Budowanie odporności psychicznej u dzieci

Budowanie odporności psychicznej u dzieci

Praktyczny przewodnik dla rodziców, nauczycieli i terapeutów

Paulina Kuzawińska

Budowanie odporności psychicznej u dzieci

Praktyczny przewodnik dla rodziców, nauczycieli i terapeutów

Psychologiadziecka.org Warszawa 2024

Paulina Kuzawińska

Budowanie odporności psychicznej u dzieci. Praktyczny przewodnik dla rodziców, nauczycieli i terapeutów

Redakcja: Katarzyna Rogowska

Korekta: Weronika May

Skład: Anna Teodorczyk-Twardowska

Okładka: Ewa Murawska

Copyright © Psychologiadziecka.org 2024

Wydawnictwo Psychologiadziecka.org admin@psychologiadziecka.org www.psychologiadziecka.org

ISBN: 978-83-67874-44-1

Wydanie I Warszawa 2024

Spis treści

Wprowadzenie do tematu odporności psychicznej 11

Czym jest odporność psychiczna? 12

Rozdział 1

Badania nad odpornością psychiczną dzieci 17

Badania Emmy E. Werner i Ruth S. Smith 17

Badania Michaela Ruttera 18

Badania Ann S. Masten i „zwykła magia” 19

Nurty badań nad odpornością psychiczną 20

Co jest przeciwieństwem odporności psychicznej?

Odporność a wrażliwość 23

Podsumowanie 25

Teoria w praktyce: zidentyfikuj czynniki chroniące, które wzmacniają odporność psychiczną twojego dziecka 26

Rozdział 2

Zasoby i umiejętności kluczowe dla odporności psychicznej 29

Znaczenie odporności psychicznej dzieci 30

Kluczowe umiejętności i zasoby odporności psychicznej: model 4C 33

Kluczowe zasoby odporności psychicznej według Edith Grotberg 36

Teoria w praktyce: kreatywne ćwiczenia na poznanie umiejętności i zasobów dziecka 46

Rozdział 3

Wpływ sposobu sprawowania opieki we wczesnym dzieciństwie na rozwój odporności psychicznej 49

Znaczenie więzi dziecka z opiekunem 50

Cztery różne style przywiązania 51

Styl przywiązania a odporność psychiczna 55

Dostępność opiekuna – dlaczego jest taka ważna? 57

Czy można zmienić styl przywiązania? 60

Jak wspierać bezpieczne przywiązanie i odporność psychiczną? 61

Rozdział 4

Rola rodziny w kształtowaniu odporności psychicznej dzieci 65

Rodzina jako system 66

Emocjonalne zależności w rodzinie 67

Triangulacja, czyli wciąganie dziecka w konflikt 69

Jak unikać triangulacji i budować odporność psychiczną dzieci? 71

Jak skutecznie radzić sobie z konfliktami w rodzinie? 73

Komunikacja w rodzinie – klucz do relacji 75

Aktywne słuchanie 76

Modelowanie zachowań w rodzinie – dzieci jak żywe lustra 78

Dyferencjacja i jej wpływ na odporność psychiczną

Teoria w praktyce: refleksja nad zależnościami w rodzinie 88

Rozdział 5 Edukacja

emocjonalna – klucz do udanego życia

Czym jest edukacja emocjonalna?

sposób analizować emocje?

Wyrażanie emocji w odpowiedni sposób – czyli jak?

Czym jest empatia?

Rola rodziców, nauczycieli i terapeutów w edukacji emocjonalnej

gry i zabawy w edukacji emocjonalnej

Rozdział 6

Budowanie odporności psychicznej –poszerzanie dziecięcej strefy komfortu

komfortu dziecka

Strefa komfortu a różne strefy emocjonalne

Jak pomóc dziecku poszerzać jego strefę komfortu?

Dlaczego nie tylko można, ale także należy poszerzać strefę komfortu?

mimo lęku

Rozdział 7

Baśnie i opowieści jako pomoc w budowaniu odporności psychicznej

Praktyczne zastosowanie baśni i opowieści

Bajkoterapia – opowieści, które leczą

Rozdział 8

wewnętrzne, które wpływają na reakcje dziecka na stres

Radzenie sobie ze stresem poprzez techniki

Radzenie sobie ze stresem – aktywność fizyczna jako klucz do rozładowania napięcia

Rozdział 9

dzieci w kryzysie

a stres

Czym jest interwencja kryzysowa?

Cztery etapy kryzysu psychologicznego według Geralda Caplana

Rozdział 10

Rola aktywności fizycznej, pasji i zainteresowań w budowaniu odporności psychicznej dzieci

175

Czym jest zaangażowanie? 176

W jaki sposób pomóc dziecku osiągnąć stan przepływu? 177

Jak sport i pasje łączą się z zaangażowaniem?

183

Jak zaangażowanie w sport i pasje wpływa na odporność psychiczną? 185

Bibliografia 187

WPROWADZENIE

DO TEMATU ODPORNOŚCI

PSYCHICZNEJ

Maja była zwykłą dziewczynką z małego miasteczka. Pewnego dnia, podczas spaceru po lesie, znalazła starą zakurzoną księgę. Kiedy ją otworzyła, została przeniesiona do magicznego świata pełnego wyzwań i zagadek.

Pierwszym wyzwaniem było przekroczenie Wielkiej Rzeki Strachu. Maja bała się wody, ale wiedziała, że musi ją przekroczyć, aby kontynuować wędrówkę. Zamiast poddać się strachowi, skupiła się na tym, co kocha – na śpiewaniu. Śpiewając, znalazła odwagę, żeby przekroczyć rzekę.

Następnie Maja stanęła twarzą w twarz z Górą Wątpliwości. Wątpiła w siebie i swoje zdolności. Zamiast się jednak poddać, przypomniała sobie o wszystkich, którzy w nią wierzyli –o swojej rodzinie, o przyjaciołach i o nauczycielach. Z ich wsparciem w sercu zdobyła górę.

Ostatecznie Maja dotarła do Świątyni Mądrości, gdzie spotkała starego mędrca. Mędrzec powiedział jej, że stawiając czoła wyzwaniom, rozwinęła odporność psychiczną – zdolność do radzenia sobie z trudnościami i wykorzystywania ich jako okazji do nauki i rozwoju.

Dzięki zdobytym doświadczeniom Maja powróciła do swojego zwyczajnego świata jako odmieniona, silniejsza dziewczynka. Stało się tak, ponieważ zrozumiała, że każde wyzwanie, z którym się spotyka, jest okazją do stawania się silniejszą osobą.

W dzisiejszym złożonym i dynamicznym świecie zdolność adaptacji do zmieniających się okoliczności i radzenia sobie z trudnościami jest jedną z kluczowych kompetencji, jakie może nabyć człowiek. Ta zdolność – ogólnie znana jako odporność psychiczna – jest szczególnie istotna dla dzieci. Budowanie ich odporności psychicznej przypomina wznoszenie mocnego fundamentu, na którym dzieci mogą budować zdrowie psychiczne i emocjonalne. Co ważne, okres dzieciństwa sprzyja rozwijaniu odporności psychicznej dzięki wyjątkowo dużej plastyczności mózgu na tym etapie rozwoju.

Plastyczność mózgu, czyli neuropatyczność, to jego zdolność do zmiany i adaptacji w odpowiedzi na doświadczenia. Dzięki tej zdolności mózg jest w stanie tworzyć nowe połączenia neuronowe i wzmacniać już istniejące. To pozwala na naukę i rozwijanie nowych umiejętności, takich jak strategie radzenia sobie ze stresem, które są kluczowe dla odporności psychicznej.

Poprzez odpowiednie wsparcie i trening możemy więc rozwijać odporność psychiczną dzieci w szczególnie efektywny sposób. Zbiorowe przemiany i doniosłe wydarzenia, które zachodzą w ostatnim czasie w świecie – takie jak pandemia koronawirusa i związana z tym izolacja, rosnąca presja społeczna czy rozwój cyberprzemocy – dobitnie pokazują, jak ogromne ma to znaczenie.

Czym jest odporność psychiczna?

Termin „odporność psychiczna” podlega powszechnemu, intuicyjnemu rozumieniu, jednak nie ma jednej precyzyjnej definicji. Dotyczy to szczególnie języka polskiego, w którym stosuje się również takie pokrewne terminy, jak rezyliencja oraz twardość psychiczna1 .

1  D. Strycharczyk, P. Clough, Odporność psychiczna. Strategie i narzędzia rozwoju, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2017, s. 35.

12 | Budowanie odporności psychicznej u dzieci

Rezyliencja

Rezyliencja (resilience) jest najczęściej definiowana jako umiejętność dochodzenia do siebie po porażce, jako zdolność odzyskiwania psychicznej równowagi po doznanych trudnościach2. Zazwyczaj rezyliencję opisuje się jako dynamiczny proces, który można porównać z zachowaniem dmuchanej piłki wciskanej pod wodę. Akcja wyzwala po pewnym czasie reakcję – piłka wciśnięta pod powierzchnię fal wyskakuje w górę z odpowiednią siłą i powraca do właściwego dla siebie stanu równowagi. W istocie termin „resilience” zapożyczono z fizyki, w której oznacza wysoką elastyczność lub sprężystość materiałów odpornych na odkształcenie3.

Rezyliencja jest zatem procesem, który nieodłącznie wiąże się z wystąpieniem presji w postaci przeciwności losu. Wyrazem przezwyciężenia tych przeciwności jest późniejsze dobre funkcjonowanie, określane terminem pozytywna adaptacja4 . Uważa się, że istnieje siedem składowych elementów rezyliencji. Należą do nich5:

1. Regulacja emocji. Osoby, które mają rozwiniętą rezyliencję, potrafią identyfikować, nazywać i rozumieć własne emocje, a także na nie reagować i wyrażać je w zdrowy sposób.

2  Tamże.

3  A. Borucka, A. Pisarska, Koncepcja resilience – czyli jak można pomóc dzieciom i młodzieży z grup podwyższonego ryzyka, Pracownia Profilaktyki Młodzieżowej „Pro-M”, Zakład Zdrowia Publicznego, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, s. 1–2, https://www.ore.edu.pl/wp-content/plugins/download-attachments/includes/download. php?id=6132, dostęp: 30.11.2023.

4  Tamże, s. 6.

5  D. Strycharczyk, P. Clough, Odporność psychiczna..., s. 36–37.

Wprowadzenie do tematu odporności psychicznej | 13

2. Kontrola impulsów. Wyrazem panowania nad impulsami, czyli nad behawioralną ekspresją emocji, może być np. zdolność do opóźniania gratyfikacji w czasie. To ważna składowa rezyliencji.

3. Analiza przyczyn. Jest to umiejętność analizowania przyczyn napotykanych trudności, co prowadzi do odkrywania lepszych rozwiązań dla pojawiających się problemów.

4. Poczucie skuteczności. Istotną składową rezyliencji jest pozytywne przekonanie danej osoby o własnej sprawczości, wiara w siebie i we własne umiejętności.

5. Realistyczny optymizm. To pozytywne myślenie na temat przyszłości, któremu towarzyszy jednoczesne realistyczne działanie w teraźniejszości w celu osiągnięcia zamierzonych celów.

6. Empatia. Osoby z dużą rezyliencją są empatyczne, a więc potrafią wsłuchiwać się w emocje innych ludzi, poprawnie je odczytywać i rozumieć.

7. Otwartość. Jest przeciwieństwem onieśmielenia, perfekcjonizmu i samosabotażu. Otwartość to umiejętność pozytywnej odpowiedzi na pojawiające się wyzwania i szanse, elastyczność w stosunku do zmieniających się okoliczności.

Twardość psychiczna

Koncepcją pokrewną do rezyliencji jest twardość psychiczna (hardiness). To pojęcie używane przede wszystkim w dziedzinie

| Budowanie odporności psychicznej u dzieci

psychologii zdrowia, które wywodzi się z amerykańskich badań nad sportowcami i ich zdolnością do uzyskiwania wysokich wyników w obliczu presji6.

W odróżnieniu od rezyliencji – postrzeganej jako dynamiczny proces odzyskiwania równowagi po stresujących zdarzeniach –twardość psychiczna jest zazwyczaj rozumiana jako cecha przypisana do konstrukcji psychicznej danej osoby. Może być ona jednak mierzona i rozwijana – nie jest zatem absolutnie niezmienna. Podczas gdy rezyliencję porównaliśmy wcześniej do gumowej piłki, która zawsze powraca do pierwotnego kształtu, twardość psychiczną można porównać do diamentu. Diament jest trudny do zniszczenia i odporny na zewnętrzne naciski – a mimo to można go szlifować, tak by uzyskał pożądaną formę.

Odporność psychiczna

Jak już wspomniano, wskazane powyżej terminy „odporność psychiczna”, „rezyliencja” i „twardość psychiczna” są niekiedy używane zamiennie, chociaż mogą mieć różne znaczenia w literaturze psychologicznej. To sprawia, że również definicja odporności psychicznej może się różnić w zależności od kontekstu i perspektywy. Dlatego termin „odporność psychiczna” będziemy tu traktować w najszerszym znaczeniu, które obejmuje cechy charakterystyczne zarówno dla rezyliencji, jak i twardości psychicznej. Tam bowiem, gdzie priorytetem jest wsparcie dziecka w radzeniu sobie z trudnościami, terminy te mają komplementarny charakter. Co szczególnie istotne, kryjąca się za nimi ludzka niezłomność w obliczu życiowych trudności nie jest cechą niezmienną, ale taką, którą można rozwijać i wzmacniać

6  D. Strycharczyk, P. Clough, Odporność psychiczna…, s. 37.

Wprowadzenie do tematu odporności psychicznej | 15

Podsumowując, warto przytoczyć następującą definicję: „Odporność to uniwersalna zdolność, która umożliwia osobie, grupie lub społeczności zapobieganie, minimalizowanie lub pokonywanie szkodliwych efektów doświadczanego nieszczęścia”7.

7  E. Grotberg. Zwiększanie odporności psychicznej. Wzmacnianie sił duchowych. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2000, s.14.

Rozdział 1

BADANIA NAD ODPORNOŚCIĄ

PSYCHICZNĄ DZIECI

Badania Emmy E. Werner i Ruth S. Smith

Pionierką w dziedzinie badań nad odpornością psychiczną była urodzona w Niemczech Emma E. Werner. Poświęciła ona naukową karierę badaniu mechanizmów, dzięki którym dzieci radzą sobie z trudnościami i rozwijają odporność psychiczną w obliczu przeciwności losu. Jednym z najważniejszych osiągnięć Werner były długoterminowe badanie na hawajskiej wyspie Kauai, które przeprowadziła wraz z Ruth S. Smith. Jego wyniki przedstawiły m.in. w książce Vulnerable but invincible: A longitudinal study of resilient children and youth8 . Badaczki śledziły rozwój grupy dzieci, które dorastały w szczególnie trudnych warunkach9. Emma E. Werner i Ruth S. Smith obserwowały ich rozwój przez wiele lat, od narodzin aż do dorosłości. Dzieci te, urodzone w 1955 roku, wychowywały się w ubóstwie, w niepełnych rodzinach lub z matkami borykającymi się z problemami zdrowia psychicznego. Werner i Smith odkryły, że mimo tych przeciwności około

8  E.E. Werner, R.S. Smith, Vulnerable, but invincible. A longitudinal study of resilient children and youth, McGraw-Hill, New York 1982.

9  I. Grzegorzewska, Odporność psychiczna dzieci alkoholików, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013, s. 41–42.

jedna trzecia z badanych dzieci wyrosła na zdrowe, dobrze funkcjonujące osoby.

Badaczki określiły te dzieci mianem „odpornych” i zidentyfikowała wiele czynników, które przyczyniły się do ich odporności10. Wśród nich znalazły się takie, jak zdolność do radzenia sobie ze stresem, pozytywne relacje z dorosłymi i zaangażowanie w szkole. Praca Emmy E. Werner i Ruth S. Smith pokazała, że nawet w obliczu poważnych trudności niektóre dzieci, przy niewielkim wsparciu, potrafią rozwijać zdrowe strategie radzenia sobie z trudnościami i osiągać w życiu sukcesy. Te odkrycia przyczyniły się do zrozumienia, że odporność psychiczna nie jest cechą niezmienną, ale zdolnością, którą można rozwijać.

Badania Michaela Ruttera

Kolejnym badaczem, który położył podwaliny pod dziedzinę rozumienia dziecięcej psychiki i rozwoju odporności psychicznej u dzieci, był Michael Rutter. W latach 70. i 80. XX wieku przeprowadził on wiele badań, w których skupiał się przede wszystkim na roli środowiska w kształtowaniu tej zdolności. Rutter zauważył, że reakcje dzieci na trudności w dużej mierze są kształtowane przez kontekst społeczny i rodzinny, w którym dorastają. Badania pokazały, że nie tylko wrodzone predyspozycje dziecka, ale także wsparcie ze strony społeczności, rodziny czy nauczycieli mają decydujący wpływ na rozwój odporności psychicznej. Dzięki badaniom Ruttera zyskaliśmy głębsze zrozumienie znaczenia środowiska w procesie radzenia sobie z życiowymi przeciwnościami.

10  A. Borucka, A. Pisarska, Koncepcja resilience…, s. 7.

18 | Budowanie odporności psychicznej u dzieci

Michael Rutter jest znany również z badań nad dziećmi, które brytyjskie rodziny adoptowały z rumuńskich sierocińców. Po okresie reżimu Nicolae Ceaușescu warunki w tych ośrodkach były fatalne. Rutter i jego zespół przeprowadzili długoterminowe badania adoptowanych dzieci11, aby zrozumieć, jakie długofalowe skutki miało dla nich wychowywanie się w tak trudnych warunkach, a także jak nowe, bardziej wspierające środowisko wpłynęło na ich rozwój. Wyniki tych badań dostarczyły ważnych informacji na temat plastyczności rozwoju w dzieciństwie i podkreśliły, jak ważne jest środowisko w kształtowaniu zdrowia psychicznego.

Badania Ann S. Masten i „zwykła magia”

Urodzona w 1951 roku amerykańska badaczka Ann S. Masten w swojej pracy skupiła się na próbie zrozumienia, dlaczego niektóre dzieci rozwijają się pozytywnie mimo narażenia na poważne ryzyko i trudności. Masten wprowadziła pojęcie „zwykłej magii”12, które z czasem zyskało szersze grono zwolenników. Koncepcja „zwykłej magii” odnosi się do idei, zgodnie z którą odporność psychiczna nie jest rzadką ani nadzwyczajną zdolnością. Przeciwnie – często rozwija się ona na bazie codziennych procesów i dostępnych zasobów, takich jak pozytywne relacje z opiekunami, nauka umiejętności radzenia sobie z problemami czy wsparcie najbliższych. W swojej książce Ordinary magic. Resilience processes in development13 badaczka

11  M. Rutter, Nature, nurture, and development. From evangelism through science toward policy and practice, „Child Development” 2002, t. 73, nr 1, s. 1–21.

12  A.S. Masten, Ordinary magic. Resilience in development, The Guilford Press, New York 2014.

13  Tamże.

Badania nad odpornością psychiczną dzieci | 19