Nastolatek i jedzenie

Dorota Maria Sikora

Nastolatek i jedzenie

Przewodnik dla terapeutów i rodziców

Psychologiadziecka.org Warszawa 2024

Dorota Maria Sikora

Nastolatek i jedzenie. Przewodnik dla terapeutów i rodziców

Redakcja: Agnieszka Tabor

Korekta: Katarzyna Tran Trang

Skład: Anna Teodorczyk-Twardowska

Okładka: Justyna Kossakowska

Copyright © Psychologiadziecka.org 2024

Wydawnictwo Psychologiadziecka.org admin@psychologiadziecka.org www.psychologiadziecka.org

ISBN 978-83-67874-89-2

Wydanie I Warszawa 2024

Dwóm najważniejszym osobom w moim życiu –Przemkowi i Frankowi

SPIS TREŚCI

Jedzenie i jego funkcje w życiu człowieka 9

Zacznijmy od początku, czyli co wpływa na sferę jedzenia? 10

Nawyki, preferencje i zachowania żywieniowe  18

Style jedzenia 20

Bibliografia 23

Nastolatek i problemy z jedzeniem 27

Zrozumieć nastolatka 27

Wybiórcza dieta  29

Wybiórczość pokarmowa o podłożu sensorycznym 30

Zaburzenie polegające na unikaniu/ograniczaniu przyjmowania pokarmów (ARFID) 33

Nadmierne jedzenie 47

Nadwaga i otyłość  50

Czerwone flagi  53

Bibliografia 59

Oddziaływania psychologa w pracy z nastolatkiem jedzącym wybiórczo, w tym z ARFID 65

Etap I – wstępna diagnoza 66

Etap II – przygotowanie do terapii 70

Etap III – interwencje terapeutyczne 75

Bibliografia 105

Skuteczne narzędzia i techniki pracy z nastolatkiem z nadmierną masą ciała 109

Cel: Psychoedukacja na temat zdrowego odżywiania się 110

Cel: Poznawanie siebie i poprawa relacji z samym sobą 111

Cel: Motywowanie do zmiany nawyków żywieniowych 117

Cel: Nauka identyfikowania sygnałów z ciała 120

Cel: Rozwijanie kompetencji emocjonalnych, w tym umiejętności identyfikowania, nazywania i rozumienia własnych emocji oraz poprawa samokontroli w zakresie emocji 121

Cel: Zmiana negatywnych przekonań dotyczących jedzenia i samego siebie 124

Cel: Nauka radzenia sobie ze stresem 128

Bibliografia 132

Diagnoza i leczenie problemów z jedzeniem. Dla rodziców nastolatka 135

Dlaczego mój nastolatek ma problemy z jedzeniem i do kogo mamy się udać? 135

Co oznacza zdrowe odżywianie? 139

Wprowadzenie uważnego jedzenia w domu –zacznij od siebie 143

Przede wszystkim relacja 146

Bibliografia 151

ZAŁĄCZNIKI 153

Jedzenie i jego funkcje w życiu

człowieka

Jedzenie pełni różne funkcje w życiu człowieka – biologiczne i pozabiologiczne, w tym psychologiczne, społeczne, kulturowe czy ekonomiczne. Biorąc pod uwagę fizjologię, pokarm jest źródłem energii i składników, które odżywiają organizm i budują ciało. Pokarm przekształcany jest w składniki odżywcze, czyli białka, węglowodany, tłuszcze, witaminy i mikroelementy, które służą podtrzymaniu funkcji życiowych, są wykorzystywane w różnych procesach metabolicznych, utrzymują temperaturę organizmu i implikują jego wzrastanie (Niewiadomska i in., 2005). Pozabiologiczne znaczenie jedzenia wiąże się z jego wpływem na samopoczucie i zaspokajaniem potrzeb psychologicznych. Jedzenie jest nieodłącznym elementem życia społecznego. Pozwala poczuć się bezpiecznie, bywa wyrazem miłości czy kontroli lub staje się narzędziem do poprawy stanu emocjonalnego (zob. rysunek 1). (Niewiadomska i in., 2005; Czepczor i Brytek-Matera, 2017).

Rysunek 1. Pozabiologiczne funkcje jedzenia

Źródło: opracowanie własne na podstawie Niewiadomska i in. (2005); Czepczor i Brytek-Matera (2017).

Zacznijmy od początku, czyli co wpływa na sferę jedzenia?

Reakcje na różne bodźce smakowe i zapachowe mają charakter wrodzony, niewyuczony. Przemawia za tym fakt, że wykazują one znaczące podobieństwo u różnych gatunków i kultur.

Istnieją dane wskazujące, że preferencje smakowe są częściowo zdeterminowane genetycznie. Zidentyfikowano kilka genów odpowiedzialnych za percepcję smaku słodkiego, umami i gorzkiego (Toporowska-Kowalska i Funkowicz, 2015).

10 | Nastolatek i jedzenie

Zatem to, jakie smaki preferuje dziecko, wstępnie zależne jest od genetycznych predyspozycji. Jednak nie tylko czynnik genetyczny ma znaczenie dla kształtowania się preferencji i zachowań żywieniowych, znaczenie mają również czynniki poznawcze i środowiskowe.

U dzieci percepcja jedzenia, czyli sposób postrzegania informacji dotyczących pożywienia, odbywa się głównie za pomocą wzroku. Jest on najważniejszym zmysłem w procesie podejmowania decyzji dotyczących jedzenia, a uzyskane w ten sposób informacje pełnią kluczową rolę w mechanizmach akceptacji lub odrzucania produktów żywnościowych. Co za tym idzie, niezwykle ważny wydaje się sposób prezentacji nowego produktu. Im bardziej atrakcyjny dla oka, tym większa szansa, że dziecko się nim zainteresuje. Dzieci najczęściej klasyfikują produkty za pomocą koloru, co bezpośrednio wpływa na ich wybory żywieniowe. Preferencje koloru wpływają na eliminację żywności spełniającej odpowiednie kryteria kolorystyczne. Może zatem być tak, że mały człowiek z chęcią przystąpi do poznawania produktów w kolorze czerwonym, bo go preferuje, natomiast z podejrzliwością będzie spoglądał na te w kolorze zielonym, bo za nim nie przepada lub ma z nim negatywne skojarzenia. Dzieci są również wrażliwe na nawet małe zmiany w produktach, takie jak inna konsystencja, dodatkowy składnik, nowe opakowanie. Wizualnie dostrzegana zmiana konsystencji, bez próbowania produktu, może wpłynąć na jego odrzucenie. Wystarczy, że rodzic doda do lubianego przez dziecko dania nowy składnik, np. koperek, lub pokroi warzywo w dużą kostkę, zamiast je zetrzeć na tarce, a dziecko może odrzucić cały posiłek. Należy pamiętać, że zdecydowana większość preferencji sensorycznych dziecka (czyli preferencji w zakresie używania zmysłów) nie jest wrodzona,

Jedzenie i jego funkcje w życiu człowieka | 11

12 | Nastolatek i jedzenie a wyborów żywieniowych uczymy się poprzez ekspozycję. Ekspozycja to inaczej kontakt osoby z danym pożywieniem. Nie musi ona wiązać się z kosztowaniem produktu, może obejmować inne modalności zmysłowe. Ekspozycją zatem będzie na przykład czytanie i oglądanie książek o jedzeniu, robienie zakupów, przygotowywanie posiłku, prowadzenie warzywniaka czy też robienie przetworów. Badania naukowe pokazują, że ekspozycja wzrokowa w okresie niemowlęcym wpływa na wzrost atrakcyjności danego produktu i jemu podobnych, co może obniżać nasilenie neofobii pokarmowej. Ważne jest, że liczba ekspozycji, wymagana dla osiągnięcia akceptacji produktu, zależna jest od wieku dziecka. Mówi się, że między 4. a 6. miesiącem życia jedna pozytywna ekspozycja może prowadzić do akceptacji nowego produktu (Toporowska-Kowalska i Funkowicz, 2015), natomiast u starszych dzieci konieczne jest zastosowanie 6–15 ekspozycji, by uzyskać podobny efekt (de Cosmi i in., 2017). Należy jednak pamiętać, że ekspozycja wizualna zwiększa preferencje wizualne danego produktu, ale nie smakowe. Aby ekspozycja była skuteczna, musi obejmować odmienne modalności zmysłowe. Warto zatem skupić się na różnych cechach produktu, by dziecko mogło poznać go za pomocą wzroku, węchu, słuchu i dotyku. Efekty ekspozycji nie ulegają uogólnieniu, zatem wielokrotna ekspozycja danego produktu nie sprzyja akceptacji produktów z tej samej kategorii. Jeśli dziecko zaakceptuje brokuł, to nie znaczy, że zacznie akceptować i jeść większość warzyw –każde z nich wymaga poznania za pomocą wielokrotnej ekspozycji. W okresie niemowlęcym i wczesnym dzieciństwie może dojść do odrzucenia produktu ze względu na „efekt nasycenia sensorycznego”, który niekoniecznie musi wiązać się z konsumpcją, ale na przykład z bodźcami węchowymi.

W takiej sytuacji dziecko może zrezygnować z posiłku ze względu na jego zbyt intensywny zapach. Jednak pewne jest, że sposób podawania produktów wpływa pozytywnie na preferencje i zachowania żywieniowe dzieci.

To, jak kształtuje się proces kategoryzacji u dzieci, ma istotny wpływ na akceptację lub odrzucanie przez nie produktów.

Przed 2. rokiem życia dziecko wykazuje ograniczone możliwości kategoryzowania produktów spożywczych i niespożywczych na podstawie ich wyglądu. Niemowlę w równym stopniu kieruje uwagę na cechy związane z pożywieniem (np. kolor i teksturę), jak i cechy niezwiązane z jedzeniem (np. kształt naczynia, w którym znajduje się posiłek). Ważne jest zatem, by zadbać o oprawę wizualną dania – podać je w atrakcyjny dla oka sposób. Przykładowo można użyć kolorowych talerzy, ułożyć składniki tak, by przypominały „obraz” i zainteresowały dziecko.

Dzieci poniżej 2. roku życia są bardziej narażone na zatrucia pokarmowe niż starsze. Dzieje się tak prawdopodobnie dlatego, że przed ukończeniem 2. roku życia polegamy w kwestii jedzenia głównie na dorosłych i to oni zarządzają menu. Dzieci uczą się zachowań żywieniowych, głównie obserwując dorosłych, a nie jedynie na podstawie tego, jak przy pomocy zmysłów postrzegają dany posiłek.

Między 2. a 3. rokiem życia dziecko zaczyna dokonywać kategoryzacji produktów spożywczych. Nieco starsze (3–4 lata) jest bardziej skłonne do klasyfikacji żywieniowych nowości ze względu na kolor, jeśli ocenia dany produkt jako coś do jedzenia. Co ciekawe, przedmioty postrzegane przez nie jako służące do zabawy opisuje głównie przy użyciu kategorii kształtu. Neofobia pokarmowa zaczyna rozwijać się na przełomie 2. i 3. roku życia, a więc w okresie rozwoju umiejętności kategoryzacji jedzenia. Dziecko tworzy własny

Jedzenie i jego funkcje w życiu człowieka | 13

| Nastolatek i jedzenie schemat akceptowalnej żywności (jak ma wyglądać i jaki ma mieć zapach), w związku z czym produkt odbiegający od schematu zostaje automatycznie odrzucony (Dovey i in., 2008). Stąd podejrzliwość i niechęć dziecka do produktów, które nie są zgodne z jego własnym schematem. W procesie akceptacji lub odrzucania pożywienia uczestniczą także emocje i uczucia. Szczególne znaczenie dla dzieci po 4. roku życia ma emocja wstrętu, która jest ściśle związana z występowaniem neofobii żywieniowej. Pierwotnie wstręt wiąże się z produktami, które są gorzkie lub potencjalnie trujące, co ma charakter ewolucyjny. Dzieci poniżej 4. roku życia mogą nie posługiwać się tym odczuciem w procesie odrzucania produktu – nie mają jeszcze opanowanej koncepcji szkodliwości produktu. Jednak niektóre awersyjne cechy posiłku można dostrzec wizualnie. Może być zatem tak, że jakaś cecha produktu, dostrzeżona za pomocą zmysłu wzroku, wywoła w dziecku awersyjną reakcję i wpłynie na jego odrzucenie (i jemu podobnych). Neofobia jest ściśle związana ze wzrostem lęku przed jedzeniem. Presja ze strony otoczenia, podczas gdy dziecko odczuwa obrzydzenie do danego produktu, prawdopodobnie spowoduje wzrost lęku i odrazy, co z kolei grozi utrwaleniem niechęci do tego rodzaju żywności (Batsell i in., 2002). Wstręt może być czynnikiem wywołującym lub nasilającym neofobię żywieniową. Im większa jest wrażliwość dziecka na wstręt (predyspozycja do reagowania wstrętem na różne bodźce) (Szewczuk-Bogusławska i in., 2015), tym większe prawdopodobieństwo, że w przy kolejnych posiłkach będzie ono odrzucało produkty, które wywołują w nim niechęć, kojarzą się z czymś nieprzyjemnym lub obrzydzającym. Może także reagować obrzydzeniem i odrzuceniem akceptowanego, lubianego dania nawet już w trakcie jedzenia na

Jedzenie i jego funkcje w życiu człowieka | 15 samo wspomnienie jakiejś sytuacji, która wywołała w nim niegdyś wstręt. W procesie akceptacji-odrzucenia jedzenia uczestniczą przeróżne czynniki społeczne i środowiskowe, w tym wcześniejsze doświadczenia dziecka i oddziaływania jego otoczenia. Badania Cooke, Haworth i Wardle z 2007 roku potwierdzają, że neofobia żywieniowa jest dziedziczna i częściowo ma odzwierciedlenie w genach. A więc, jeśli rodzice są neofobiczni, to istnieje spore prawdopodobieństwo, że ich dziecko również takie będzie. Niemowlęta rozwijają preferencje smakowe na podstawie doświadczeń związanych z płynem owodniowym i mlekiem matki. Karmienie piersią może zatem ułatwić akceptację produktów stałych w przyszłości (de Cosmi i in., 2017). Niemowlęta karmione mlekiem matki akceptują wprowadzanie produktów stałych w okresie rozszerzania diety łatwiej niż te karmione mlekiem zastępczym (Toporowska-Kowalska i Funkowicz, 2015). To, czy dziecko będzie spożywało dany produkt, w dużej mierze zależy od kilku głównych czynników: akceptacji i polubienia przez nie danego smaku, długości okresu karmienia dziecka piersią i uwzględnienia w diecie matki tegoż produktu oraz eksponowania danego produktu w niemowlęctwie (de Cosmi i in., 2017). Zakłada się, że na ekspresję postawy neofobicznej u dziecka wpływa występowanie neofobii pokarmowej u rodzica/rodziców, ich status społeczny, demograficzny i socjoekonomiczny oraz zwyczaje kulturowe. Presja rodzicielska w sferze jedzenia tworzy negatywne emocjonalnie środowisko, co może generować takież reakcje dziecka na jedzenie (Faith i Kerns, 2005). Batsell i współpracownicy (2002) w swoich badaniach dowiedli, że wiele sytuacji niechęci do jedzenia i odrzucania produktów wynikało ze stosowania presji przez

osobę będącą autorytetem – rodzica lub nauczyciela. Niestety, podejmowane przez rodziców próby kontrolowania odżywiania dziecka zmniejszają pozytywny efekt ekspozycji (Galloway i in., 2006), dlatego ważne jest budowanie odpowiedniego środowiska w tym obrębie, najlepiej opartego na responsywności. Kerzner i współpracownicy (2015) sklasyfikowali style karmienia prezentowane przez opiekunów: wrażliwy (czyli responsywny), kontrolujący, pobłażliwy i zaniedbujący. Rodzic wrażliwy modeluje dziecku adekwatne zachowania żywieniowe, trzyma się ustalonego schematu karmienia i reaguje na sygnały dziecka, jest refleksyjny i elastyczny. Rodzic kontrolujący ignoruje sygnały dziecka, koncentruje się na uzyskaniu zaplanowanego przez siebie efektu, co nierzadko wiąże się z karmieniem na siłę. Rodzic pobłażliwy podchodzi do żywienia w sposób chaotyczny i bezrefleksyjny, zaspokaja potrzeby dziecka, nawet jeśli nie są one adekwatne i wiążą się z nieprawidłowymi wzorcami. Tymczasem rodzic zaniedbujący nie potrafi nawiązać kontaktu emocjonalnego z dzieckiem, a co za tym idzie – ignoruje jego sygnały i nie zaspokaja potrzeb związanych z żywieniem (Kowalczuk-Krystoń i in., 2017). Z punktu widzenia wczesnych doświadczeń dziecka ważne dla kształtowania się jego preferencji, nawyków i zachowań żywieniowych są m.in.: wczesne doświadczenia smakowe (płyn owodniowy, mleko matki), styl żywienia we wczesnym okresie życia, wpływ rodzica w okresie rozszerzania diety oraz styl karmienia opiekunów (więcej na rysunku 2).

16 | Nastolatek i jedzenie

Rysunek 2. Czynniki wpływające na zachowania żywieniowe

Źródło: opracowanie własne na podstawie de Cosmi i in. (2017).

Jedzenie i jego funkcje w życiu człowieka | 17

Innym czynnikiem uczestniczącym w procesie akceptacji-odrzucania jedzenia jest modelowanie. Teoria społecznego uczenia się Alberta Bandury zakłada, że człowiek nabywa określonych wzorców zachowań poprzez obserwację osób w jego otoczeniu (ich działań i reakcji oraz skutków tych działań).

Dzieci poprzez obserwację zachowań modeli (m.in. rodziców, nauczycieli) i udział procesów percepcji i uwagi przyswajają

określony sposób reakcji i przechowują go w pamięci, aby go odtworzyć, gdy wymaga tego sytuacja (Płaczkiewicz, 2016).

Co za tym idzie – poprzez obserwację znaczących osób i ich podejścia do jedzenia dziecko buduje własne nawyki i zachowania żywieniowe, które następnie utrzymują się do dorosłości i są względnie trwałe.

Nawyki, preferencje i zachowania żywieniowe

Nawyk żywieniowy to zachowanie służące pozyskiwaniu i spożywaniu pokarmu, które pozwala zaspokajać potrzeby biologiczne i emocjonalno-społeczne (Bąk-Sosnowska, 2020). Warto pamiętać, że najbliższe otoczenie modeluje dziecku preferencje i nawyki żywieniowe – mogą to być rodzice, dziadkowie, nauczyciele i inne autorytety, a następnie rówieśnicy. Dlatego ważne, by dorośli byli świadomi własnych przekonań dotyczących jedzenia i wynikających z nich zachowań żywieniowych (Sikora, 2021). Brak wiedzy na temat prawidłowego odżywiania dzieci prowadzi do różnego rodzaju problemów, w tym zdrowotnych – niedożywienia, nadwagi, otyłości, cukrzycy czy zaburzeń odżywiania. Presja i nadmierna kontrola ze strony opiekunów nie sprzyjają

18 | Nastolatek i jedzenie

budowaniu pozytywnych relacji dziecka z jedzeniem. Przesadne pilnowanie przez rodziców ilości zjadanego pokarmu, sposobu jego spożywania i czasu trwania posiłku ogranicza dziecku nabywanie zdolności samoregulacji w kwestii uczucia głodu i sytości (Wojciechowska, 2014). Najbardziej sprzyjającym rozwojowi samokontroli w sferze jedzenia u dzieci jest środowisko, w którym dorośli modelują zdrowe wybory żywieniowe, jednocześnie tolerując, że to one decydują o ilości spożytego przez nie pokarmu (Johnson i Birch, 1994). Zatem rodzic powinien układać jadłospis, a dziecko deklarować – co i w jakiej ilości z tego wybierze. Uważność i zainteresowanie, dostrzeganie i reagowanie na wewnętrzne sygnały głodu i sytości oraz możliwość komunikowania opiekunowi przez dziecko swoich potrzeb i dążenie do samodzielności w jedzeniu to cechy karmienia responsywnego. Rodzic karmiący responsywnie jest elastyczny. Dba o atmosferę przy stole i stałość posiłków, adekwatnie reaguje na sygnały głodu i sytości wysyłane przez dziecko. Jednocześnie dostosowuje własne oczekiwania do jego potrzeb i możliwości, i wspiera je emocjonalnie (Black i Aboud, 2011).

Na proces kształtowania się nawyków żywieniowych u dzieci i młodzieży wpływ mają również mass media (Harton, 2014). Według badań ekspozycja telewizyjna ma wysokie znaczenie w utrwalaniu nawyków i zachowań żywieniowych promujących otyłość (Campbell i in., 2006). Z roku na rok statystyki dotyczące dzieci i młodzieży z nadwagą i otyłością pokazują wzrosty, tymczasem nadmierna masa ciała niesie ze sobą konsekwencje zdrowotne i psychospołeczne (Pietrzak, 2020). Więcej o nadwadze i otyłości u młodzieży znajdziesz w następnym rozdziale.

Jedzenie i jego funkcje w życiu człowieka | 19

Przykładowe niewłaściwe nawyki żywieniowe:

• stosowanie monotonnej diety, ubogiej w składniki odżywcze,

• picie małej ilości wody na rzecz napojów słodzonych,

• pomijanie posiłków,

• duże odstępy pomiędzy posiłkami,

• regularne jedzenie produktów wysokokalorycznych (fast foodów),

• niedokładne żucie kęsów jedzenia,

• jedzenie przy dystraktorach (tv, książka, telefon),

• kupowanie gotowych dań,

• ignorowanie etykiet na produktach

Źródło: opracowanie własne na podstawie Bąk-Sosnowska (2020).

Style jedzenia

Na kształtowanie określonego stylu jedzenia nastolatka wpływa szereg czynników: biologicznych, fizjologicznych, środowiskowych, psychologicznych i społecznych. W zależności od ich indywidualnego zestawienia młody człowiek może jeść optymalnie lub problemowo (zob. rysunek 3).

Osoby ze stylem jedzenia zewnętrznym zaczynają i kończą jeść zwykle pod wpływem wskazówek otoczenia, a nie tych z organizmu, z powodu uczucia głodu i sytości. Takimi wskazówkami zewnętrznymi może być bezpośredni dostęp do produktów spożywczych, obserwowanie osób jedzących, zapach czy określona sytuacja związana z jedzeniem. Styl

20 | Nastolatek i jedzenie

Rysunek 3. Style jedzenia

Źródło: opracowanie własne na podstawie Lewandowska (2020).

emocjonalny związany jest z tym, że pod wpływem stresu, nieprzyjemnych emocji czy niepokoju człowiek sięga po jedzenie, wykorzystując je jako narzędzie regulacji stanu emocjonalnego. Nie kieruje się sygnałami głodu i sytości, często w ogóle nie jest w stanie ich zidentyfikować i nazwać. Zdarza się też, że różne doznania z ciała rozpoznaje jako uczucie głodu i w konsekwencji sięga po jedzenie częściej niż to konieczne. Styl restrykcyjny polega na ograniczaniu jedzenia pomimo sygnałów głodu. Niedostarczanie organizmowi niezbędnych składników odżywczych, a co za tym idzie, odpowiedniej ilości energii wpływa na funkcjonowanie poznawcze, neurologiczne i psychiczne nastolatka. Konsekwencją mogą być trudności w nauce związane z obniżoną koncentracją uwagi i problemami z pamięcią czy też obniżony nastrój, drażliwość, niekontrolowane wybuchy złości. Chroniczne restrykcje żywieniowe mogą wywołać napady objadania się, które są efektem uruchomienia przez organizm mechanizmów fizjologicznych

Jedzenie i jego funkcje w życiu człowieka | 21

(np. spadku tempa metabolizmu czy zmian w wydzielaniu hormonów i enzymów) i psychologicznych (m.in. pobudzenia uczucia głodu czy osłabienia hamowania impulsów). O stylu niekontrolowanym mówimy, gdy u nastolatka występują napady objadania się z jednoczesnym poczuciem utraty kontroli. W ten sposób wytwarza się błędne koło naprzemiennych restrykcji i objadania się (zob. rysunek 4) (Lewandowska, 2020).

Rysunek 4. Mechanizm błędnego koła u osób stosujących restrykcje dietetyczne w sytuacji doświadczania negatywnych stanów emocjonalnych

Źródło: Czepczor i Brytek-Matera (2017).

Optymalne style to jedzenie intuicyjne i uważne. Jedzenie intuicyjne (jako element uważnego jedzenia) to skupienie na uczuciach głodu i sytości jako wyznacznikach wyborów

22 | Nastolatek i jedzenie

Bibliografia

1. Batsell, W. R. Jr., Brown, A. S., Ansfield, M. E., Paschall, G. Y. (2002). “You will eat all of that!”: a retrospective analysis of forced consumption episodes. Appetite, 38(3): 211–219.

2. Bąk-Sosnowska, M. (2020). Niezdrowe nawyki żywieniowe i ich zmiana. W: A. Brytek-Matera (red.). Psychodietetyka. PZWL Wydawnictwo Lekarskie.

3. Black, M. M., Aboud, F. E. (2011). Responsive feeding is embedded in a theoretical framework of responsive parenting. The Journal of Nutrition, 141(3): 490–494.

4. Campbell, K. J., Crawford, D. A., Ball, K. (2006). Family food environment and dietary behaviors likely to promote fatness in 5-6 year-old children. International Journal of Obesity, 30(8): 1272–1280.

Jedzenie i jego funkcje w życiu człowieka | 23 żywieniowych. Wyklucza jedzenie z powodów emocjonalnych i restrykcje żywieniowe. Tymczasem uważne jedzenie to świadome koncentrowanie się na jedzeniu, bez jego oceniania. Polega na słuchaniu sygnałów płynących z organizmu oraz odczytywaniu i reagowaniu na jego potrzeby. Istotne jest, by nauczyć się odróżniać uczucie głodu od sytości, budować świadomość własnych potrzeb żywieniowych oraz wdrażać uważność na każdym etapie związanym z odżywianiem, od planowania, robienia zakupów, poprzez gotowanie, aż do konsumowania (Sikora, 2021). O uważnym jedzeniu przeczytasz więcej w rozdziale Diagnoza i leczenie problemów z jedzeniem. Dla rodziców nastolatka.

5. Cooke, L. J., Haworth, C. M. A., Wardle, J. (2007). Genetic and environmental influences on children’s food neophobia. The American Journal of Clinical Nutrition 86(2): 428–433.

6. de Cosmi, V., Scaglioni S., Agostoni, C. (2017). Early Taste Experiences and Later Food Choices. Nutrients 9(2): 107.

7. Czepczor, K., Brytek-Matera, A. (2017). Jedzenie pod wpływem emocji. Difin.

8. Dovey, T. M., Staples, P. A., Gibson, L. E., Halford, J. C. G. (2008). Food neophobia and ‘picky/fussy’ eating in children: a review. Appetite, 50(2–3): 181–193.

9. Faith, M. S., Kerns, J. (2005). Infant and child feeding practices and childhood overweight: the role of restriction. Maternal & Child Nutrition, 1(3): 164–168.

10. Galloway, A. T., Fiorito, L., Francis, L. M., Francis, L. A., Birch, L. L. (2006). ‘Finish your soup’: Counterproductive effects of pressuring children to eat on intake and affect. Appetite, 46(3): 318–323.

11. Harton, A. (2014). Preferencje warzyw i owoców a zachowania żywieniowe dzieci – przegląd literatury i wyników projektu HabEat. Standardy Medyczne. Pediatria, (4): 541–547.

12. Johnson, S. L., Birch, L. L. (1994). Parents’ and children’s adiposity and eating style. Pediatrics, 94(5): 653–661.

24 | Nastolatek i jedzenie

13. Kerzner, B., Milano, K., MacLean, W. C. Jr., Berall, G., Stuart, S., Chatoor, I. (2015). A practical approach to classifying and managing feeding difficulties. Pediatrics 135(2): 344–353.

14. Kowalczuk-Krystoń, M., Prus, A., Twarowska, M., Samocik, E., Lebensztejn, D. (2017). Trudności w karmieniu u dzieci – problem multidyscyplinarny. Gastroenterologia Praktyczna, (4): 45–48.

15. Lewandowska, B. (2020). Style jedzenia i ich charakterystyka. W: A. Brytek-Matera (red.). Psychodietetyka. PZWL Wydawnictwo Lekarskie.

16. Niewiadomska, I., Kulik, A., Hajduk, A. (2005). Jedzenie. Wydawnictwo Gaudium.

17. Pietrzak, A. (2020). Otyłość dziecięca w perspektywie psychospołecznej. Rola edukacji żywieniowej. Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce, 15(4): 23–37.

18. Płaczkiewicz, B. (2016). Teoria społecznego uczenia się a wychowanie dziecka w wieku przedszkolnym. Społeczeństwo. Edukacja. Język 4: 129–137.

19. Sikora, D. (2021). Zmiana nawyków żywieniowych. Dyrektor Szkoły (7): 72–76.

20. Szewczuk-Bogusławska, M., Słowińska, A., Bąk, O., Oleszkowicz, A., Kasibowska-Kuźniar, K., Dudek, K. i in. (2015). Polskie badania nad Kwestionariuszem Oceny Wrażliwości na Wstręt (QADS). Psychiatria Polska, 49(1): 145–157.

Jedzenie i jego funkcje w życiu człowieka | 25

21. Toporowska-Kowalska, E., Funkowicz, M. (2015). Kształtowanie preferencji smakowych we wczesnym okresie życia. Standardy Medyczne. Pediatria, 12: 689–697.

22. Wojciechowska, J. (2014). Rodzinne środowisko żywieniowe jako istotny czynnik kształtowania nawyków żywieniowych u dzieci i młodzieży. Pielęgniarstwo Polskie, 1(51): 34–40.

Nastolatek i problemy

z jedzeniem

Zrozumieć nastolatka

Okres nastoletni (10–20 rok życia) to czas, w którym wzrasta prawdopodobieństwo wystąpienia zachowań ryzykownych i ujawnienia się zaburzeń psychicznych. Wynika to m.in. z deficytów młodzieży w zakresie adekwatnych sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych. W poszukiwaniu zaspokojenia swoich potrzeb i chęci odnalezienia się w nowych warunkach nastolatki sięgają po różne zachowania problemowe, które w tym momencie bywają dla nich najbardziej dostępne (szczególnie wtedy, gdy nie otrzymują wsparcia z otoczenia) (Weber i Ziółkowska, 2012).

Zachowania ryzykowne w wieku nastoletnim:

• palenie tytoniu,

• używanie alkoholu,

• używanie innych środków psychoaktywnych,

• wczesna aktywność seksualna,

• zachowania agresywne i przestępcze,

• wagary,

• brak kultury osobistej,

• nieprzestrzeganie norm grupowych,

• niska aktywność psychospołeczna,

• stosowanie diet dla poprawienia atrakcyjności,

• ucieczki z domu itp.

Źródło: Weber i Ziółkowska (2012).

Dojrzewanie jest również okresem o dużym potencjale. W mózgu nastolatka zachodzą zmiany związane z pamięcią, myśleniem, rozumowaniem, koncentracją, podejmowaniem decyzji czy też nawiązywaniem relacji. Wyzwania, jakie stawia dorastanie, pomagają młodemu człowiekowi w nabywaniu nowych umiejętności, które posłużą mu w dorosłym życiu (Siegel, 2016).

Typowymi dla okresu dorastania zadaniami rozwojowymi są: budowanie bardziej dojrzałych więzi z rówieśnikami, kształtowanie ról społecznych, akceptacja własnego wyglądu, dążenie do niezależności uczuciowej od dorosłych, w tym rodziców, dążenie do niezależności ekonomicznej, rozwój zawodowy, przygotowanie do życia rodzinnego oraz rozwijanie zachowania zgodnego z normami społecznymi (Wycisk i Ziółkowska, 2010).

28 | Nastolatek i jedzenie

Nastolatek potrzebuje czuć się bezpiecznie i chce przynależeć do określonych grup społecznych (w tym czasie wzrasta potrzeba przynależenia do grupy rówieśniczej, posiadania tzw. paczki przyjaciół). Walczy o bycie autonomiczną jednostką, która w sposób niezależny od innych może decydować o własnym losie. Jednocześnie chce być akceptowany, pozytywnie oceniany przez innych; potrzebuje też, by oczekiwania otoczenia były spójne z jego możliwościami. Wreszcie, w okresie nastoletnim wzrasta wyraźnie potrzeba seksualna. Jest to czas poznawania swojego ciała i potrzeb psychoseksualnych, szukania wiedzy na temat związków nie tylko cielesnych, ale i uczuciowych (Wycisk i Ziółkowska, 2010). Bardzo ważna staje się więc rola dorosłych w otoczeniu nastolatka. Dzielenie się własną wiedzą, zwracanie uwagi na potrzeby dziecka i jego możliwości, uznanie dla jego osiągnięć i dawanie drogowskazów, a także szanowanie jego granic to ważne zadania rodziców, nauczycieli i innych autorytetów.

Czas nastoletni jest decydującym okresem dla kształtowania się wzorów zachowań żywieniowych. Znaczenie będą miały tutaj postawy otoczenia odnoszące się do zdrowia, ciała i stylu życia, jednak mogą one być poddane przez nastolatka krytycznej ocenie i przeformułowaniu, zarówno w kierunku pozytywnym, jak i negatywnym (Klon i Waszyńska, 2020).

Wybiórcza dieta

Wybiórcza dieta może występować w przebiegu rozwojowej neofobii żywieniowej, którą jednak nie będziemy zajmować się w tej książce, bo dotyczy dzieci do około 6. roku życia. Warto natomiast skupić się na zaburzeniach sensorycznych, z których może wynikać wybiórczość pokarmowa, i na zaburzeniu

Nastolatek i problemy z jedzeniem | 29

polegającym na unikaniu/ograniczaniu pokarmów (ARFID). Co to znaczy, że nastolatek ma wybiórczą dietę?

Nastolatek jedzący wybiórczo może:

• mieć ograniczony repertuar żywieniowy;

• reagować wstrętem na wygląd i zapach jedzenia;

• nie tolerować określonych konsystencji, kolorów, temperatury i sposobów podania posiłku;

• spożywać tylko dania przyrządzone i podane w określony sposób przez wybraną osobę;

• domagać się konkretnego opakowania lub przyborów do jedzenia;

• nie próbować nowości i być wobec nich podejrzliwy;

• preferować produkty określonej marki;

• reagować lękiem na niektóre pokarmy lub w sytuacjach związanych z jedzeniem;

• unikać sytuacji społecznych związanych z jedzeniem;

• być obojętny co do jedzenia, traktować je jako obowiązek, a nawet o nim zapominać.

Źródło: opracowanie własne.

Wybiórczość pokarmowa o podłożu

sensorycznym

Wybiórczość pokarmowa (inaczej selektywność pokarmowa) definiowana jest jako odmowa przyjmowania pokarmu i ograniczanie różnorodności spożywanych produktów, a w ciężkiej

30 | Nastolatek i jedzenie