дак­ции В. Б. Фей­ерта­га». Што-што, а сла­ву­тыя тэ­мы джа­за­вай му­зы­кі ён ве­дае вы­дат­на! Ча­сам і сам мо­жа най­граць мно­гія з іх на фар­тэ­пі­яна, а 10 га­доў та­му ў дзень на­ро­дзі­наў пра­вёў цэ­лае ад­дзя­лен­не кан­цэр­та ў якас­ці ды­ры­жо­ра біг-бэн­да. Ду­ма­ецца, усё зроб­ле­нае Ула­дзі­мі­рам Ба­ры­са­ві­чам маг­ло быць зда­быт­кам ці не цэ­ла­га дзя­сят­ка іншых лю­дзей. А та­му за­ста­ецца то­ль­кі па­він­ша­ваць яго з юбі­ле­ем і, як ка­жуць у та­кіх вы­пад­ках, па­жа­даць яму жыц­ця да 100 га­доў. А ча­му б і не? Сла­в у­т ы Ма­ха ­в іш­н у

4

сту­дзе­ня 1942 го­да на свет з’явіў­ся бры­та­нец Джон Мак­лаф­лін, які праз пэў­ны час зра­біў­ся ад­ным з най­бо­льш уплы­во­вых гі­та­рыс­таў, што вы­сту­па­юць у сты­ліс­ты­цы джаз-ф’южн. Вя­до­масць да яго пры­й­ шла па­сля ўдзе­лу ў за­пі­сах кла­січ­ных аль­бо­маў гэ­та­га на­прам­ку ка­лек­ты­ву тру­ба­ча Май­лса Дэ­ві­са «In A Silent Way» и «Bitches Brew». Па­зней ён за­піс­ ваў­ся і вы­сту­паў з мно­гі­мі сла­ву­ты­мі му­зы­кан­та­мі, пе­ра­лі­чыць якіх тут про­ста не­маг­чы­ма. Да­стат­ко­ва зга­даць рок-гру­пу The Rolling Stones, каб атры­маць

29

уяў­лен­не пра твор­чы ды­япа­зон май­ стра. Вось ча­му ў му­зы­цы Мак­лаф­лі­на спа­лу­ча­лі­ся як джаз, так і рок, а так­ са­ма фла­мен­ка і на­ват ака­дэ­міч­ная му­зы­ка. Але най­бо­льш мес­ца ў яго твор­час­ці за­йма­ла індый­ская му­зы­ ка. На па­чат­ку 1970-х Мак­лаф­лін стаў па­сля­доў­ні­кам ву­чэн­ня не­аін­дус­ка­га пра­па­вед­ні­ка Шры Чым­ноя, які даў гі­та­рыс­ту ду­хоў­нае імя Ма­ха­віш­ну. Не­вы­пад­ко­ва му­зы­ка, за­сна­ваў­шы не­ўза­ ба­ве ўлас­ны ка­лек­тыў, над­аў яму на­зву Mahavishnu Orchestra. Па­сля спы­нен­ня дзей­нас­ці Mahavishnu Orchestra Мак­лаф­лін саб­раў іншы ка­лек­тыў пад на­звай Shakti, у скла­дзе яко­га раз­ам з ім ігра­лі то­ль­кі індус­кія му­зы­кан­ты — вы­ка­наў­ цы на кла­січ­ных для Індыі інстру­мен­тах. Аўта­ры­тэт Мак­лаф­лі­на быў та­кі, што не­ка­то­рыя ма­дэ­лі гі­тар, як акус­тыч­ных, так і элек­трыч­ных, ра­бі­лі­ся спе­цы­яль­на для яго. Вар­та адзна­чыць і та­кі факт: 3 са­ка­ві­ка 1979 го­да раз­ам з Джа­ко Па­сто­рыў­сам (бас-гі­та­ра) і То­ні Уі­ль­ясам (ба­ра­ба­ны) яны ад­ыгра­лі кан­цэрт у Га­ва­не ў тэ­атры Кар­ла Мар­кса ў меж­ах пра­гра­мы ку­ль­тур­на­га аб­ме­ну па лі­ніі Дзяр­ждэ­пар­та­мен­та ЗША. У 1981-м у трыа з Элам дзі Ме­ёлам і Па­ка дэ Лю­чыя (так­са­ма зна­ка­мі­ты­мі гі­та­рыс­та­мі) ён за­пі­саў акус­тыч­ны аль­бом «Friday Night in San Francisco», які не­йкім дзі­вам быў не­ўза­ба­ве вы­да­дзе­ны і ў СССР. Гэ­тая цу­доў­ная плыт­ка, зра­зу­ме­ла, за­ня­ла мес­ца і ў ма­ёй фа­на­тэ­цы. Мак­лаф­лін меў вы­сту­пы ў Рас­іі, ва Укра­іне, а вось да Бе­ла­ру­сі па­куль не да­ ехаў. Ён і ця­пер, ма­ючы ўжо 80 га­доў, пра­цяг­вае кан­цэр­та­ваць, здзіў­ля­ючы пуб­лі­ку не­йма­вер­най энер­ге­ты­кай і надзвы­чай­най вір­ту­ознас­цю. Ба­ц ь­к а рок- н - ро­л у

М

і­ну­ла сто га­доў з та­го дня, ка­ лі на­ра­дзіў­ся ча­ла­век, які па сут­нас­ці зра­біў рэ­ва­лю­цыю ў па­пу­ляр­най му­зы­цы ўся­го све­ту. Аль­ бер­та Джэй­мса Фры­да, бо­льш вя­до­ ма­га як Ала­на Фры­да, пры­ня­та лі­чыць вы­на­ход­ні­кам тэр­мі­на «рок-н-рол». Улас­на ка­жу­чы, ён у 1951 го­дзе за­па­зы­чыў гэ­тыя сло­вы з тэк­сту ад­ной з пе­ сень, і хут­ка азна­чэн­не па­ча­лі шы­ро­ка ўжы­ваць у ад­но­сі­нах да тво­раў чор­най му­зы­кі рытм-энд-блюз. Уво­гу­ле асо­ба Ала­на Фры­да шмат чым уні­ка­ль­ная. Ён меў кла­січ­ную му­зыч­ ную ад­ука­цыю, вы­сту­паў у скла­дзе джа­за­вых ка­лек­ты­ваў, але у рэ­шце рэшт спы­ніў­ся на пра­цы ў якас­ці дыск-жа­кея. Ён за­ўва­жыў, што рытм-энд-блюз ка­ рыс­та­ецца знач­ным по­пы­там у мо­ла­дзі, а та­му па­чаў усё бо­льш актыў­на ста­ віць та­кія за­пі­сы ў эфір улас­ных ра­дыё­праг­рам, а так­са­ма ла­дзіць кан­цэр­ты гэ­тых вы­ка­наў­цаў, якія, як пра­ві­ла, за­кан­чва­лі­ся скан­да­ла­мі. А па­ко­ль­кі ся­род артыс­таў ха­па­ла лю­дзей з цём­ным ко­ле­рам ску­ры, пра­гра­мы Фры­да вы­клі­ка­ лі знач­нае не­за­да­ва­ль­нен­не пэў­ных ко­лаў. Пра яго на­ват ка­за­лі, што ён здо­леў пе­ра­тва­раць му­зы­ку чор­ных у гро­шы для бе­лых. З Фры­дам звя­за­на і гіс­то­рыя ка­руп­цый­ных спраў у па­пу­ляр­най му­зы­цы. Ён ці не пер­шым зда­га­даў­ся: на мно­гіх пес­нях мож­на лёг­ка за­раб­ляць не­ма­лыя гро­шы. Да­мо­віў­шы­ся з гас­па­да­ра­мі не­ка­то­рых вы­да­вец­кіх фірм, ён па­ста­янна ста­віў у эфір пес­ні іх клі­ентаў, за што на яго імя афар­мля­лі аўтар­скія ад­лі­чэн­ ні. Ка­лі ж гэ­тыя хіт­ры­кі ад­кры­лі­ся, ды­джэя і штра­фа­ва­лі, і на­ват арыш­тоў­ва­лі. Пра­ўду ка­жу­чы, та­кім чы­нам дзей­ні­ча­лі мно­гія яго ка­ле­гі, ка­лі на­огул не ўсе. Тым не менш за­слу­га Фры­да ў тым, што ён вы­веў на вя­лі­кую сцэ­ну мно­гіх пі­ яне­раў рок-н-ро­лу. Пра­жыў ён ня­шмат, па­кі­нуў­шы свет у сту­дзе­ні 1965 го­да. Але ў 1991-м яго ўнё­сак у спра­ву па­пу­ля­ры­за­цыі рок-му­зы­кі быў год­на ацэ­не­ ны: на Алеі сла­вы рок-н-ро­лу ў Га­лі­ву­дзе з’яві­ла­ся зор­ка з яго імем. 1. Ула­дзі­мір Фе­ертаг. Фо­та аўта­ра. 2. Джон Мак­лаф­лін. Фо­та джаз.ру. 3. Алан Фрыд. Фо­та xfile.ru. студзень, 2022

30

Рэ­ц эн­з ія

Чор­на-бе­лыя ба­та­ліі з фі­на­ль­най інтры­гай Між­на ­род ­ны кон ­курс пі ­яніс ­таў « Мінск -2021»

Надзея Бун­цэ­віч

Пер­шыя дзе­сяць сне­жа­ньс­кіх дзён пра­йшлі для му­зыч­най гра­мад­скас­ ці пад зна­кам Між­на­род­на­га кон­ кур­су пі­яніс­таў «Мінск-2021».

Д

ля па­чат­ку кры­ху ста­тыс­ты­кі. Па­вод­ле звес­так кон­кур­сна­га сай­та, бы­ло пад­адзе­ на 49 за­явак ад ма­ла­дых вы­ка­наў­цаў 20— 35 га­доў, што прад­стаў­ля­лі 7 кра­ін: Арме­нію, род­ ную Бе­ла­русь, Ка­зах­стан, Кі­тай, Рас­ію, Уз­бе­кіс­тан і Укра­іну. З іх пры­еха­лі 35 ча­ла­век, але ко­ль­касць кра­ін не змя­ні­ла­ся. Ка­лі ж уліч­ваць прад­стаў­ні­ ка Мал­до­вы ў скла­дзе жу­ры, дык агу­ль­ная ліч­ба ўзні­ма­ецца да яшчэ бо­льш шчас­лі­вай ва­сь­мёр­

«Мастацтва» № 1 (467)

кі — сім­ва­ла бяс­кон­цас­ці. У вы­ні­ку трох ту­раў з вя­ліз­ным ад­се­вам кан­кур­сан­таў у кож­ным з іх шас­цё­ра фі­на­ліс­таў (з іх двое бе­ла­рус­кіх) вы­ сту­пі­лі з аркес­трам і падзя­лі­лі асноў­ныя прэ­міі. Га­лоў­ным пе­ра­мож­цам быў пры­зна­ны Арсе­ній Мяр­злоў з Ека­ця­рын­бур­га (Рас­ія). Не­ка­то­рыя з тых, хто не да­йшлі да фі­на­лу, але чым­сь­ці моц­на ўра­зі­лі (у тым лі­ку леп­шым вы­ка­нан­нем та­го ці інша­га тво­ра), бы­лі адзна­ча­ны за­ахвоч­ва­ль­ны­мі пры­за­мі з ад­мет­ны­мі фар­му­лёў­ка­мі, дзе што ні фра­за — быц­цам твор­чая ха­рак­та­рыс­ты­ка. Ды ўсё ж мас­тац­тва вы­мя­ра­ецца не ліч­ба­мі, а ма­ле­нь­кі­мі і вя­лі­кі­мі ад­крыц­ця­мі. А іх на кон­ кур­се сап­раў­ды ха­па­ла, пры­чым як твор­чых, так і арга­ні­за­цый­ных. Мно­гія лі­та­ра­ль­на да апош­ня­ га мо­ман­ту хва­ля­ва­лі­ся: ці атры­ма­ецца пра­вес­ці

кон­курс ужы­вую, а не ў фор­ме анлайн-пра­слу­ хоў­ван­няў ці, тым бо­льш, па­пя­рэд­не зроб­ле­ных за­пі­саў, бо та­кая за­вя­дзён­ка на­бра­ла аб­аро­ты ў час пан­дэ­міі. Ужы­вую — атры­ма­ла­ся. Але ж і тран­сля­цыі не пе­ра­шко­дзі­лі — на­адва­рот, яны мак­сі­ма­ль­на па­шы­ры­лі аўды­то­рыю слу­ха­чоў, вы­нес­лі яе з бе­ла­рус­кай ста­лі­цы і пэў­ных за­лаў, ува­ход ку­ды быў стро­га рэ­гла­мен­та­ва­ны, на сус­ вет­ныя аб­ша­ры. Апош­ні та­кі кон­курс пра­йшоў ажно сем га­доў та­му. Гэ­та зна­чыць, што ўзрас­ло па­ка­лен­не ма­ ла­дых пі­яніс­таў, якія не па­мя­та­юць ра­ней­шыя спа­бор­ніц­твы. Вя­до­ма, пе­ра­шко­дзі­лі эпі­дэ­мі­яла­ гіч­ныя аб­ста­ві­ны, але і ўста­ля­ва­ны ра­ней, яшчэ да ўсіх ка­ра­на­ві­ру­саў тэр­мін — раз на ча­ты­ры га­ды — уяў­ля­ецца за­вы­ша­ным: ка­лі кон­курс

М у­з ы­к а / Агл я­д

За раялем — Уладзіслаў Хандогій (Беларусь, 3-я прэмія). Фо­та Сяр­гея Жда­но­ві­ча.

ла­дзіц­ца што­год ці ха­ця б бі­ена­ле, ён мае ку­ды бо­льш шы­ро­кі роз­га­лас і, ад­па­вед­на, за­ці­каў­ле­ ную аўды­то­рыю па аб­одва ба­кі сцэ­ны. Але ж трэ­ба пры­знаць, што арга­ні­за­цыя сё­лет­ня­ га спа­бор­ніц­тва бы­ла знач­на леп­шай, чым ка­лі­ сь­ці ра­ней: ска­за­ла­ся бо­льш шы­ро­кае рас­паў­ сю­джван­не інтэр­нэ­ту і тэх­ніч­нае ава­лод­ван­не яго маг­чы­мас­ця­мі. Кон­курс за­ймеў улас­ны сайт, а не ста­рон­ку на сай­тах фі­лар­мо­ніі ці Ака­дэ­міі му­зы­кі. Інфар­ма­цыя з’яўля­ла­ся імгнен­на, пры­чым без ані­якіх не­дак­лад­нас­цей. Кан­кур­сан­ты, з які­ мі мне да­вя­ло­ся па­га­ва­рыць, так­са­ма бы­лі ўсім за­да­во­ле­ныя: ка­лі якія пы­тан­ні і ўзні­ка­лі (на­ват по­бы­та­выя, на­кшталт бу­тэ­ль­кі з ва­дой), яны тут жа вы­ра­ша­лі­ся. Бо, акра­мя ўлас­на аргка­мі­тэ­ту і шта­бу кон­кур­су, пра­ца­ва­лі ва­лан­цё­ры, за­ма­ца­ва­

ныя лі­та­ра­ль­на за кож­ным удзе­ль­ні­кам. Бы­лі пры­ня­ты ўсе ме­ры эпі­дэ­мі­яла­гіч­най бяс­пе­кі. Пер­шыя два ту­ры пра­во­дзі­лі­ся ў за­ле Бе­ла­рус­кай ака­дэ­міі му­зы­кі, ку­ды ме­лі дос­туп то­ль­кі вы­клад­чы­кі і сту­дэн­ты гэ­тай ВНУ. Але гэ­та не зна­чыць, што пра­слу­хоў­ван­ні ад­бы­ва­ лі­ся ў за­кры­тым рэ­жы­ме: усе вы­ступ­лен­ні ме­лі анлайн-тран­сля­цыю з да­лей­шым вы­кла­дан­ нем зроб­ле­ных за­пі­саў на сай­це. Бо­льш за тое, анлайн-тран­сля­цыя бы­ла вы­ве­дзе­на на экран, змеш­ча­ны ў фае Ака­дэ­міі му­зы­кі і бач­ны з са­ма­ га ўва­хо­ду. Та­му на­ват тыя, хто не да­чы­таў ці не да­чуў кон­кур­сныя на­ві­ны і пры­йшоў у на­ву­ча­ль­ ную ўста­но­ву ме­на­ві­та на вы­ступ­лен­не пэў­на­га ўдзе­ль­ні­ка, маг­лі на­зі­раць за падзе­ямі на сцэ­не, не ўва­хо­дзя­чы ў за­лу. За­ўва­жу: якасць тран­сля­ цый бы­ла вы­со­кай. У за­ле пра­ца­ва­лі не­ка­ль­кі ка­мер, ад­на з іх да­ва­ла буй­ным пла­нам ру­кі пі­яніс­таў, што пры жа­дан­ні да­зва­ля­ла за­ўва­жыць драб­ней­шыя пра­фе­сій­ныя дэ­та­лі: не то­ль­кі па­ чуць гу­ка­вы вы­нік, але і ха­ця б кры­ху на­блі­зіц­ца да спас­ці­жэн­ня, якім чы­нам гэ­та да­ся­га­ецца. Дый якасць гу­ку, што на­сам­рэч яшчэ бо­льш важ­ на, бы­ла доб­рай, тран­сля­цыі вя­лі­ся без ані­якіх пе­ра­шкод. Та­кія ж анлайн-па­ка­зы ў пра­мым эфі­ры меў і трэ­ці тур, які пра­хо­дзіў у Кан­цэр­тнай за­ле фі­ лар­мо­ніі з там­тэй­шым сім­фа­ніч­ным аркес­трам. Адзі­нае, па­пя­рэд­не пра гэ­та не па­ве­дам­ля­ла­ся, каб ле­пей рас­паў­сю­джва­лі­ся квіт­кі. Што ж, арга­ ні­за­та­раў мож­на цал­кам зра­зу­мець. За­ключ­ны ж кан­цэрт зды­ма­ла БТ-3 і праз не­ка­ль­кі дзён да­ва­ла ў эфір, так што да­лу­чыц­ца да кон­кур­сных падзей, пра­са­чыць за вы­ступ­лен­ня­мі дый про­ста па­слу­хаць доб­рае фар­тэ­пі­яннае вы­ка­нан­не мож­на бы­ло без пра­блем. Та­кая ад­кры­тасць спа­бор­ніц­тва — на­ступ­ства не то­ль­кі пан­дэ­міі. Апош­нім ча­сам мно­гія вы­ка­ на­ль­ніц­кія кон­кур­сы све­ту прад­угле­джва­юць анлайн-тран­сля­цыю, што знач­на па­вы­шае іх ста­тус. Бо вы­ні­кам ста­но­вяц­ца не то­ль­кі раз­мер­ ка­ва­ныя гра­шо­выя прэ­міі ды іншыя ўзна­га­ро­ды, а і, што бы­вае ку­ды бо­льш важ­на, раз­на­стай­ ныя анга­жэ­мен­ты — не аб­авяз­ко­ва на буй­ныя гас­тро­ль­ныя ту­ры, але і на асоб­ныя кан­цэр­ты ка­мер­най пра­гра­мы, вы­ка­нан­не со­ль­ных тво­раў з аркес­трам. На­рэш­це, за­пра­шэн­ні на фес­ты­ва­лі, а так­са­ма на іншыя кон­кур­сы, арга­ні­за­та­ры якіх з да­па­мо­гай не­ка­ль­кіх за­про­ша­ных удзе­ль­ ні­каў ці гас­цей ха­це­лі б уз­няць сваю план­ку, прад­эман­стра­ваць астат­нім, на што ім трэ­ба раў­няц­ца над­алей. Бо кож­ны кон­курс — гэ­та яшчэ і вы­зна­чэн­не най­бо­льш пер­спек­тыў­ных і за­пат­ра­ба­ва­ных мас­тац­кіх тэн­дэн­цый, шля­хоў да­лей­ша­га раз­віц­ця. Уз­ро­вень на­ша­га кон­кур­су быў вы­со­кім — у тым лі­ку за кошт шмат­лі­кіх бе­ла­рус­кіх пі­яніс­таў. Айчын­ная фар­тэ­пі­янная шко­ла па­праў­дзе мае доб­рыя тра­ды­цыі і шэ­раг вы­дат­на пад­рых­та­ва­ ных му­зы­кан­таў. Не­абход­ная тэх­ніч­ная аснаш­ча­ насць дык­та­ва­ла­ся пе­ра­лі­кам най­скла­да­ней­шых эцю­даў, пры­зна­ча­ных для вы­ка­нан­ня ў пер­шым

31

ту­ры. Гэ­тая ўмо­ва ад­ра­зу ад­сек­ла маг­чы­мы на­ плыў ама­та­раў ці не­дас­тат­ко­ва пад­рых­та­ва­ных пра­фе­сій­ных пі­яніс­таў. І ад­на­ча­со­ва ўсклад­ні­ ла пра­цу жу­ры на ча­ле з на­род­ным артыс­там Бе­ла­ру­сі, пра­фе­са­рам Іга­рам Алоў­ні­ка­вым: ка­лі ві­да­воч­ных аўтсай­да­раў ня­ма, рэ­заць да­во­дзіц­ ца «па жы­во­му». Не бу­дзем спра­чац­ца з не­ка­то­ры­мі ра­шэн­ня­мі, бо ча­ла­ве­чы фак­тар ніх­то не ад­мя­няў. І тыя з вы­ ка­наў­цаў, што ка­му­сь­ці зда­лі­ся, ма­быць, не­дас­ тат­ко­ва пе­ра­ка­наў­чы­мі, у іншых умо­вах мо­гуць успры­мац­ца сап­раў­дным ад­крыц­цём. Кон­курс, як і ўся­ля­кае твор­чае, а не вы­ключ­на спар­тыў­ нае спа­бор­ніц­тва, па­ста­віў усіх пе­рад ды­ле­май: што ле­пей — ураў­на­ва­жа­ная ста­бі­ль­насць, мэ­та­на­кі­ра­ва­насць, да­клад­ны раз­лік ці ча­сам спан­тан­ныя па­ры­вы на­тхнен­ня, якія мо­гуць пры­ вес­ці да мас­тац­ка­га аза­рэн­ня? Вя­до­ма, звы­чай­на пе­ра­ма­гае ўпэў­не­ная, не­ па­руш­ная ста­бі­ль­насць, як зда­ры­ла­ся і ця­пер: пер­шую прэ­мію атры­маў рас­ійскі пі­яніст Арсе­ній Мяр­злоў, які для фі­на­лу аб­раў Дру­гі кан­цэрт Сяр­ гея Пра­коф’ева і сыг­раў яго, як і ўсю пра­гра­му, без­да­кор­на. Але да­лей­шы лёс артыс­та апош­нім ча­сам усё бо­льш за­ле­жыць ад пуб­лі­кі: ці по­йдзе яна на яго вы­ступ­лен­не. У па­ра­ўнан­ні з эстрад­ ны­мі вы­ка­наў­ца­мі, дзе спра­цоў­вае «рас­крут­ка», ці з тым жа тэ­атрам, дзе гле­да­чы час­ця­ком раз­ліч­ва­юць на пры­емны ад­па­чы­нак і ад­да­юць пе­ра­ва­гу ка­ме­ды­ям, пуб­лі­ка ака­дэ­міч­най му­ зыч­най кла­сі­кі звы­чай­на бо­льш спрак­ты­ка­ва­ная, мае ад­па­вед­ны слу­хац­кі ба­гаж, што да­зва­ляе па­ра­ўноў­ваць му­зы­кан­таў зу­сім не па пры­нцы­пе, хто з іх бо­льш спрыт­ны ці бо­льш «гуч­на­га­ло­сы». Аса­біс­та я — і, як вы­свет­лі­ла­ся, мно­гія іншыя за­ ўзя­та­ры кон­кур­су — вы­лу­чы­ла іншых лаў­рэ­атаў і ўдзе­ль­ні­каў, якіх ха­це­ла­ся б слу­хаць і над­алей, та­му што ці­ка­ва, бо яны ад­кры­ва­юць у зна­ёмых тво­рах што­сь­ці но­вае. Но­вае, зра­зу­ме­ла, мо­жа быць спрэч­ным, вы­ клі­каць су­пра­ць­лег­лыя ацэн­кі, та­му і пра­йграе да­ска­на­лас­ці доб­ра вя­до­ма­га. Атрым­лі­ва­ецца, што не­прад­ка­за­ль­ная, ча­сам ле­ту­цен­ная, але скі­ра­ва­ная на­пе­рад твор­часць пра­йграе ра­мяс­ тву — тры­ва­ла­му і ўпар­та­му, якое імкнец­ца да ўдас­ка­на­ль­ван­ня зной­дзе­на­га ра­ней, а не да но­вых по­шу­каў. Але ж вер­нем­ся да ўзна­га­род. Дру­гую прэ­мію ад­да­лі Мі­кі­ту Сця­цэн­ку (Уз­бе­кіс­тан), дып­ло­ мы — За­ры­не Ака­евай (Ка­зах­стан) і пя­ці­кур­сні­ цы на­шай Ака­дэ­міі му­зы­кі Але­не На­ву­мен­ка. Слу­хац­кія ж сім­па­тыі за­ста­лі­ся на ба­ку аб­одвух ула­да­ль­ні­каў трэ­цяй прэ­міі: на­ша­га Ула­дзіс­ла­ва Хан­до­гія, які ця­пер ву­чыц­ца ў Мас­коў­скай кан­ сер­ва­то­рыі, і яго са­кур­сні­ка Ва­лян­ці­на Ма­лі­ні­на. Бо ў іх ігры бы­лі не то­ль­кі асаб­лі­вая му­зыч­насць, умен­не не­тры­ві­яль­на ад­бу­да­ваць фра­зі­роў­ку і дра­ма­тур­гію, але і — пу­ль­су­ючая дум­ка, якая вы­му­шае біц­ца ў такт гля­дац­кія дум­кі-імпуль­­ сы. І гэ­та ме­на­ві­та тое, што мо­жа за­ці­ка­віць як вы­пад­ко­ва­га слу­ха­ча-ама­та­ра, так і са­мых па­тра­ба­ва­ль­ных пра­фе­сі­яна­лаў. студзень, 2022

32

М у зы ка / Ку­л ь­т ур ­н ы пласт

па­ўза­бы­ты го­нар бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ры Эма­ну­іл Іо­фе

Ле­тась бы­ло 150-год­дзе Ула­дзі­мі­ра Тэ­раў­ска­га. Гэ­ты кам­па­зі­тар ад­ным з пер­шых па­чаў пра­ца­ваць з твор­час­цю Янкі Ку­па­лы, плён­на ўза­ема­ дзей­ні­чаў з тэ­атра­ль­най су­пол­кай і з’яўляў­ся ды­ры­жо­рам шмат­лі­кіх ха­роў.

К

а­ля 100 га­доў та­му на­зад, у 1920-я, імя Ула­ дзі­мі­ра Тэ­раў­ска­га бы­ло вя­до­мае бо­ль­шас­ці жы­ха­роў Бе­ла­ру­сі. Мно­гія арт-дзея­чы на­зы­ ва­лі яго «го­на­рам бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ры». Але па­ сля ма­са­вых рэ­прэ­сій 1930-х твор­чая спад­чы­на кам­па­зі­та­ра Ула­дзі­мі­ра Тэ­раў­ска­га бы­ла за­бы­тая. За­ба­ра­ня­ла­ся згад­ваць са­мо імя кам­па­зі­та­ра. Ула­дзі­мір Тэ­раў­скі — уні­ка­ль­ны бе­ла­рус­кі ха­ра­вы ды­ры­жор, кам­па­зі­тар і фа­льк­ла­рыст. Да­стат­ко­ ва ска­заць, што ён ста­яў ля вы­то­каў ства­рэн­ня на­цы­яна­ль­най опе­ры і на­цы­яна­ль­най му­зыч­най шко­лы. То­ль­кі спек­такль «На Ку­пал­ле» вы­тры­маў у 1920-я 432 па­ка­зы. Ме­на­ві­та Тэ­раў­скі на­пі­саў му­зы­ку да пес­ні «Ку­па­лін­ка», якую мно­гія лі­чаць на­род­най. Ма­лая ра­дзі­ма Ула­дзі­мі­ра Тэ­раў­ска­га — мяс­тэч­ка Ра­ма­на­ва Слуц­ка­га па­ве­та (ця­пер вёс­ка Ле­ні­на Слуц­ка­га ра­ёна). Тут 23 ліс­та­па­да 1871 го­да па­чаў­ся яго жыц­цё­вы шлях у сям’і свя­та­ра-бе­ла­ ру­са, кі­раў­ні­ка цар­коў­на­га хо­ру, па­свя­чо­на­га ў сан іе­рэя. У 1889-м 17-га­до­вы Ула­дзі­мір скон­чыў Слуц­кае ду­хоў­нае ву­чы­ліш­ча, а за­тым Мін­скую епар­хі­ яль­ную се­мі­на­рыю. У 1892—1895 га­дах Тэ­раў­скі слу­жыў у вой­ску, а па­сля дэ­ма­бі­лі­за­цыі пра­ца­ваў кан­тра­лё­рам Лі­ба­ва-Ро­мен­скай чы­гун­кі. Ужо та­ды спа­дар Ула­дзі­мір спя­ваў у ка­пэ­ле Дзміт­рыя Агрэ­нё­ва-Сла­вян­ска­га, у рэ­пер­ту­ары якой бы­лі і бе­ла­рус­кія на­род­ныя пес­ні. З 1897 го­да Тэ­раў­скі пра­ца­ваў на Ура­льс­кіх за­во­дах гра­ фа Стро­га­на­ва, слу­жыў рэ­ген­там, быў на­стаў­ні­кам у Пер­мскай гу­бер­ні. Зна­хо­дзя­чы­ся на Ура­ле, Ула­дзі­мір Тэ­раў­скі на­тхнё­на кі­ра­ваў ама­тар­скі­мі ра­бо­чы­мі ха­ра­мі на Бі­лім­ба­еўскім і Шай­тан­скім чы­гу­нач­ных за­во­дах. У 1900 го­дзе (па­вод­ле іншых да­дзе­ных — у 1901-м) ён вяр­нуў­ся ў Бе­ла­русь і пра­ца­ваў у Мін­скім ад­дзя­лен­ні Дзяр­жаў­на­га бан­ка, Мін­ скай кан­тро­ль­най па­ла­це і ад­на­ча­со­ва на­стаў­ні­ кам спе­ваў і гім­нас­ты­кі Гу­бер­нска­га па­пя­чы­це­ль­ с­тва дзі­ця­чых пры­тул­каў. З 1904-га Ула­дзі­мір Ва­сі­ль­евіч быў пры­зна­ча­ны пса­лом­шчы­кам Мін­ска­га Пет­ра­паў­лаў­ска­га са­ бо­ра і ад­на­ча­со­ва па­моч­ні­кам рэ­ген­та Мін­ска­га архі­ерэй­ска­га хо­ру, на­стаў­ні­кам спе­ваў 3-га Мін­ска­га пры­ход­ска­га ву­чы­ліш­ча, уз­на­ча­ль­ваў

«Мастацтва» № 1 (467)

цар­коў­ны хор Ста­ра­жоў­скай цар­квы, ама­тар­скі хор Мін­ска­га та­ва­рыс­тва цвя­ро­зас­ці. Ці­ка­ва, што ў гэ­ты час ён з’яўляў­ся чле­нам Бе­ла­рус­кай аса­цы­ яцыі ства­ра­ль­ні­каў мас­тац­кіх тво­раў. У лі­пе­ні 1914-га кам­па­зі­тар ства­рыў адзін з пер­шых бе­ла­рус­кіх ха­ра­вых ка­лек­ты­ваў з на­ву­ чэн­цаў і слу­жа­чых, які праз тры га­ды, у 1917-м, увай­шоў у склад Пер­ша­га Бе­ла­рус­ка­га та­ва­рыс­ тва дра­мы і ка­ме­дыі. Хор Тэ­раў­ска­га з 15 ча­ла­век рас­па­чаў вы­ступ­лен­ні ў вай­ско­вых шпі­та­лях да­бра­чын­ны­мі кан­цэр­та­мі для па­ра­не­ных. Важ­на, што знач­ную час­тку рэ­пер­ту­ару скла­да­лі бе­ла­рус­кія на­род­ныя пес­ні. Спа­дар Ула­дзі­мір уз­на­ча­ль­ваў му­зыч­ную час­тку Пер­ша­га Бе­ла­рус­ ка­га Та­ва­рыс­тва дра­мы і ка­ме­дыі, браў удзел у арга­ні­за­цыі ку­ль­тур­на-асвет­на­га ася­род­ку пры «Бе­ла­рус­кай хат­цы». У снеж­ні 1917-га хор Тэ­раў­ска­га ўдзе­ль­ні­чаў ва ўра­чыс­тым ад­крыц­ці Усе­бе­ла­рус­ка­га з’езда, дзе вы­ка­наў тры бе­ла­рус­кія пес­ні: «Бе­ла­рус­кую мар­се­ль­езу», «А хто там ідзе?», «Кроў на­шу льюць да­ўно ўжо ка­ты». Бе­ла­рус­кія да­след­чы­кі Аляк­сан­дра Гесь і Ула­дзі­ мір Ля­хоў­скі адзна­ча­лі: «З пры­хо­дам у Менск Чыр­во­най арміі (на­пя­рэ­дад­ні аб­вяш­чэн­ня БССР — 22 снеж­ня 1918) на­ма­ган­ня­мі бе­ла­ру­ саў-ка­му­ніс­таў Усе­ва­ла­да Фа­льс­ка­га, Аляк­сан­ дра Чар­вя­ко­ва, Зміт­ра Жы­лу­но­ві­ча і іншых быў за­сна­ва­ны Бе­ла­рус­кі са­вец­кі тэ­атр (БСТ), у склад яко­га ўвай­шоў Бе­ла­рус­кі хор Тэ­раў­ска­га». У 1918—1919 га­дах спа­дар Ула­дзі­мір кі­ра­ваў ха­ра­вой ка­пэ­лай, па­сля ства­рэн­ня Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га тэ­атра ў Мін­ску ў 1920-м стаў га­ лоў­ным хор­май­страм БДТ-1, а з во­се­ні 1919 го­да пра­ца­ваў вы­клад­чы­кам Мін­ска­га пед­ага­гіч­на­га інсты­ту­та па за­пра­шэн­ні рэ­кта­ра. У ве­рас­ні гэ­та­га ж го­да ва ўмо­вах поль­скай аку­па­цыі за­мест тэ­атра­ль­на­га гур­тка «Ма­ла­дзік», які дзей­ні­чаў з ле­та, бы­ло ўтво­ра­на Та­ва­рыс­тва пра­цаў­ні­коў бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва, стар­шы­нёй яко­га стаў Мі­хась Ча­рот. Яно на­ліч­ва­ла ка­ля 100 ча­ла­век і скла­да­ла­ся з 4 сек­цый. Ха­ра­вую сек­ цыю прад­стаў­ляў Бе­ла­рус­кі хор з 35 ча­ла­век пад кі­раў­ніц­твам Тэ­раў­ска­га. Улет­ку 1920 го­да Ула­дзі­мір Тэ­раў­скі быў арыш­ та­ва­ны поль­скі­мі аку­па­цый­ны­мі ўла­да­мі ў

Асі­по­ві­чах за вы­ка­нан­не пе­сень «Ка­ля ха­цін­кі» і «Пан­ам мы пес­ні не спя­ва­ем» (між іншым, у час во­быс­ку пры ім быў зной­дзе­ны рэ­ва­ль­вер). Праз не­ка­то­ры час яго вы­зва­лі­лі. Ад­ны з ма­ла­вя­до­мых ста­ро­нак бі­ягра­фіі Ула­ дзі­мі­ра Тэ­раў­ска­га — звес­ткі пра тое, што ў 1919—1920 га­дах ён быў сяб­рам Ча­со­ва­га бе­ла­рус­ка­га на­цы­яна­ль­на­га ка­мі­тэ­та, пра­ца­ ваў лек­та­рам на на­стаў­ніц­кіх кур­сах і скла­даў спеў­ні­кі для бе­ла­рус­ка­га вой­ска па пра­па­но­ве Бе­ла­рус­кай вай­ско­вай ка­мі­сіі. Пер­шы спеў­нік­ быў пад­рых­та­ва­ны да ле­та 1920-га, але асоб­най кніж­кай («Бе­ла­рус­кі спеў­нік з но­та­мі на тры га­ла­сы па­вод­ле на­род­ных ме­ло­дый») вы­йшаў то­ль­кі ў 1921 го­дзе. У 1922-м у Бер­лі­не Змі­цер Жы­лу­но­віч вы­даў на­ступ­ную кні­гу Тэ­раў­ска­га — «Бе­ла­рус­кі лір­нік». Яго трэ­цяя кні­га — «Вай­ско­вы збор­нік» для кур­сан­таў Аб’ядна­най бе­ла­рус­кай вай­ско­вай шко­лы — па­ба­чы­ла свет у 1926 го­дзе. З во­се­ні 1920-га да ліс­та­па­да 1922-га ў Мін­ску існа­ваў гур­ток пад на­звай «Бе­ла­рус­кая мо­ ладзь», за­рэ­гіс­тра­ва­ны ў На­рка­ма­це асве­ты БССР. З гэ­тым гур­тком су­пра­цоў­ні­ча­лі Янка Ку­па­ла, Якуб Ко­лас, Ціш­ка Гар­тны. Сяб­ры гур­тка ла­дзі­лі ку­ль­тур­ныя ме­рап­ры­емствы і за­сна­ва­лі бе­ла­рус­кі хор, кі­раў­ні­ком яко­га стаў Ула­дзі­мір Тэ­раў­скі. 30 лі­пе­ня 1921 го­да на ба­зе «Бе­ла­рус­кай хат­кі» бы­ла ство­ра­на ку­ль­тур­на-асвет­ная арга­ні­за­цыя «Ха­та бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва». 3 ве­рас­ня 1921-га орга­ны ЧК БССР арыш­та­ва­ лі спа­да­ра Ула­дзі­мі­ра раз­ам з жон­кай Надзе­яй. Яго аб­ві­на­ва­ці­лі ў анты­са­вец­кай дзей­нас­ці. Тэ­раў­скі як «не­да­нос­чык» раз­ам з на­мес­ні­кам за­гад­чы­ка ад­дзе­ла мас­тац­тва На­рка­ма­та асве­ты БССР Ула­дзі­мі­рам Фа­льс­кім быў пры­га­во­ра­ны

М узык а / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст да вы­шэй­шай ме­ры па­ка­ран­ня і эта­па­ва­ны ў Сма­лен­скі па­праў­чы дом «Пра­ўда». По­тым ме­ру па­ка­ран­ня за­мя­ні­лі на 5 га­доў у па­праў­ча-пра­ цоў­най ка­ло­ніі. Надзею Тэ­раў­скую асу­дзі­лі на адзін год зня­во­лен­ня ў Мін­скім пра­цоў­ным ла­ге­ры. Кам­па­зі­тар быў да­тэр­мі­но­ва­га вы­зва­ ле­ны 24 мая 1923 го­да ў су­вя­зі з не­абход­нас­цю ўдзе­лу БДТ-1 ва Усе­са­юзнай сель­ска­гас­па­дар­чай вы­ста­ве ў Мас­кве. У 1920-я У. Тэ­раў­скі пра­ца­ваў вы­клад­чы­кам бе­ла­ рус­ка­га пед­тэх­ні­ку­ма, які быў ад­кры­ты 1 кас­ трыч­ні­ка 1921 го­да. Кі­ра­ваў ха­ра­вы­мі ка­лек­ты­ ва­мі пры Бе­ла­рус­кім дзяр­жаў­ным уні­вер­сі­тэ­це, пра­фе­сій­ным са­юзе па­шта­ві­коў-тэ­ле­гра­фіс­таў. Удзе­ль­ні­чаў у ра­бо­це му­зыч­най сек­цыі Інсты­ту­та бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ры як сяб­ра Ка­мі­сіі бе­ла­рус­кай пес­ні пры Інбел­ку­ль­це. К гэ­та­му ча­су ў аса­біс­тым збо­ры кам­па­зі­та­ра на­ліч­ва­ла­ся бо­льш за 500 бе­ла­рус­кіх на­род­ных пе­сень. У 1930-м хор Тэ­раў­ска­га пры БДУ быў рас­фар­мі­ ра­ва­ны, а ў 1931 го­дзе кам­па­зі­та­ра зноў аб­ві­на­ ва­ці­лі, але ўжо ў пры­хі­ль­нас­ці да «на­цы­янал-дэ­ мак­ра­тыз­му». Тэ­раў­скі быў зво­ль­не­ны з БДТ-1. Яго ма­тэ­ры­яль­нае ста­но­віш­ча рэ­зка па­гор­ шы­ла­ся. Кам­па­зі­тар быў вы­му­ша­ны слу­жыць пса­лом­шчыкм у цар­кве свя­той Ма­рыі Маг­да­ле­ны. Да 1933 го­да Ула­дзі­мір Тэ­раў­скі слу­жыў у Пя­ рэс­пін­скай цар­кве, а так­са­ма пра­ца­ваў рэ­ген­там цар­коў­на­га хо­ру Мі­ка­ла­еўска­га са­бо­ра ў Мін­ску. Ка­лі пад­агу­ль­няць уклад Ула­дзі­мі­ра Тэ­раў­ска­га ў бе­ла­рус­кую ку­ль­ту­ру, мож­на адзна­чыць не­ка­ль­кі важ­ных на­прам­каў, у якіх ён пра­ца­ваў. Па-пер­шае, гэ­та му­зы­ка для шмат­лі­кіх спек­ так­ляў. Па­ста­ноў­кі БДТ-1 у 1920—1930 га­дах, на­прык­лад «Бяз­він­ная кроў» Ула­дзі­мі­ра Га­луб­ка, «Ка­валь-ва­Аяво­да» Еўсціг­нея Мі­ро­ві­ча. Най­бо­ль­ шую вя­до­масць атры­ма­ла му­зы­ка Тэ­раў­ска­га да спек­так­ля «На Ку­пал­ле» Мі­ха­ся Ча­ро­та ў 1921-м, якую мно­гія му­зы­ка­ль­ныя кры­ты­кі і му­зы­каз­наў­ цы пры­зна­ва­лі пер­шай на­цы­яна­ль­най опе­рай. Так­са­ма ён ства­рыў му­зы­ку да спек­так­ляў па тво­ рах Янкі Ку­па­лы «Па­ўлін­ка», «Ад­веч­ная пес­ня», «На па­па­се», «Сон на кур­га­не». Па-дру­гое, Ула­дзі­мір Тэ­раў­скі стаў аўта­рам шмат­лі­кіх пе­сень і ра­ман­саў на сло­вы зна­ка­мі­тых бе­ла­рус­кіх па­этаў: Яку­ба Ко­ла­са, Янкі Ку­па­лы, Зміт­ра­ка Бя­ду­лі, Мі­ха­ся Ча­ро­та і іншых. Уво­гу­ле ён адзін з пер­шых кам­па­зі­та­раў, які звяр­нуў­ся да твор­час­ці Янкі Ку­па­лы. Спры­яла гэ­та­му зна­ ёмства з па­этам у 1912 го­дзе ў Пе­цяр­бур­гу, і з та­го ча­су кам­па­зі­тар пад­трым­лі­ваў з ім та­ва­рыс­ кія ад­но­сі­ны. У 1915—1917-я Тэ­раў­скі на­пі­саў ха­ ра­выя пес­ні «Вы­йду, вы­йду я з ха­цін­кі» (на верш «Вы­йду, вы­йду...»), «Да дзяў­чын­кі», «Шум­ныя бя­ро­зы» (на верш «З пе­сень ня­до­лі»), па­зней — ха­ра­вую пес­ню на верш «Габ­ру­ся ў жаў­нер­ку ўзя­лі...», зра­біў гар­ма­ні­за­цыю на­род­ных ме­ло­дый і му­зы­кі іншых кам­па­зі­та­раў на вер­шы Ку­па­ лы: «А ў ба­ры, ба­ры...», «А хто там ідзе?», «Будзь зда­ро­вы, ба­ць­ка, ма­ці», «Во­сень» («Эй, во­сень, во­сень...»), «Гэй, па­ехаў сын Да­ні­ла...», «Гэй, у ле­се пры да­лі­не...», «Дзе ты хме­лю зі­ма­ваў?..»,

«Зі­мой», «Ля­вон» (уры­вак з па­эмы «На па­па­се»), «Ой, вя­ду бя­ду...». А у 1920-я Ула­дзі­мір Тэ­раў­скі раз­ам з Янкам Ку­па­лам вы­язджа­лі на Случ­чы­ну і Мін­шчы­ну збі­раць фа­льк­лор­на-этнаг­ра­фіч­ныя ма­тэ­ры­ялы для му­зыч­на­га афар­млен­ня спек­так­ ляў у БДТ-1. Па-трэ­цяе, Тэ­раў­скі амаль усё жыц­цё за­піс­ваў і гар­ма­ні­за­ваў бе­ла­рус­кія на­род­ныя пес­ні, час­тка з якіх бы­ла апуб­лі­ка­ва­на ў збор­ні­ках «Бе­ла­рус­кі слоў­нік з но­та­мі на тры га­ла­сы па­вод­ле на­род­ ных ме­ло­дый», «Бе­ла­рус­кі лір­нік», «Вай­ско­вы збор­нік». Па-чац­вёр­тае, Ула­дзі­мір Тэ­раў­скі стаў аўта­рам му­зы­кі гім­на «Ва­яцкі марш» («Мы вы­йдзем шчы­ ль­ны­мі ра­да­мі...») на сло­вы Краў­цо­ва Ма­ка­ра, гім­на «Бе­ла­рус­кая мар­се­ль­еза» на верш Аляк­сан­ дра Мі­ку­ль­чы­ка «Ад­ве­ку мы спа­лі...». Кла­сік бе­ла­рус­кай лі­та­ра­ту­ры Зміт­рок Бя­ду­ля ў сва­ім арты­ку­ле «Штры­хі аб бе­ла­рус­кай ку­ль­ ту­ры» адзна­чаў, што хо­рам Тэ­раў­ска­га маг­ла б га­на­рыц­ца лю­бая на­цыя, бо­лей ку­ль­тур­ная за на­шу, і на­зы­ваў Ула­дзі­мі­ра Тэ­раў­ска­га мас­та­комса­ма­род­кам. А дру­гі кла­сік бе­ла­рус­кай лі­та­ра­ту­ ры Мі­хась Ча­рот у вер­шы «Ахвя­рую бе­ла­рус­ка­му хо­ру Тэ­раў­ска­га» за­клі­каў да аб­уджэн­ня краю, да рос­ту на­цы­яна­ль­най са­ма­свя­до­мас­ці бе­ла­ру­саў. Па­эт ба­чыў уплыў хо­ру на ду­хоў­нае і гіс­та­рыч­нае ад­ра­джэн­не бе­ла­рус­ка­га на­ро­да. 17 жніў­ня 1938 го­да Ула­дзі­мір Тэ­раў­скі быў арыш­та­ва­ны як «удзе­ль­нік на­цы­янал-фа­шыс­цкай арга­ні­за­цыі», у хо­дзе след­ства яму прад’яві­лі но­вае аб­ві­на­вач­ван­не — «агент поль­скай раз­ вед­кі». «Спра­ва» ства­ра­ла­ся на пад­ста­ве яго­ных «па­ка­зан­няў» ды «па­ка­зан­няў», а да­клад­ней ілжэ­свед­чан­няў «сек­со­таў». 1 ліс­та­па­да 1938 го­

33

да па­ста­но­вай Асо­бай трой­кі НКУС БССР кам­па­зі­ та­ра пры­га­ва­ры­лі да вы­шэй­шай ме­ры па­ка­ран­ня, а 10 ліс­та­па­да 1938 го­да рас­стра­ля­лі. Па пер­шай гру­па­вой спра­ве 1921 го­да, якая за­хоў­ва­ецца ў ЦА КДБ РБ пад № 20479-с, Ула­ дзі­мір Тэ­раў­скі быў рэ­абі­лі­та­ва­ны то­ль­кі праз 75 га­доў — 6 жніў­ня 1996 го­да. Але па дру­гой спра­ве 1938 го­да, якая за­хоў­ва­ ецца ў Цэн­тра­ль­ным архі­ве КДБ РБ пад № 10 927, Тэ­раў­скі рэ­абі­лі­та­ва­ны Вай­ско­вым тры­бу­ на­лам Бе­ла­рус­кай вай­ско­вай акру­гі 1 кас­трыч­ ні­ка 1957 го­да. Як свед­чаць Аляк­сан­дра Гесь і Ула­дзі­мір Ля­хоў­скі, за сум­лен­нае імя Тэ­раў­ска­га зма­га­лі­ся ў тыя га­ды кам­па­зі­тар, на­род­ны артыст Бе­ла­ру­сі Мі­ка­лай Ала­даў, акцёр, бы­лы ха­рыст ка­пэ­лы Тэ­раў­ска­га, на­род­ны артыст СССР Ба­рыс Пла­то­наў, а так­са­ма бы­лы ву­чань Тэ­раў­ска­га Ула­ дзі­мір Са­ла­ду­ха. Ці­ка­ва, што ў час вы­ступ­лен­няў Тэ­раў­скі меў звыч­ку ча­сам ды­ры­жы­ра­ваць па­ль­ца­мі, па­вяр­ нуў­шы­ся да хо­ру спі­най. Ула­дзі­мір Тэ­раў­скі быў круг­ла­ва­ты і лы­са­га­ло­вы, да­во­лі маж­ны і лю­біў апра­нац­ца ў тон уся­му хо­ру па-на­род­на­му: бе­лая бе­ла­рус­кая світ­ка, пад ёй вы­шы­ва­ная ка­шу­ля з са­ма­тка­ным по­ясам. Кам­па­зі­тар адзна­чаў: «Ка­лі пес­ня жы­ве бе­ла­ру­са, бу­дзе жыць бе­ла­рус­кі на­род». Вар­та, каб яго імя бы­ло ўве­ка­ве­ча­на ў Бе­ла­ру­сі, у пер­шую чар­гу на яго ма­лой ра­дзі­ме — Случ­чы­не.

студзень, 2022

34

Рэ­ц эн­з ія Харэаграфія / У грымёрцы

Юлія Дзят­ко і Кан­стан­цін Куз­ня­цоў. Раз­мо­ва на два­іх Але­на Ба­ла­ба­но­віч

За­слу­жа­ная артыс­тка на­шай рэ­спуб­лі­кі Юлія Дзят­ко і на­род­ны ар­ тыст Бе­ла­ру­сі Кан­стан­цін Куз­ня­цоў. Яны за­ўсё­ды раз­ам, і кож­ны з іх — Асо­ба. Іх шчас­це — гэ­та ся­м’я і пра­ца, і пе­рад імі ні­ко­лі не ста­яў вы­бар — тэ­атр ці дзе­ці. Яны з тых артыс­таў, што да апош­ня­га ад­да­ ныя пра­фе­сіі, за бу­ду­чы­ню якой шчы­ра пе­ра­жы­ва­юць. І пра­цу­юць, каб пе­рад­аць свае ве­ды ма­ла­дым. Бо пе­ра­емнасць па­ка­лен­няў — сап­раў­ды адзін з тых слу­поў, на чым тры­ма­ецца тэ­атр.

«Мастацтва» № 1 (467)

Харэаграфія / У грымёрцы

35

Яшчэ ад­на рэ­аль­насць на­ша­га ча­су — спек­так­лі ў фар­ма­це анлайн. Ці мо­ гуць яны за­мя­ніць жы­вы тэ­атр? К.К.: Вя­до­ма, не! Па­ход у тэ­атр — гэ­та пра­цэс. Ча­ла­век ідзе сю­ды не то­ль­ кі для та­го, каб уба­чыць спек­такль, але і каб пры­го­жа апра­нуц­ца, пра­йсці­ ся па фае, вы­піць ке­ліх шам­пан­ска­га, па­ра­змаў­ляць з сяб­ра­мі… Гэ­та цэ­лы ком­плекс дзея­нняў, які пры­но­сіць яму за­да­ва­ль­нен­не. Хоць па­га­джу­ся, што анлайн-тран­сля­цыі — гэ­та цу­доў­ная маг­чы­масць, се­дзя­чы до­ма, па­гля­дзець па­ста­ноў­ку ў тэ­атры, у які, маг­чы­ма, я б ні­ко­лі не вы­браў­ся на­ват пры са­мых спры­яль­ных умо­вах. Ад­нак гэ­тыя тран­сля­цыі — ка­ла­са­ль­ная ад­каз­насць. У тэ­ атры ва­чам гле­да­ча ад­кры­ва­ецца кар­цін­ка цал­кам, а на экра­не пе­рад на­мі па­ўстае, ска­жам так, кан­цэн­тра­ва­нае дзей­ства. Плюс ка­ме­ра ні­ко­лі не да­руе та­го, што лёг­ка да­руе пуб­лі­ка ў за­ле. І ман­та­жом гэ­та ўжо не вы­пра­віш. На­ват ве­ль­мі доб­ры спек­такль мож­на «за­біць» ня­якас­най здым­кай. І ўсё ж ці быў спек­такль, які вы з за­да­ва­ль­нен­нем па­гля­дзе­лі ў анлайнтран­сля­цыі, спек­такль, які вас за­ча­піў?

Рэ­а ль­н асць, у якой ву­ч ым­с я жыць Пан­дэ­мія пе­ра­ку­лі­ла свет кож­на­га ча­ла­ве­ка, але, ма­быць, асаб­лі­ва ася­ род­дзе артыс­таў. Як на вас ад­бі­ла­ся гэ­тая сі­ту­ацыя? Юлія Дзят­ко: Спа­чат­ку бы­ло страш­на — не за сваё жыц­цё, а за жыц­цё род­ ных. Бо ўво­гу­ле не­зра­зу­ме­ла, што гэ­та за за­хвор­ван­не. Ця­пер ве­ль­мі сум­на, што ня­ма маг­чы­мас­ці ку­ды­сь­ці па­ехаць. Ра­ней час­та вы­язджа­лі за межы кра­ іны — на май­стар-кла­сы, прэ­м’е­ры, па­ста­ноў­кі, ды і про­ста па­ба­чыц­ца з ка­ле­ га­мі. Так хо­чац­ца аб­няць сяб­роў, па­ра­змаў­ляць з імі ўжы­вую, а не праз экран тэ­ле­фо­на. Мы з Кос­цем амаль увесь час раз­ам — і до­ма, і на пра­цы, хоць мо­жам быць цэ­лы дзень у тэ­атры, але на­ват і не сус­трэц­ца, а вы­ра­шыць усе пы­тан­ні па тэ­ле­фо­не. А ў су­вя­зі з пан­дэ­мі­яй ста­лі бо­льш ча­су пра­во­дзіць з ся­ м’ёй, дзе­ць­мі. Ця­пер у тэ­атры пра­цяг­ва­юцца рэ­пе­ты­цыі, спек­так­лі, па­ста­ноў­кі, і гэ­та доб­ра. Мы пры­вык­лі пра­ца­ваць шмат, га­лоў­нае, каб гэ­тая сі­ту­ацыя не ціс­ну­ла на ця­бе эма­цый­на, па­спра­ба­ваць за­хоў­ваць унут­ра­ную ста­бі­ль­насць. Кан­стан­цін Куз­ня­цоў: Спа­чат­ку гэ­та ўсё ўспры­ма­ла­ся як не­йкі сюр. Му­сіць, у пад­обным ста­не зна­хо­дзі­лі­ся ўсе. Рап­там ад­мя­ні­лі рэ­пе­ты­цыі і спек­так­лі, ска­за­лі за­ста­вац­ца до­ма. Дзе­сь­ці мы на­ват і ўзра­да­ва­лі­ся: усё ж та­кі не­зап­ла­ на­ва­ны ад­па­чы­нак, ня­хай і з не­ка­то­ры­мі аб­ме­жа­ван­ня­мі. З’я­віў­ся час па­быць раз­ам з ся­м’ёй і дзе­ць­мі. А гэ­та­га за­ўжды не ха­пае. Але па­ко­ль­кі мы лю­дзі, пры­звы­ча­еныя да актыў­на­га ла­ду жыц­ця, па­сту­по­ва па­чаў утва­рац­ца ва­ку­ум, які не­як трэ­ба за­паў­няць. Це­ла па­тра­ба­ва­ла на­груз­кі, а яе не бы­ло. Пры­ста­са­ ваў­ся, па­чаў за­рад­ку ра­біць на ву­лі­цы, на тур­ні­ках за­ймац­ца. Усё роў­на трэ­ба бы­ло пра­цяг­ваць раз­ві­ваць ся­бе фі­зіч­на і пад­трым­лі­ваць у не­йкім то­ну­се. Ма­ля­ваць ад гу­ль­тай­ства не па­чаў і вер­шы пі­саць так­са­ма. Ка­лі гэ­тая сі­ту­ ацыя ста­ла на­шай рэ­аль­нас­цю, зна­чыць, трэ­ба ву­чыц­ца ў ёй жыць. У тым лі­ку ву­чы­лі­ся вы­хо­дзіць на сцэ­ну і пра­ца­ваць для 50 ча­ла­век, якія ся­дзе­лі ў за­ле на 1000 мес­цаў? К.К.: Так, гэ­та не ма­ты­вуе артыс­таў. На­ват ця­пер, пры ўмо­ве, што за­ла за­поў­ не­на на­па­ло­ву. Пуб­лі­ка, зда­ецца, і са­ма ад­чу­вае ся­бе ні­яка­ва­та ў та­кім скла­ дзе. І для артыс­та гэ­та зу­сім роз­ныя рэ­чы — тан­ца­ваць пе­рад по­ўнай за­лай ці для 50 ча­ла­век. Але зноў-та­кі: трэ­ба на­ву­чыц­ца з гэ­тым жыць. Му­сіць, мне пра­сцей раз­ва­жаць, бо я вы­хо­джу на сцэ­ну ўжо пе­ра­важ­на ў акцёр­скіх ро­ лях, без ад­мыс­ло­вых скач­коў і па­лё­таў. І ўсё роў­на бы­вае кры­ху сум­на. Вось і спек­такль пра­йшоў доб­ра, і са­ліс­ты бы­лі на ўзды­ме, і кар­дэ­ба­лет ад­пра­ца­ваў цу­доў­на, а шка­да, што гэ­та ўба­чы­ла так ма­ла лю­дзей…

Ю.Дз.: Про­ста вы­дат­ная пра­ца Ра­ду Па­клі­та­ру — «Пі­ка­вая да­ма», гэ­та пра­ўда. К.К.: «Я стом­ле­ны ста­ры клоўн», як спя­ваў Вяр­цін­скі, мя­не скла­да­на чым­сь­ці здзі­віць (усмі­ха­ецца). Але так, Ра­ду ха­цеў пры­вез­ці сваю «Пі­ка­вую да­му» ў Мінск, не атры­ма­ла­ся. І мы з вя­лі­кім за­да­ва­ль­нен­нем па­гля­дзе­лі спек­такль анлайн — ска­рыс­та­лі­ся тым, што ён вы­клаў ад­кры­тую спа­сыл­ку на сваю па­ ста­ноў­ку. Хоць пры­зна­юся: ча­су на па­ўна­вар­тас­ны пра­гляд вя­лі­ка­га спек­так­ ля про­ста ня­ма. Та­му ў асноў­ным «гур­ман­ствую» — люб­лю спы­ніц­ца на тран­ сля­цыі жы­вых му­зыч­ных кан­цэр­таў ці фраг­мен­таў з іх. Ка­лі ўжо за­га­ва­ры­лі пра Ра­ду… Без­умоў­на, вас шмат ча­го звяз­вае — у жыц­ці, твор­час­ці, пра што вы рас­каз­ва­лі і рас­каз­ва­еце. Вы мо­жа­це па­сля пра­гля­ду спек­так­ля Па­клі­та­ру на­пі­саць/ска­заць яму, што вам не спа­да­ба­ ла­ся? Ва­ша сяб­роў­ства да­зва­ляе гэ­та? К.К.: Ка­лі вы­хо­дзіць яго прэ­м’е­ра, ён сам да­сы­лае спа­сыл­кі на па­каз спек­ так­ля, а по­тым ці­ка­віц­ца на­шым мер­ка­ван­нем. Зна­чыць, яму на­шы дум­кі не аб­ыя­ка­выя. Спа­дзя­юся. Цу­доў­на раз­умею, на якім вы­со­кім уз­роў­ні зна­хо­дзіц­ ца Ра­ду як па­ста­ноў­шчык. Глуп­ства раз­бі­раць яго спек­так­лі з алоў­кам у ру­ках і за­ну­дзіць: тут не так і тут не гэ­так. Мы доб­ра ве­да­ем яго тру­пу, пры­нцы­пы і студзень, 2022

36

Харэаграфія / У грымёрцы

стыль пра­цы, та­му на­ша раз­мо­ва — гэ­та та­ва­рыс­кі аб­мен дум­ка­мі. Ад­нак, ка­лі не­шта не спа­да­ба­ецца, вя­до­ма, ма­гу ска­заць: здо­ра­ва, але не маё, на­прык­ лад. Ха­ця та­ко­га яшчэ не бы­ло… (Смя­ецца.) Я пры­хі­ль­нік твор­час­ці Па­клі­ та­ру. Ад­на з гра­няў яго та­лен­ту — умен­не акру­жаць ся­бе лю­дзь­мі, якіх я за­ву «ба­лет­ны­мі фры­ка­мі» ў са­мым доб­рым сэн­се гэ­та­га сло­ва. Гэ­та лю­дзі, якія, ня­гле­дзя­чы на ўзро­вень пад­рых­тоў­кі, на ве­ды і ўмен­ні, «прад­аюц­ца» па­ста­ ноў­шчы­ку ду­шой і це­лам і та­му ро­бяць ча­сам не­маг­чы­мыя рэ­чы, што не пад сі­лу ма­цё­рым пра­фе­сі­яна­лам. Яны, ні­бы ў вір, ны­ра­юць за Па­клі­та­ру, за яго ідэ­ямі, дум­ка­мі — і арга­ніч­на ся­бе ад­чу­ва­юць у гэ­тай пра­сто­ры, ку­па­юцца і жы­вуць у ёй. Гэ­та сап­раў­ды та­лент — саб­раць ва­кол ся­бе та­кіх артыс­таў. Сцэ­н а як залежнасць Пра­цяг­ва­юць ка­заць, што кла­січ­ны ба­лет, як і опе­ра, — гэ­та элі­тар­ныя ві­ды мас­тац­тва. Для яко­га гле­да­ча пра­цу­еце вы? К.К.: А дзе ля­ка­ла элі­тар­нас­ці? Гэ­та я за­йшоў з асоб­на­га ўва­хо­ду ў тэ­атр, мне пры­нес­лі шам­пан­скае, я па­клаў но­гі на крэс­ла і гля­джу спек­такль? Пад­аец­ца, не. Ці ся­джу, уткнуў­шы но­сам у парт­ыту­ры, і алоў­кам адзна­чаю пра­цу ды­ры­ жо­раў і са­ліс­таў? Так­са­ма не. Мне зда­ецца, эліт­ная пуб­лі­ка — там, дзе прэ­ зен­та­цыі, ту­соў­кі, дрэс-ко­ды. Ха­ця Юрый Са­ло­мін ка­заў: «Што та­кое эліт­ныя са­ба­кі ці ко­ні — раз­умею. А эліт­ных лю­дзей я не ве­даю». Я б так­са­ма ска­заў, што ёсць про­ста НАШ гля­дач. Іншая спра­ва — у раз­умен­ні опе­ры або ба­ле­та. Але та­му і ёсць вы­бар. Ты пры­йшоў у тэ­атр, та­бе не спа­да­ба­ла­ся — ідзі ў клуб і гу­ляй у боў­лінг. Ка­лі я збя­ру­ся на кёр­лінг, на­ўрад ці не­шта бу­ду раз­умець, хоць по­бач хто­сь­ці на­пэў­на бу­дзе ся­дзець і пе­ра­жы­ваць за гу­ль­цоў. Та­му я б

«Мастацтва» № 1 (467)

на­зваў гэ­та пы­тан­нем пе­ра­ваг. Ну і маг­чы­мас­цей. Як ужо ка­заў, па­ход у тэ­ атр — гэ­та за­ха­ван­не пэў­ных тра­ды­цый. Трэ­ба на­леж­на апра­нуц­ца, ад­па­вед­ на па­во­дзіць ся­бе ў тэ­атры, вы­кон­ва­ючы не­йкія пра­ві­лы, ды і ха­ця б па­спра­ ба­ваць зра­зу­мець тое, што ад­бы­ва­ецца на сцэ­не. І то­ль­кі по­тым мы бу­дзем ка­заць пра элі­тар­нае ці не­элі­тар­нае мас­тац­тва. Мно­гія артыс­ты ця­пер лі­чаць асно­вай тэх­ніч­ны склад­нік парт­ыі, за­бы­ва­ ючы пра ўнут­ра­нае на­паў­нен­не кож­най ро­лі… К.К.: Існуе ў нас ба­лет­ны жарт: гля­дач аб­са­лют­на ад­но­ль­ка­ва апла­дзі­руе артыс­ту, ка­лі той вы­ка­наў тры пі­ру­эты ці пят­нац­цаць. Гэ­та вяр­тае нас да па­ пя­рэд­ня­га пы­тан­ня пра элі­тар­нае мас­тац­тва і асаб­лі­ва­га гле­да­ча. Про­сты ча­ла­век бу­дзе ацэ­нь­ваць спек­такль кры­тэ­ры­ямі «пад­аба­ецца — не пад­аба­ ецца», «за­ча­пі­ла — не за­ча­пі­ла». А вось пад­рых­та­ва­ны гля­дач, здо­ль­ны аца­ ніць тэх­ніч­ныя вы­на­ход­ствы, які ўжо ха­дзіў на роз­ныя па­ста­ноў­кі, па­гля­дзеў спек­так­лі ў інтэр­нэ­це і сеў у крэс­ла за­лы Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­сі з мэ­тай па­ра­ўнаць на­шу «Жы­зэль» з «Жы­зэл­лю» Ма­ры­інска­га тэ­атра, адзна­чыць, што той артыст зра­біў тры пі­ру­эты, гэ­ты — сем, а іншы — во­сем, але ўпаў. (Смя­ ецца.) Тэх­ні­ка ёсць сро­дак да­сяг­нен­ня вы­ні­ку. Мы пра­цу­ем на гле­да­ча, та­

Харэаграфія / У грымёрцы му на пер­шае мес­ца ста­віц­ца эфек­тнасць і ві­до­віш­чнасць парт­ыі. Скла­да­на ўя­віць Ба­зі­ля ў «Дон Кі­хо­це» без вы­со­кіх скач­коў і скла­да­ных пад­тры­мак. Ме­на­ві­та на­яўнасць та­кіх эле­мен­таў ро­біць парт­ыю ці­ка­вай. Але не­ль­га пе­ ра­тва­раць ба­лет у спорт. Тэх­ні­ка — гэ­та ўся­го то­ль­кі пры­ла­да, гэ­та мы­лі­ца, на якую аб­апі­ра­ецца тан­цоў­шчык. Ці мож­на гэ­та­му на­ву­чыць ма­ла­дых ка­лег у рэ­пе­ты­цый­ных кла­сах? Ці ўда­ецца вам гэ­та? Ю.Дз.: Га­лоў­нае — жа­дан­не. Жа­дан­не слу­хаць, чуць пед­аго­га і ве­рыць яму. Ча­сам артыст вы­ра­шае, што ўсё і так доб­ра, што на сцэ­не ён ужо вы­дасць вы­нік. Але не! Вы­нік не­абход­на па­ка­заць у за­ле. І не то­ль­кі тэх­ні­ку, але і эма­ цый­ны склад­нік. Нам з Кос­цем у свой час ве­ль­мі па­шан­ца­ва­ла з пед­аго­га­мі. На­ват ка­лі мы рэ­пе­ці­ра­ва­лі ва­ры­яцыю, ад нас па­тра­ба­ва­лі не то­ль­кі без­ да­кор­най пра­цы це­ла, але і эмо­цыю. Па­вер­це, воб­раз мо­жа «за­біць» на­ват по­гляд артыс­та, звер­ну­ты не ў той бок. К.К.: Іншы раз трэ­ба пры­му­сіць тан­цоў­шчы­ка скла­да­ную рэч зра­біць ігра­ючы, як быц­цам яна не вар­тая ве­лі­зар­ных на­ма­ган­няў, а про­сты эле­мент вы­ка­наць так, быц­цам гэ­та трук. Па­ста­янна ла­ві­ру­еш, каб, з ад­на­го бо­ку, за­ха­ваць ме­ ру, з дру­го­га — імкнеш­ся, каб тан­цоў­шчык не мог пра­йграць з пун­кту ві­до­віш­чнас­ці. Скла­да­на пра­ца­ваць, ка­лі ня­ма акцёр­скіх здо­ль­нас­цей. Але раз­умную ба­ле­ры­ну, якая мае, да­пус­цім, не­ ідэ­аль­ныя для кла­січ­на­га тан­ца но­гі, мож­на на­ву­чыць ста­яць на сцэ­не так, што гэ­та­га ніх­то і ні­ко­лі не за­ўва­жыць. Га­лоў­нае — каб артыст не бяз­дум­на вы­хо­дзіў да гле­да­ча, а раз­у­меў, на­вош­та і для ча­го ён гэ­та ро­біць і як ся­бе пад­нес­ці — стыль­на і ў ад­па­ вед­нас­ці з рол­лю. Як рэ­пе­ты­тар імкну­ся па­во­дзіць ся­бе ў ад­ но­сі­нах да ўсіх сум­лен­на. Але ка­лі ба­чу, што артыст не жа­дае за­ймац­ца, мне ста­но­віц­ца сум­на і не­ці­ка­ва. Ча­му я па­ві­нен ма­ ты­ва­ваць, пе­ра­кон­ваць ста­на­віц­ца леп­шым ча­ла­ве­ка, які ка­жа, што ста­міў­ся і на­огул у яго і без мя­не ўсё доб­ра? Ад­на з са­мых скла­да­ных раз­моў для тан­цоў­шчы­ка — пра тое, што пра­фе­сія артыс­та ба­ле­та не­даў­га­веч­ная, ад­ной­чы трэ­ба бу­дзе па­кі­нуць сцэ­ну…

37

Ю.Дз.: Сцэ­на — гэ­та на­рко­тык. І ў мя­не бы­ла лом­ка. Але пра­бле­ма са спі­най не да­ва­ла маг­чы­мас­ці да­лей пра­цяг­ваць тан­ца­ваць у спек­так­лях: я вы­хо­ дзі­ла да гле­да­чоў, пе­ра­адо­ль­вю­ачы ся­бе і свой боль. Ад­нак сцэ­на доў­га не ад­пус­ка­ла. На­ват ця­пер, ка­лі па­чы­нае гу­чаць му­зы­ка ма­ёй парт­ыі, унут­ры ўсё пе­ра­ва­роч­ва­ецца. Ха­ця ўжо бо­льш па­чы­на­еш хва­ля­вац­ца за тых, ка­го вы­пус­ка­еш на сцэ­ну. Зда­ецца, эма­цый­на бы­ло б мне пра­сцей, ка­лі б са­ма вы­йшла і стан­ца­ва­ла, чым так моц­на пе­ра­жы­ваць. (Усмі­ха­ецца.) К.К.: Мне зда­ецца, я за­ўсё­ды ўсве­дам­ляў, што ра­на ці по­зна ўсё гэ­та скон­ чыц­ца. Але быў пе­ры­яд, ка­лі, рэ­аль­на ацэ­нь­ва­ючы ўлас­ныя сі­лы і здо­ль­ нас­ці, я раз­умеў, што мой рэ­пер­ту­ар па­чы­нае па­ці­ху па­мян­шац­ца. І вось та­ды быў ве­ль­мі не­пры­емны мо­мант. Без­умоў­на, гэ­та не­паз­беж­на, тэ­атр па­ві­нен ду­маць стра­тэ­гіч­на — рых­та­ваць зме­ну за­га­дзя. А артыс­ты, без­у­ моў­на, амбі­цый­ныя, у бо­ль­шай ці мен­шай сту­пе­ні. Хоць ма­гу, ба­дай, па­хва­ ліц­ца: ні­ко­лі не ха­дзіў у ка­бі­нет да на­ча­льс­тва і не пра­сіў ро­лі. Раз­умеў, што мой час сы­хо­дзіць, і спра­ба­ваў пра­вес­ці яго мак­сі­ма­ль­на ве­се­ла (усмі­ ха­ецца), бо не­за­мен­ных ня­ма. Так, ка­жуць, што, ка­лі сы­хо­дзіць тан­цоў­ шчык, гэ­та стра­та для тэ­атра. І ўсё ж та­кі яму на зме­ну пры­хо­дзіць ма­ла­ды артыст, зу­сім іншы, але тэ­атр — гэ­та жы­вы арга­нізм, не­ль­га, як у аўта­ма­бі­лі, вы­няць з яго ад­ну дэ­таль і за­мя­ніць та­кой жа, гэ­тым ён і ці­ка­вы. Ка­лі азір­нуц­ца на­зад, успом­ні­це: ка­лі сы­хо­дзі­лі Кам­коў, Іва­ноў, у тэ­атры ўтва­рыў­ся ва­ку­ум, па­куль не пад­рас­ло па­ка­лен­не За­ха­ра­ва, Мі­ні­на, Да­ўгіх. І ця­пер, на маю дум­ку, ідзе зме­на па­ка­лен­няў, ідзе па­во­ль­на, бо «ста­рыя» яшчэ мо­гуць, а вось ма­ла­дых па­куль ня­ма. Я сам пра­цую ў ха­рэ­агра­фіч­най гім­на­зіі, і ня­гле­дзя­чы на тое, што ў нас ве­ль­мі ня­дрэн­ная шко­ла, хлоп­цаў, на якіх мож­на ўка­заць, што гэ­та бу­ду­чы прэ­м’ер, у пер­спек­ты­ве на 2-3 га­ды ў нас ня­ма. Пры­чын та­му не­ка­ль­кі. Ад­на з іх — прэс­тыж пра­фе­сіі артыс­та, які, на жаль, зні­жа­ецца. Ба­лет — гэ­та ка­ла­са­ль­ная пра­ца, і за яе хо­чац­ца атрым­лі­ваць год­ную ўзна­га­ро­ду. Не ўсе га­то­выя пра­ца­ваць за ідэю. Та­му ця­пер у ба­ле­це за­трым­лі­ва­юцца, як пра­ві­ла, ма­нь­які сва­ёй пра­цы, і вы­ дат­на, што яны ёсць. Бо сён­ня ты стан­ца­ваў цу­доў­на — а за­ўтра па­чы­на­еш усё з чыс­та­га арку­ша, не бу­дзеш жа ха­дзіць і ўсім рас­каз­ваць, як гэ­та атры­ ма­ла­ся, бо гэ­та атры­ма­ла­ся ўчо­ра. Гле­да­чы, якія пры­йшлі ў тэ­атр 2-3 га­ды

студзень, 2022

38

Харэаграфія / У грымёрцы

та­му, не ба­чы­лі мя­не як тан­цоў­шчы­ка, і як артыст я для іх не аўта­ры­тэт. Яшчэ про­йдзе дзе­ся­ці­год­дзе — бу­дуць ка­заць пра мя­не, што хо­дзіць па тэ­ атры не­йкі веч­на не­за­да­во­ле­ны дзед, бур­чыць і ро­біць за­ўва­гі. (Смя­ецца.) Та­кая пра­фе­сія. Ці скла­да­на бы­ло апы­нуц­ца на іншым бо­ку ба­ры­кад? Уве­ча­ры ты тан­ цу­еш раз­ам з ка­ле­га­мі, а днём ка­ле­гі пе­ра­тва­ра­юцца ў тва­іх вуч­няў. К.К.: Да­стат­ко­ва ра­на, яшчэ ў Му­зыч­ным тэ­атры, я па­чаў да­ваць уро­кі ў ба­ лет­ным кла­се, ды і Ні­на Мі­ка­ла­еўна Дзь­ячэн­ка да­вя­ра­ла пра­вес­ці не­йкія рэ­пе­ты­цыі. Спа­чат­ку зда­ецца: ты за­раз усіх на­ву­чыш, але па­сту­по­ва разу­ ме­еш, што ве­да­еш ма­ла, амаль ні­чо­га. Ба­лет не ма­тэ­ма­ты­ка, дзе пра­ві­лы дзей­ні­ча­юць ад­но­ль­ка­ва для ўсіх. Так, ёсць пэў­ная ме­то­ды­ка, сво­еа­саб­лі­вы «пі­рац­кі ко­дэкс» кла­січ­на­га тан­ца. То­ль­кі гэ­та не дог­ма, а кі­раў­ніц­тва да дзея­ння. Бо ўсе артыс­ты роз­ныя. Тое, як кам­фор­тна вы­ка­наць ска­чок мне, не азна­чае, што гэ­так жа зруч­на бу­дзе вы­кон­ваць гэ­ты эле­мент інша­му. Роз­ная ма­то­ры­ка, ды­на­мі­ка, ха­рак­тар, вы­шы­ня скач­ка, да­ўжы­ня ног — не­ абход­на ўліч­ваць усё гэ­та і шмат ча­го яшчэ. І мэ­та рэ­пе­ты­та­ра — да­па­маг­чы артыс­ту, знай­сці спо­саб, не змя­ня­ючы ме­то­ды­ку кла­січ­на­га тан­ца і не ло­ мя­чы це­ла, вы­даць вы­нік. Вось да гэ­та­га пры­хо­дзіш па­сту­по­ва. Праз свае па­мыл­кі і сум­нен­ні. Пол­ю сы, якія змя­н я­ю цца Вы ска­за­лі, што ўвесь час раз­ам — тэ­атр, дом, пра­ца, па­ста­ноў­кі, рэ­пе­ ты­цыі, пра­екты… К.К.: Мы гля­дзім у ад­ным кі­рун­ку і нам не сум­на ад­но з ад­ным, і гэ­та са­мае га­лоў­нае. Ю.Дз.: (Смя­ецца.) Кос­ця за­ўсё­ды да­па­ма­гае і ў пра­фе­сіі, і ў по­бы­це, за што я яму бяз­меж­на ўдзяч­ная. Ця­пер пад­ума­ла­ся, што на­ша жыц­цё — гэ­та пра­ца. Ка­му­сь­ці мо­жа пад­ацца, што гэ­та сум­на і не­ці­ка­ва. А я ні­ко­лі ні на хві­лі­ну не шка­да­ва­ла аб тым, што сап­раў­ды ўсё жыц­цё пра­хо­дзіць у пра­цы, бо за­йма­ла­ся і за­йма­юся лю­бі­май спра­вай… Ды і дзе­ці не да­юць су­ма­ваць. Ма­лод­шая Ві­ка — гэ­та про­ста па­лы­мя­ны ма­тор­чык. А Ган­на зу­сім да­рос­ лая, ёй ужо 16, ву­чыц­ца ў ха­рэ­агра­фіч­ным ка­ле­джы. Не ска­жу, што яна з ма­лен­ства ма­ры­ла аб ба­ле­це. Спа­чат­ку мы ад­да­лі яе ў сек­цыю фі­гур­на­га ка­тан­ня. Па­сля за­пі­са­лі ў пры­ват­ную ба­лет­ную шко­лу. Па­сту­по­ва ў яе ўсё ста­ла атрым­лі­вац­ца — і Ган­на, як мне зда­ецца, за­хва­рэ­ла на ба­лет. Ча­сам не па­знаю ў гэ­тай су­р’ёз­най мэ­та­на­кі­ра­ва­най дзяў­чын­цы сваё дзі­ця. Але за­ўсё­ды з ёй раз­маў­ля­лі і га­во­рым ця­пер: ка­лі яна за­хо­ча па­мя­няць пра­ фе­сію — пе­ра­шка­джаць не бу­дзем. Ця­пер, на­прык­лад, яна да­во­лі су­р’ёз­на ста­віц­ца да ма­ля­ван­ня. Што бу­дзе да­лей — па­ба­чым. Ка­лі гля­дзі­це на Ган­ну як на ба­ле­ры­ну, хто ўнут­ры вас усё ж та­кі пе­ра­ ма­гае — пра­фе­сі­янал ці ма­ма? Ю.Дз.: Ма­ма. Па­ўта­ру­ся, ні­ко­лі і ні ў чым на яе не ціс­ну­лі. Але, вя­до­ма, да да­чкі за­ўсё­ды ста­віш­ся бо­льш па­тра­ба­ва­ль­на, кры­ху за­вы­ша­еш для яе план­ку — з упэў­не­нас­цю, што яна аб­авяз­ко­ва спра­віц­ца. Ка­лі яна бы­ла мен­шай, мы з ёй за­йма­лі­ся, але зда­ра­лі­ся ня­дро­бяз­ныя кан­флік­ты. Ця­пер про­ста даю ёй па­ра­ды. І на­ват атрым­лі­ва­ецца па­пра­ца­ваць раз­ам: на­ прык­лад, рых­ту­ем з Кос­цем для яе ну­мар су­час­най ха­рэ­агра­фіі. А хто га­лоў­ны ў ду­эце Куз­ня­цоў-Дзят­ко? Ю.Дз.: Ад­на­знач­на Кос­ця! Мы не­як да­паў­ня­ем ад­но ад­на­го, раз­ам аб­дум­ ва­ем, раз­маў­ля­ем, спра­ча­емся, пры­слу­хоў­ва­емся ад­но да ад­на­го, зга­джа­ емся ці не зга­джа­емся, але га­лоў­нае — зна­хо­дзім агу­ль­ную мо­ву. Але, мне зда­ецца, ге­не­ра­тар ідэй — Кос­ця. К.К.: Пол­юсы па­ста­янна мя­ня­юцца. Ча­сам ста­віц­ца за­да­ча, ра­шэн­не якой імгнен­на пры­хо­дзіць мне ў га­ла­ву. А Юля ўжо да­па­ма­гае, каб усё скла­ла­ся. Бы­вае і на­адва­рот: ідэя з’яў­ля­ецца ў Юлі, а я за­бяс­печ­ваю ха­рэ­агра­фіч­ны склад­нік. Але над тан­ца­ва­ль­най пра­гра­май Вя­лі­ка­га на­ва­год­ня­га ба­лю ў Вя­лі­кім пра­цуе вы­ключ­на Юлія. К.К.: Гэ­та цал­кам яе дзе­ціш­ча. У Юлі скла­ла­ся свая ка­ман­да вы­дат­ных лю­ дзей, якая ёй да­па­ма­гае. І я на­ват ба­юся ўмеш­вац­ца, каб не на­шко­дзіць. Та­ му што ча­сам за­хо­джу на рэ­пе­ты­цыю, а яны га­во­раць на мо­ве, якой я на­ват «Мастацтва» № 1 (467)

не раз­умею. У іх свая аўра, свая атмас­фе­ра, і гэ­ты пра­ект яна цяг­не са­ма. Ю.Дз.: Спа­чат­ку мне бы­ло страш­на, бо гэ­та тан­цы, ме­на­ві­та тан­цы, а не ба­лет. Плюс пры­хо­дзі­лі лю­дзі з вя­ліз­ным жа­дан­нем тан­ца­ваць, але якія ні­ко­лі не спра­ба­ва­лі гэ­та ра­біць. І я ўдзяч­ная Кос­ці за да­па­мо­гу на ба­лі ў пер­шы год. А ця­пер са мной пра­цуе вы­дат­ная ка­ман­да асіс­тэн­таў, яны за­ўсё­ды да­па­мо­гуць, пад­ста­вяць пля­чо, да­дуць па­ра­ду і вы­ру­чаць. Са­мае скла­да­нае ва ўро­ках — на­ву­чыць тан­ца­ваць. Не вы­браць ха­рэ­агра­фію, ма­лю­нак, ру­хі, а ме­на­ві­та — на­ву­чыць. Бо не ўсе мо­гуць тан­ца­ваць. Для не­ка­то­рых тры кро­кі ва­ль­са — гэ­та не­спас­ці­га­ль­нае мас­тац­тва, але мы ста­ ра­емся. У лю­бым вы­пад­ку ў вы­ні­ку ў мя­не тан­цу­юць усе! (Усмі­ха­ецца.) Ад­нак па­чы­наць ве­ль­мі і ве­ль­мі скла­да­на. Які я пед­агог? Стро­гі, але спра­ вяд­лі­вы, па­тра­ба­ва­ль­ны, але мяк­кі. Раз­умею: трэ­ба да кож­на­га ча­ла­ве­ка знай­сці свой пад­ыход, а ўсе ж лю­дзі роз­ныя. Ды не­да­хоп у мя­не ўсё ж та­кі ёсць: я не­цяр­плі­вая, мне не­абход­на ўсё і ад­ра­зу. Лі­чу: ка­лі ча­ла­век умее ха­дзіць, то тан­ца­ваць яго сап­раў­ды на­ву­чым! Па­ту­ран­няў ста­ра­юся не да­ ваць: кож­ны год раз­вуч­ва­ем скла­да­ную пра­гра­му, і, ду­маю, у вы­ні­ку то­ль­кі ад гэ­та­га вы­йгра­ем. Па­мя­таю, ка­лі мне ў кла­се ра­бі­лі за­ўва­гі пед­аго­гі, мне бы­ло пры­емна, ка­лі яны ка­за­лі сло­вы, не пры­ні­жа­ючы, а так, каб мне за­ха­ це­ла­ся сваю не­дак­лад­насць пры­браць і вы­пра­віць. Та­му ў мя­не на ба­лі ўсё тан­цу­юць вы­дат­на — цяг­нуць нож­ку і тры­ма­юць спін­ку. Ці мож­на вы­лу­чыць з ва­шых па­ста­но­вак ад­ну, са­мую лю­бі­мую? К.К.: Кож­ная пра­ца, да­ве­дзе­ная да за­вяр­шэн­ня і якая вы­йшла на сцэ­ну, — гэ­та ўжо пе­ра­мо­га на­ша як па­ста­ноў­шчы­каў і артыс­таў-вы­ка­наў­цаў. Ця­пер мы шмат пра­цу­ем з дзе­ць­мі, і на да­дзе­ны мо­мант для мя­не важ­на ба­чыць, што дзі­ця, з якім мы пра­пра­ца­ва­лі не­ка­ль­кі ме­ся­цаў, ро­біць по­спе­хі і тан­ цуе на сцэ­не з раз­умен­нем та­го, што мы раз­ам зра­бі­лі. У кан­цы го­да ў Мін­ску пра­йшла ча­ра­да дзі­ця­чых ба­лет­ных кон­кур­саў, і не­ка­ль­кі на­шых ну­ма­роў атры­ма­лі пер­шыя мес­цы. Юных артыс­таў адзна­ча­лі за пра­фе­сій­ нае вы­ка­нан­не. Так, мы не ства­ры­лі шэ­дэў­ры, якія бу­дуць ісці дзе­ся­ці­год­ дзі, але дзе­ці вы­рас­лі і не­ча­му на­ву­чы­лі­ся, у іх ужо ёсць на­бы­так, што ім да­па­мо­жа ў бу­ду­чы­ні, і гэ­тыя ве­ды да­лі ім мы. Ка­му скла­да­ней у ба­ле­це — муж­чы­нам ці жан­чы­нам? К.К.: Ад­но­ль­ка­ва ўсім. Ю.Дз.: Ра­ней лі­чы­ла­ся, што ў кла­січ­ным ба­ле­це на пер­шым пла­не — жа­ но­чы та­нец. Парт­нёр то­ль­кі да­па­ма­гае той пры­га­жос­ці рас­крыц­ца на сцэ­ не — дзя­ку­ючы пад­трым­кам. Але эма­цый­ная на­груз­ка і ўда­лая пе­рад­ача воб­ра­за ў цэ­лым ля­жыць як на ба­ле­ры­не, так і на яе парт­нё­ры, гэ­та на­ват не аб­мяр­коў­ва­ецца. А ў су­час­ных ба­ле­тах муж­чы­на за­ня­ты не менш, ды і ва­ры­яцыі ў яго не сла­бей­шыя. Так, у хлоп­цаў іншая тэх­ні­ка, але яна не менш цяж­кая, чым па­ль­ца­вая. Дзе­ля ка­р’е­ры ў ба­ле­це вам не­чым пры­йшло­ся ахвя­ра­ваць? Ю.Дз.: Для жан­чын, ма­быць, та­кое пы­тан­не акту­аль­нае і да гэ­та­га ча­су. Тры­маць ся­бе ў фор­ме трэ­ба па­ста­янна, і пра­ктыч­на ўсім — пры­трым­лі­ вац­ца ды­еты. А гэ­та ня­прос­та. Лі­чу, ка­лі ба­ле­ры­на хо­ча ся­м’ю, дзя­цей, гэ­та трэ­ба пла­на­ваць. Ха­ця мы па­сля Ган­нач­кі пла­на­ва­лі дру­гую да­чку праз два га­ды, по­тым — праз тры, по­тым праз пяць га­доў… І ка­лі я ўжо ска­за­ла: «Ну, не лёс», — на­ра­дзі­ла­ся Ві­ка. (Смя­ецца.) К.К.: Чым мне бы­ло ахвя­ра­ваць? Я за­ймаў­ся лю­бі­май спра­вай. Так, у ву­чы­ ліш­чы не рэ­ка­мен­да­ва­лі ка­тац­ца на ро­ва­ры, на лы­жах, гу­ляць у мяч. Але ка­лі на­ска­каў­ся ў ба­лет­най за­ле, то ўжо не да фут­бо­ла. У пла­не траўм... Дзве зла­ма­ныя кос­ці і раз­арва­ныя мыш­цы. Але ўсё зрас­ло­ся. Адзі­нае, пра­ фе­сія за­ймае сто­ль­кі ча­су, што то­ль­кі праз га­ды раз­уме­еш, як не­дас­тат­ко­ва ад­да­ваў яго дзе­цям. Ця­пер, за­йма­ючы­ся з ма­лод­шай да­чкой, ча­сам з Юляй га­во­рым пра гэ­та. Вы шчас­лі­вы ча­ла­век? Ю.Д.: Шчас­це — гэ­та зда­роў­е ма­ёй ся­м’і. Гэ­та на­шы дзе­ці. Гэ­та на­шы са­ба­кі. Я атрым­лі­ваю аса­ло­ду ад кож­на­га дня. К.К.: Дзе­ці, ква­тэ­ра, са­ба­кі, пра­ца… Так, вя­до­ма. Але што та­кое шчас­це? Гэ­та ж не ба­гац­це эндар­фі­наў у арга­ніз­ме. Гэ­тае пан­яцце на­за­па­ша­нае. Ка­му­сь­ці ко­ль­кі но­вых тэ­ле­фо­наў ні ку­пі, ён бу­дзе не­шчас­лі­вы. Шчас­це — гэ­та тваё стаў­лен­не да све­ту. Му­сіць, трэ­ба на яго на­строй­вац­ца. Кож­ны дзень…

Рэ­ц эн­з ія

39

1. У балеце «Жызэль». 2. У перапынку паміж рэпетыцыямі. 3. Артысты з дочкамі Ганнай і Вікторыяй і любімымі джэк-расэламі. 4. У партыі Д'ябла. «Стварэнне свету». 5. У мініяцюры «Прывід ружы». Харэаграфія Раду Паклітару. 6. У аднаактовым балеце «Свет не заканчваецца ля дзвярэй дома». Харэаграфія Раду Паклітару. 7. У спектаклі «Арфей і Эўрыдыка». Беларускі музычны тэатр. Фота Настассі Трэскінай (2), Наталлі Коўш (6), з архіва тэатра і асабістага архіва. студзень, 2022

40

Тэатр / Культурны пласт

1. Мікалай Звездачотаў у ролі графа Шрусберы. 2. Анатоль Шэлег у ролі Зыкава. 3. Павел Малчанаў у ролі Гамлета. 4. Анатоль Трус у ролі Ліра. 5. Іосіф Матусевіч у ролі дзеда Цыбулькі. 6. Аляксандр Ільінскі ў ролі Шчасліўцава. 7. Спектакль «Стары дом» па п’есе Аляксея Казанцава. 8. Спектакль «Званы Віцебска» па п’есе Уладзіміра Караткевіча.

ко­ла­саў­цы адзна­ча­юць юбі­лей Час­т ка ІІ Юрый Іва­ноў­скі

Ле­тась На­цы­яна­ль­ны ака­дэ­міч­ны дра­ма­тыч­ны тэ­атра імя Яку­ба Ко­ ла­са адзна­чыў юбі­лей — 95-год­дзе свай­го на­ра­джэн­ня. У мі­ну­лым ну­ ма­ры мы па­ча­лі успа­мі­наць гіс­то­ рыю тэ­атра і яго зна­ка­мі­тых твор­цаў. У гэ­тым — пра­цяг­ва­ем асэн­соў­ваць шля­хі ко­ла­саў­цаў. «Мастацтва» № 1 (467)

Тэатр / Культурны пласт Да мас­тац­к іх вяр­ш ынь Этап­ны­мі падзе­ямі для Ко­ла­саў­ска­га тэ­атра ста­лі спек­так­лі па­вод­ле сла­ву­тай тра­ге­дыі «Гам­ лет» Уі­ль­яма Шэк­спі­ра ў па­ста­ноў­цы мас­коў­ска­ га рэ­жы­сё­ра Вік­та­ра Бе­бу­та­ва і «Рэ­ві­зор» Мі­ка­ лая Го­га­ля ў па­ста­ноў­цы На­ву­ма Лой­та­ра, што атры­маў 1-е мес­ца на Рэ­спуб­лі­кан­скім кон­кур­се на леп­шы спек­такль па тво­рах рус­кай кла­сі­кі. Вя­лі­кай пры­хі­ль­нас­цю ў гле­да­чоў ка­рыс­та­лі­ся на той час ма­ла­дыя артыс­ты Фё­дар Шма­каў і Зі­на­іда Ка­на­пе­ль­ка, Мі­ка­лай Яро­мен­ка і Га­лі­на Арло­ва, якія па­спя­хо­ва гра­лі ра­ман­тыч­ных ге­ро­яў у спек­так­лях «Ава­дзень» па тво­ры Этэль Вой­ніч, «Га­іці» Уі­ль­яма Дзю­буа, «За­кон Лі­кур­га» Тэ­адо­ра Драй­зе­ра, «Ала­зан­ская да­лі­на» Кан­ стан­ці­на Гу­ба­рэ­ві­ча і Іо­сі­фа Дор­ска­га. Ка­лі ў 1920—1930-я тэ­атр лі­ха­ма­ні­ла час­ тая зме­на га­лоў­ных рэ­жы­сё­раў, то 1950 га­ды ад­роз­ні­ва­лі­ся бо­ль­шай ста­бі­ль­нас­цю. Асаб­лі­ва плён­ны пе­ры­яд пе­ра­жы­ваў тэ­атр на ча­ле з за­слу­жа­ным дзея­чам мас­тац­тваў БССР Аляк­ сан­драм Скіб­неў­скім (1949—1956). Пры ім на пер­шы план вы­лу­ча­ецца псі­ха­ла­гіч­ная ха­рак­ тар­насць, імкнен­не акцё­ра рас­крыць унут­ра­ны свет пер­са­на­жа, зра­зу­мець сут­насць яго ду­мак і па­чуц­цяў. У за­ла­ты фонд сцэ­ніч­на­га мас­тац­тва ўвай­шлі па­ста­ноў­кі «Жы­вы труп» Льва Тал­сто­га з Па­ўлам Мал­ча­на­вым у ро­лі Фе­дзі Пра­та­са­ ва, «На дне» Мак­сі­ма Гор­ка­га (Лу­ка — Па­вел Мал­ча­наў, Са­цін — Мі­ка­лай Звез­да­чо­таў, Ба­ рон — Аляк­сандр Іль­інскі), «Тры сяс­тры» Анто­на Чэ­ха­ва (Во­ль­га — Але­на Ра­дзя­лоў­ская, Іры­на — Акцяб­ры­на Ме­ль­дзю­ко­ва), «Вя­сел­ле Кра­чын­ ска­га» Аляк­сан­дра Су­ха­во-Ка­бы­лі­на (Кра­чын­ скі — Ана­толь Шэ­лег, Рас­плю­еў — Аляк­сандр Іль­інскі). З тэ­атра­ль­на­га за­быц­ця вяр­ну­лі і п’е­су Янкі Ку­па­лы «Рас­кі­да­нае гняз­до». Вя­до­ма, на спек­так­лі за­стаў­ся вы­раз­ны ад­бі­так та­га­час­най

эстэ­ты­кі, ідэ­ала­гі­за­цыі: Не­зна­ёмы па­ўста­ваў у воб­ра­зе ра­бо­ча­га-ба­ль­ша­ві­ка, па­ста­ноў­ка за­вяр­ша­ла­ся вя­лі­кай ма­соў­кай, у якой на­род вы­хо­дзіў на зма­ган­не. Але пры гэ­тым мож­на ка­заць пра вы­біт­ны акцёр­скі склад і глы­бо­ка рас­пра­ца­ва­ныя сцэ­ніч­ныя воб­ра­зы (Ля­вон Зяб­ лік — Ці­мох Сяр­гей­чык, Ма­ры­ля — Але­на Ла­гоў­ ская, Стара­ц — Ана­толь Трус, Сы­мон — Ана­толь Шэ­лег). Грун­тоў­нас­цю і па­ста­но­вач­най ку­ль­ту­рай вы­зна­чаў­ся спек­такль «Во­ра­гі» Мак­сі­ма Гор­ка­га, які па­ста­віў рэ­жы­сёр Мас­коў­ска­га ака­дэ­міч­на­га мас­тац­ка­га тэ­атра Іо­сіф Ра­еўскі. Вос­трай, ве­ль­мі надзён­най атры­ма­ла­ся па­ста­ноў­ка «Вы­ба­чай­це, ка­лі лас­ка!» Андрэя Ма­ка­ёнка. Мож­на адзна­ чыць і «Ма­шэ­ку» Ві­та­ля Во­льс­ка­га, «Про­стую дзяў­чы­ну» і «На кру­тым па­ва­ро­це» Кан­стан­ці­на Гу­ба­рэ­ві­ча. Тэ­атр ад­крыў да­ро­гу на тэ­атра­ль­ ныя пад­мос­ткі дра­ме Кан­дра­та Кра­пі­вы «Лю­дзі і д’яб­лы» — істот­ная і апош­няя ў ко­ла­саў­скім ка­лек­ты­ве па­ста­ноў­ка Скіб­неў­ска­га. Но­выя імпу­ль­сы твор­ча­му жыц­цю тэ­атра над­аў Юрый Шчар­ба­коў, які быў га­лоў­ным рэ­жы­сё­рам у 1958—1962 га­дах. Ён па­ста­віў па­ра­ўна­ль­ на ня­шмат сцэ­ніч­ных тво­раў, але ў асноў­ным знач­ных і пры­нцы­по­ва важ­ных для ко­ла­саў­цаў. Маш­таб­нас­цю, шы­ро­кім ды­хан­нем вы­зна­чаў­ся спек­такль «На­ва­ль­ні­ца бу­дзе» па­вод­ле Яку­ба Ко­ла­са, эпіч­най пан­арам­нас­цю — «Кры­ні­цы» па­вод­ле ад­на­ймен­на­га ра­ма­на Іва­на Ша­мя­кі­на, дра­ма­тыч­ным на­пру­жан­нем, тра­ге­дый­нас­ цю — «Ля­во­ні­ха» Па­ўла Да­ні­ла­ва. Знач­ны­мі да­сяг­нен­ня­мі ста­лі «Біт­ва ў да­ро­зе» па­вод­ле Га­лі­ны Ні­ка­ла­евай, «Іркуц­кая гіс­то­рыя» Аляк­сея Арбу­за­ва. Бы­лі па­стаў­ле­ны п’е­сы «Вы­гнан­не блуд­ні­цы» Іва­на Ша­мя­кі­на, «Пад ад­ным не­бам» Арка­дзя Маў­зо­на. Пер­шая па­ло­ва 1960-х у жыц­ці ко­ла­саў­цаў па­ зна­ча­ная час­тай зме­най мас­тац­ка­га кі­раў­ніц­тва. У гэ­ты час га­лоў­ны­мі рэ­жы­сё­ра­мі пра­ца­ва­лі

41

Ба­рыс Бра­ган­цаў (1962—1963), Іо­сіф Па­поў (1963—1965), Аляк­сандр Пад­абед (1965—1966), на асоб­ныя па­ста­ноў­кі за­пра­ша­лі­ся і рэ­жы­сё­ры з іншых ка­лек­ты­ваў. Ня­час­тыя ў гэ­ты пе­ры­яд зва­ро­ты да кла­сі­кі не за­ўсё­ды да­ва­лі жа­да­ ныя вы­ні­кі. На­прык­лад, «Ка­роль Лір» Уі­ль­яма Шэк­спі­ра пра­йшоў без рэ­за­нан­су. З без­умоў­ным по­спе­хам ад­бы­лі­ся «Вет­рык, вей!» Яна Рай­ні­са і «Ба­ць­каў­шчы­на» Ку­зь­мы Чор­на­га. Пэў­ная ста­бі­лі­за­цыя ў твор­чай пра­цы звя­за­на з пры­хо­дам у тэ­атр га­лоў­ным рэ­жы­сё­рам Ся­мё­на Ка­зі­мі­роў­ска­га (1967—1975), ха­ця якраз у гэ­ты пе­ры­яд ад­бы­ваў­ся скла­да­ны ў жыц­ці ка­лек­ты­ву пра­цэс зме­ны па­ка­лен­няў. Сцэ­ну па­кі­да­лі буй­ныя май­стры, на зме­ну ім пры­йшлі бо­льш ма­ла­дыя: Гео­ргій Ду­баў і Та­ма­ра Шаш­кі­на, Га­лі­на Мар­кі­на і Ула­дзі­мір Ку­ля­шоў, Яўген Шы­пі­ла і Ле­анід Труш­ко, Люд­мі­ла Пі­са­ ра­ва і Га­лі­на Ка­ра­ль­ко­ва, Свят­ла­на Акруж­ная і Ба­ляс­лаў Сяў­ко. По­спе­хі ка­лек­ты­ву бы­лі аб­умоў­ле­ныя ўзды­мам бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі. На пад­мос­тках з’я­віў­ся шэ­раг ве­ль­мі знач­ных па­ста­но­вак: «Вай­на пад стрэ­ха­мі» па­вод­ле Але­ся Ад­амо­ві­ча, «Тры­бу­нал» (Ця­рэш­ка Ка­ла­ бок — Іо­сіф Ма­ту­се­віч і Гео­ргій Ду­баў, Па­лі­ на — Зі­на­іда Ка­на­пе­ль­ка), «За­цю­ка­ны апос­тал» і «Таб­лет­ка пад язык» Андрэя Ма­ка­ёнка (дзед Цы­бу­ль­ка — Іо­сіф Ма­ту­се­віч), «Амніс­тыя» Мі­ка­ лая Ма­ту­коў­ска­га, «Тры­во­га» Але­ся Пет­раш­ке­ ві­ча, «Зва­ны Ві­цеб­ска» Ула­дзі­мі­ра Ка­рат­ке­ві­ча. Ці­ка­выя сцэ­ніч­ныя трак­тоў­кі воб­ра­заў бы­лі і ў кла­січ­най дра­ма­тур­гіі. Незвычайнымі для та­го ча­су атры­ма­лі­ся спек­так­лі па п’есах «Ула­да цем­ ры» Льва Тал­сто­га, «Клоп» Ула­дзі­мі­ра Ма­якоў­ ска­га, «Док­тар фі­ла­со­фіі» Бра­ніс­ла­ва Ну­шы­ча, «Ма­тух­на Ку­раж і яе дзе­ці» Бер­то­ль­да Брэх­та. А спек­такль «Шос­та­га лі­пе­ня» па­вод­ле Мі­ха­іла Шат­ро­ва быў адзна­ча­ны Дзяр­жаў­най прэ­мі­яй Бе­ла­ру­сі 1968 го­да.

студзень, 2022

42

Тэатр / Культурны пласт

По­ш у­к і но­в ых срод­к аў вы­раз­н ас­ц і Псі­ха­ла­гіч­на-бы­та­вы тэ­атр змя­ня­ецца ўмоў­наме­та­фа­рыч­ным, по­шу­кам но­вых срод­каў сцэ­ніч­ най вы­раз­нас­ці ў па­ста­ноў­ках но­ва­га га­лоў­на­га рэ­жы­сё­ра Ва­ле­рыя Ма­зын­ска­га, які бо­льш актыў­ на звяр­таў­ся да айчын­най дра­ма­тур­гіі (Ко­лас, Ка­ рат­ке­віч, Кра­пі­ва, Ду­да­раў), імкнуў­ся па­ка­заць і рас­крыць у сва­іх сцэ­ніч­ных тво­рах бе­ла­рус­кі на­ цы­яна­ль­ны ха­рак­тар, бе­ла­рус­кую мен­та­ль­насць. Яго най­леп­шыя па­ста­ноў­кі — «Зва­ны Ві­цеб­ска» (Ія­са­фат Кун­цэ­віч — Ула­дзі­мір Ку­ля­шоў), «Кас­тусь Ка­лі­ноў­скі» Ула­дзі­мі­ра Ка­рат­ке­ві­ча (Ка­лі­ноў­скі — Ула­дзі­мір Ку­ля­шоў, Му­раў­ёў - Фё­дар Шма­каў), «Сы­мон-му­зы­ка» Яку­ба Ко­ла­са (Сы­мон — Сяр­гей Шу­ль­га, Ку­ры­ла — Яўген Шы­пі­ла, Ма­ці — Тац­ця­на Мар­хель, Князь — Ге­надзь Шку­ра­таў), «Раз­гром» Аляк­сан­дра Фа­дзе­ева (Ле­він­сон — Фё­дар Шма­ каў), «Тры мяш­кі за­сме­ча­най пша­ні­цы» Ула­дзі­мі­ ра Цен­дра­ко­ва (Жэ­нь­ка — Юрый За­ся­да­це­леў і Ула­дзі­мір Ку­ля­шоў). Усе гэ­тыя спек­так­лі вы­яўля­лі схі­ль­насць рэ­жы­сё­ра да згуш­ча­най ме­та­фа­ры­за­ цыі, якая ішла ад на­род­на­га по­бы­ту, ад зям­ной, ма­тэ­ры­яль­най асно­вы і ад эпіч­нас­ці, умен­ня бу­да­ваць ма­са­выя сцэ­ны, рас­кры­ваць на­род­ныя ха­рак­та­ры ў іх ма­на­літ­нас­ці, цэ­ль­нас­ці, аб­стра­гу­ ючы­ся ад псі­ха­ла­гіч­ных ню­ансі­ро­вак і дэ­та­ляў. Вя­лі­кі след у жыц­ці Ко­ла­саў­ска­га тэ­атра па­кі­ ну­лі па­ста­ноў­кі Ба­ры­са Эры­на. Ён не асаб­лі­ва імкнуў­ся экс­пе­ры­мен­та­ваць з мас­тац­кай фор­май, яго­ным улю­бё­ным ма­тэ­ры­ялам быў акцёр. Ён вы­цяг­ваў з артыс­та ўсё, што бы­ло яму па­трэб­на для сцэ­ны і спек­так­ля. Так ён пра­ца­ваў з Га­лі­най Мар­кі­най у «Вос­тра­ве Але­ны» па п’есе Яўге­на Ша­ба­на аль­бо з Ула­дзі­мі­рам Ку­ля­шо­вым у «Фі­лу­ ме­не Мар­ту­ра­на» Эду­арда дэ Фі­лі­па. Най­леп­шыя яго­ныя па­ста­ноў­кі, што ўвай­шлі ў скар­бон­ку бе­ла­рус­ка­га тэ­атра, — «Ула­да цем­ры» па­вод­ле Льва Тал­сто­га, «Клоп» Ула­дзі­мі­ра Ма­якоў­ска­га, «Не стра­ляй­це ў бе­лых ле­бе­дзяў» і «А зо­ры тут ці­хія...» Ба­ры­са Ва­сі­ль­ева, «Вя­сел­ле Кра­чын­ ска­га» Аляк­сан­дра Су­ха­во-Ка­бы­лі­на,«Фі­лу­ме­на Мар­ту­ра­на» Эду­арда дэ Фі­лі­па. Пра­ўда, ча­сам Эрын да­пус­каў і экс­пе­ры­мен­ты, як яго­ныя па­ста­ ноў­кі «Клоп» па­вод­ле Ула­дзі­мі­ра Ма­якоў­ска­га і «ЧП-1»/«ЧП-2» па­вод­ле «Рэ­ві­зо­ра» Мі­ка­лая Го­га­ля. Вя­лі­кі ўнё­сак у твор­чае жыц­цё Ко­ла­саў­ска­га тэ­ атра зра­біў і Ва­ле­рый Мас­люк, які пры­йшоў у тэ­ атр у кан­цы 1970-х. Ме­на­ві­та ў 1977 го­дзе тэ­атру пры­сво­ена га­на­ро­вае зван­не «Ака­дэ­міч­ны». На ра­хун­ку Мас­лю­ка бы­лі зна­ка­выя па­ста­ноў­кі, якія пры­нес­лі рэ­жы­сё­ру па­пу­ляр­насць не то­ль­кі ў ві­ цеб­ска­га гле­да­ча. Гэ­та та­кія спек­так­лі, як «Ста­ры дом» па дра­ме Аляк­сея Ка­зан­ца­ва, на­род­ная ка­ ме­дыя-пры­па­весць «Кле­менс» Ка­зі­са Саі, буй­ное эпіч­нае па­лат­но «За­кон веч­нас­ці» па­вод­ле Нада­ ра Дум­ба­дзэ. Аса­біс­та ма­гу вы­лу­чыць спек­такль «Бры­ль­янт» па­вод­ле Ежы Пшыз­дзец­ка­га, які ішоў на ма­лой сцэ­не. Гэ­та быў тон­кі па­этыч­на-псі­ха­ ла­гіч­ны, без­умоў­на аўтар­скі, спа­вя­да­ль­ны тэ­атр. У сва­іх па­ста­ноў­ках рэ­жы­сёр дзя­ліў­ся з гле­да­чом «Мастацтва» № 1 (467)

унут­ра­ным бо­лем, хва­ля­ван­нем аб тых ма­ра­ль­ ных, ду­хоў­ных каш­тоў­нас­цях, якія, як зда­ва­ла­ся яму, ча­ла­век страч­вае. У «Кле­мен­се» з вер­ша­мі Ула­дзі­мі­ра Ка­рат­ке­ві­ча, Але­ся Раз­ана­ва, Пят­ра Ла­ма­на мас­так, зда­ецца, апя­рэ­дзіў свой час. У са­мы пік за­стою ён за­кра­наў та­кія пы­тан­ні, пра якія не пры­ня­та бы­ло га­ва­рыць гуч­на: пра во­лю, не­за­леж­насць, на­цы­яна­ль­ную са­ма­свя­до­масць. За­вяр­шаў­ся спек­такль пес­няй-зон­гам га­лоў­на­ га ге­роя: «І гэ­ты час, і гэ­ты лад не на­заў­сё­ды...» У 1993 го­дзе Мас­люк вяр­та­ецца ў Ві­цебск, дзе ста­но­віц­ца ды­рэк­та­рам і мас­тац­кім кі­раў­ні­ком Ко­ла­саў­ска­га тэ­атра. Ён імкнец­ца ства­рыць у го­ ра­дзе сап­раў­дны тэ­атра­ль­ны ася­ро­дак. Ад­ра­джае тра­ды­цыю акцёр­скіх бе­не­фі­саў, ста­но­віц­ца іні­ цы­ята­рам пра­вя­дзен­ня тэ­атра­ль­ных ма­ра­фо­наў. Ме­на­ві­та ён упер­шы­ню вы­во­зіць ка­лек­тыў ко­ла­ саў­цаў з «Ка­ра­лём Лі­рам» у Ня­меч­чы­ну. І вя­до­ма ж, ажыц­цяў­ляе шэ­раг ці­ка­вых па­ста­но­вак: «Час бы­ка» (но­вая рэ­дак­цыя «Кле­мен­са»), «Ка­роль Лір» Уі­ль­яма Шэк­спі­ра, «Со­ла для га­дзін­ні­ка з бо­ ем» Осва­ль­да За­град­ні­ка, «Па­ка­хай мя­не, сал­да­ цік!» па­вод­ле Ва­сі­ля Бы­ка­ва, «Жа­ні­ць­ба» Мі­ка­лая Го­га­ля. Ва­ле­рый Мас­люк так­са­ма ста­віў спек­так­лі па­вод­ле ўлас­ных дра­ма­тур­гіч­ных тво­раў — «Пад со­нцам», «Вя­лі­кая сум­ная ры­бі­на, якая ча­кае», «Ка­ці­га­ро­шак». Апош­нім яго спек­так­лем, ува­ соб­ле­ным у Ві­цеб­ску, быў «Ка­хаю. Спа­дзя­юся. Ча­каю.» па­вод­ле п’есы Энта­ні Свер­лін­га, якую ён знач­на пе­ра­ра­біў. У вы­ні­ку атры­маў­ся сцэ­ніч­ны твор, што пра­гу­чаў пры­знан­нем у лю­бо­ві Ко­ла­ саў­ска­му тэ­атру. З 1997 го­да на ча­ле мас­тац­ка­га кі­раў­ніц­тва ста­но­віц­ца Ві­таль Бар­коў­скі — рэ­жы­сёр, які пры­трым­лі­ва­ецца аван­гар­дна­га на­прам­ку ў мас­тац­тве. Яго па­ста­ноў­кам улас­ці­вы ад­кры­ты по­стма­дэр­нізм, да­клад­нае вы­яўлен­не фор­мы і струк­ту­ры сцэ­ніч­на­га тво­ра, за­ся­ро­джа­насць на псі­ха­ана­лі­зе. Ён ста­віць «Пі­сь­мен­ныя» Чо­кэ, «Нас па­ца­луе сві­та­нак» Остра­ва (псеў­да­нім са­мо­га Бар­коў­ска­га), «Так на­ра­джа­ецца ка­хан­не» па­ вод­ле Та­дэ­ву­ша Кан­та­ра, тры­ло­гію са спек­так­ляў «Ша­гал... Ша­гал...», «Ма­дам Бон­шанс» і «Ру­жа ў чыс­тым по­лі» па­вод­ле п’ес Ула­дзі­мі­ра Драз­до­ва пра бе­ла­рус­кіх мас­та­коў. На­цы­яна­ль­ныя по­шу­кі пра­соч­ва­юцца ў спек­так­лях «Зям­ля» па тво­рах Яку­ба Ко­ла­са, «Сон на кур­га­не» па­вод­ле Янкі Ку­па­лы, «Да­до­му» Але­ны Па­по­вай. Важ­на, што ў рэ­пер­ту­арнай па­лі­ты­цы Бар­коў­скі ства­раў пэў­ны ба­ланс спек­так­ляў тра­ды­цый­най фор­мы на вя­ лі­кай сцэ­не і экс­пе­ры­мен­та­ль­ных на ка­мер­най. Тэ­атр па­шы­раў не то­ль­кі эстэ­тыч­ныя рам­кі, але і ге­агра­фіч­ныя межы гас­тро­ль­ных і фес­ты­ва­ль­ ных ван­дро­вак. Упер­шы­ню ця­гам сва­ёй гіс­то­рыі ка­лек­тыў па­бы­ваў у Поль­шчы, Фран­цыі, Іта­ліі, ЗША. У 2000 го­дзе спек­такль «Ша­гал... Ша­гал...» атрым­лі­вае Гран-пры на прэс­тыж­ным Між­на­ род­ным тэ­атра­ль­ным фес­ты­ва­лі ў Эдын­бур­гу (Шат­лан­дыя). У 2000-м Ві­таль Бар­коў­скі быў уга­на­ра­ва­ны зван­нем «За­слу­жа­ны дзеяч мас­тац­ тваў Бе­ла­ру­сі». А ў 2001 го­дзе тэ­атру пры­сво­ены га­на­ро­вы ста­тус «На­цы­яна­ль­ны».

Сён­н яш­н і дзень Ко­л а­с аў­с ка­га тэ­атра У 2012-м у якас­ці ды­рэк­та­ра і мас­тац­ка­га кі­раў­ ні­ка ў тэ­атр за­пра­сі­лі Ва­ле­рыя Ані­сен­ку — за­слу­ жа­на­га дзея­ча мас­тац­тваў Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь, лаў­рэ­ата Дзяр­жаў­най прэ­міі Бе­ла­ру­сі і прэ­міі «За ду­хоў­нае ад­ра­джэн­не». Кі­ру­нак рэ­пер­ту­ арнай па­лі­ты­кі кар­ды­на­ль­на змя­ніў­ся. Га­лоў­ным прад­ме­там ана­лі­зу на ко­ла­саў­скай сцэ­не ста­ла су­час­ная п’еса. Свед­чан­не та­му — спек­так­лі ў па­ста­ноў­цы Ані­сен­кі. Бы­лі рэ­алі­за­ва­ны п’есы «Пес­ні ваў­ка» Вя­час­ла­ва Пан­іна, «Ліфт» Юліі Чар­няў­скай, «Што ба­ліць?» Ля­во­на Агу­лян­ска­га, «Па­ха­вай­це мя­не за плін­ту­сам» па­вод­ле апо­вес­ ці Па­ўла Са­на­ева, «За­гад­ка­выя ва­ры­яцыі» Эры­каЭма­ну­эля Шмі­та, «Бе­лы анёл з чор­ны­мі кры­ла­мі» Ды­яны Ба­лы­ка. Да су­пра­цы за­пра­сі­лі ад­нос­на ма­ла­дых рэ­жы­сё­раў. Так Аляк­сандр Мар­чан­ка па­ста­віў п’есу «Гэ­та ўсё яна» Андрэя Іва­но­ва, Тац­ця­на На­ву­ма­ва — п’есу «IN-side-OUT» Энды Уолш, Аляк­сандр До­ль­ні­каў зра­біў па­ста­ноў­ку «Я во­ль­ны!» па­вод­ле Аме­лі На­томб. Сён­ня мас­тац­кае кі­раў­ніц­тва Ко­ла­саў­ска­га тэ­атра ў асо­бе Мі­ха­ся Крас­на­ба­ева ро­біць стаў­ку на пра­ве­ра­ную ча­сам дра­ма­тур­гію. У вы­ба­ры рэ­пер­ ту­ару раз­ліч­вае на роз­ныя гус­ты гле­да­чоў, але раз­ам з тым не апус­ка­ецца да ніз­кап­роб­ных тво­ раў. Вя­лі­кае мес­ца ў афі­шы за­йма­юць кла­січ­ныя тво­ры. З еўра­пей­скіх аўта­раў гэ­та, на­прык­лад, Ло­пэ дэ Ве­га, Бра­ніс­лаў Ну­шыч, Эду­арда дэ Фі­лі­ па, з бе­ла­рус­кай кла­сі­кі — Якуб Ко­лас, Ула­дзі­мір Ка­рат­ке­віч. Што да­ты­чыц­ца су­час­най дра­ма­тур­гіі, то тут ідзе по­шук тво­раў гля­дац­кіх, ві­до­віш­чных, але раз­ам з тым вос­трых па пра­бле­ма­ты­цы і кан­цэп­цыі. Но­выя п’есы ў Ко­ла­саў­скім глы­бо­кія па змес­це, па той дум­цы, якую аўта­ры хо­чуць да­нес­ці да гле­да­ча. У апош­ніх се­зо­нах у спек­так­лях асаб­лі­ва пра­соч­ва­ецца хрыс­ці­янская, ду­хоў­ная тэ­ма­ ты­ка. Возь­мем, на­прык­лад, та­го ж «Ваў­ка­ла­ка» Яна Бар­шчэў­ска­га аль­бо «Пса Бе­ла­га вос­тра­ва» Аляк­сея Ду­да­ра­ва, дзе ге­рой пра­хо­дзіць праз па­ ка­янне, ачыш­чэн­не ад уся­го гра­хоў­на­га ў не­йкай іншай рэ­аль­нас­ці. Той жа ма­тыў гу­чыць у п’есе «Мет­ро» бе­ла­рус­ка­га дра­ма­тур­га Аляк­сан­дра Са­ву­хі. Менш ста­ла лёг­кіх, за­баў­ля­ль­ных спек­ так­ляў, бо­льш глы­бо­ка­га фі­ла­соф­ска­га ма­тэ­ры­ялу пры яркай тэ­атра­ль­най фор­ме. Маг­чы­мас­ці тру­пы так­са­ма па­шы­ра­юцца. У тэ­ атры вы­біт­ны склад ста­лых акцё­раў: на­род­ныя артыс­ты Бе­ла­ру­сі Та­дэ­вуш Кок­штыс і Свят­ла­на Акруж­ная; за­слу­жа­ныя артыс­ты Бе­ла­ру­сі Вя­ час­лаў Гру­шоў, Тац­ця­на Лі­ха­чо­ва, Гео­ргій Лой­ка, Та­ма­ра Сквар­цо­ва, Ры­гор Ша­ць­ко; вя­ду­чыя май­стры сцэ­ны Пётр Ла­ман, Анжа­лі­ка Бар­коў­ ская, Ра­іса Гры­бо­віч, На­тал­ля Алад­кая, Свят­ла­на Жу­коў­ская, Ге­надзь Гай­дук. Але знач­ную ро­лю ў фар­ма­ван­ні мас­тац­ка­га аб­ліч­ча тэ­атра грае і мо­ладзь, з якой тэ­атру шан­цуе. Ме­на­ві­та за ёй — бу­ду­чы­ня Ко­ла­саў­ска­га тэ­атра.

Тэатр / Сл ужбовы ў в а ход

43

Тэ­атра­ль­ныя бай­кі ад Вер­гу­но­ва

В

я­лі­кі фі­зік Леў Лан­дау ў дзя­ся­тым кла­се на­пі­саў са­чы­нен­не на тэ­ му «Воб­раз Тац­ця­ны ў па­эме Пуш­кі­на «Яўген Ане­гін»». Са­чы­нен­не скла­да­ла­ся з шас­ці слоў: «Тац­ця­на Ла­ры­на бы­ла ве­ль­мі нуд­ная асо­ ба». Атры­маў адзін­ку. Але ж меў ра­цыю юнак, ой, як меў! І сцвер­джан­ нем гэ­та­му яшчэ адзін вы­раз май­го, свет­лай па­мя­ці, пед­аго­га і рэ­жы­сё­ра Ула­дзі­мі­ра Ма­лан­кі­на, які ад­ной­чы ска­заў, што пры­мае лю­бое мас­тац­тва, апра­ча нуд­на­га!

В

і­таю вас, сяб­ры! Да­вай­це сён­ня па­гу­та­рым з ва­мі пра тыя мо­ман­ты, якія ажыў­ля­юць спек­такль, ро­лю і па­цвяр­джа­юць, што акцёр на сцэ­ не не ме­ха­ніч­ная ля­ль­ка, а ча­ла­век-мыс­лі­цель, які жы­ве ў сі­ту­ацыі, у прад­ыкта­ва­ных аб­ста­ві­нах. Дый не то­ль­кі на сцэ­не… Бо акцёр — гэ­та та­кая ці­ка­вая асо­ба, сат­ка­ная з мнос­тва ха­рак­та­раў, што ўбі­рае ўсё ў ся­бе, бы губ­ка, рэ­агуе на ўсё, як дзі­ця. Ад­сюль ча­сам і не­ча­ка­ныя ня­сме­ласць, са­рам­лі­васць ці на­адва­рот — не­зра­зу­ме­лая зу­ха­ва­тасць, дзіў­ныя ўчын­кі. По­мніц­ца, вы­сту­па­лі мы з «Хрыс­та­фо­рам» у Рэ­чы­цы. У мясц­овым клу­бе ве­ль­мі вы­со­кая сцэ­на, кры­ху вы­шэй­шая за ся­рэд­ні рост ча­ла­ве­ка. І вось скон­чы­лі мы кан­цэрт, па­кло­ны, апла­дыс­мен­ты. Кро­чыць да сцэ­ны жан­чы­на з квет­ка­мі, жа­дае іх уру­чыць Кры­жа­ноў­ска­му, але да­цяг­нуц­ца да сцэ­ны не ў ста­не. Жан­чы­на і на ды­бач­кі пры­ўзды­ма­ла­ся, і раз­мах­ва­ла бу­ке­ці­кам, а Жэ­ ня та­го не за­ўва­жаў, не­шта яго пе­ра­клі­ні­ла. Ужо і за­ла пе­ра­ста­ла хло­паць, па­ўза, усе гля­дзяць на жан­чы­ну, а яна, аца­ніў­шы аб­ста­ноў­ку, па­кла­ла бу­кет ту­ды, ку­ды здо­ле­ла да­цяг­нуц­ца. Про­ста пад но­гі Яўге­на. Ён па­во­лі па­вяр­ нуў га­ла­ву ў мой бок, мы сус­трэ­лі­ся ва­чы­ма… І тут не­хта па­цяг­нуў мя­не за язык, я раз­вёў ру­кі і ў по­ўнай ці­шы­ні вы­раз­на, па-кан­цэр­тна­му ска­заў: «Ну, ві­даць, час пры­вы­каць!» За­ла грым­ну­ла апла­дыс­мен­та­мі.

А

ча­го каш­туе акцё­ру, пра­ктыч­на кож­на­му, як ка­жуць, тра­піць у сту­ пар?! Ка­лі ты вы­дат­на раз­уме­еш, што ня­сеш дзі­чы­ну, але спы­ніц­ца ўжо не ў ста­не! Ма­ла­ды і ве­ль­мі та­ле­на­ві­ты артыст Эду­ард Вай­ні­ ло­віч іграў ў спек­так­лі на­ша­га му­зыч­на­га тэ­атра «Звы­чай­ны цуд» мя­дзве­ дзя. І на сцэ­не зда­рыў­ся та­кі ды­ялог. Гас­па­ды­ня — ча­ра­дзею: «Ты яго тут бу­дзеш пе­ра­тва­раць? Мне вы­йсці?» Мя­дзведзь — гас­па­ды­ні: «Не спя­шай­ся. Гэ­та ад­бу­дзец­ца не так хут­ка. Я зноў зраб­лю­ся мя­дзве­дзем, але то­ль­кі та­ды, ка­лі ў мя­не за­ка­ха­ецца пры­нцэ­са і па­ца­луе мя­не!» Гас­па­ды­ня: «Ка­лі-ка­лі? Па­ўта­ры-ка!» І Эду­ард, ці­ха за­хо­дзя­чы ў той са­мы сту­пар, ка­жа гуч­на і вы­ раз­на: «Ка­лі якая-не­будзь пры­нцэ­са, якая мне тра­піц­ца пер­шай, па­ка­хае мя­не і па­ца­луе, я зноў зраб­лю­ся пры­нцэ­сай і збя­гу ў свае род­ныя ля­сы…» На­ста­ла па­ўза, па­сля якой ча­ра­дзей, хмык­нуў­шы, пра­мо­віў: «Ха, раз­ма­рыў­ ся! Ну ўжо не-е! Ты ўсё ж зро­біш­ся мя­дзве­дзем, а не пры­нцэ­сай. Хо­піць мне пры­нцэс і без ця­бе». А ка­роль, змаў­чаў­шы які час, да­даў: «А каз­ку, у пры­нцы­пе, мож­на ўжо і скон­чыць…» Ка­жуць, по­спех быў ка­ла­са­ль­ны, усё ад­бы­ло­ся на­ту­ра­ль­на і жы­ва.

А І

б’­ява: «Да­свед­ча­ны акцёр без дуб­лё­ра зды­мец­ца ў шчы­рых за­сто­ль­ ных сцэ­нах».

яшчэ пра сту­пар. У ТЮ­Гу не­як ішоў спек­такль «Як гар­та­ва­ла­ся сталь». Бы­ла там цяж­кая сцэ­на, ка­лі лю­дзям па­ве­да­мі­лі, што зме­ны не бу­дзе, та­му не­абход­на пра­ца­ваць да­лей. Та­ды адзін з ра­бо­чых не вы­трым­лі­ ваў і з кры­кам: «Вось ваш кам­са­мо­льс­кі бі­лет!» — лез ва ўнут­ра­ную кі­шэ­ню це­лаг­рэй­кі, да­ста­ваў бі­лет і кі­даў са­бе пад но­гі. Па сут­нас­ці, страш­ная сцэ­ на. І вось ідзе спек­такль, над­ыхо­дзіць гэ­тая сцэ­на, акцёр Андрэй Алі­фе­рэн­ ка кры­чыць: «Вось ваш кам­са­мо­льс­кі бі­лет!», ле­зе ў кі­шэ­ню, а бі­ле­та там ня­ма! Та­ды ён зноў кры­чыць: «Вось ваш кам­са­мо­льс­кі бі­лет!» — і ле­зе ў

дру­гую кі­шэ­ню. І яна пус­тая! Андрэй кры­чыць парт­нё­рам, якія ўжо з ці­ка­ вас­цю гля­дзяць на яго: «За­раз, за­раз! Я дам вам ваш кам­са­мо­льс­кі бі­лет», ша­рыць па кі­шэ­нях, ды ўсё да­рма. Та­ды ён спы­ня­ецца па­ся­род сцэ­ны, у ад­ чаі рас­кід­вае ру­кі і на ад­ной но­це кры­чыць: «Я знай­ду вам гэ­ты бі­лет, знай­ ду! Ча­кай­це, за­раз! Я знай­ду яго!» Ён тра­піў у сту­пар. Ка­ле­гі, за­ўва­жыў­шы гэ­та, па­спра­ба­ва­лі вы­пхнуць яго са сцэ­ны, але Алі­фе­рэн­ка ста­яў на­смерць: во­чы на­рос­хрыст, ру­кі ў ба­кі, сам як стру­на! Та­ды Жу­ра­вель і Ша­роў уз­ялі яго за пле­чы і як са­ма­лёт вы­нес­лі яго за ку­лі­сы. Ра­ні­цай Андрэй атры­маў вы­мо­ву: акцёр аб­авя­за­ны пра­вя­раць рэ­кві­зіт пе­рад вы­ха­дам. Гэ­та — за­кон!

П

ры­га­да­ла­ся, як па­пу­ляр­ная актры­са Но­на Гры­ша­ева, ця­пер мас­тац­кі кі­раў­нік Мас­коў­ска­га аб­лас­но­га ТЮ­Га, спаз­на­ла ца­ну акцёр­скай пра­ фе­сіі ме­на­ві­та пад­час ялін­ка­вай кам­па­ніі. «У ад­эскай апе­рэ­це па­ста­ ві­лі спек­такль «Пры­нцэ­са на га­ро­шы­не», у якім я гра­ла Пры­нцэ­су. А пе­рад спек­так­лем у фае я бы­ла Сня­гур­кай. І так трой­чы на дзень не­ка­ль­кі дзён за­пар: то я Сня­гур­ка ў фае, то Пры­нцэ­са на сцэ­не. Ад­ной­чы ста­яла за ку­ лі­са­мі і рых­та­ва­ла­ся вы­йсці на сцэ­ну. Аб­апер­ла­ся на пі­яні­на і… за­сну­ла, як пра­ва­лі­ла­ся. Пры­йшла ў ся­бе, ка­лі ка­ра­леў­скі бла­зан вы­пхнуў мя­не на сцэ­ну. Ві­даць, та­ды я зра­зу­ме­ла, на­ко­ль­кі гэ­та су­р’ёз­ная і на­огул ня­лёг­кая пра­фе­сія…»

У

сту­пар уга­ня­юць артыс­таў лю­бо­га ўзроў­ню, май­стэр­ства і ду­шэў­нас­ ці ме­на­ві­та дзе­ці і ме­на­ві­та на ра­ніш­ні­ках. Гэ­та я ця­пер, як ка­жуць, на ўлас­най ску­ры ды ба­ра­дзе ад­чуў. Гэ­та ж не дзе­ці — на­ва­год­нія тэ­ра­рыс­ты! На ад­ным прад­стаў­лен­ні да Сня­гур­кі, якую ігра­ла актры­са, што ў сва­ім жыц­ці па­ба­чы­ла ўжо шмат, пад­ышла дзяў­чын­ка і спы­та­ла: «Сня­гур­ ка, а Каш­чэй, які ця­бе ўцяг­нуў, ён як муж­чы­на — ні­чо­га?» І вось ён — сту­пар! Ды што там мы! Ства­ра­ль­ні­кі сла­ву­тай тэ­ле­праг­ра­мы «6 кад­раў» Аляк­сандр Жы­гал­кін і Эду­ард Ра­дзю­ке­віч не­ка­ль­кі га­доў «дзед­ма­ро­зі­лі», ла­дзі­лі на Ве­раб’ёвых га­рах леп­шую ў Мас­кве ялін­ку. «Што мы за­ўва­жы­лі? Дзе­ці змя­ ня­юцца ў бок дрэн­най аксе­ле­ра­цыі. Злыя яны зра­бі­лі­ся. Ад­ной­чы пад­ышоў хлоп­чык і пы­та­ецца: «Ты дзед Ма­роз?» — «Дзед Ма­роз» — да­бра­душ­на ад­ каз­ваю я. «Дзед Ма­роз, хрэн та­бе ў нос!» А хлоп­чык та­кі доб­ры, ма­ле­нь­кі… А бед­на­му Каш­чэю дзе­ці рэ­гу­ляр­на пра­па­ну­юць пра­ка­лоць яйка».

А

гэ­тыя зга­да­ныя ўжо ялін­ка­выя тэ­ра­рыс­ты ча­го вар­тыя?! Ёсць та­кія, што пры­хо­дзяць на кож­нае прад­стаў­лен­не, імгнен­на вы­вуч­ва­юць яго і па­сля пе­ра­шка­джа­юць, кры­чаць і па­ве­дам­ля­юць усёй за­ле пра ўсе на­шы пад­ма­ны і хіт­ры­кі. І, шчы­ра ка­жу­чы, трап­ля­еш у стан Га­кі, усход­ня­га ду­ха го­ла­ду, ка­лі хо­чац­ца ўсіх про­ста зжэр­ці ці па­йсці са сцэ­ны да­лё­ка-да­лё­ка…

П

о­йдзем і мы на сён­ня, але не­да­лё­ка, каб роў­на праз ме­сяц сус­трэц­ца зноў, пры­га­даць смеш­нае ды па­ра­зва­жаць пра веч­нае — пра пры­га­ жосць! Та­му што мас­тац­тва — гэ­та за­ўсё­ды пры­го­жа! Да сус­трэ­чы! За­ўсё­ды ваш Шу­ра Вер­гу­ноў! студзень, 2021

44

Рэ­ц эн­з ія

Іван Га­пі­енка. Аб ма­гіі пра­ктыч­на Але­на Стра­ха­ва

У 2020 го­дзе Іван Га­пі­енка за­вяр­шыў на­ву­чан­не ў Бе­ла­рус­кай дзяр­ жаў­най ака­дэ­міі мас­тац­тваў па спе­цы­яль­нас­ці «ды­зай­нер», а яго дып­лом­най ра­бо­тай стаў фі­льм у рэ­дкай тэх­ні­цы «fulldome», або паў­на­ку­па­ль­най ані­ма­цыі. І гэ­та да­лё­ка не пер­шая стуж­ка Іва­на. Пра­ца­ваць у ані­ма­цыі пра­фе­сій­на ён па­чаў з 17 га­доў. Аб тым, як за­ хап­лен­не ста­ла пры­зван­нем, у на­шай з ім раз­мо­ве.

1, 2. «Мары пра космас». 3, 5. «Далей, далей». 4. Аніматар Іван Гапіенка. 6, 7. «Царства зорак». 8, 9, 11. Кадры з анімацыйнага кліпа на песню «Наша лодка» групы «НагУаль». 10. «Дзеці будучыні спяць».

Да­вай па­чнём з дзя­цін­ства. Я ве­даю, што ты ву­чыў­ся ма­ля­ваць са шко­лы. — З пя­та­га кла­са я ву­чыў­ся ў 26-й гім­на­зіі. Ця­пер гэ­та дзяр­жаў­ная гім­на­зія-ка­ледж мас­тац­тваў. Па­ сля дзя­вя­та­га пе­ра­йшоў у сам ка­ледж. У гім­на­зіі бы­лі актыў­ныя за­нят­кі па ма­ля­ван­ні, у ка­ леджы — ма­лю­нак, жы­ва­піс за­ма­цоў­ва­лі. Ка­лі па­сту­піў у Ака­дэ­мію мас­тац­тваў, то бы­ло бо­льш за­нят­каў па пра­ектнай дзей­нас­ці. А ад­куль і ка­лі з’яві­ла­ся ці­ка­васць да ані­ма­цыі? — У гім­на­зіі ані­ма­цыя мне бы­ла ці­ка­вая, але я не раз­гля­даў пра­фе­сію рэ­жы­сё­ра-ані­ма­та­ра як сваю бу­ду­чую. На­пэў­на, у 2013 го­дзе я па­гля­дзеў фі­льм, які зра­біў на мя­не вя­лі­кае ўра­жан­не. Гэ­та бы­ла «Та­ямні­ца Келс» ірлан­дскай сту­дыі Cartoon Saloon. Пра­гляд вы­клі­каў ку­ль­тур­ны шок. Да гэ­та­га я ба­чыў шмат ані­ма­цыі, але то­ль­кі па­сля «Та­ямні­цы...» зра­зу­меў, што ані­ма­цыя — мас­тац­ тва. Пры­чым не про­ста мас­тац­тва, а скла­да­ны, шмат­па­вяр­хо­вы пра­цэс, у якім мож­на пра­явіць ся­бе на мно­гіх уз­роў­нях. Па­сля гэ­та­га я вы­ра­шыў, што ма­ім дып­ло­мам у ка­ле­джы ста­не ка­рот­ка­ мет­раж­ны му­льт­фі­льм. Твой дып­лом у ка­ле­джы быў пе­рад фі­ль­мам «Дзе­ці бу­ду­чы­ні спяць»? — Гэ­та якраз і бы­лі «Дзе­ці бу­ду­чы­ні». Ця­пер, ка­лі гля­джу на яго, то раз­умею, што ў ані­ма­цый­ным пла­не фі­льм яшчэ не зу­сім пра­фе­сій­ны. Але для мя­не гэ­та бы­ла пер­шая сур’ёзная і за­вер­ша­ная пра­ца. Да гэ­та­га я, мож­на ска­заць, про­ста це­шыў­ ся ані­ма­цы­яй. Гэ­та быў вы­клік са­мо­му са­бе — зра­біць на­сто­ль­кі доб­ра, на­ко­ль­кі атры­ма­ецца. «Мастацтва» № 1 (467)

Фі­льм скон­ча­ны ў 2015-м. Ко­ль­кі та­бе бы­ло? — На мо­мант за­кан­чэн­ня пра­цы — 19 га­доў. І па­куль твае ад­на­год­кі, умоў­на ска­жам, гу­ля­лі ў камп’ютар­ныя гу­ль­ні, ты ся­дзеў і пра­ца­ваў над фі­ль­ма­мі. — У не­йкай сту­пе­ні. На аса­біс­тыя пра­екты ў мя­не за­ўсё­ды шмат ча­су сы­хо­дзі­ла. Як пра­хо­дзіў пра­цэс ства­рэн­ня «Дзя­цей бу­ду­ чы­ні»? — У мя­не ўжо бы­ла не­ма­ле­нь­кая на­рых­тоў­ка. З ёй я вы­хо­дзіў на дып­лом. І гэ­та бы­ла ад­на з пры­чын, ча­му мне да­лі ра­біць ані­ма­цыю. Бо ка­ледж не ані­ма­цый­ны і не кі­не­ма­таг­ра­фіч­ны. У са­мым па­чат­ку ў мя­не бы­ло апі­сан­не ста­наў ге­роя, як ён скрозь сон пра­бі­ра­ецца да ча­ла­ве­ка, як яны сус­тра­ка­юцца. Кі­раў­ні­цай май­го дып­ло­ма ста­ла бе­ла­рус­кая мас­тач­ка Ка­ця­ры­на Ду­бо­вік.

Мы хут­ка пе­ра­ско­чы­лі этап сцэ­на­рыя, амаль ад­ра­зу па­йшлі рас­кад­роў­кі. Пра­ца­ваў я шчы­ ль­на, кож­ны ты­дзень пры­хо­дзіў да яе з но­вым ма­тэ­ры­ялам. Гэ­та да­зво­лі­ла ўпі­сац­ца ў тэр­мі­ны. Ка­ця­ры­на да­па­ма­га­ла рас­пра­ца­ваць кам­па­зі­цыі. Бы­ла зроб­ле­на вя­лі­кая пра­ца. Ві­зу­аль­на ў фі­ль­ме ў ця­бе ідзе ве­ль­мі ці­ка­вае спа­лу­чэн­не тэ­мы бі­яло­гіі з тэ­май но­вых тэх­ на­ло­гій. — Пры­чым не про­ста бі­яло­гіі, а мік­ра­арга­ніз­маў. Мы з кі­раў­ні­цай дып­ло­ма Ка­ця­ры­най Ду­бо­вік раз­гля­да­лі шмат рэ­фе­рэн­саў па гры­бах, бак­тэ­ ры­ях. Тэх­на­ло­гіі тут па­він­ны бы­лі стаць но­вым ві­дам арга­ніз­маў, не ме­ха­ніч­ны­мі дэ­та­ля­мі, а са­ мім жыц­цём. Вя­до­ма, ха­це­лі знай­сці і ства­рыць ці­ка­вую вы­яву, каб яна не бы­ла ба­на­ль­ная, не­сла сім­ва­ліч­нае зна­чэн­не і ме­ла ці­ка­выя фор­мы.

Кіно / Анімацыя

Бы­ло скла­да­на. Мы гля­дзе­лі фа­таг­ра­фіі, дзе пры на­блі­жэн­ні ўжо не зра­зу­ме­ла, жук гэ­та ці рас­лі­ на. Ка­лі ма­лю­нак пад­обны на пля­мы Рор­ша­ха. Акцэнт у фі­ль­ме па­йшоў на ві­зу­аль­ны склад­нік, які быў на мя­жы аб­страк­цыі. Рэ­аль­насць — чор­ на-бе­лая гра­фі­ка, а сны — ка­ля­ро­выя. Та­кі падзел час­тко­ва быў пры­ня­ты та­му, што ў чор­на-бе­лай гра­фі­цы ляг­чэй пра­ца­ваць. Там ты аб­апі­раў­ся на фор­мы, а ў на­ступ­ным фі­ль­ме, «Цар­ства зо­рак», на гу­ль­ню ко­ле­ру і свят­ла. — Мне ці­ка­ва спра­ба­ваць роз­ныя пад­ыхо­ды. Па вя­лі­кім ра­хун­ку, я па­куль лі­чу, што ў мя­не два фі­ль­мы — «Дзе­ці бу­ду­чы­ні спяць» і «Цар­ства зо­рак». Бо яны пер­ша­па­чат­ко­ва ішлі ад май­го жа­дан­ня ства­рыць іх і не бы­лі пра­па­но­вай па­пра­ца­ваць звон­ку. «Цар­ства зо­рак» — гэ­та мая аса­біс­тая эпа­пея. Ра­біў я «Цар­ства» ча­ты­ры га­ды, а сам пра­цэс пад­рых­тоў­кі па­чаў­ся пад­час ства­рэн­ня дып­ло­ма ў ка­ле­джы. Пер­ша­па­чат­ ко­ва я ве­даў, што бу­ду пра­ца­ваць з ко­ле­рам, а свят­ло ста­ла важ­най час­ткай, так як у стуж­цы шмат зо­рак, ма­гіч­ных і міс­тыч­ных свет­ла­вых з’яў. У пла­нах бы­ло на­шмат бо­льш скла­да­ных эфек­ таў. Да­вя­ло­ся аб­мя­жоў­ваць ся­бе, каб у рэ­шце рэшт скон­чыць фі­льм. Ча­ты­ры га­ды — гэ­та доў­га. Ра­біў без пад­трым­кі збо­ку? І ад­ра­зу дру­гое пы­тан­не: што да­па­маг­ ло да­вес­ці пра­цу да кан­ца? — Так, вы­ра­шыў, што гэ­ты пра­ект бу­дзе мак­сі­ма­ ль­на аўтар­скі, аса­біс­ты. На пер­шых эта­пах яшчэ кан­су­ль­та­ваў­ся з Ка­ця­ры­най Ду­бо­вік, па­каз­ваў ран­нія эскі­зы. Але ў не­йкі мо­мант ад­клю­чыў­ся ад кан­су­ль­та­цый. Кор­паў­ся, бо бы­ло ці­ка­ва. Мне бы­ло важ­на, каб сцэ­на гля­дзе­ла­ся гар­ма­ніч­на і эфек­ты пра­ца­ва­лі на эма­цый­нае зблі­жэн­не з гле­да­чом. З-за пра­цяг­лас­ці ра­бот па ча­се ў фі­ль­ ме ад­чу­ва­ецца роз­ні­ца па­між ран­ні­мі і по­зні­мі сцэ­на­мі. Пры фі­на­ль­най па­лі­роў­цы я, на­ко­ль­ кі маг­чы­ма, гэ­та згла­джваў, але пры жа­дан­ні ад­роз­нен­ні мож­на за­ўва­жыць у тэм­пе і ві­зу­але. Не ска­жу, што тэх­ніч­на пра­ца ве­ль­мі скла­да­ная, тут ку­ды важ­ней асаб­лі­вае спа­лу­чэн­не кар­цін­кі, му­зы­кі і сэн­су. Фі­льм вы­йшаў артхаў­сны, яго

скла­да­на зра­зу­мець ча­ла­ве­ку, які не зна­ёмы з пра­цэ­сам з’яўлен­ня гэ­тай гіс­то­рыі. Хоць бы­лі вы­ ключ­ныя вы­пад­кі, ка­лі ма­лаз­на­ёмыя мне лю­дзі ка­за­лі, што гэ­тая пра­ца ім ве­ль­мі бліз­кая. Та­ды я раз­умеў: зна­чыць, я ўсё-ткі не­шта на­ма­цаў. Гэ­та ве­ль­мі аса­біс­тая гіс­то­рыя, хут­чэй са­ма­рэф­ лек­сія. «Цар­ства зо­рак» для мя­не як пры­знан­не ані­ма­цыі ў лю­бо­ві. Што я да­клад­на ні­дзе з ёй не пра­па­ду і не згуб­лю­ся. Ве­ру, што так і бу­дзе. Па ма­іх ад­чу­ван­нях, ты цал­кам па­гру­жа­ны ў ані­ма­цыю. На­ват фі­ль­мы з агля­дам на 360 гра­ду­саў ра­біў, а гэ­та ма­ла­ вя­до­мая тэ­ма. З ча­го па­ча­ла­ся твая гіс­то­рыя з па­ўна­ку­па­ль­ны­мі кар­ці­на­мі? — Ка­лі ў 2018 го­дзе ў Мін­ску пра­йшоў пер­шы фес­ты­валь па­ўна­ку­па­ль­ных фі­ль­маў, мы, сту­дэн­ ты Ака­дэ­міі мас­тац­тваў, ха­дзі­лі ў пла­не­та­рый, гля­дзе­лі не­ка­то­рыя пра­цы. По­тым на­ша вы­дат­ ная вы­клад­чы­ца Крыс­ці­на Стры­ке­ле­ва і ды­рэк­ тар Мін­ска­га пла­не­та­рыя Аляк­сандр Мі­ку­ліч, на­ко­ль­кі я ве­даю, па­га­ва­ры­лі і вы­ра­шы­лі ства­ рыць твор­чую пля­цоў­ку. Бы­ло так: пла­не­та­рый прад­стаў­ляе тэх­ніч­ную асно­ву, а мы, сту­дэн­ты, ства­ра­ем фі­ль­мы. Гэ­та ста­ла час­ткай на­ву­ча­ ль­на­га пра­цэ­су. Рэ­дкі, уні­ка­ль­ны вы­па­дак для нас, як я ця­пер ду­маю. Спе­цы­яль­насць «Ды­зайн вір­ту­аль­на­га ася­род­ку», якой я ву­чыў­ся ў ака­дэ­ міі, — гэ­та не кі­но, не рэ­жы­су­ра. Гэ­та пра­ка­ча­ныя ліч­ба­выя ды­зай­не­ры, што ўме­юць і ў 3D, і ў 2D па­пра­ца­ваць. Прад­мет вы­кла­даў­ся ўся­го адзін се­местр. За­дан­не бы­ло ства­рыць fulldome-фі­льм у рам­ках ды­зайн-пра­екта. Гэ­та быў трэ­ці курс. Раз на два тыд­ні мы ўсёй гру­пай пры­хо­дзі­лі ў пла­не­та­рый, гля­дзе­лі свае пра­цы. Акра­мя нас, на ба­зе пла­не­та­рыя бы­ло не­шта на­кшталт не­вя­лі­ кай сту­дыі. Я ве­даю, што там саб­ра­лі «Мы­ша­нят на Ме­ся­цы», пер­шы бе­ла­рус­кі па­ўна­ку­па­ль­ны фі­льм, а ця­пер ро­бяць но­вы 3D-фі­льм. І та­кім чы­нам з’явіў­ся твой пер­шы па­ўна­ку­ паль­­ны фі­льм «Да­лей, да­лей». — Так. Гэ­та быў ды­зайн-пра­ект і пер­шая спро­ба. Пра­цы ва ўсіх нас вы­йшлі роз­ныя па ўзроў­ні. Але ка­лі ў кан­цы я гля­дзеў усе на­шы пра­екты, а бы­ло 10 або 11 сту­жак, то для ся­бе адзна­чыў, што гэ­та хро­на­мет­раж по­ўна­мет­раж­на­га фі­ль­ма. І тое зра­бі­лі сту­дэн­ты. Ка­лі б бы­ло маг­чы­ма саб­раць ка­ман­ду пад адзін пра­ект, то по­ўна­мет­раж­ны фі­льм спа­кой­на б рэ­алі­за­ва­лі. Мой дып­лом — гэ­ та спрош­ча­ная ма­дэль та­кой ідэі. Пад­час яго рэ­алі­за­цыі мне да­па­ма­га­лі трэ­ця­кур­сні­кі, а так­ са­ма за­про­ша­ныя кам­па­зі­тар і саўнд-ды­зай­нер. Я арга­ні­за­ваў су­мес­ны вы­твор­чы пра­цэс, та­му ў пра­цы ў мя­не бы­ло бо­льш маг­чы­мас­цей. Ідэя твай­го сту­дэн­цка­га дып­ло­ма «Ма­ры пра кос­мас» бы­ла тва­ёй, пла­не­та­рыя або ўсё су­ па­ла? — Я ве­даў, што бу­ду ра­біць па­ўна­ку­па­ль­ны фі­льм. Ад­на з пры­чын — да­во­лі па­спя­хо­вая кур­са­вая «Да­лей, да­лей». І по­тым я шмат ча­го па­спра­ба­ ваў у гэ­тым фар­ма­це. Для мя­не гэ­та быў пэў­на­га ро­ду вы­клік. Мне да­лі спіс акту­аль­ных для пла­не­та­рыя тэм. Я вы­ра­шыў уз­яць ідэю з яго.

45

Фар­му­лёў­ка ма­ёй тэ­мы до­сыць про­стая: гіс­то­ рыя кас­ма­наў­ты­кі. Але ўнут­ры яе — бяз­дон­ны ка­ло­дзеж. У ідэ­аль­ным ва­ры­янце пра­ект па­ві­нен быў стаць доб­рым дзі­ця­чым фі­ль­мам для ку­па­ла. Я на­цэ­ліў­ся на 20-хві­лін­ную стуж­ку. У вы­ні­ку вы­йшла 17 хві­лін з хвос­ці­кам. Усе з вя­лі­кім сум­ не­вам гля­дзе­лі на мя­не, і без ка­ман­ды, вя­до­ма, гэ­та­га ўся­го б не бы­ло. Не ўсе ідэі атры­ма­ла­ся рэ­алі­за­ваць. На­прык­лад, там ёсць за­ла­ты яблык, які пра­хо­дзіць праз эпі­зо­ды. У за­дум­цы воб­раз яблы­ка му­сіў аб’ядноў­ваць усе эпо­хі як сім­вал жыц­ця і ве­даў. У кан­цы Эйнштэйн кі­дае яблык, з яко­га вы­рас­тае вя­лі­кае дрэ­ва. Яно па­він­на бы­ло вы­рас­ці ве­лі­зар­ным і пра­біць ку­пал пла­не­ та­рыя. Гэ­та не ўвай­шло ў фі­льм. Па вы­ні­ку атры­ ма­ла­ся кры­ху пра­сцей, але гіс­то­рыя скла­ла­ся.

Ёсць да­лей­шыя пла­ны на па­ўна­ку­па­ль­нае кі­но? — Быў план. Яго пры­йшло­ся ад­клас­ці праз вя­лі­кую за­груз­ку па ча­се. Я пра­цую ця­пер як моўшн-ды­зай­нер. Па­ра­ле­ль­на раб­лю свае пра­ екты. Бо­ль­шую час­тку з іх пла­ную скон­чыць ужо сё­ле­та. Ты ся­бе па­спра­ба­ваў і ў 2D, і ў 3D і па­ўна­ку-­ ­па­ль­най ані­ма­цыі... Што да­лей? — Ані­ма­цыя мо­жа быць ве­ль­мі раз­на­стай­най, і мне гэ­та, вя­до­ма, пад­аба­ецца. У ані­ма­цыі пра­ца кан­ча­ецца то­ль­кі там, дзе спы­ня­ецца ўяў­лен­ не. Ка­лі па­ха­дзіць па фес­ты­ва­лях, то мож­на ўба­чыць, як кож­ны год з’яўля­юцца цал­кам но­выя пад­ыхо­ды. Гэ­та дзіў­на. Не ма­гу ска­заць, што я па­спра­ба­ваў шмат ані­ма­цый­ных тэх­нік. Ка­лі я ра­біў му­зыч­ны кліп на пес­ню «На­ша лод­ка» для бе­ла­рус­ка­га гур­та «На­гу­аль», то ўжыў шмат роз­ных тэх­нік. Ска­жу, што кліп атры­маў­ся ці­ка­вы. У мя­не пра клі­пы і му­зы­ку бы­ло асоб­нае пы­тан­не, якое я ха­це­ла за­даць кры­ху па­зней, але ка­лі ўжо ўвай­шлі ў гэ­тую тэ­му, рас­ка­жы, ка­лі лас­ка, пад­ра­бяз­ней, як твая ані­ма­цыя за­вя­за­ла­ся з му­зы­кай. студзень, 2022

46

Кіно / Анімацыя

— Быў спан­тан­ны ве­чар, ка­лі саб­ра­ла­ся ў ад­ной вё­сач­цы ча­ла­век трыц­цаць. Зна­ёмыя і зна­ёмыя зна­ёмых. «На­гу­аль» там пра­спя­ва­лі, а па­сля пра­ гля­ду ма­іх ра­бот, фі­ль­ма «Дзе­ці бу­ду­чы­ні спяць», ты­зе­ра «Цар­ства зо­рак» і за­ма­лё­вак, мы з Яго­рам Квар­та­ль­ным, удзе­ль­ні­кам «На­гу­аля», аб­мер­ка­ ва­лі ад­ну за­ма­лёў­ку. Му­зы­ка ў «На­гу­аля» тро­хі эклек­тыч­ная, та­му з’яві­ла­ся ра­шэн­не пры­мя­ніць роз­ныя ані­ма­цый­ныя тэх­ні­кі. Я ўдзяч­ны гру­пе, што мне да­лі сва­бо­ду. Не бы­ло інструк­та­жу «пра­ ві­ль­на-ня­пра­ві­ль­на». Я за­баў­ляў­ся як ха­цеў. У інтэр­нэ­це ёсць яшчэ твая ані­ма­цый­ная за­ стаў­ка для гур­та Wagon Buffet. — Так, по­тым з Яго­рам яшчэ над Wagon Buffet, но­вым му­зыч­ным пра­ектам, у якім ён удзе­ль­ ні­чае, па­пра­ца­ва­лі. Бы­ла зроб­ле­на за­стаў­ка, і ла­га­тып я ажы­віў. Мне пад­аба­ецца, што ты пра­цу­еш з бе­ла­рус­кі­мі гру­па­мі. — Пра­па­ноў ад за­меж­ных па­куль не бы­ло (смя­ ецца). У пер­шую чар­гу я гля­джу, каб мне са­мо­му бы­ло ці­ка­ва. На­ша ку­ль­ту­ра па­він­на раз­ві­вац­ца. Не ска­жу, што я ўсё слу­хаў і ўсіх ве­даю, але вось, на­прык­лад, ве­ль­мі па­лю­біў гурт Yellow power. Я ў пры­нцы­пе люб­лю ўяў­ляць, якая мо­жа быць ані­ ма­цыя пад пэў­ную му­зы­ку. У бу­ду­чы­ні да­клад­на яшчэ бу­ду ра­біць клі­пы. Ёсць вы­ка­наў­цы і трэ­кі,

Ёсць лю­бі­мы му­зыч­ны інстру­мент? — Пі­яні­на. Бо не па­тра­буе вя­лі­ка­га фі­зіч­на­га на­ ма­ган­ня, як тая ж гі­та­ра. З гі­та­рай мож­на па­ль­цы ў кроў здзер­ці. Да­вай вер­нем­ся да ані­ма­цыі. У тва­іх фі­ль­маў до­сыць вя­лі­кая фес­ты­ва­ль­ная ге­агра­фія. — Ка­лі за­кан­чваў «Дзе­ці бу­ду­ча­га спяць», то то­ль­кі па­чы­наў раз­умець, як арга­ні­за­ва­на гэ­тая сіс­тэ­ма. Та­ды мне ба­чы­ла­ся так: ёсць вя­лі­ кія фес­ты­ва­лі, ёсць мен­шыя. На ад­ных трэ­ба за­пла­ціць за ўдзел, на іншыя мож­на за­явіц­ца бяс­плат­на. З «Цар­ствам зо­рак» я вы­хо­дзіў з пэў­ ным дос­ве­дам, ужо ве­даў, якія сэр­ві­сы існу­юць для пад­ачы за­явак на фес­ты­ва­лі. Ёсць парт­ал, які на­зы­ва­ецца Filmfreeway. Там мож­на ства­рыць сваю ста­рон­ку, пе­ра­йсці ў ка­та­лог з фес­ты­ва­ля­мі і вы­слаць за­яўку. Ду­маю, парт­ал ахоп­лі­вае ад­сот­ каў 70 фес­ты­ва­ляў. Я ад­пра­віў не менш за со­тню за­явак. Але 2020 год вы­паў. Мно­гія фес­ты­ва­лі ад­мя­ня­лі­ся, мно­гія пе­ра­но­сі­лі­ся або пра­хо­дзі­лі ў анлай­не. Анлайн не дае вя­лі­ка­га плё­ну, бо вя­лі­ кую ро­лю ма­юць пра­мыя зно­сі­ны, уста­наў­лен­не кан­так­таў. У вы­ні­ку, вя­до­ма, быў пэў­ны рэ­клам­ны эфект, але без гра­шо­вых уз­на­га­род і спон­сар­ скай пад­трым­кі. Усё, што ты ро­біш, па­тра­буе шмат энер­гіі або ма­ты­ва­цыі?

якія мне ха­це­ла­ся б зра­біць у якас­ці ані­ма­цыі. Мо­жа быць, я ім ка­лі-не­будзь сам на­пі­шу. Акра­мя ма­ля­ван­ня, ты чым-не­будзь яшчэ за­ хап­ля­ешся? — У мя­не ёсць пі­яні­на. Я на ім іграю. Маг­чы­ма, у мя­не атры­мац­ца ка­лі-не­будзь афор­міць свае кам­па­зі­цыі ў му­зыч­ны аль­бом. Ого. Зна­чыць, ці­ка­васць да му­зы­кі і клі­пы не вы­пад­ко­васць. А му­зы­ка ў тва­іх фі­ль­мах твая? — У «Цар­стве зо­рак» мая. Гэ­та быў экс­пе­ры­мент. Ха­дзіў у му­зыч­ную шко­лу? — Спе­цы­яль­най му­зыч­най ад­ука­цыі ня­ма. Экс­пе­ ры­мен­тую. Мне пад­аба­ецца, як гу­чаць асоб­ныя інстру­мен­ты. Па­сту­по­ва, ка­лі я раз­ня­во­ліў­ся ў мас­тац­кім пла­не, зра­зу­меў, што ўяў­лен­ні аб тым, што пра­ві­ль­на і ня­пра­ві­ль­на ў твор­час­ці, да­во­лі ўмоў­ныя. І я ў лю­бым інстру­мен­це знай­ду гу­кі, з якіх ма­гу склас­ці му­зы­ку.

— Хут­чэй ма­ты­ва­цыі. Але я ча­сам пе­ра­жы­ваю, што ў мя­не ма­ла энер­гіі. Яны, ма­ты­ва­цыя і энер­гія, ідуць раз­ам. Жа­дан­не тва­рыць, вя­до­ма, сы­хо­дзіць ад ма­ты­ва­цыі, але па­трэб­ная энер­гія, каб яе ўва­саб­ляць. Час­цей з-за не­да­хо­пу ча­су не стае сіл пра­ца­ваць над лю­бі­мым пра­ектам. Але я ве­даю: што б ні ад­бы­ло­ся, бу­ду пра­ца­ваць у ані­ма­цыі, у кі­но. Шу­каць но­выя воб­ра­зы, но­выя ва­ры­янты мо­вы. Тэм для апо­ве­ду ве­ль­мі шмат, яны па­ста­янна збі­ра­юцца. Трэ­ба то­ль­кі па­спя­ ваць рэ­алі­зоў­ваць. Што для ця­бе азна­чае спа­лу­чэн­не «твор­чы ча­ла­век»? — Не ўпэў­не­ны, што мае зна­чэн­не, твор­чы ча­ла­ век ці не. Усе мы ў не­йкай сту­пе­ні твор­чыя лю­дзі. Я па пра­фе­сіі ды­зай­нер. Але гэ­та ў пер­шую чар­гу лад мыс­лен­ня. Так і твор­чы ча­ла­век — гэ­ та пэў­ны ўзро­вень ува­гі. Ка­лі за­ўва­жа­еш дэ­та­лі,

«Мастацтва» № 1 (467)

якія мо­гуць быць іншым не та­кія ві­да­воч­ныя, і з імі па­чы­на­еш пра­ца­ваць. Не­ль­га ска­заць, што я на­ра­дзіў­ся твор­чым ча­ла­ве­кам. У не­ка­то­рых лю­дзей, вя­до­ма, ёсць схі­ль­нас­ці, але та­лент не з’яўля­ецца з ні­адкуль. Гэ­та па­сту­по­вы пра­цэс. Як пра­ві­ла, за­вя­за­ны на пра­цы ў вя­лі­кіх аб’ёмах. Ка­лі б ты ця­пер то­ль­кі стар­та­ваў у ані­ма­цыі, то па­йшоў бы ў пер­шую чар­гу ў motion design, 2D, 3D або па­ўна­ку­па­ль­ную ані­ма­цыю? — На да­дзе­ным эта­пе, ка­лі я па­спра­ба­ваў шмат роз­ных тэх­нік і асаб­лі­ва шмат шэй­па­вай 2D, я раз­умею, што ма­ля­ва­ная па­кад­ра­вая 2D — гэ­та ані­ма­цыя, да якой трэ­ба імкнуц­ца. Гэ­та, па-пер­ шае, вы­со­кі ўзро­вень пра­фе­сі­яна­ліз­му, а па-дру­ гое — яна вы­со­ка­аплат­ная. Ка­лі да яе да­бі­ра­ ешся і па­чы­на­еш раз­умець, то ба­чыш вы­шэй­шы пі­ла­таж. Тут пра­цуе на­огул усё, у кож­ным кад­ры. Ад­чу­ван­не ча­су па­він­на быць на мак­сі­ма­ль­ным уз­роў­ні. Ка­лі ча­ла­век умее пра­ца­ваць у па­кад­ ра­вай ані­ма­цыі, гэ­та ад­ра­зу ві­даць. Пра­ца з 3D і з fulldome-ані­ма­цы­яй — гэ­та, хут­чэй, пы­тан­не тэх­ні­кі. У па­ўна­ку­па­ль­най, вя­до­ма, ёсць ню­ансы. Па-інша­му трэ­ба пра­ца­ваць і з ка­ме­рай, і з ру­ хам. На ку­па­ле лёг­ка «зла­маць» гле­да­чу вес­ты­бу­ ляр­ны апа­рат, ука­чаць. Та­му з ру­хам на пра­екцыі трэ­ба быць ве­ль­мі аку­рат­ным. Уво­гу­ле ёсць ве­ды, якія вар­та асвой­ваць. А тое, што ты мо­жаш за­па­зы­чыць у ма­ля­ва­най ані­ма­цыі, мож­на і трэ­ба ву­чыць га­да­мі. У пры­нцы­пе, ані­ма­цыя — гэ­та не про­ста аўта­ма­тыч­ныя пе­ра­хо­ды з пун­кту «А» ў пункт «В». Ані­ма­цыя — гэ­та ві­зу­аль­ны пад­ыход і стан. Ме­на­ві­та стан мае вы­ра­ша­ль­нае зна­чэн­не. На­ма­цаць мо­мант ста­ну — гэ­та не пе­рад­аць рух, а ўха­піць яго псі­ха­ло­гію і сэн­са­вае зна­чэн­не. Ка­лі яно ёсць і пра­цуе, то га­вор­ка ўжо не пра ані­ма­цыю, а пра­ктыч­на пра ма­гію.

Тэ­л е­б а­ч ан­н е / Піл ьнае вок а Антона Сід а рэ нкі

Ка­рат­ке­віч. Пэў­нае ўяў­лен­не Як вя­до­ма, тэ­атр — ме­на­ві­та тое мас­тац­тва, што прак­ тыч­на не пад­да­ецца ві­дэ­афік­са­цыі. Спек­такль мо­жа быць які за­ўгод­на ге­ні­яль­ны, але ў сва­ім ідэ­аль­ным вы­ гля­дзе за­ста­ецца то­ль­кі ў па­мя­ці ўдзе­ль­ні­каў і гле­да­ чоў. Лю­быя спро­бы за­ха­ваць яго на ві­дэ­ано­сь­бі­тах, як пра­ві­ла, бес­пас­пя­хо­выя. І як бы ні ха­це­лі аўта­ры збе­ раг­чы сваё дзе­ціш­ча для на­шчад­каў, а пуб­лі­ка з іншых га­ра­доў — па­ба­чыць на экра­не на аншла­га­выя спек­ так­лі, звы­чай­на ім да­ста­ецца то­ль­кі блед­ная ко­пія. Асаб­лі­ва крыў­дна за опе­ру, якая ў сі­лу сва­ёй спе­цы­фі­ кі рэ­дка бы­вае на гас­тро­лях і асаб­лі­ва скла­да­ная для пе­рад­ачы на тэ­ле­экра­не. Пра­ўда, у апош­нія га­ды ама­ та­рам му­зыч­на­га тэ­атра ста­ла пра­сцей: за­пі­сы і тран­ сля­цыі спек­так­ляў ад­бы­ва­юцца ўсё час­цей, іх з за­да­ ва­ль­нен­нем па­каз­ва­юць у эфі­ры спе­цы­ялі­за­ва­ных тэ­ле­ка­на­лаў і на сай­тах вя­ду­чых тэ­атраў све­ту. Ёсць та­ кая тра­ды­цыя і ў на­ша­га тэ­ле­ба­чан­ня. У ка­ляд­ныя дні яна бы­ла пра­цяг­ну­тая тран­сля­цы­яй з Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­сі опе­ры Ула­дзі­мі­ра Со­лта­на «Дзі­кае па­ля­ван­не ка­ра­ля Ста­ха».

Г

э­тая прэм’ера ста­ла ад­ной з га­лоў­ных падзей ку­ль­тур­на­га жыц­ця на­шай кра­іны ле­тась. І вось праз па­ўго­да па­сля пер­ша­га спек­так­ля быў зроб­ ле­ны за­піс, які змаг­лі ўба­чыць усе, хто па­куль не тра­піў на жы­вое прад­ стаў­лен­не. Трэ­ба ска­заць, пры­хі­ль­ні­кі опе­ры, пры­нам­сі мін­скія, з тран­сля­цы­ямі опер­ ных па­ста­но­вак доб­ра зна­ёмыя. Не­ка­ль­кі га­доў за­пар у пэў­ных ста­ліч­ных кі­на­тэ­атрах пра­хо­дзяць се­ансы ў меж­ах пра­екта The Met: Live. Пры­бліз­на раз на ме­сяц мож­на на­ўпрост па­гля­дзець най­леп­шыя спек­так­лі зна­ка­мі­тай Мет­ра­по­лі­тэн-опе­ра з зор­ка­мі пер­шай ве­лі­чы­ні. Тэх­ніч­ны і мас­тац­кі ўзро­ вень гэ­тых тран­сля­цый па-за меж­амі уся­ля­кіх мар: ідэ­аль­ны гук з вы­раз­на арты­ку­ля­ва­ным спе­вам вы­ка­наў­цаў, яркая ясная HD-вы­ява, якая тым бо­льш ураж­вае на вя­лі­кім экра­не кі­на­тэ­атра.

47

Не­ль­га ска­заць, што тэ­ле­ві­зій­ны за­піс на­ ша­га «Дзі­ка­га па­ля­ван­ня» цал­кам сас­ту­пае тран­сля­цыі за­меж­ных спек­так­ляў. Пэў­нае ўяў­лен­не аб опе­ры Ула­дзі­мі­ра Со­лта­на (ліб­ рэ­та Свят­ла­ны Клім­ко­віч) і па­ста­ноў­цы рэ­ жы­сёр­кі Ган­ны Ма­тор­най атры­маць мо­гуць на­ват тыя, хто не быў на жы­вым спек­так­лі. Ураж­вае трак­тоў­ка не­акла­січ­най опе­ры Ула­ дзі­мі­ра Со­лта­на ў по­стма­дэр­ніс­цкай вер­сіі ды­ры­жо­ра-па­ста­ноў­шчы­ка Андрэя Іва­но­ва. Ра­дуе жы­вая і та­ле­на­ві­тая ігра вы­ка­наў­цаў. Гле­да­чам пра­па­на­ва­лі вер­сію са скла­дам Надзея Яноў­ская — Але­на Зо­ла­ва, Ду­ба­ тоўк — Дзміт­рый Ша­бе­ця, Андрэй Бе­ла­рэц­ кі — Ула­дзі­мір Гро­маў. Рэ­жы­сёр­ка тран­сля­цыі Тац­ця­на Шыр­шо­ва і апе­ра­тар-па­ста­ноў­шчык Вік­тар Вол­чак да­лі доб­рую маг­чы­масць не то­ль­кі па­чуць вы­ка­нан­не парт­ый, але і на­зі­ раць ігру артыс­таў, асоб­ныя пла­ны апош­ніх змя­ня­лі агу­ль­ныя пла­ны сцэ­ны ў слуш­ных мес­цах і па­трэб­най па­сля­доў­нас­ці. Тран­ сля­цыя зроб­ле­на цал­кам ка­рэк­тна, ды ёсць пэў­ныя ню­ансы, якія не да­зва­ля­юць лі­чыць пра­цу на­ша­га тэ­ле­ба­чан­ня ў да­дзе­ным вы­пад­ку ад­экват­най і ча­су, і тво­ру. Веч­ная пра­бле­ма лю­бой опе­ры — гук. Мін­скія тэ­атра­лы доб­ра ве­да­юць усе гу­ка­выя ямы ў Вя­лі­кім, але ў вы­пад­ку за­пі­су «Дзі­ка­га па­ля­ван­ня» ліб­рэ­та спек­так­ля трэ­ба бы­ло пад­аць у вы­гля­дзе суб­ціт­раў пры­клад­на гэ­так жа, як тэкст вы­ка­наў­цаў ідзе бя­гу­чым рад­ком у са­мім тэ­атры. Зра­зу­ме­ла, шэсць ка­мер на­ша­га тэ­ле­ба­чан­ня (мяр­ку­ючы па ко­ль­кас­ці апе­ра­та­раў у ціт­рах) не мо­гуць су­пер­ні­чаць з дзя­сят­ка­мі аб’екты­ваў у тран­сля­цы­ях The Met: Live. Так­са­ма вар­та бы­ло над­аць бо­льш ува­гі дэ­ка­ра­цы­ям мас­та­ка-па­ста­ноў­шчы­ ка спек­так­ля Андрэя Ме­ран­ко­ва. Скла­да­наз­лу­ча­ны свет яго пра­чы­тан­ня ўсім вя­до­ма­га сю­жэ­та Ула­дзі­мі­ра Ка­рат­ке­ві­ча ві­да­воч­на за­слу­гоў­вае бо­ль­ шай ува­гі. Па дэ­та­лях сцэ­наг­ра­фіі, якія ўсё-та­кі па­тра­пі­лі на экран, ве­ль­мі скла­да­на зра­зу­мець, на­ко­ль­кі ў да­дзе­ным вы­пад­ку да­рэч­ны іх сім­ва­лізм і якую ро­лю ад­ыгры­вае амаль бес­пе­ра­пын­ная ві­дэ­атран­сля­цыя на задніку дэкарацый. Ча­му сцэ­наг­ра­фія ад­ышла ў тран­сля­цыі на дру­гі план, зра­зу­ ме­ла: тут яшчэ ад­на па­ста­янная пра­бле­ма ўсіх тэ­ле­за­пі­саў — тэ­атра­ль­нае свят­ло ад­экват­на не пе­рад­аец­ца на экра­не, яно зда­ецца за­над­та сла­бым, вы­ка­наў­цы на агу­ль­ным пла­не пе­ра­соў­ва­юцца ні­бы б у не­йкай імгле. Ка­лі на артыс­таў і іх цу­доў­ныя кас­цю­мы (мас­тач­ка па кас­цю­мах Тац­ця­на Лі­са­ вен­ка) свят­ла яшчэ ха­пі­ла, то га­вар­кія і знач­ныя ў кан­тэк­сце спек­так­ля дэ­ та­лі дэ­ка­ра­цый тэ­ле­гле­да­чы маг­лі то­ль­кі ад­гад­ваць. Ці­ка­ва, як з пра­бле­май свят­ла спраў­ля­юцца па­ста­ноў­шчы­кі з Нью-Ёрка? І га­лоў­ная пра­бле­ма на­ша­га тэ­ле­ві­зій­на­га «Дзі­ка­га па­ля­ван­ня» так­са­ма­ агу­ль­ная для тэ­ле­вер­сій опер­ных спек­так­ляў. З за­пі­су сыш­ла энер­ге­ты­ка жы­вой сцэ­ны, уні­ка­ль­ная атмас­фе­ра, па якую гле­да­чы і ідуць у за­лу з артыс­ та­мі. Па­ста­ноў­шчы­кі The Met: Live імкнуц­ца пе­рад­аць атмас­фе­ру сцэ­ніч­ на­га тво­ра з да­па­мо­гай ня­хіт­рых пры­ёмаў: па­каз­ва­юць акцё­раў за ку­лі­са­ мі і аўды­то­рыю ў гля­дзе­ль­най за­ле, су­пра­ва­джа­юць спек­такль стэн­да­па­мі вя­ду­ча­га, які рас­па­вя­дае пра па­ста­ноў­ку, бя­рэ інтэрв’ю ў ства­ра­ль­ні­каў і вы­ка­наў­цаў у антрак­це. Па­мя­та­еце зна­ка­мі­тыя тран­сля­цыі са Свя­тас­ла­вам Бэл­зам? Бе­ла­рус­кае тэ­ле­ба­чан­не мае вя­лі­кі во­пыт за­пі­саў тэ­атра­ль­ных спек­так­ляў і іх пра­мых тран­сля­цый. Ме­на­ві­та дзя­ку­ючы тэ­ле­ба­чан­ню мы ма­ем маг­чы­ масць уба­чыць най­леп­шыя па­ста­ноў­кі як опер­на­га, так і ба­лет­на­га рэ­пер­ ту­ару з кла­січ­ны­мі скла­да­мі вы­ка­наў­цаў. Вя­лі­кую ўва­гу за­пі­сам спек­так­ляў у свой час над­аваў «Бе­ла­рус­кі ві­дэ­ацэнтр», чый кі­раў­нік Вік­тар Ша­вя­ле­віч па­кі­нуў нам ба­га­ты ві­дэ­афонд бе­ла­рус­ка­га тэ­атра. Наш Вя­лі­кі тэ­атр, зра­зу­ме­ла, не Мет­ра­по­лі­тэн, і на­ўрад ці ў най­блі­жэй­шы час бу­дзе ла­дзіць па­каз спек­так­ляў у кі­на­тэ­атрах, але слу­хаць (і гля­дзець, зра­зу­ме­ла) яго тво­ры бу­дуць яшчэ ве­ль­мі доў­га. студзень, 2022

48

I n D es i g n

Ры­сы на тле, змор­шчы­ны на па­вер­хні і плы­ні ў глы­бі­ні Ды­зайн вы ­ра ­баў шкло ­за ­во ­да « Нё­ман » у 1920—1930- я

П

рад­ме­ты, на­ват ка­лі яны за­ха­ва­ныя то­ль­кі час­тко­ва, усё ж да­зва­ля­юць уя­віць тое цэ­лае, што ка­ну­ла ў Ле­ту. Існуе вя­лі­кая раз­на­стай­насць сер­ві­ заў для кру­шо­ну, зроб­ле­ных на шкло­за­во­дзе «Нё­ман» у 1920—1930-я. У мно­гіх са­вец­кіх сем’ях кру­шон­ні­цы і гра­фі­ны бы­лі не­адмен­ным атры­бу­там сер­ван­таў, дзе ста­яў по­суд, які ба­чыў свят­ло то­ль­кі па вя­лі­кіх свя­тах, хоць на­ўрад ці мож­на ска­заць, што ёміс­тас­ці та­ко­га пры­зна­чэн­ня і та­кія на­поі ка­ рыс­та­лі­ся ша­лё­най ці на­ват уме­ра­най па­пу­ляр­нас­цю ў БССР. Ма­тэ­ры­яль­ны ася­ро­дак з’яўля­ецца ад­біт­кам са­цы­яль­ных ста­сун­каў і ў той жа час да пэў­най сту­пе­ні іх струк­ту­руе. На­бор ста­ло­ва­га по­су­ду ад­па­вя­дае ўяў­лен­ням пра пры­ёмы ежы, на­яўнасць ад­па­вед­ных ста­ло­вых пры­бо­раў для за­ку­сак, са­ла­ты, су­поў і асноў­ных страў ро­біць аб­ед ці вя­чэ­ру цы­ры­мо­ні­яй, ка­лі важ­ны не то­ль­кі смак, але і звя­за­ныя з ежай пра­кты­кі зно­сін і са­цы­ялі­ за­цыі. Ску­пы на­бор ёміс­тас­цяў спраш­чае і па­ска­рае пры­ём ежы, зво­дзіць яго да спа­жы­ван­ня ка­ло­рый. На­ша гіс­то­рыя свед­чыць, што ад­ны і тыя ж рэ­чы

Ала Пі­га­льс­кая

1. Спо­дак з ба­ле­ры­най. 1930—1939. 2. Блю­да з дэ­ко­рам у вы­гля­дзе ягад чар­ні­ц. 1930—1939. 3. Ніж­няя час­тка мас­ле­ні­цы, дэ­ка­ра­ва­ная па ма­ты­вах хвой­ных рас­лін. 1930—1939. 4. Блю­да з фа­ль­бо­ніс­тым кра­ем. 1930—1939. 5. Дэ­сер­тны ба­кал са шлі­фа­ва­ны­мі сцен­ка­мі. 1930—1939. 6. Ваза (сурвэтніца). Зробленая ў 1940—50-я з дапамогай прэс-формы 1930—1939 гадоў. 7. Веч­ка мас­ле­ні­цы з дэ­ко­рам у вы­гля­дзе ліс­ця і пла­доў каш­та­на. 1930—1939. «Мастацтва» № 1 (467)

мо­гуць быць час­ткай ве­ль­мі роз­ных са­цы­яль­ных пра­ктык. Па­сля зме­ны па­ лі­тыч­на­га рэ­жы­му ў 1917 го­дзе вя­ліз­ная ко­ль­касць по­су­ду, ата­ма­нак і бу­фе­ таў ста­лі час­ткай ка­му­на­ль­на­га по­бы­ту са­вец­кіх гра­ма­дзян з зу­сім іншы­мі звыч­ка­мі са­цы­ялі­за­цыі. Але як бы ні змя­ня­лі­ся гэ­тыя пра­кты­кі, як у вы­пад­ку з кру­шон­ні­цай, не фун­кцыя, а няпэўныя ўяўленні мо­гуць дык­та­ваць па­трэ­бу ў прад­ме­це. Дзя­ку­ючы іна­ва­цы­ям пра­мыс­ло­вай рэ­ва­лю­цыі пра­са­ва­ныя вы­ра­бы ста­лі ві­зіт­най кар­ткай за­во­да шкля­ных вы­ра­баў Юлі­уса Сто­ле і Ві­ль­ге­ль­ма Ка­ва­ леў­ска­га на мя­жы ХІХ і ХХ ста­год­дзяў. Яны ад­па­вя­да­юць ужо тра­ды­цый­на­ му ўяў­лен­ню пра ды­зайн, ка­лі пра­ект ства­ра­ецца для ма­са­вай вы­твор­час­ ці — пры­нам­сі не менш чым для ста штук. Да­ра­гія фор­мы для пра­са­ва­ных шкля­ных вы­ра­баў па­тра­бу­юць ква­лі­фі­ка­цыі як ад кі­раў­ні­коў — у пла­на­ван­ні вы­дат­каў і ацэн­цы ры­зы­кі, — так і ад ды­зай­не­раў ды ра­бо­чых. Ука­ра­нен­не пра­са­ва­ных вы­ра­баў вы­ма­гае і пры­нцы­по­ва інша­га ўзроў­ню інфрас­трук­ту­ ры ў па­ра­ўнан­ні з вы­дзі­ма­ным тэх­на­ла­гіч­ным пра­цэ­сам. Ме­на­ві­та тэх­на­ло­гіі вы­твор­час­ці пра­са­ва­на­га шкла шмат у чым вы­зна­чы­лі ды­япа­зон плас­тыч­ных срод­каў мод­ных сты­ляў ар дэ­ко і Баў­хаўз.

Вы­дзі­ма­ныя тэх­на­ло­гіі вы­твор­час­ці шкла з на­ступ­най гра­ві­роў­кай і шлі­ фоў­кай бы­лі шы­ро­ка рас­паў­сю­джа­ныя ў Бе­ла­ру­сі ўжо не­ка­ль­кі ста­год­дзяў. У кні­зе «Бе­ла­рус­кае мас­тац­кае шкло кан­ца ХІХ — па­чат­ку ХХ ста­год­дзя» Мая Яніц­кая пры­во­дзіць спіс, у якім на тэ­ры­то­рыі су­час­най Бе­ла­ру­сі на­пры­ кан­цы ХІХ ста­год­дзя на­ліч­ва­ла­ся бо­льш за 200 шкля­ных прад­пры­емстваў, з іх 101 — шкло­за­во­ды. І гэ­та без улі­ку «ляс­ных», то-бок ма­бі­ль­ных, бры­гад шкло­вы­дзі­ма­льш­чы­каў, а так­са­ма ра­мес­ні­каў і май­строў-ака­ніш­ні­каў (што ра­бі­лі шкло для вок­наў). У пра­са­ва­ных вы­ра­бах за­во­да «Нё­ман» да­во­лі раз­на­стай­на вы­ра­ша­ецца ды­ зайн дон­цаў та­ле­рак, спо­дач­каў, куб­каў, бу­тэ­ле­чак для па­рфу­мы. Ма­лю­нак на дон­цы по­су­ду мог быць арна­мен­та­ль­ным аль­бо ўяў­ляць з ся­бе фі­гу­ра­тыў­ную кам­па­зі­цыю. У ка­та­ло­гу 1939 го­да пры­сут­ні­ча­юць ма­дэ­лі з рэ­аліс­тыч­ны­мі вы­ява­мі на дон­цах са­лат­ніц, блю­даў, по­пе­ль­ніц (вы­ра­бы 865—876). У му­зеі

апра­цоў­кі па­вер­хні меў шы­ро­кі рас­паў­сюд. У ка­та­ло­гу да­во­лі час­та сус­тра­ ка­ецца дэ­кор з ма­ты­ва­мі кве­так аўса, які май­стра­мі ўсё тых жа ма­ну­фак­тур быў пра­зва­ны «оўсаў­ка». На ка­рысць рас­пра­цоў­кі форм для пра­са­ван­ня шкла мясц­овы­мі мас­та­ка­мі і май­стра­мі ўказ­вае і дэ­кор, у якім пры­сут­ні­ча­юць рас­лі­ны, рас­паў­сю­джа­ныя ме­на­ві­та на тэ­ры­то­рыі Бе­ла­ру­сі. У та­кім дэ­ко­ры лёг­ка па­зна­ва­ль­ныя ма­ты­вы дзя­во­ча­га ві­наг­ра­ду, які па­кры­ваў сце­ны ся­дзіб і аль­та­нак. Дзя­во­чы пя­ці­ліст­ ко­вы ві­наг­рад (лат. Parthenocissus quinquefolia) быў вы­са­джа­ны ў коб­рын­ скім па­рку — ся­род 70 ві­даў іншых рас­лін, — за­сна­ва­ным у 1768 го­дзе па рас­па­ра­джэн­ні пад­скар­бія Вя­лі­ка­га Княс­тва Лі­тоў­ска­га Анто­нія Ты­зен­гаў­за, плош­ча гэ­та­га па­рка скла­да­ла ка­ля 60 гек­та­раў. Сце­ны, па­кры­тыя дзя­во­чым ві­наг­ра­дам, ёсць на вы­явах ся­дзіб, зроб­ле­ных На­па­ле­онам Ордам (зга­да­ем, на­прык­лад, ся­дзіб­ны дом Орды ва ўро­чыш­чы Чыр­во­ны Двор). На веч­ку мас­ ле­ні­цы лёг­ка па­знаць дэ­кор у вы­гля­дзе ліс­ця і пла­доў каш­та­на, які так час­та сус­тра­каў­ся ў ся­дзіб­ных па­рках. Дэ­ка­ра­тыў­ныя ма­ты­вы на некаторых выра­ бах з каляровага шкла ве­ль­мі на­гад­ва­юць кве­цень лі­пы — ба­дай, са­ма­га рас­ паў­сю­джа­на­га дрэ­ва на гас­цін­цах і але­ях бе­ла­рус­кіх ма­ёнткаў. Дэ­кор з вы­ка­ рыс­тан­нем вы­яў чар­ніц упры­гож­вае вы­ра­бы ў цём­на-сі­нім ко­ле­ры. У дэ­ко­ры сфе­рыч­най мас­ле­ні­цы, якая вы­ка­на­на ў сі­нім ма­та­вым і раз­алі­на­вым шкле, лёг­ка па­зна­юцца хвой­ныя рас­лі­ны. Шы­ро­кая пры­сут­насць ла­ка­ль­ных рас­лін у дэ­ко­ры вы­ра­баў шкло­за­во­да «Нё­ ман» не па­кі­дае сум­не­ваў, што арна­мен­ты і фор­ма для іх ра­бі­лі­ся на са­мім за­во­дзе. Сён­ня ўжо шы­ро­ка вя­до­мыя імё­ны май­строў, якія ства­ра­лі ды­зайн вы­ра­баў для за­во­да Юлі­уса Сто­ле ў між­ва­енны пе­ры­яд: сам Юлі­ус Сто­ле ва­ ло­даў па­трэб­най ква­лі­фі­ка­цы­яй, так­са­ма да 1940-х на за­во­дзе пра­ца­ва­лі май­стар Сі­ль­вестр Ва­сі­леў­скі (?—1934) і яго­ны ву­чань Мі­ха­іл Ціт­коў. У 1940-я за­вод пе­ра­ары­енту­ецца для пра­цы ў ра­ды­ка­ль­на іншых па­лі­тыч­ ных і эка­на­міч­ных умо­вах, але аж да 1960-х май­стры пра­цяг­ва­юць вы­ка­рыс­ тоў­ваць фор­мы для пра­са­ван­ня, якія за­ха­ва­лі­ся з 1930-х. На­прык­лад, ва­за са сту­пе­нь­ча­тым асна­ван­нем, з ярка вы­яўле­ны­мі нот­ка­мі сты­лю ар дэ­ко і гіб­кі­ мі, пад­обны­мі на кон­ту­ры бу­то­на цю­ль­па­на лі­ні­ямі ў асноў­ным аб’ёме ча­шы. Ад­нак у са­вец­кі пе­ры­яд за­вод вяр­та­ецца да вы­дзі­ма­ных тэх­на­ло­гій вы­твор­ час­ці, і гэ­та па­ча­так зу­сім іншай гіс­то­рыі. Тым не менш гра­фі­ны з на­бо­рам шкля­нак і кру­шон­ні­цы за­ста­юцца ў асар­ты­мен­це, ня­гле­дзя­чы на зме­ну тэх­ на­ло­гій вы­твор­час­ці і на­су­пе­рак звыч­кам су­час­ных бе­ла­ру­саў. Па­ра­дак­са­ ль­ным чы­нам гэ­тыя вы­ра­бы за­хоў­ва­юць ма­тэ­ры­яль­ную па­мяць пра свет, які знік у ня­бы­це, дзе гэ­тыя прад­ме­ты бы­лі час­ткай па­ўся­дзён­нас­ці. Аўтар­ка вы­каз­вае падзя­ку за да­па­мо­гу ў на­пі­сан­ні арты­ку­ла га­лоў­ на­му мас­та­ку за­во­да «Нё­ман» Сяр­гею Шэ­ці­ку, а так­са­ма Ва­сі­лю Са­ ма­хва­ла­ву, Га­лі­не Сі­да­ро­віч, Але­не Сас­ноў­скай і Во­ль­зе Ба­га­чук за каш­тоў­ныя кан­су­ль­та­цыі і не­пад­роб­ную ці­ка­васць да гіс­то­рыі бе­ла­ рус­кай ма­тэ­ры­яль­най ку­ль­ту­ры.

шкло­за­во­да «Нё­ман» за­ха­ваў­ся спо­дак з ба­ле­ры­най і два прад­ме­ты сер­ві­за з вы­явай ры­бы на дон­цы. Кра­на­ль­на вы­гля­да­юць вы­ра­бы з нож­ка­мі — іх вы­ твор­часць па­тра­буе спе­цы­ялі­за­ва­ных на­вы­каў пра­цы з фор­май. Тэх­на­ло­гія пра­са­ван­ня да­зва­ляе зра­біць раз­на­стай­ны­мі фа­ль­бо­ніс­тыя краі шкля­ных вы­ра­баў. Не­ка­то­рыя вы­ра­бы з зя­лё­на­га шкла і шкла ко­ле­ру раз­алін гля­дзяц­ца амаль ску­льп­ту­ра­мі, на­сто­ль­кі вы­раз­на і акцэн­та­ва­на вы­ра­ша­ныя іх аб­адкі. Да­сяг­нен­ні ў тэх­на­ло­гі­ях і якас­ці шкло­за­во­да «Нё­ман» 1930-х не маг­лі ўзнік­ нуць на пус­тым мес­цы, вы­ключ­на то­ль­кі — як ня­рэд­ка пі­шуць — за кошт за­ про­ша­ных за­меж­ных спе­цы­яліс­таў ды імпар­ту фор­маў для прэ­са. У ка­та­ло­гу 1939 го­да, акра­мя вы­ра­баў у сты­лях ар дэ­ко і Баў­хаўз, на якія ў пер­шую чар­гу звяр­та­юць ува­гу мас­тац­тваз­наў­цы і ка­лек­цы­яне­ры, сус­тра­ка­ецца да­ во­лі шмат тво­раў з гра­ві­ра­ва­ным і шлі­фа­ва­ным дэ­ко­рам, тра­ды­цыі яко­га сы­хо­дзяць на не­ка­ль­кі ста­год­дзяў углы­бі­ню. Са­лат­ні­ца і дэ­сер­тная шклян­ ка, сцен­кі якіх вы­ка­на­ныя ў тэх­ні­цы ды­яман­та­ва­га гра­нен­ня, вы­гля­да­юць як пра­цяг бе­ла­рус­кіх тра­ды­цый шкла­роб­ства На­лі­боц­кай і Урэц­кай ма­ну­фак­ тур Ра­дзі­ві­лаў, што пра­ца­ва­лі на пра­ця­гу XVII—XVIII ста­год­дзяў, ка­лі та­кі тып

У праекце «Трывожны чамаданчык» (Галерэя Саюза дызайнераў) мастакі даследуюць загадкавы прад­ мет побыту з кодавым замком і падвойным дном, выкарыстоўваючы яго як вобраз, сімвал, метафару для стварэння работ. Ганна Сілівончык. Настальгія. 2021.

issn 0208-2551

падпісныя Індэксы 74958, 749582. рознічны кошт — па дамоўленасці.

Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.