http://www.psgroningen.nl/foliolum/december2006

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:52

Pagina 1

G.F.S.V. PHARMACIAE SACRUM UNIVERSITAIR CENTRUM VOOR FARMACIE

Foliolum

JAARGANG XX EDITIE II DECEMBER 2006

Lustrum themaummer

Persoonlijkheidsstoornissen

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:52

Pagina 2

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:54

Pagina 3

G. F. S. V. Pharmaciae Sacrum in samenwerking met het Universitair Centrum voor Farmacie aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Foliolum Jaargang XX Editie II December 2006

17

Stoornissen in affect regulatie bij patiĂŤnten met een borderline persoonlijkheidsstoornis Drs. A. van Dijke

25

Casusbeschrijving meneer Bering Drs. A. Haitsma

43

Terugblik op het Eeuwfeest van Pharmaciae Sacrum

Inhoudsopgave 04 05 06 07 11 13 2o 23

Ab-actiaat Loes Kistemaker Sabangplein 14 9715 CX Groningen 06-14042614 foliolum@fmnsedu.rug.nl

Copyright 2006: Niets van deze uitgave mag worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, microfilm of welke andere wijze dan ook zonder toestemming van de redactiecommissie der Foliolum

Drukkerij Weissenbach BV Sneek Oplage 1100 stuks

03

30 32 33 35 37 39 40 42 45 46

Redactioneel Praesespraat Voorwoord Reinier Smit Promoties Opleidingsinformatie Lastpakken, angsthazen en buitenbeentjes Prof. dr. W. van der Does Fundamentele research naar persoonlijkheidsstoornissen Prof. dr. B. Olivier SchizoĂŻd, psychopatisch of borderline - over persoonlijkheidsstoornissen en de apotheker Prof. dr. A.J.M. van Loonen Onderzoek belicht Geneesmiddel belicht Apotheker bij de landmacht Student in het buitenland EIK kamp Suikerunie excursie Commissiepraat Party & Co 25e Lustrumlied Column

Foliolum Jaargang XX ed II | Inhoudsopgave

Redactiecommissie Gertruud Haitsma Loes Kistemaker Wim Velema Patrick Dantuma Floor Lubberman Sophie Brus

Herman Woerdenbag, e.t ab-actis Lustrumcommissie 1981

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:54

Pagina 4

To the point Lectori Salutem, De dagen worden korter, de bladeren liggen op straat en de eerste hagelstenen zijn gevallen. Voor de meeste mensen betekent dit: de winter is begonnen. De leden van Pharmaciae Sacrum denken echter: het lustrum is in aantocht! Dit jaar geen Diesviering maar een groots Lustrumspektakel. Wij als redactiecommissie willen hier graag een steentje aan bijdragen en hebben in samenwerking met de lustrumcommissie dit lustrumnummer gemaakt.

Zoals reeds bekend is gemaakt, is het thema van het lustrum '100% één groot gekkenhuis!?!'. Het symposium over persoonlijkheidsstoornissen is de leerzame activiteit van de lustrumweek. Hoewel ik denk dat ik tijdens de buitendag, wanneer we samen gaan skiën, ook veel kan leren. Mijn skiprestaties zijn nou niet bepaald om over naar huis te schrijven (ervaring: 0,0).

Foliolum jaargang XX ed II | Redactioneel

Persoonlijkheidsstoornissen is een onderwerp dat binnen de farmacie weinig besproken wordt. Toch komen persoonlijkheidsstoornissen vaker voor dan de meeste mensen denken. In films en series op televisie is het de normaalste zaak van de wereld dat jonge mensen antidepressiva slikken. U hoeft geen farmaceut te zijn om te weten waar Prozac voor wordt voorgeschreven. Iedereen ziet het wel eens niet meer zitten, maar wat is nou het verschil tussen niet goed in uw vel zitten en depressief zijn?

Het woord persoonlijkheidsstoornissen omvat natuurlijk veel meer dan alleen maar depressie. Schizofrenie, borderliners en suïcidale neigingen behoren hier ook toe. Apothekers krijgen ook met deze patiënten te maken achter de balie. Dit zijn zeker niet de makkelijkste patiënten om mee om te gaan en het is daarom van groot belang om als apotheker te weten wat er in deze patiënten omgaat. Ik wil daarom bij deze de lustrumcommissie complimenteren met het gekozen onderwerp.

Het is een leuk en interessant onderwerp en ik denk dat kennis van zaken ons later bij het uitoefenen van ons beroep van pas zal komen.

In dit nummer zullen vier sprekers van het lustrum hun verhaal op papier nogmaals vertellen. Prof. Dr. A.J.W. van der Does, werkzaam aan de universiteit Leiden afdeling psychologie en het LUMC, bijt het spits af met zijn artikel over het psychiatrische classificatiesysteem. Vervolgens zal Drs. A. van Dijke, o.a. klinisch psycholoog en gedragstherapeut, uitweiden over affect disregulatie bij borderliners. Hierna wordt door Prof. Dr. B. Olivier, hoogleraar farmacologie van het centrale zenuwstelsel aan de Universiteit Utrecht, in het diepe gesprongen met zijn manuscript over de fundamentele research bij persoonlijkheidsstoornissen. Prof. Dr. A.J.M. Loonen, arts/klinisch farmacoloog en dagvoorzitter bij het symposium, vertelt over persoonlijkheidsstoornissen en de apotheker. Ten slotte zal Drs. A. Haitsma, arts-assistent psychiatrie Parnassia, aan de hand van een casus beschrijven hoe de behandeling van een psychiatrische patiënt in elkaar steekt.

Het P.S. gedeelte bevat zoals gewoonlijk weer leuke verslagen van de activiteiten van P.S. alsmede een nieuw onderwerp, namelijk medicijn belicht. Als toevoeging op het thema zal Prof. Dr. J.R.B.J. Brouwers uitleggen hoe Sarcosine, een modelstof voor een nieuwe generatie antipsychotica, werkt.

Tot slot wil ik Prof. Dr. A.J.M. Loonen speciaal bedanken voor de ondersteuning bij het maken van dit lustrumnummer. Nu rest mij nog de leden van Pharmaciae Sacrum te feliciteren met het 25e lustrum van hun vereniging en hen veel plezier te wensen tijdens de lustrumweek!

Met vriendelijke groet, Namens de 20e redactiecommissie 'to the point', Gertruud Haitsma h.t. praeses

v.l.n.r.: Gertruud Haitsma, Loes Kistemaker, Wim Velema, Patrick Dantuma, Floor Lubberman en Sophie Brus.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:55

Pagina 5

Hamilton Geachte lezer, Ik sta op het perron op Utrecht Centraal te wachten op de trein naar Groningen. Plotseling komt er een man van de roltrap naar beneden en roept telkens: "De wereld is gek. De wereld is gek.". Schreeuwend loopt hij een rondje over het perron om vervolgens zijn weg te vervolgen naar de stationshal. Ik hoor mezelf in mijn hoofd zeggen: "Gast, je bent zelf gek."

In de trein denk ik nog eens na over dit voorval. Je vraagt je af hoe die man in hemelsnaam in deze situatie terecht is gekomen. Dan herinner ik me de getallen die ik gelezen heb over persoonlijkheidsstoornissen in een brief van de Lustrumcommissie. Ongeveer 15% van de mensen krijgt tenminste één maal een persoonlijkheidsstoornis in zijn of haar leven. Een persoonlijkheidsstoornis wordt gekenmerkt door emoties en gedragingen die duidelijk afwijken en een belemmering geven in het persoonlijke, beroepsmatige of sociale functioneren. Een gemiddelde apotheek heeft een patiëntenbestand van 8.000 mensen. Dit houdt in dat gemiddeld per apotheek 1.200 mensen een persoonlijkheidsstoornis hebben, hebben gehad of krijgen. Dit is een aanzienlijk deel en het is goed als de farmaciestudent wat beter van deze lastige ziekten op de hoogte is. Een beetje gek zijn we allemaal, maar het is belangrijk dat ziektes als persoonlijkheidsstoornissen steeds meer aandacht krijgen en er serieus mee om wordt gegaan.

Ik ben daarom blij dat de Lustrumcommissie dit thema heeft gekozen voor het symposium en dat de Redactiecommissie ook dit jaar het tweede nummer gebruikt als (Dies/)Lustrum themanummer. Het eerste nummer over Klinische Studies van de Redactiecommissie was zeer interessant en zag er goed uit. Ik ben dan ook zeer benieuwd op welke wijze de commissie dit nummer zal invullen.

Op momenten als deze realiseer ik me dat Pharmaciae Sacrum leeft en veel leden enthousiast zijn voor de vereniging.

Misschien kan ik zelfs wel stellen dat redelijk wat mensen ook wel gek zijn van Pharmaciae Sacrum.

Rest mij nu nog u veel plezier te wensen met het lezen van het tweede nummer van de Redactiecommissie "to the point" en u een feestelijke decembermaand toe te wensen.

Met vriendelijke groet, Namens het 125e bestuur der G.F.S.V. "Pharmaciae Sacrum",

05

Alexander Hamilton h.t. praeses

Foliolum jaargang XX ed II | Praesespraat

De decembermaand zal voor alle Groningse farmaceuten "100%, één groot gekkenhuis !?!" worden. Naast Sinterklaas, Kerstmis en Oudjaar zullen we in deze feestmaand het 25e Lustrum van Pharmaciae Sacrum vieren. Op de oktoberborrel is het programma onthuld en het ziet er veelbelovend uit. De inschrijvingen illustreren dit beeld. Alle activiteiten zitten vol, voor de sportdag moest geloot worden en voor het gala (400 plaatsen) is een reservelijst. Ook voor de Reünistendag is dit Lustrum in tegenstelling tot vijf jaar geleden veel animo. Ongeveer honderd reünisten zullen naar Groningen afreizen om de oude banden weer aan te halen en het 25e Lustrum te vieren.

v.l.n.r.: Piter Oosterhof, Jacomijn Dijksterhuis, Alexander Hamilton, Anne Lexmond en Kristian Pool.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:55

Pagina 6

Smit

Geachte lezer, Voor u ligt de Lustrumeditie van het Foliolum. In dit speciale nummer wordt veel aandacht geschonken aan het heuglijke feit dat Pharmaciae Sacrum alweer een jaartje ouder is geworden en de memorabele leeftijd van 125 jaar heeft bereikt.

Met deze leeftijd is onze studentenvereniging de oudste studiegerelateerde studentenvereniging die Nederland kent.

Sinds 1881 bestaan wij al. Dan rijst de vraagt: Hoe overleeft een vereniging zulke vele jaren? Pharmaciae Sacrum is een relatief kleine vereniging, met een stabiel aantal van ongeveer 600 leden. Een dergelijke omvang van een vereniging maakt het mogelijk om niet in het grote geheel te 'verdwijnen', maar om actief deel uit te maken van de vereniging. Het zorgt voor de gezelligheid en de knusheid die een goed draaiende vereniging nodig heeft. Zoals ons erelid professor dr.

Jonkman op de afgelopen ledenvergadering nog aanstipte: Pharmaciae is een uiterst gestructureerde, gedisciplineerde en goed georganiseerde vereniging. Ook hierin schuilt de kracht die voor overleven noodzakelijk is.

Foliolum jaargang XX ed II | Voorwoord Reinier Smit

Zo ontsproot anderhalf jaar geleden uit deze geweldige basis, die Pharmaciae Sacrum in al haar 125 levensjaren verworven heeft, de 25e Lustrumcommissie. Sindsdien wordt er vergaderd, overlegd, georganiseerd en uiteraard regelmatig gezellig een biertje gedronken in de tap. Al die gezellige avonden en borrels hebben geleid tot een geweldig resultaat dat u allen inmiddels bekend is. Ten tijde van het verschijnen van deze editie viert u hoogstwaarschijnlijk feest om het 125e levensjaar van de vereniging kracht bij te zetten.

In dit themanummer zal ook het onderwerp persoonlijkheidsstoornissen verder worden toegelicht. Zo hebben verschillende sprekers die ook op het symposium een voordracht houden, een bijdrage geleverd aan dit Foliolum. Een ongebruikelijk onderwerp als persoonlijkheidsstoornissen, verdient nu eenmaal een beetje extra aandacht. Want apothekers zijn toch geen psychologen? Feit blijft echter dat persoonlijkheids problematiek een veelvuldig voorkomend verschijnsel is, wat onvermijdelijk effect heeft op het geneesmiddelgebruik door de patiënt. Zeer belangrijk is ook het effect op de sociale omgeving van de patiënt. Wellicht is het in de toekomst mogelijk hier effectievere behandelmethodes voor te ontwikkelen en u als toekomstig apotheker kunt hier uw vakkennis laten gelden.

Wellicht leert u wat over uzelf, en vallen alle rare karaktertrekjes die uw vrienden allang aan u opgevallen waren ineens op zijn plaats. Maar misschien weet u na dit symposium ook ineens de eigenaardige gewoontes van uw huisgenoot te relativeren. Kortom, het wordt een leerzame dag.

Rest mij nog het bestuur en alle leden van G.F.S.V. Pharmaciae Sacrum te feliciteren met het bereiken van het 125e levensjaar van onze studievereniging. Ik wil u tevens allen uitnodigen het Lustrumlied gedurende het Lustrumjaar uit volle borst mee te zingen!

Al met al kan ik maar één ding concluderen. Het wordt "100%, één groot gekkenhuis!?!"

Met vriendelijke groet, Namens de 25e Lustrumcommissie, Reinier Smit h.t. praeses

v.l.n.r: Reinier Smit, Francien Paalhaar, Marieke van der Vegt, Bart Poolman, Judith Ris en Jelmer Faber.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:55

Pagina 7

Promovendi FWN Medicijngebruik bij ADHD te weinig gecontroleerd Stimulantia als Ritalin worden vaak voorgeschreven als de diagnose ADHD is gesteld. Maar gebeurt dat niet veel te snel en vooral ook onzorgvuldig en door de verkeerde personen? Nee, ontdekte farmaceut Adrianne Faber. Wel maakt ze zich naar aanleiding van haar onderzoek zorgen over het gebrek aan na-controle. In negentien procent van de gevallen wordt geen vervolgafspraak gemaakt om het gebruik van stimulantia te evalueren en waar nodig aan te passen. Faber promoveert op 2 oktober 2006 aan de Rijksuniversiteit Groningen.

ADHD wordt steeds vaker gezien als een chronische aandoening. Het gebruik van stimulantia als Ritalin en Concerta is de afgelopen jaren dan ook sterk toegenomen. Niet alleen omdat vaker de diagnose ADHD wordt gesteld, maar vooral omdat kinderen de medicatie steeds langer gebruiken. 'Er is maar weinig bekend over de effecten van stimulantia op de lange termijn. Juist daarom zou het verstandig zijn om het medicijngebruik regelmatig te evalueren', aldus Faber.

Sluitend monitoring systeem Volgens Faber is het belangrijk dat de ontwikkeling van ADHD kinderen die stimulantia krijgen voorgeschreven, regelmatig en zorgvuldig wordt gevolgd. Daarom zou een helder en sluitend monitoring systeem moeten worden ontwikkeld voor gebruikers van stimulantia, zodat de behandeling met deze medicatie alleen voortgezet kan worden indien er regelmatig controles plaatsvinden.

Aanleiding voor het promotieonderzoek van Faber is een rapport van de Gezondheidsraad uit 2000. Hieruit werd duidelijk dat er maar weinig bekend is over het gebruik van stimulantia bij kinderen met ADHD, terwijl het gebruik steeds meer toeneemt (van 0,6% in 1998 tot 1,2% in 2002). Dit leidde tot bezorgdheid en discussie over de toepassing van deze middelen bij kinderen. Want, hoewel veel kinderen met ADHD baat hebben bij gebruik van stimulantia, is het belangrijk dat deze niet gemakzuchtig worden voorgeschreven.

Op basis van dit onderzoek kan niet worden geconcludeerd of er sprake is van een over- of ondergebruik van stimulantia bij Nederlandse kinderen. Wel bleek dat de stimulantia bij ruim 80% van de kinderen wordt voorgeschreven door een specialist. In ruim 90% van deze gevallen was de reden om stimulantia te gebruiken de diagnose ADHD. Zowel volgens ouders als geraadpleegde artsen. Algemene bezorgdheid over het onoordeelkundig starten van de behandeling met stimulantia bij Nederlandse kinderen lijkt dan ook onnodig.

Curriculum vitae Adrianne Faber (Groningen, 1972) studeerde farmacie aan de RUG. Zij promoveert tot doctor in de Wiskunde en Natuurwetenschappen bij prof.dr. Lolkje de Jong-van den Berg en prof.dr. Ruud Minderaa, beiden verbonden aan de RUG. Faber voerde haar onderzoek uit bij de vakgroep GUIDE (Graduate School for Drug Exploration), afdeling Sociale Farmacie, Farmacoepidemiologie en Farmacotherapie. De titel van het proefschrift luidt: Stimulant treatment in children: A Dutch perspective. Faber werkt als apotheker/onderzoeker bij SIR Pharmacy Practice and Policy in Leiden.

07

Vragenlijstonderzoek Naast een databaseonderzoek deed Faber voor haar promotieonderzoek ook een vragenlijstonderzoek. 924 ouders van ADHD kinderen die in de onderzoeksperiode behandeld werden met stimulantia vulden deze lijst in. Ook 556 voorschrijvers van de medicatie vulden een vragenlijst in.

Foliolum jaargang XX ed II | Promoties

Herhaalrecept Veel ouders halen keer op keer een herhaalrecept. Dat is geen ideale situatie, volgens Faber. 'Bij een kind in de groei kan het zijn dat de dosering tussentijds moet worden aangepast. En wie weet hebben de stimulantia wel helemaal niet het gewenste effect en moet worden overgestapt op een andere behandelmethode. Daar kun je alleen achterkomen door een goede en regelmatige evaluatie van het stimulantiagebruik.'

Waarom zo'n vervolgafspraak in veel gevallen niet plaatsvindt, is niet onderzocht; maar kan liggen aan diverse factoren.

Voor huisartsen die de herhaalrecepten voorschrijven is het mogelijk niet duidelijk wat er van hen verwacht wordt.

Sommige ouders hebben er misschien geen behoefte aan, maar het kan ook komen door een ongunstige samenloop van omstandigheden. Een afspraak die wordt afgezegd bijvoorbeeld, waarna het er niet meer van komt een nieuwe te maken.

Ook opvallend is dat de mate en de kwaliteit van het monitoren sterk afhangt van het type arts.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

Datum en tijd Promovendus Proefschrift Promotor Faculteit Plaats

12:55

Pagina 8

2 oktober 2006, 14.45 uur mw. A. Faber Stimulant treatment in children: a Dutch perspective prof.dr. L.T.W. de Jong-van den Berg Wiskunde en natuurwetenschappen Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, Groningen

Drug targeting in de nier uitgetest Nierfibrose is een vergevorderd stadium van nierbeschadiging, waarbij er een voortdurende verslechtering van de nierfunctie optreedt. De afgelopen decennia zijn veel experimentele antifibrotische geneesmiddelen ontwikkeld. Problemen daarbij zijn echter de bijwerkingen en de slechte distributie van het geneesmiddel naar het nierweefsel. Jai Prakash onderzocht hoe drug targeting een bijdrage kan leveren aan betere therapieĂŤn voor nierfibrose.

Met een nieuwe methode koppelde hij verschillende bestaande geneesmiddelen aan het drager-eiwit lysozym. Vervolgens testte hij de verkregen preparaten op gekweekte niercellen en in verschillende nierfibrose modellen. Aldus ontwikkelde hij nieuwe nierspecifieke preparaten, waarvan hij de werkzaamheid kon aantonen. De ontwikkelde preparaten zullen in vervolgonderzoek nog verder bekeken worden. Daarnaast biedt het onderzoek van Prakash tal van aanknopingspunten voor nieuw onderzoek.

Jai Prakash (Jhajjar, India, 1977) studeerde farmacologie aan het All India Institute of Medical Sciences. Hij voerde zijn promotieonderzoek uit bij de afdeling Pharmacokinetics and Drug delivery van het Universitair Centrum voor Farmacie van de RUG. Het werd gefinancierd door het Ubbo Emmius Fonds. Prakash gaat verder als drug targeting-onderzoeker bij BiOrion Technologies in Groningen, een start-up bedrijf dat zich richt op klinische toepassingen van drug targeting preparaten.

Foliolum jaargang XX ed II | Promoties

Datum en tijd Promovendus Proefschrift Promotores Faculteit Plaats Informatie

27 oktober 2006, 14.45 uur J. Prakash Renal-specific delivery of antifibrotic drugs using lysozyme: a novel approach for the treatment of renal fibrosis prof. dr. K. Poelstra en prof.dr. D.K.F. Meijer wiskunde en natuurwetenschappen Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, Groningen J. Prakash, tel. (050)363 32 81, e-mail: j.prakash@rug.nl (werk), tel. (050)577 33 60 (privĂŠ)

Testen met lever- en darmplakjes verbeteren geneesmiddelenonderzoek Tijdens de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen wordt in eerste instantie veel gebruik gemaakt van proefdieren (muis, rat, hond en aap) om te voorspellen hoe een potentieel geneesmiddel in het lichaam wordt gemetaboliseerd (omgezet naar andere verbindingen) en of het schadelijk is. Voordat de nieuwe geneesmiddelen op de mens worden getest, zou men willen kunnen voorspellen welke verschillen er zijn tussen mens en dier wat betreft de verwerking van de middelen en de regulatie. Marcella Martignoni gebruikte dunne plakjes van lever en darm, om dergelijke voorspellingen te verbeteren. Zij toonde aan dat deze 'slices' hiertoe een nuttig in vitro model zijn. Leverplakjes van muis, rat, hond en aap en darmplakjes van muis en rat bleken op relatief eenvoudige wijze te kunnen worden gemaakt en ingevroren. Hierdoor werd een vergelijking tussen deze diersoorten en de mens tijdens de geneesmiddelontwikkeling mogelijk. Daarnaast bleek dat er een goede overeenkomst is tussen de resultaten verkregen met deze in vitro methode en de gegevens uit in vivo experimenten.

Marcella Martignoni (Varese, ItaliĂŤ, 1967) studeerde Chemistry and Pharmaceutical Technologies aan de universiteit van Milaan. Zij voerde haar promotieonderzoek uit bij Nerviano Medical Sciences, Preclinical Development (Nerviano, Milan, Italy) in samenwerking met de vakgroep Farmacokinetiek en Drug Delivery van de RUG. Datum en tijd Promovendus Proefschrift Promotor Faculteit Plaats Informatie

30 oktober 2006, 13.15 uur mw. M. Martignoni Species and strain differences in drug metabolism in liver and intestine prof.dr. G.M.M. Groothuis wiskunde en natuurwetenschappen Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, Groningen mw. M. Martignoni, tel. 00 39 0331 581 228

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:55

Pagina 9

Nieuwe meettechniek neurotransmitter in de hersenen Het aminozuur l-glutamaat is één van de belangrijkste neurotransmitters in het centrale zenuwstelsel. Het speelt dan ook een belangrijke rol in de pathofysiologie van vele psychiatrische, neurologische en neurodegeneratieve aandoeningen. Bij wetenschappelijk onderzoek op dit gebied is het echter een probleem dat veel tot nu toe gebruikte analyse-technieken niet in staat zijn om onderscheid te maken tussen glutamaat afkomstig van neuronale oorsprong en van andere herkomst.

Weite Oldenziel beschrijft in zijn proefschrift daarom de ontwikkeling, evaluatie en praktische toepassing van een specifiek type microsensor voor het meten van glutamaat in hersenweefsel die dit onderscheid wel kan maken.

Weite Oldenziel (Assen, 1976) studeerde Farmacie aan de RUG, waar hij zijn promotieonderzoek uitvoerde bij de vakgroep Biomonitoring and Sensoring, waar hij als postdoc voor een dag in de week werkzaam blijft. Daarnaast is hij sinds september voor vier dagen in de week als industrie apotheker werkzaam bij het farmaceutisch bedrijf Ofichem BV in ter Apel.

Datum en tijd Promovendus Proefschrift Promotor Faculteit Plaats Informatie

6 november 2006, 13.15 uur W.H. Oldenziel Application of a glutamate microsensor to brain tissue construction, evaluation and application of a gluta mate microsensor prof.dr. B.H.C. Westerink wiskunde en natuurwetenschappen Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, Groningen Weite Oldenziel, tel. (050) 363 33 05, e-mail w.h.oldenziel@rug.nl (werk), tel. 06 41 31 05 08 (privé)

Combinatietherapie antidepressiva Depressie is een veel voorkomende psychiatrische aandoening, die bij ongeveer twintig procent van de mensheid ooit zal optreden. Antidepressiva die tegenwoordig het meest worden gebruikt, vallen in de categorie selectieve serotonine heropname remmers (SSHR). Kieran Rea onderzocht of en hoe de SSHR's te verbeteren zijn. Daarbij keek hij onder andere naar combinaties van farmaca. De resultaten werden gerelateerd aan werkingsmechanismen op neuraal celniveau.

Datum en tijd Promovendus Proefschrift Promotor Facult eit Plaats Informatie

13 november 2006, 16.15 uur K. Rea Augmentation of the neurochemical and behavioural effects of SSRI's prof.dr. B.H.C. Westerink wiskunde en natuurwetenschappen Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, Groningen Kieran Rea, tel. 00 358 871 274 138, e-mail: kieran.rea@nuigalway.ie (werk)

Drugtargeting bij leverfibrose

Werner Hagens (Apeldoorn, 1978) studeerde (moleculaire) biologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Zijn promotieonderzoek deed hij bij de afdeling Farmocokinetiek en Drug Delivery van de RUG. Het werd gefinancierd door NWO. Inmiddels is Hagens werkzaam als onderzoeker bij het RIVM in Bilthoven.

Datum en tijd Promovendus Proefschrift Promotores Faculteit Plaats Informatie

17 november 2006, 16.15 uur W.I. Hagens Arming drug carriers to disable the hepatic stellate cell: the targeted delivery of apoptosis-inducing drugs to the fibrotic liver prof.dr. K. Poelstra en prof.dr. D.K.F. Meijer wiskunde en natuurwetenschappen Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, Groningen W.I. Hagens, tel. (030)274 20 70, e-mail: werner.hagens@rivm.nl (werk)

09

Werner Hagens onderzocht de mogelijkheden voor drugtargeting-medicijnen om leverfibrose te lijf te gaan. Hij experimenteerde met het afleveren van het medicijn in de specifieke levercellen die fibrose veroorzaken. In leverplakjes van dieren had dit goede resultaten, maar het is nog veel te vroeg om de methode in de kliniek toe te passen. De resultaten kunnen wel als basis dienen voor vervolgonderzoek.

Foliolum jaargang XX ed II | Promoties

Kieran Rea (Galway, Ierland, 1978) studeerde neurofarmacologie aan de National University of Ireland (NUI) in Galway. Het onderzoek werd uitgevoerd bij het Groningen Research Institute of Pharmacy van de RUG. Rea gaat als postdoc terug naar zijn oude universiteit voor een onderzoek naar de perceptie van pijn.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:55

Pagina 10

Geavanceerde analysemethode wordt gebruiksvriendelijk Voor het bestuderen van complexe biochemische processen zijn zeer gevoelige en selectieve analysemethoden nodig.

Vloeistofchromotografie (LC) gekoppeld aan massaspectroscopie (MS) is zo'n methode, die bovendien door miniaturisatie nog gevoeliger wordt. Het is een techniek die veel ervaring vereist. Het proefschrift van Laurent Rieux beschrijft enkele studies waarin verschillende aspecten en delen van een dergelijk nano-analysesysteem worden geoptimaliseerd. Doel is het systeem ook bruikbaar te maken voor onderzoekers die niet gespecialiseerd zijn op dit gebied.

Laurent Rieux studeerde farmaceutische analyse aan de universiteit van Strathclyde (Schotland). Het onderzoek werd uitgevoer bij het Groningen Research Institute for Pharmacy van de RUG. Datum en tijd Promovendus Proefschrift Promotores Faculteit Plaats Informatie

20 november 2006, 16.15 uur L. Rieux A nanoLC-MS-based platform for peptide analysis prof.dr. R. Bischoff en prof.dr. S. Verpoorte Wiskunde en natuurwetenschappen Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, Groningen L. Rieux, tel. (050)363 24 82, e-mail: l.rieux@rug.nl (werk)

Geautomatiseerd platform voor meten MMP's

Foliolum jaargang XX ed II | Promoties

Matrix metallo proteases (MMPs) zijn bij verschillende chronische ontstekingsziektes voor een groot deel verantwoordelijk voor afbraak van weefsel. Robert Freije ontwikkelde een geautomatiseerd platform waarmee selectief actieve MMPs met geïmmobiliseerde remmers in biologische monsters gemeten kunnen worden. Ook toonde hij aan dat de hydrolyse van te bestuderen eiwitten na chemische modificatie van geïmmobiliseerd trypsine efficiënter verloopt.

Robert Freije (Groningen, 1974) behaalde zijn master of science aan universiteit van Wageningen. Zijn promotieonderzoek deed hij aan de RUG bij de vakgroep Analytische Biochemie van Farmacie, onderzoeksschool GUIDE. Inmiddels is hij werkzaam bij KIAIDS B.V. als 'scientist lead discovery'.

Datum en tijd Promovendus Proefschrift Promotor Faculteit Plaats Informatie

1 december 2006, 14.45 uur J.R. Freije Development of an integrated system for activity-based profiling of matrix-metalloproteases prof.dr. R.H. Bischoff Wiskunde en natuurwetenschappen Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, Groningen J.R. Freije, tel. (050)547 42 79, e-mail: r.freije@uiadis.com (werk)

Liposomen bieden basis voor therapie tegen leverfibrose Leverfibrose is een aandoening waarvoor nog geen effectieve therapie beschikbaar is. De aandoening zorgt ervoor dat de lever zeer slecht functioneert en kan fataal zijn. Bekend is dat een bepaalde groep levercellen (stellaatcellen) een belangrijke rol in het ziekteproces speelt. Lever stellaatcellen zijn een aantrekkelijk doel voor medicijnen. Het is niet gemakkelijk om farmaceutica in hoge concentraties specifiek bij dit weefsel te krijgen. Via het zogenaamde targeten van de medicatie, tracht men de medicatie af te leveren waar zij het meest nodig is. Daarbij probeert men gebruik te maken van de specifieke transport- en opname systemen van het lichaam.

Joanna Adrian keek naar de mogelijkheid van het inpakken van medicijnen in kleine bolletjes, zogenaamde liposomen.

Door bepaalde eiwitten aan te brengen op het oppervlak van deze liposomen, kan ervoor worden gezorgd dat zij herkend worden door de lever stellaatcellen. Daardoor kunnen de liposomen worden opgenomen uit het bloed. Dit is de eerste maal dat liposomen met targeting naar de lever stellaatcellen werden gecombineerd. Uit het onderzoek van Adrian blijkt dat het systeem in principe werkt. Dit biedt een reële basis voor een mogelijke therapie tegen leverfibrose.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:55

Pagina 11

Joanna Adrian (Wroclaw, Polen, 1977) studeerde biotechnologie aan de Universiteit van Wroclaw , Polen. Zij deed haar onderzoek met een Ubbo Emmius-beurs bij het Universitair Centrum Farmacie van de Rijksuniversiteit Groningen en de afdeling Medische Biologie van het Universitair Medisch Centrum Groningen.

Datum en tijd Promovendus Proefschrift Promotores Faculteit Plaats Informatie

6 december 2006, 13.15 uur mw. J.E. Adrian Addressing liver fibrosis with lipid-based drug carrier targeted to hepatic stellate cells prof.dr. K. Poelstra, prof.dr. G.L. Scherphof en prof.dr. D.K.F. Meijer Medische wetenschappen Aula Academiegebouw, Broerstraat 5, Groningen via Joost Wessels, Bureau Voorlichting UMCG, tel. (050) 361 4464 of (050) 361 2200, e-mail j.r.l.wessels@bvl.umcg.nl

Opleidingsinformatie Aantallen eerstejaars studenten

De Visitatie Commissie

Herman Woerdenbag en Bert Schoonen.

11

De Farmaceutische opleidingen in Nederland zijn door de visitatie commissie dit jaar beoordeeld. Alle opleidingen konden de toets der kritiek goed doorstaan. Uiteraard had de commissie hier en daar opmerkingen. De commissie heeft sterk benadrukt dat in de BaMa structuur, zoals die in de overeenkomst van Bologna is bezegeld, de Bachelor een afgeronde studie behoort te zijn, waarmee je de arbeidsmarkt op moet kunnen gaan.

Dit was voor alle opleidingen een verrassing.

Het eindrapport van de commissie hebben we ontvangen en gelukkig zullen alle farmaceutische opleidingen worden geaccrediteerd.

Inmiddels is er een "task force" van docenten gevormd, die gaat kijken naar de aanbevelingen van de visitatie commissie.

Op 12 december wordt er een onderwijs retraite gehouden, waar het onderwijs van onze Afdeling Farmacie/FW zal worden besproken en lijnen naar de toekomst worden uitgezet.

Het is onze ambitie de beste opleiding te zijn, zodat we onze eerste plaats in de ranglijstjes van de Keuzegids en die van Elseviers weekblad tenminste kunnen behouden en zo mogelijk kunnen verbeteren.

Foliolum jaargang XX ed II | Opleidingsinformatie

De grote verrassing van dit studiejaar is de enorme instroom van eerste jaars studenten voor zowel Farmacie/Farm.

Wetenschappen als voor de Levenswetenschappen als geheel.

Voor Farmacie zijn per 1 oktober 170 studenten ingeschreven en voor Farmaceutische Wetenschappen 18 studenten.

Totaal: 188 studenten!!

Ook voor de studierichtingen LS&T (111 studenten) en Biologie (121 studenten) is er sprake van een forse toename.

In totaal dus 420 eerste jaars voor de Levenswetenschappen. Het totaal aantal eerste jaars dat zich heeft ingeschreven voor onze Universiteit is 6% hoger. Ook een record.

Het is onduideljk wat de oorzaken zijn van deze toename. Voor Farmacie zou de numerus fixus van Farmacie Utrecht (225 studenten) een rol gespeeld kunnen hebben.

Een hypothese zou ook kunnen zijn, dat er gewoon meer middelbare scholieren zijn geslaagd voor hun eindexamen.

We weten het gewoon niet.

De RUG Discovery bus heeft de eerstejaars duidelijk nog niet bereikt, want uit een enquete blijkt dat niemand de bus heeft genoemd.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:55

Pagina 12

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:55

Pagina 13

Lastpakken, Angsthazen & Buitenbeentjes Prof. Dr. W. van der Does Universiteit Leiden, department Psychologie LUMC, afdeling Psychiatrie

WAT IS ABNORMAAL?

PERSOONLIJKHEIDSSTOORNISSEN

Narcisten proberen bijzonder te zijn en zich te onderscheiden met hun uitzonderlijke talenten althans, zo worden deze talenten door henzelf beoordeeld. Of ze proberen zich te onderscheiden met uiterlijkheden: alleen de duurste gadgets, auto's en vakantiebestemmingen zijn goed genoeg. Ze hebben veel, heel veel geld nodig, maar als hen dat lukt zijn zo ook niet te beroerd om het flink te laten rollen en het eens breed te laten hangen. Liefst in het bijzijn van anderen of in elk geval op zo'n manier dat het anderen niet kan ontgaan.

Een zekere mate van narcisme is gezond, en bevordert succes en geluk. Een flinke dosis narcisme kan zelfs tot groot maatschappelijk succes lijden. Een overdosis narcisme gaat echter ten koste van het geluksgevoel succes is vergankelijk, en narcisten zijn extreem gevoelig voor tekenen daarvan, zoals kritiek en sarcasme. Gewone, opbouwende kritiek wordt persoonlijk opgevat en gezien als gebrek aan loyaliteit.

Narcisten in een stevige positie - bijvoorbeeld in de top van een bedrijf - verwijderen critici en onafhankelijke denkers uit hun omgeving, of zorgen ervoor dat deze zelf eieren voor hun geld kiezen.

13

Sommige mensen raken door hun persoonlijkheid voortdurend in de knoei, of bezorgen hun omgeving enorme overlast. Deze mensen hebben wellicht een van de tien persoonlijkheidsstoornissen die de klinische psychologie en psychiatrie herkennen.

Het gangbare psychiatrische classificatiesysteem DSM-IV kent tien verschillende persoonlijkheidsstoornissen, in drie categorieen verdeeld: de dramatische, hyperemotionele types, de angstige, teruggetrokken types, en de zonderlinge, excentrieke types - of, ietwat oneerbiedig lastpakken, angsthazen en buitenbeentjes.

“E en z ek er e m at e v an n ar c i sme i s g ez ond, en bev or der t s uc c e s en g eluk. E en flink e do s i s n ar c i sme k an z elf s t ot gr oot m aats ch ap pelijk s uc c e s lijden.”

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

Is er een epidemie gaande van psychiatrische problemen? De voorpagina van de New York Times kopte in juni 2005 dat uit een onderzoek was gebleken dat meer dan de helft van de Amerikanen ooit in zijn of haar leven een psychiatrisch probleem zal krijgen. Die voorpagina-aandacht was wat overdreven; deze getallen waren niet veel anders dan die uit eerdere onderzoeken. Niettemin, psychiatrische problemen komen veel voor. Met sommige van die psychiatrische problemen valt, mits niet te ernstig, prima te leven (sommige fobieën bijvoorbeeld), en andere problemen zijn voorbijgaand of goed behandelbaar. Niettemin zijn er ernstige veelvoorkomende problemen zoals alcoholisme, persoonlijkheidsstoornissen en depressie.

En dan zijn er nog problemen die formeel niet tot de psychiatrische diagnoses gerekend worden maar waar mensen wel veel last van kunnen hebben, zoals huwelijksproblemen of rouw. Wanneer wordt een probleem eigenlijk een diagnose, welke criteria worden hierbij gehanteerd?

Die criteria zijn arbitriair - bij bijna elke probleem is er sprake van een geleidelijke overgang van gezond naar ziek. In het algemeen hanteert men als criterium dat de persoon zelf of zijn of haar omgeving lijdt onder de symptomen, en dat het dagelijks functioneren er door wordt belemmerd. Maar de grens tussen een normale reactie op langdurige vervelende omstandigheden en een lichte depressie is arbitrair, net als de grens tussen een lastig karakter en een persoonlijkheidsstoornis.

Tot de categorie lastpakken behoort bijvoorbeeld de narcistische persoonlijkheidsstoornis. IJdelheid en zelfingenomenheid zijn de kernwoorden van de narcistische persoonlijkheid. Een klassiek voorbeeld van een geslaagd exemplaar is een in maatpak gestoken man, die zich in een positie heeft weten te manoeuvreren waarin hij het voor het zeggen heeft, en waarin hij voornamelijk door jaknikkers wordt omringd.

In handboeken over moeilijke mensen in organisaties wordt de narcist vaak aangeduid als de 'tank', de 'bulldozer' of met een ander omineus epitheton.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:56

Pagina 14

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

Het woord Narcisme is afgeleid van het mytologische verhaal over Echo en Narcissus, onderdeel van de metamorphosen van Ovidius.

Andere narcisten redden zich door vrij frequent te wisselen van baan, partner en vriendenkring. Hoewel sommige aspecten misschien benijdenswaardig lijken, gaat achter een dergelijk levenspatroon een onrustig en wantrouwig mens schuil. Dit te beseffen is uw troost als u in uw omgeving te maken heeft met een extreme narcist. Een narcist is als een verslaafde immers op zoek naar adoratie. Hij gebruikt de ander als spiegel om zijn gevoel van eigenwaarde aan af te meten.

Bewondert de ander hem dan is het goed, maar dat geeft slechts tijdelijk rust. Op het uitblijven van adoratie - of erger nog, op kritiek - wordt gereageerd met woede, of met een plotseling verlies van zelfvertrouwen.

“D e c entr al e an g s t v an dw an gm atig en i s d at z e het al l em aal niet meer in de h and z u l l en houden, en 'o v er s poel d' z u l l en w or den.”

Tot de categorie angsthazen behoort de dwangmatige persoonlijkheid. Controle en perfectie zijn de kernwoorden van dit type. Deze mensen houden van netheid, overzichtelijkheid en voorspelbaarheid, en zijn rigide. Een klassiek exemplaar is te herkennen aan zijn verzorgde uiterlijk en leefomgeving. In tegenstelling tot de narcist, die er ook zeer verzorgd uit kan zien, is de dwangmatige echter kleurloos. Niets is ondoordacht aan de inrichting van het huis. Stoelen en banken staan op de centimeter nauwkeurig opgesteld, en het is niet de bedoeling daar iets aan te veranderen. Boeken en Cd’s staan strak in het gelid.

Alles heeft zijn vaste plek, en indien mogelijk worden dingen symmetrisch neergezet en opgehangen.

De centrale angst van dwangmatigen is dat ze het allemaal niet meer in de hand zullen houden, en 'overspoeld' zullen worden. Om dit te voorkomen en te compenseren ontstaat een systeem van regeltjes. Als ze iets willen bereiken zullen ze proberen maximale controle te verkrijgen over hun eigen gedrag en dat van alle andere betrokkenen. Ze zijn daarbij sterk normerend - anderen voelen zich onder druk gezet en gedwongen. Vaak blijven dwangmatigen echter steken in details, waardoor hun doel niet of slechts met enorme vertraging wordt bereikt. Het tragische aan het onproductieve gedrag van de dwangmatige is het feit dat het gemotiveerd wordt door een sterke behoefte om het goed te doen en mensen te helpen.

DIAGNOSTIEK Herkent u zich in een van deze twee beschrijvingen? En als uw antwoord op deze vraag 'ja' is, moet u zich dan zorgen maken? Waarschijnlijk niet, zo vaak komen persoonlijkheidsstoornissen niet voor. Er is een gerede kans dat u bij het lezen van de beschrijvingen last hebt gekregen van "students' disease", dat wil zeggen de neiging om allerlei symptomen van ziektebeelden bij jezelf te herkennen. Herkent u iemand anders in één van de beschreven types? Pas ook dan op, en trek niet te snel conclusies. Er is een aantal psychologische mechanismen die ervoor kunnen zorgen dat u te snel denkt dat iemand anders een pathologisch karakter heeft.

Ten eerste is er het verschijnsel 'attribution bias'.

Attribution bias wil zeggen dat mensen andere maatstaven hanteren voor zichzelf dan voor anderen wanneer er vervelende dingen gebeuren. Als je iets vervelends overkomt, is voor de meeste mensen de eerste reactie te denken dat het ligt aan de omgeving.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:56

Pagina 15

De ander gedraagt zich onredelijk of er is gewoon sprake van pech.

Als je ziet dat een ander iets vervelends overkomt, zijn veel mensen geneigd een ander perspectief te kiezen: het ligt aan die ander, niet aan de omstandigheden.

Bijvoorbeeld, de aandelen die u met uw zuur verdiende spaargeld hebt aangeschaft, zijn na enkele maanden dertig procent minder waard. De meeste mensen zullen dan vinden dat ze gewoon extreme pech hebben door een onvoorziene stagnering van de economie, of geven de schuld aan hun in competente adviseurs bij de bank. Als de aandelen van iemand anders ineens veel minder waard zijn, ben je sneller geneigd te vinden dat hij dan ook maar niet zo dom had moeten zijn.

Een tweede mechanisme dat tot verkeerde conclusies kan leiden is 'confirmation bias'. Daarmee wordt het verschijnsel bedoeld dat als je beperkte informatie hebt over iemands karakter, je op basis van die informatie min of meer automatisch gevolgtrekkingen maakt over andere aspecten van die persoon. Je hebt wat wordt genoemd allerlei 'impliciete persoonlijkheidstheorieën', die soms kloppen, maar er soms ook helemaal naast zitten. Bijvoorbeeld, als iemand goedlachs is, zal zij ook wel aardig zijn, of gelukkig. En iemand die hoog intelligent is zal ook wel arrogant zijn. Daarbij komt dat je je ook nog kan gaan gedragen naar die impliciete persoonlijkheidstheorie, en dus zonder het te beseffen allerlei gedrag bij de ander uitlokt dat je beeld bevestigt.

OORZAKEN

“Onder z oek n aar oor z ak en i s er g moei lijk uit v oerb aar . Op gr ond v an de l ev en sg e s chiedeni s v an indiv iduen i s het vrijw el onmog elijk v eel t e z e g g en o v er oor z ak en. ’’

“Bij de an g s th az en-c at e g orie lig t het v oor de h and t e denk en d at een t ek or t aan lief de en een o v erm aat aan k ritiek of c ontr o l e een bel an grijk e r o l s peelt .”

Verder is het zo dat er op jonge leeftijd al duidelijke temperamentsverschillen tussen kinderen bestaan. Het is dus ook mogelijk dat verschillende kinderen binnen één gezin verschillende opvoedingsstijlen bij hun ouders 'uitlokken'. In dat geval lijkt het verschil in opvoeding de oorzaak van een verschil in persoonlijkheid, maar in werkelijkheid is het een combinatie van erfelijkheid en opvoeding.

Soms doen ouders zulke verschrikkelijke dingen of zijn ze zo onhandig en horkerig dat het moeilijk voorstelbaar is dat de kinderen er later geen last van zullen hebben. Ergens last van hebben is echter niet hetzelfde als een psychiatrische aandoening of een gestoorde persoonlijkheid hebben.

Voor sommige persoonlijkheidsstoornissen hebben behandelaars op grond van uitgebreide klinische ervaring theorieën opgesteld over de oorzaak. Als iemand veel moeite moet doen om werkelijk gezien te worden door de ouders, bijvoorbeeld als dat alleen lukt door heftige emoties te vertonen, kan het hebben van heftige emoties een doel op zich worden, of zelfs een rechtvaardiging van het bestaan. Een dergelijke verwaarlozing zou dus een rol kunnen spelen bij hysterie, of wellicht bij de hele lastpakken-categorie.

Bij de angsthazen-categorie ligt het voor de hand te denken dat een tekort aan liefde en een overmaat aan kritiek of controle een belangrijke rol speelt. Verder is het niet uitgesloten dat een voorbeeldfunctie van de ouders ook een rol speelt, dat kinderen het gedrag van hun ouders als het ware kopiëren.

Maar zoals gezegd, het onderzoek naar oorzaken is ingewikkelder. Men kan bij hysterici die zich voor therapie melden weliswaar de levensgeschiedenis uitvragen, maar het is moeilijk om te bepalen of de subjectieve ervaring van de jeugd niet ernstig gekleurd is door de huidige pathologie.

15

Theorieën over persoonlijkheidsstoornissen zijn lange tijd beperkt gebleven tot de omgevingsfactoren, maar de laatste jaren wordt het belang van erfelijkheid steeds duidelijker. Van normale karaktertrekken - bijvoorbeeld, of je meer introvert of extravert bent - is de erfelijkheid op grond van tweelingonderzoek berekend op ongeveer 50%. De overige 50% zouden vrijwel geheel voor rekening van de unieke omgevingsfactoren komen. De gedeelde omgevingsinvloeden blijken dus veel minder belangrijk te zijn. Bij intelligentie ligt de erfelijkheid zelfs nog iets hoger dan 50%.

Onderzoek naar oorzaken is erg moeilijk uitvoerbaar.

Op grond van de levensgeschiedenis van individuen is het vrijwel onmogelijk veel te zeggen over oorzaken.

Bijvoorbeeld, het lijkt aannemelijk dat emotionele verwaarlozing in de jeugd een rol speelt bij sommige persoonlijkheden, zoals bij de antisociale persoonlijkheid. Echter, ouders die hun kinderen verwaarlozen zijn waarschijnlijk zelf ook niet vrij van pathologische trekjes in hun persoonlijkheid. De kinderen van zo iemand staan dus niet alleen bloot aan verwaarlozing maar hebben misschien ook bepaald genetisch materiaal geërfd.

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

Over de oorzaken van persoonlijkheidsstoornissen zijn bibliotheken volgeschreven, maar niettemin zijn er weinig vaststaande feiten. Er zijn drie soorten factoren die je karakter bepalen: erfelijkheid, gedeelde omgevingsinvloeden - de aspecten van de omgeving die je deelt met broers en zussen, zoals bijvoorbeeld opvoedingsstijl van ouders - en unieke omgevingsinvloeden.

Het is niet aannemelijk dat de erfelijkheid van persoonlijkheidsstoornissen veel lager zal liggen dan 50%, hoewel dat ook niet is uit te sluiten.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:56

Pagina 16

Als iemand zegt dat zij vroeger weinig echte aandacht van de ouders kreeg, is dat lang niet altijd objectief na te gaan. Daarnaast is er dus het gegeven dat kinderen met verschillende temperamenten ook verschillende opvoedingsstijlen kunnen 'uitlokken'.

Tenslotte is het belangrijk om te bedenken dat behandelaars hun theorie baseren op de mensen die zich in hun praktijk melden. Doordat zij mensen met vergelijkbare jeugdervaringen maar zonder persoonlijkheidsproblemen niet zien, kan hun zicht op het belang van opvoeding vertekend raken.

Mensen met een persoonlijkheidsstoornis, of bij wie een persoonlijkheidsstoornis werd vermoed, zijn lange tijd niet populair geweest bij de meerderheid van psychotherapeuten. Met de beschikbare therapieën was er weinig eer aan te behalen, en ze zorgen relatief vaak voor crises. Maar tot een paar decennia geleden was er sowieso weinig eer te behalen met psychotherapie.

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

“Bij sommig e per soon lijk heden duur t al l een al het opbou w en v an een v er tr ou w en s b and l an g.”

Mensen met persoonlijkheidsproblematiek die relatief stevig in elkaar zaten, kwamen in aanmerking voor psychoanalyse - jarenlang dagelijks een uur op de sofa, alles vertellen wat in je opkomt. Al je persoonlijkheidsproblemen ga je dan uitleven in de relatie met de therapeut, en dat was ook de bedoeling, want dat was het vehikel tot verandering. De klassieke psychoanalyse is definitief op zijn retour: de achterliggende theorie is achterhaald, de resultaten zijn ronduit teleurstellend, en het vergt een enorme investering van tijd, geld en energie.

Sindsdien is er echter veel veranderd. Er zijn veel effectievere behandelmethoden ontwikkeld voor bijvoorbeeld depressies en angststoornissen, en daar hebben mensen met persoonlijkheidsproblematiek ook vaak last van.

“In het al g emeen k an het doel v an de beh andelin g oms chr ev en w or den al s het v er ander en v an een per soon lijk heid s s t oorni s in een per soon lijk heid s s tijl .”

Het gaat hier zowel om psychotherapeutische als medicamenteuze behandelingen. In principe kunnen zij van dergelijke behandelingen ook profiteren, hoewel de behandelingen vaak wel langer duren. Bij sommige persoonlijkheden duurt alleen al het opbouwen van een vertrouwensband lang.

De laatste jaren worden echter ook steeds meer behandelingen ontwikkeld en getest die specifiek gericht zijn op persoonlijkheidsproblematiek. Het doel van deze behandelingen is wel aangepast.

“Z ittin g en z ijn v eel g e s truct ur eer der , en soms w or dt er g ew erkt met oef enin g en, r o l l en s pel en, hui sw erk opdr acht en.”

Was vroeger - als al behandeling aangeboden werd het doel van die behandeling soms "het geheel opnieuw opbouwen van de persoonlijkheid", tegenwoordig zijn de doelen realistischer. In het algemeen kan het doel omschreven worden als het veranderen van een persoonlijkheidsstoornis in een persoonlijkheidsstijl.

Dit is niet hetzelfde als 'u moet er maar mee leren leven'. Afhankelijk van de aard en de ernst van de problematiek en van de fase van de behandeling kunnen doelen gesteld worden als het leren beheersen en voorkomen van crises, het verbeteren van sociale vaardigheden, het leren reguleren van emoties, en het veranderen van de basale denkpatronen. De aard van de therapie is geheel anders dan de psychoanalyse. In plaats van het doelbewust creëren en doorwerken van een afhankelijkheidsrelatie, wordt nu zoveel mogelijk gewerkt vanuit een samenwerkingsmodel. Zittingen zijn veel gestructureerder, en soms wordt er gewerkt met oefeningen, rollenspelen, huiswerkopdrachten.

Niettemin kan ook in deze meer gestructureerde behandelingen de relatie tussen de patiënt en de behandelaar van tijd tot tijd onder druk komen te staan, en de emoties soms hoog oplopen. Uiteraard is dit alles sterk afhankelijk van de aard en de ernst van de problematiek.

NOOT: Dit artikel is een bewerking van een hoofdstuk uit het boek: Zo Ben Ik Nu Eenmaal! Lastpakken, Angsthazen & Buitenbeentjes (Scriptum Publishers, Schiedam, 2004), door Willem van der Does, geillustreerd door Peter van Straaten.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:56

Pagina 17

Stoornissen in affect regulatie bij patiënten met een borderline persoonlijkheidsstoornis Drs. A. van Dijke Klinisch psycholoog BIG/NIP Psychotherapeut BIG/ GZ- psycholoog BIG Gedragstherapeut & supervisor

Een stoornis in de affect regulatie wordt beschouwd als het kernprobleem van de borderline persoonlijkheidsstoornis (BPS). In de literatuur worden emotie en affect ook wel als synoniemen gebruikt. Veel van de in de DSM-IV beschreven criteria voor BPS reflecteren affect disregulatie of beschrijven de gevolgen van affect of emotie disregulatie.

Het doel van de voordracht op 13 december 2006 is de aard en de ernst van affect disregulatie meer te karakteriseren en deze in een (inter)persoonlijke context te plaatsen.

17

Omdat BPS patiënten van de negen kenmerken aan een combinatie van slechts vijf kenmerken moeten voldoen, zijn dus vele verschillende verschijningsvormen van de BPS bij patiënten te onderscheiden.

In de literatuur worden grofweg drie subtypen beschreven: A) een wat meer geïnternaliseerd, angstige en gedisreguleerd subtype; B) een wat meer externaliserend, bozig en gedisreguleerd subtype en C) een wat meer theatraal, impulsief gedisreguleerd subtype.

Ad A) patiënten worden overweldigd door intense en pijnlijke emoties en om deze emoties en zichzelf te reguleren ondernemen ze desperate pogingen hiermee om te gaan, echter op een disfunctionele manier bijvoorbeeld door zichzelf te beschadigen, of ondernemen pogingen zichzelf te doden, of reageren passief/hulpeloos/depressief/ somber, etc; Ad B) patiënten worden door dezelfde emotionele ervaringen overweldigd maar om deze emoties en zichzelf te reguleren neigen ze, in tegenstelling tot de patiënten onder A, tot het uitageren van woede en frustraties op de omgeving door bijvoorbeeld de ander de schuld te geven van het ervaren van deze emoties of de ander fysiek of mentaal aan te vallen; Ad C) deze patiënten worden door zowel positieve als negatieve emoties overweldigd en door impulsief en sensatiezoekend gedrag proberen ze deze emoties en zichzelf te reguleren bijvoorbeeld door vluchtige en onveilige seksuele contacten, roekeloos gedrag in het verkeer, etc.

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

In de DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of mental disorders) wordt de BPS beschreven als iemand met een voortdurend aanwezig patroon van instabiliteit in de tussenmenselijke relaties, zelfbeeld, affecten en controle over impulsen. Dit begint in de vroege volwassenheid en komt tot uiting in diverse situaties zoals blijkt uit ten minste vijf van de onderstaande criteria: 1. Krampachtige pogingen om feitelijke of imaginaire verlating te voorkomen (reken hiertoe niet het suïcidaal of automutilatief gedrag onder 5); 2. Een patroon van instabiele en intense relaties gekenmerkt door wisselingen tussen de extremen van idealisatie en devaluatie; 3. Identiteitsstoornissen: een aanhoudend en opvallend gestoord, vervormd of instabiel zelfbeeld of zelfgevoel; 4. Impulsiviteit op ten minste twee gebieden die potentieel schadelijk zijn voor de persoon zelf.

Voorbeelden zijn geld verkwisten, onveilige seks, misbruik van middelen, roekeloos autorijden, vraatzucht (reken hiertoe niet het suïcidaal of automutilatief gedrag onder 5); 5. Terugkerende suïcidale gedragingen, gebaren, dreigingen of automutilatief gedrag; 6 Affectlabiliteit als gevolg van een opvallende reactiviteit van de stemming. Bij voorbeeld zijn intense episodische dysforie, geïrriteerdheid of angst die meestal enkele uren duurt en zeldene langer dan een paar dagen; 7. Chronische gevoelens van leegte; 8. Onaangepaste, intense woede of gebrek aan beheersing van woede. Voorbeelden zijn frequente driftbuien, constante woede of herhaaldelijke vechtpartijen; 9. Voorbijgaande, aan stress gerelateerde paranoïde ideatie of ernstig dissociatieve symptomen.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:56

Pagina 18

WAT IS AFFECT DISREGULATIE? Hoewel affect disregulatie een kern kenmerk van de BPS is, is er erg weinig bekend over de prevalentie, de aard en de ernst van affect disregulatie. Empirische kennis over de aard en de ernst van affect disregulatie bij BPS is zelfs schaars.

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

“Aff ect modu l atie k u n j e be s chou w en al s het in s t aat z ijn al l e v er s chi l l ende emotie s t e k u nnen er v ar en in b ijbehor ende of p a s sende s it uatie s.”

Affect disregulatie refereert aan impliciete en expliciete pogingen om positieve gevoelens te maximaliseren en negatieve gevoelens te minimaliseren om zo een gevoel van controle over eigen functioneren te ervaren en de kwaliteit van leven te optimaliseren. Affect disregulatie bij BPS patiënten betreft meer in het bijzonder een tekort in het reguleren en moduleren van affect zodat patiënten overspoeld raken door emoties en vervolgens of disfunctioneel gedrag vertonen, of de emoties onderdrukken.

Het reguleren van emoties zou je kunnen beschouwen als een thermostaat die verkeerd is ingesteld. In de vroege kindertijd worden in de periode na de geboorte belangrijke delen van het brein verder uitgerijpt. Zo moet bijvoorbeeld ook het parasympathisch en het sympathisch systeem nog op elkaar worden afgestemd.

Affect modulatie kun je beschouwen als het instaat zijn alle verschillende emoties te kunnen ervaren in bijbehorende of passende situaties; dus blij zijn als er iets leuks gebeurt, dit genereert namelijk energie voor het plannen van een feestje (!) en boos worden als je onrecht aangedaan wordt, dit genereert namelijk energie om te mobiliseren en je te verweren.

WAT IS HET BELANG VAN HECHTING VOOR AFFECT (DIS)REGULATIE? De mens ontwikkelt zich in een interpersoonlijke context. Individuele en genetische kenmerken (genotype) ontwikkelt zich (fenotype) in interactie met de omgeving. Ook worden in de eerste kinderjaren neuronale netwerken aangelegd. Uit onderzoek blijkt dat bij BPS patiënten die vroege traumatische gebeurtenissen hebben meegemaakt, de afstemming van regulatie systemen en aanleg van neuronale banen "anders" ligt dan voor niet getraumatiseerde BPS patiënten. Als een periode met negatieve gebeurtenissen of trauma's lang aanhoudt en/ of plaatsvindt in kritieke levensperioden voor de sociale ontwikkeling van het brein, dan hebben ze een negatieve invloed op de cognitieve- emotie informatie verwerkingspatronen en daaruit voortvloeiende gedragspatronen. Voorbeelden hiervan zijn dat bij neutrale gebeurtenissen in heden, negatieve herinneringen aan vroeger worden geactiveerd. Er vindt dus een vertekening in de waarneming en informatie verwerking plaats op basis van de eigen leergeschiedenis.

De snelle, meer onbewuste en impliciete informatie verwerking kan volgens psychologen het beste verklaard worden aan de hand van de hechtingstheorieën. Hechting is een aangeboren behoefte ter overleving. De mens is als baby immers niet in staat zelfstandig te overleven. De baby zal alles doen om een volwassene aan zich te binden. Zelfs als deze volwassene niet goed (genoeg) voor hem zorgt. In de interactie met de volwassene krijgt de baby feedback op zijn gedrag.

Bijvoorbeeld als een baby getroost wordt bij ongenoegen, krijgt het een gevoel van binding en saamhorigheid. Als de baby structureel niet getroost wordt ervaart het niet die binding en zal de baby meer in zichzelf keren. Dit is niet altijd succesvol. Door troost en gevoel van binding leert de baby het affect en zichzelf te reguleren en het affect te moduleren.

Namelijk; stress neemt af, angst neemt af, en geruststelling en vrede/rust komt ervoor in de plaats gepaard met het comfort van de warmte van de belangrijke ander (vb moeder).

Op basis van deze vroege interpersoonlijke ervaringen ontwikkelt de baby representatie of werkmodellen met betrekking tot zichzelf (ik ben succesvol of ik ben een sukkel), de ander (anderen zijn betrouwbaar of anderen zijn gevaarlijk), en de relatie tussen zichzelf en de anderen (anderen zijn fijn om mee om te gaan of ik onzichtbaar voor anderen).

“In p l aats v an emotie s t e k u nnen v er dr ag en en b ijbehor end en p a s send g edr ag t e v er t onen, ontw ikk el en BP S p atiënt en een aff ect int o l er antie en l er en z e di sf u nctionel e c opin g g edr ag s p atr onen aan.”

Hechtingsrepresentaties kunnen veilig georiënteerd zijn (gunstige interpersoonlijke ontwikkelingsgeschiedenis) of onveilig (ongunstige of getraumatiseerde interpersoonlijke ontwikkelingsgeschiedenis). Deze hechtingsrepresentaties sturen de cognitieve-emotionele en impliciete informatie verwerking aan. Zo worden in het heden, razendsnel inschattingen van situaties gemaakt: "pluis of niet pluis", en worden verwachtingen van de ander geactiveerd: namelijk of "help of harm" kan worden verwacht.

Door de vertekeningen in de waarneming en informatie verwerking op basis van de onveilige hechtingsrepresentaties, kun je verwachten dat vroeg getraumatiseerde mensen en BPS patiënten zich sneller aangevallen voelen. Ze beoordelen situaties en gezichten van mensen eerder als "onpluis", de verwachting van de ander is in eerste instantie "harm".

Echter, ze zijn vaak vroeger niet instaat geweest zich op een succesvolle manier te verweren.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:56

Pagina 19

Daarop volgend hebben de mensen een "aangeleerde hulpeloosheid" of inhibitoir reactie- en gedragspatroon ontwikkeld of een "overprikkeld" of exitatoir reactie- en gedragspatroon ontwikkeld. De eerste ervaart dus "relatief te weinig" emoties en de ander ervaart dus "relatief teveel" emoties. Door het bijbehorende disfunctionele en onveilig gehechte gedragspatroon in het heden, wordt de onveilige hechtingsrepresentatie of werkmodel bevestigd en bekrachtigd. Zo ontstaat een vicieuze cirkel en zo kunnen psychiatrische stoornissen als persoonlijkheidsstoornissen (van genotype naar fenotype) ontwikkelen.

LANGE TERMIJN GEVOLGEN VAN AFFECT DISREGULATIE .

VALT ER NOG WAT TE REDDEN? Het doel van behandeling is enerzijds het verstrekken van medicatie die de ernst van de gevolgen van affect disregulatie dempt. Anderzijds is het evenzo belangrijk dat patiënten vaardigheden aanleren opdat ze in het vervolg op een andere manier met emoties omgaan.

Het is een "hechtingsgerelateerde zelf- en affect regulatie" methode waarbij de patiënten volgens een twee-sporen-beleid worden behandeld: patiënten leren enerzijds emoties te verdragen en te onderscheiden; en anderzijds leren ze tegelijkertijd actief een onbevoordeelde cognitief-emotionele informatie verwerkingsstrategie (in plaats van onveilige ) te hanteren en toe te passen in alledaagse situaties. Door langdurige stimulatie van dit nieuwe "emotie-beleid" hopen we dat de patiënt langzamerhand het gevoel enige controle over eigen functioneren kan ervaren en dat de kwaliteit van leven zo enigszins verbeterd wordt.

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

In plaats van emoties te kunnen verdragen en bijbehorend en passend gedrag te vertonen, ontwikkelen BPS patiënten een affect intolerantie en leren ze disfunctionele coping gedragspatronen aan.

Voor het inhibitoire reactie patroon kunnen negatieve dissocciatie, emotionele numbness, vermijden van anderen, alcohol of drugsmisbruik, verliezen in computergames etc dienen als aanwijzingen voor disfunctionele coping van affect disregulatie.

Voor het exitatoire reactie patroon kunnen positieve dissociatie, paniekgedrag, klampen aan anderen, automutileren, onveilige seks met relatieve vreemden, etc. dienen als aanwijzingen voor disfunctionele coping van affect disregulatie.

Dit disfunctionele gedrag wekt weer reacties op uit de omgeving die de reeds bestaande overtuigingen en verwachting van anderen bevestigen. Zo worden de vicieuze cirkels (inhiberende of exciterende affect disregulatie als gevolg van affect intolerantie,

gebaseerd op vroege traumagerelateerde & onveilige hechtingsrepresentaties, die cognitief-emotionele informatie verwerking in het hier en nu aansturen, die vervolgens disfunctionele reactie- en gedragspatronen activeren) bekrachtigd en in stand gehouden en lukt het de patiënt nimmer om positieve gevoelens te maximaliseren en negatieve gevoelens te minimaliseren. Erger nog, het gevoel enige controle over eigen functioneren te ervaren blijft uit en de kwaliteit van leven beperkt, sommigen beschouwen hun leven als een rit in een "rollercoaster" of achtbaan; terwijl anderen leven onder een bedompte deken.

Reeds ontstane psychiatrische stoornissen kunnen zo ook in stand gehouden worden.

19

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:56

Pagina 20

Fundamentele research naar persoonlijkheidsstoornissen

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

Prof. Dr. B. Olivier Hoogleraar Farmacologie van het Centrale Zenuwstelsel, Utrecht Instituut voor Farmaceutische Wetenschappen en Rudolf magnus Instituut voor Neurowetenschapppen, Universiteit Utrecht Adjunct Professor of Psychiatry, Dept of Psychiatry, Yale University, School of Medicine, New Haven, USA

Persoonlijkheidsstoornissen (en mentale retardatie) vallen onder de zogenaamde As-II stoornissen in de DSM-IV classificatie (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, vierde editie, 2000). In deze classificatie staan een tiental specifieke persoonlijkheidsstoornissen genoemd (bijv. borderline, antisocial, narcissistic en diverse andere). Een persoonlijkheidsstoornis (PD) is een complexe aandoening gekarakteriseerd door een aanhoudend instabiel patroon in de regulatie van emotioneel gedrag, interpersoonlijke relaties, zelf-imago, en impuls-contrôle stoornissen die meestal beginnen rondom de puberteit.

“Er z ijn s t erk e aan w ijz in g en d at een l ag e activ it eit v an het 5-HT sy s t eem g ec orr el eer d i s met s uïc ide, imp u l s iv it eit en agr e s s ie.”

Borderline PD komt bij circa 1-2% van de bevolking voor en heeft een hoge mortaliteit door een hoge suïcidaliteit en impulsiviteit.

De oorzaken van PD zijn complex en interacties tussen erfelijke factoren en negatieve vroege jeugdervaringen spelen een vermoedelijk sterke rol in het fenotype. Er zijn sterke aanwijzingen dat het serotonerge (5-HT) systeem in de hersenen betrokken is bij persoonlijkheidsstoornissen (naast diverse andere psychiatrische stoornissen) met name omdat er een stevige rol van serotonine in impulsiviteit en suïcide is aangetoond. Er zijn sterke aanwijzingen dat een lage activiteit van het 5-HT systeem gecorreleerd is met suïcide, impulsiviteit en agressie. Hiermee in overeenstemming blijkt dat patienten met ernstige PD van het antisociale type (hoge agressie en impulsiviteit) verlaagde spiegels van 5-hydroxy-indol-aziijnzuur (5HIAA), de metaboliet van serotonine, hebben.

De hoeveelheid afgegeven serotonine wordt gereguleerd door een aantal feedback mechanismen in de serotonerge cel, met name de serotonine transporter (de heropname carrier of pomp) die 5-HT terugpompt in de cel na afgegeven te zijn door het vurende neuron.

Blokkade van deze transporter door SSRIs (Selectieve Serotonine Reuptake Inhibitors=selektieve serotonine heropname remmers) leidt tot antidepressieve en anxiolytische werking en diverse psychofarmaca zijn via dit principe ontwikkeld en op de markt gebracht (de SSRIs zoals paroxetine, fluoxetine en fluvoxamine). Het 5-HT transporter gen (5-HTT) speelt een belangrijke rol bij suïcide, impulsief gedrag en emotionele stabiliteit en lijkt een kandidaat gen betrokken bij borderline PD. Er bestaan tenminste drie polymorfismen in het 5-HTT gen die alle drie kunnen leiden tot verschillende activiteit van de serotonine transporter en dus tot een verschillend serotonine metabolisme in de hersenen.

Het humane 5-HTT gen ligt op chromosoom 17q11 en bestaat uit 14-15 exonen. De transcriptie van het 5-HTT gen, de aantallen transporters en uiteindelijk de 5-HT heropname in de cel worden gemoduleerd door een polymorf herhalingselement in de promoter van het 5-HTT gen, 5-HTT gene-linked polymorphic region (5HTTLPR). Dit polymorfisme komt alleen bij de mens en sommige primaten voor. Er zijn twee typen 5HTTLPR bekend, een lange en een korte vorm die verschillen in het aantal herhalingselementen in de promoter en waarbij de korte vorm (s) tot minder transporter moleculen en een lagere serotonerge activiteit leidt dan de langere vorm (l). 32% van de bevolking heeft het ll-, 49% het ls- en 19% het ss-genotype. Met name de korte vorm van de promotor regio van de 5-HTT blijkt opvallend vaak geassocieerd met een breed scala aan afwijkingen, inclusief depressie, impulsiviteit, en suïcidaliteit. Een aantal studies (zie Reif en Lesch 2003) in mensen vond een associatie tussen het voorkomen van het s-allel en een aantal maten voor persoonlijkheidskenmerken (neuroticisme). Individuen met één of twee s-allelen van de 5HTTLPR variant waren meer neurotisch en minder conformistisch (agreeable) dan individuen met de ll-variant.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:57

Pagina 21

Hierbij moet bedacht worden dat het om kleine invloeden van enige procenten gaat en dat de invloed van een enkel polymorfisme op gedragskenmerken waarschijnlijk klein is in de mens. De betrokkenheid van het serotonerge systeem in PD bij de mens kan gebruikt worden om onderzoek bij experimentele modellen in dieren te verrichten en mogelijkerwijs nieuwe behandelwijzen en inzichten in dit type aandoeningen te verwerven. Helaas komt het polymorfisme in de promoter van de 5-HT transporter niet bij knaagdieren voor zodat geen rechtstreekse experimenten kunnen worden verricht. Echter, genetische modificatie van genen in het serotonerge systeem is een uitgelezen mogelijkheid om zo'n polymorfisme (gedeeltelijk) na te bootsen. Eén van de interessantste modificaties is de 'targeted disruption' van het 5-HTT gen dat leidt tot een functionele uitschakeling (knockout) van het corresponderende eiwit (het serotonine transporter molecuul).

“Omd at P er son ality Di sor der s v aak g ep aar d g aan met imp u l s iv it eit en agr e s s ie w or den diermodel l en die dit w eer s pie g el en g e bruikt om de eff ect en v an p sy chof arm ac a die mog elijk er w ij s b ij PD k u nnen w erk en t e t e s t en.”

21

Kunnen we iets van persoonlijkheidsstoornissen terugvinden in het fenotype van knaagdieren met mutaties in de 5-HTT (ook wel SERT genoemd)? In het algemeen zijn muizen die een of beide SERT-genen missen minder aktief, angstiger, minder sociaal en minder agressief. Er zijn duidelijke verschillen tussen heterozygote en homozygote SERT KOs, met duidelijke aanwijzingen dat de heterozygote SERT-KO (5-HTT+/-) een model zou kunnen zijn van het ss-genotype van de 5HTTPRL in de mens. Recentelijk is er via ENU-mutagenese ook een 5-HTT knockout rat geproduceerd (Smits et al. 2006) en preliminair onderzoek suggereert dat de homozygote SERT-KO rat een potentieel model voor depressie is (Olivier et al.

2006) hoewel de basaal sterk verhoogde serotonine turnover hiermee in tegenspraak lijkt (bij depressies wordt nog steeds verondersteld dat er een 5-HT tekort is). Tegelijkertijd is er een sterke downregulatie van 5-HT1A receptoren wat mogelijkerwijs het 'depressieve' endofenotype veroorzaakt. Verder onderzoek aan deze SERT KO-rat kan een verdere relatie tussen impulsiviteit en serotonerge activiteit bevestigen.

Omdat Personality Disorders vaak gepaard gaan met impulsiviteit en agressie worden diermodellen die dit weerspiegelen gebruikt om de effecten van psychofarmaca die mogelijkerwijs bij PD kunnen werken te testen. Een aantal van die diermodellen maakt gebruik van het idee dat impulsiviteit veroorzaakt wordt door een storing in het vermogen om tijdig een rem in te zetten bij de uitvoer van bepaald gedrag. Deze rem zou sterk onder invloed van een serotonerge tonus staan en een lage 5-HT activiteit zou tot vermindering van deze remming en dus tot meer impulsiviteit leiden (van den Bergh 2006).

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

Boven: Het normale proces van 5-HT neurotransmissie Onder: Het werkingsmechanisme van een SSRI

5-HTT Knockout muizen zijn gemaakt in muizen en ratten en zowel homozygote knockouts (beide allelen gemuteerd: 5-HTT-/-), als heterozygote knockouts (één functioneel (wildtype) allel en één gemuteerd allel: 5-HTT+/-) zijn beschikbaar voor onderzoek (Murphy et al. 2003). Vooral het heterozygote 5-HTT+/- genotype zou een interessant fenotype kunnen opleveren omdat het aantal transporters 50% is van het wildtype (5-HTT+/+) en dus het humane ss-5HTTPRL fenotype zou nabootsen. 5-HTT+/- en 5-HTT-/- muizen hebben een gen-dosis afhankelijke stijging van extracellulaire serotonine, een verminderde intracellulaire 5-HT concentraties en allerlei veranderingen in serotonerge pre- en postsynaptische receptoren en laten een scala van gedragsveranderingen zien (Kalueff et al. 2006).

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:57

Pagina 22

Verschillende diermodellen en testen worden gebruikt om aspecten van impulsiviteit te meten. Een veel gebruikte test is de zgn. Five-choice-serial reaction time test (5-CCSRTT) waarin ratten moeten wachten (waarbij attentie een grote rol speelt) op een beloning in een van vijf vensters (lekker voer). Impulsiviteit wordt niet beloond en verbetering van de serotonerge neurotransmissie (m.b.v. SSRIs) kan de impulsiviteit verminderen en dus tot meer beloningen leiden Een veel gebruikte test is de Delay Aversion. Als je een individu (rat of mens) laat kiezen tussen een kleine, onmiddellijke of een grote, uitgestelde beloning dan zullen impulsieve individuen voor de kleine en minder impulsieve individuen voor de grote beloning kiezen.

Ook hier blijkt serotonine remmend op de impulsiviteit.

Ook agressief gedrag wordt geremd door verhoging van de serotonerge neurotransmissie.

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

“Ook de neur otr an smitt er dop amine s peelt een bel an grijk e r o l in de r e gu l atie v an die f act or en die bep al en w aar om iem and bep aal de (imp u l s iev e/agr e s s iev e) g edr ag sk enmerk en heef t . ” Muizen waarbij een bepaalde serotonine receptor (5-HT1B receptor) is uitgeschakeld (5-HT1BKO) zijn impulsief en agressief (Bouwknecht et al. 2001).

5-HT1B receptor agonisten werken anti-impulsief en antiagressief (Olivier en van Oorschot 2005).

Dit ondersteunt de hypothese dat verlaging van serotonerge neurotransmissie gepaard gaat met verhoogde inpulsiviteit en agressie en omgekeerd verhoging tot het tegenovergestelde. Omdat het serotonerge systeem voor een goed functioneren afhankelijk is van het aminozuur l-tryptofaan dat via het dieet moet worden opgenomen kan de activiteit van dat systeem dus op een relatief gemakkelijke manier via het dieet worden beïnvloed. Experimenten in zowel mensen als dieren bevestigen de al eerder geschetse inverse relatie tussen serotonerge aktiviteit in het CNS en de mate van impulsiviteit.

Hoewel het serotonerge systeem dus belangrijk is bij allerlei aspecten van PD is het absoluut niet de enige speler. Ook de neurotransmitter dopamine speelt een belangrijke rol in de regulatie van die factoren die bepalen waarom iemand bepaalde (impulsieve/ agressieve) gedragskenmerken heeft.

Hoogstwaarschijnlijk is 5-HT (en DA) slechts een klein onderdeel van een ingewikkeld netwerk in ons brein waarin allerlei andere systemen ook een belangrijke rol spelen. De vraag is hoe we deze netwerken kunnen ontrafelen en mogelijkerwijs goede therapieën voor PD symptomen kunnen ontwikkelen.

Werkingsmechanisme van een 5-HT re-uptake transporter

REFERENTIES: Bouwknecht JA et al. Absence of 5-HT1B receptors is associated with impaired motor impulse control in male 5-HT1B knockout mice.

Biological Psychiatry 49: 557-568, 2001 Kalueff AV et al. Hypolocomotion, anxiety and serotonin syndrome-like behavior contribute to the complex phenotype of serotonin transporter knockout mice.

Genes, Brain and Behavior (in press) Murphy DL et al. Experimental gene interaction studies with SERT mutant mice as models for human polygenic and epistatic traits and disorders. Genes, Brain and behavior 2: 350-364, 2003.

Olivier B, van Oorschot R. 5-HT1B receptors and aggression: a review. Eur J Pharmacol 526: 207-217, 2005 Olivier JDA et al. Serotonin transporter knockout rat as a new model for depression. Soc Neuroscience Abstracts, Atlanta, 2006 Reif A, Lesch K-P. Towards a molecular architecture of personality. Behav Brain Res 139: 1-20, 2003.

Smits BMG et al. Generation of gene knockouts and mutant models in the laboratory rat by ENU-driven target-selected mutagenesis. Pharmacogenetics and Genomics 16: 159-169, 2006 Van de Bergh FS. Targeting Impulsivity. PhD-thesis, Utrecht, 2006

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:57

Pagina 23

Schizoïd, psychopathisch of borderline: over persoonlijkheidsstoornissen en de apotheker Prof. Dr. A.J.M. Loonen Farmacotherapie bij psychiatrische patiënten, basiseenheid farmacotherapie en farmaceutische patiëntenzorg, Rijksuniversiteit Groningen en Delta Psychiatrisch Centrum, Poortugaal

INLEIDING

Wij onderscheiden verschillende soorten persoonlijkheidsstoornissen. Sommige persoonlijkheidsstoornissen gaan gepaard met zonderling gedrag en mensenschuwheid (kluizenaarsgedrag), bij andere stoornissen kunnen mensen zich slecht in de gevoelens van anderen

FARMACOTHERAPIE VAN PERSOONLIJKHEIDSSTOORNISSEN Indien wij in het farmacotherapeutisch kompas kijken naar de officiële indicaties van psychofarmaca wordt de behandeling van persoonlijkheidsstoornissen nergens aangetroffen. Toch zijn mensen met een persoonlijkheidsstoornis vaak grootverbruikers van psychofarmaca. De reden hiervoor is dat mensen met een persoonlijkheidsstoornis vaak ook andere psychische symptomen hebben, soms in het kader van hun persoonlijkheidsstoornis, soms in het kader van een andere stoornis. Zo zijn bijvoorbeeld mensen met een afhankelijke of vermijdende persoonlijkheid vaak ook chronisch depressief. Mensen met een schizoïde of paranoïde persoonlijkheid kunnen psychotisch worden, wanneer zij op latere leeftijd in een verzorgingshuis worden opgenomen. Zij krijgen dan medicatie voor de bijkomende psychische stoornis en die werkt vaak heel behoorlijk.

23

“P er soon lijk heid s s t oorni s sen z ijn d an ook bep aal d niet z el dz aam.

Ge s ch at w or dt d at on g ev eer 10% v an de v o lw a s sen bev o lk in g lijdt aan een per soon lijk heid s s t oorni s. “

verplaatsen en hebben zij uitzonderlijk veel behoefte aan aandacht (theatrale persoonlijkheid) en bij weer andere wordt de patiënt ernstig geremd door twijfels aan zichzelf en uitzonderlijke gevoeligheid voor kritiek (vermijdende persoonlijkheid).

Persoonlijkheidsstoornissen zijn dan ook bepaald niet zeldzaam. Geschat wordt dat ongeveer 10% van de volwassen bevolking lijdt aan een persoonlijkheidsstoornis. Hierbij is dan sprake van mensen die duurzaam disfunctioneren in hun sociale relaties of duurzaam in klinisch relevante mate lijden onder hun stoornis. Een nog veel hoger percentage heeft trekken van een persoonlijkheidsstoornis zonder dat echt aan de eerdergenoemde criteria wordt voldaan. Wij kunnen er dus vanuit gaan, dat veel mensen die wij in de apotheek zien (ook) lijden aan een persoonlijkheidsstoornis of in ieder geval last hebben van persoonlijkheidstrekken.

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

Mensen met persoonlijkheidsstoornissen zijn 'moeilijke' mensen. Zij zijn moeilijk voor hun directe omgeving, moeilijk voor hun dokter, moeilijk voor hun apotheker en vaak nog het moeilijkst voor zichzelf. Het 'moeilijke' van deze mensen zit in hun problemen om op een goede manier om te gaan met anderen en in het verknipte beeld dat zij van zichzelf hebben. Hierdoor is sprake van een chronisch disfunctioneren. Bij sommige soorten persoonlijkheidsstoornissen komen de lijders vaak in aanraking met politie en justitie. Hun disfunctioneren in de maatschappij uit zich in het plegen van delicten. Indien hierbij sprake is van een antisociale persoonlijkheid - vroeger noemden wij dat psychopathie - en mensen een ernstig delict hebben gepleegd, krijgen zij bij de veroordeling door de rechter vaak ook tbs. Door het bestaan van dit soort persoonlijkheidsgestoorden (vroeger psychopaten genoemd) kan een verkeerd beeld ontstaan over wat het hebben van een persoonlijkheidsstoornis eigenlijk inhoudt.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:57

Pagina 24

Echter, de persoonlijkheid verandert niet door het gebruik van deze medicatie en zij vertonen daarom vaak een (schijnbaar) onvolledige respons.

Een tweede reden om psychofarmaca bij bepaalde persoonlijkheidsstoornissen te gebruiken is om ongewenste uitingsvormen te remmen. Indien iemand met een antisociale persoonlijkheid de neiging heeft om seksuele delicten te plegen, kan hij worden geholpen door de seksuele prikkelbaarheid te remmen.

De gedachte is daarbij dat de medicatie wordt gebruikt om de motivatie tot het ongewenste gedrag weg te nemen. Dit kan worden gedaan door het laten gebruiken van antipsychotica (en/of van antiandrogenen).

Bij andere persoonlijkheidsstoornissen staan impulsiviteit en prikkelbaarheid als uitingsvormen op de voorgrond. Deze fenomenen zijn te verminderen door het gebruik van lithiumzouten en/of het gebruik van selectieve serotonineheropnameremmers (SSRIs).

Dit zijn echter geen officiële indicaties voor het gebruik van psychofarmaca en het is regelmatig ook helemaal niet zeker of zij wel zo goed werken.

Mensen met een borderline persoonlijkheidsstoornis vertonen vaak zelfbeschadigend gedrag.

Zij slikken regelmatig grote hoeveelheden pillen, drinken gevaarlijk veel alcohol, slikken glasscherven in of maken met een scherp voorwerp kerven in hun huid.

Zij belanden zo op de spoedeisende hulp van het ziekenhuis en zijn daar vaak een niet-graag geziene vaste klant. Het kost moeite om deze mensen neutraal, niet-veroordelend en voldoende steunend te blijven bejegenen. In de apotheek krijgen wij vaak te maken met mensen, die verslaafd lijken te zijn aan pillen. Zij gebruiken veel medicijnen, vaak combinaties van dezelfde soort middelen en het saneren van de medicatie is niet bespreekbaar. Ook zijn er mensen die het ene middel na het andere gebruiken, vaak gedurende korte tijd en waarbij de therapietrouw ernstig te wensen over laat. Bij dit type patiënten kan gemakkelijk ook sprake zijn van persoonlijkheidsproblematiek. Ook de apotheker zal de neiging hebben om deze mensen te laten vallen. De auteur zijn geen projecten bekend die zich richten op het verlenen van goede farmaceutische patiëntenzorg bij personen met ook een persoonlijkheidsstoornis.

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

PERSOONLIJKHEIDSSTOORNISSEN EN FARMACOTHERAPIE Persoonlijkheidsstoornissen spelen niet alleen een rol bij de echte psychiatrische patiënten. Ook de behandeling van lichamelijke problematiek wordt regelmatig gecompliceerd door het bestaan van een persoonlijkheidsstoornis. De klachtenpresentatie van mensen met een persoonlijkheidsstoornis kan afwijkend zijn. Hierdoor wordt soms een onjuiste behandeling ingezet. Een mooi voorbeeld hiervan wordt gevonden bij de somatisatiestoornis. Deze mensen hebben lichamelijke klachten waarvoor geen lichamelijke oorzaak bestaat. Veel van deze mensen hebben ook een persoonlijkheidsstoornis.

“M en sen met een bor derline per soon lijk heid s s t oorni s v er t onen v aak z elfbe s ch a dig end g edr ag.”

Ook bij de evaluatie van het resultaat van de behandeling kunnen patiënt en behandelaar om de tuin geleid worden door uitingsvormen van de persoonlijkheidsstoornis. De lichamelijke klachten zijn alleen maar erger geworden en daarom wordt er bij de behandeling nog maar een schepje bovenop gedaan.

Soms doen mensen zichzelf de aandoening aan of bootsen zij de klachten van een lichamelijke stoornis na. Het kan heel lastig zijn om tot een gerichte aanpak van de problematiek te komen. Mensen met een persoonlijkheidsstoornis doen zich in ons gezondheidszorgsysteem vaak tekort. Hiervan kan sprake zijn bij de mensenschuwe schizoïde persoonlijkheid, die niets van dokters en ziekenhuizen moet hebben. Maar ook bij andere persoonlijkheidsstoornissen kunnen problemen optreden. Net als iedereen hebben dokters en apothekers namelijk de neiging om moeilijke mensen te weren.

EEN SYMPOSIUM OVER PERSOONLIJKHEIDSSTOORNISSEN Naar verwachting krijgen wij dus in de apotheek vaak met mensen met persoonlijkheidsstoornis te maken, maar wat kun je er dan mee? Op deze vraag is voorhand geen duidelijk antwoord te geven.

Persoonlijkheidsstoornissen behoren typisch tot het domein van de psycholoog en de psychotherapeutisch georiënteerde psychiater. Meestal is niet sprake van intensief contact tussen apothekers en psychologen.

Toch hebben psychologen en psychotherapeuten op dit terrein heel wat te bieden aan apothekers. Het is dan ook verstandig om tijdens FTO en FTTO ook voor een inbreng vanuit deze disciplines een plaatsje in te ruimen, zeker wanneer de behandeling van chronische ziekten wordt besproken.

Om dit overleg productief te maken moet de apotheker (in opleiding) iets van de achtergronden begrijpen.

Hopelijk wordt hiertoe door middel van dit symposium een aanzet gegeven.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:58

Pagina 25

Casusbeschrijving meneer Bering Drs. A. Haitsma Arts-assistente psychiatrie Parnassia

HET ONTSTAAN VAN DE PROBLEMEN Het lag voor de hand dat meneer Bering na het Lyceum bij zijn ouders in de boekhandel kwam werken. Dit ging een aantal jaar erg goed. Meneer Bering deed de administratie. Soms stond hij ook wel eens in de winkel maar het contact met klanten ging hem niet altijd goed af. Vooral met ontevreden klanten kon meneer Bering niet goed omgaan. Meestal gaf hij ze hun geld terug terwijl ze ook het gekochte product mochten houden.

Dit tot onvrede van zijn vader.

DE JONGE JAREN

“Hij v ond het er g moei lijk om bel an grijk e be s li s s in g en t e nemen en hij vr oe g z ijn br oer en moeder v eelv u l dig om r aa d.�

25

Bij andere problemen die op zijn pad kwamen probeerde meneer Bering de oplossing altijd zo ver mogelijk voor zich uit te schuiven. Uiteindelijk werden deze dan door anderen opgelost.

Meneer Bering is altijd bij zijn ouders blijven wonen. Hij heeft nooit iemand ontmoet waarmee hij samen zou willen wonen en hij had het goed naar zijn zin bij zijn ouders. In de loop van de jaren was hij steeds slechter gaan lopen. Hierdoor kwam meneer Bering nauwelijks meer op straat. Zijn moeder deed alle boodschappen en kocht zijn kleding. Buiten zijn ouders en zijn broer, en het personeel in de boekhandel, had meneer Bering nauwelijks sociale contacten.

Toen meneer Bering 40 jaar was overleed zijn vader plotseling aan een hartinfarct. De leiding van de boekhandel kwam op de schouders van meneer Bering terecht. Dit leverde veel spanningen op bij meneer Bering. Hij vond het erg moeilijk om belangrijke beslissingen te nemen en hij vroeg zijn broer en moeder veelvuldig om raad. Doordat een aantal beslissingen te laat genomen werden, begon de boekhandel verlies te draaien en moest er personeel ontslagen worden. Het lukte meneer Bering niet om dit te vertellen waardoor duur personeel nog lang in dienst bleef. Uiteindelijk besloot de broer van meneer Bering dat het zo niet langer kon en werd de boekhandel verkocht.

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

Meneer Bering werd 60 jaar geleden geboren in een grote stad. Zijn ouders hadden samen een goed lopende boekhandel naast hun huis. Zij hadden al een zoontje van 3 toen meneer Bering geboren werd. Samen vormden zij een gelukkig jong gezin.

Toen meneer Bering 4 jaar oud was ging hij met zijn vader en moeder en zijn broertje een dagje uit met de auto. Op de terugweg naar huis kregen ze een ernstig auto-ongeluk waarbij beide benen en het bekken van meneer Bering op meerdere plaatsen gebroken waren.

Hij heeft hiervoor lange tijd in het ziekenhuis en later in een revalidatie kliniek gelegen. Na een jaar mocht hij naar huis, met behulp van krukken en beugels kon hij lopen. De eerste tijd thuis kon meneer Bering nog niet veel. Zijn moeder hielp hem met alles.

Op 6 jarige leeftijd ging meneer Bering voor het eerst naar de lagere school. Het leren ging hem goed af, hij haalde de hoogste cijfers van de klas. Toch vond hij school niet leuk. Hij werd erg gepest om zijn beugels en krukken door zijn klasgenoten. De enige die voor hem opkwam was zijn grote broer, die regelmatig vocht met de pestkoppen. Meneer Bering had geen vriendjes op de lagere school. Hij was het liefste thuis bij zijn moeder die altijd aardig voor hem was en van wie hij nooit straf kreeg. Zijn broer had daarentegen heel veel vrienden en was erg populair op school.

Na de lagere school ging meneer Bering, op advies van zijn vader, naar het Lyceum. Dit ging hem ook vrij gemakkelijk af. Het pesten hield hier aan. Zijn broer kon hem ditmaal niet helpen aangezien hij naar een andere school was gegaan. In zijn vrije tijd las meneer Bering de vele boeken van de boekhandel of hielp hij zijn vader achter in de winkel met administratieve klusjes.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:58

Pagina 26

VERERGERING VAN DE KLACHTEN

BEHANDELING VAN DE DEPRESSIE

Meneer Bering kwam werkloos thuis te zitten bij zijn moeder. Hij werd somber, had geen trek meer in eten en kwam zijn bed nauwelijks meer uit. Via de huisarts werd hij behandeld voor een depressie waarvan hij redelijk opknapte. De huisarts adviseerde hem niet meer te stoppen met deze medicijnen omdat het risico op een recidief groot was.

Meneer Bering slikte al langere tijd via de huisarts een antidepressivum uit de groep van de SSRI's. Aangezien dit niet heeft voorkomen dat hij weer depressief werd, werd dit omgezet in een TCA (tricyclisch antidepressiva). De eerste weken bleef meneer Bering erg somber. Hij was er moe en lag het liefste op bed.

Hij kon zich er niet toe zetten om zich te wassen en aan te kleden. Vanwege zijn slechte lichamelijke conditie had hij hulp van de verpleging nodig bij de persoonlijke verzorging. Meneer Bering vond het erg lastig om hulp te vragen. Hij wilde de verpleging niet tot last zijn.

Hiernaast had meneer Bering regelmatig last van paniekaanvallen waarvoor hij in toenemende mate om benzodiazepines vroeg. Ook kreeg hij last van obstipatie die zeer moeilijk te behandelen was. Meneer Bering was hier erg mee bezig en vroeg dagelijks naar de arts om dit te bespreken. Hij liet zich niet geruststellen door de mededeling dat dit weer zou verdwijnen als de depressie zou opknappen.

In eerste instantie knapte meneer Bering wel op van de medicatie. Zijn stemming verbeterde wat en hij kwam meer uit bed. De verbetering zette echter niet door.

Meneer Bering bleef last houden van de angst en paniekklachten en de obstipatie. Ook bleef hij veel moeite houden met hulp vragen aan de verpleging.

Tevens had meneer Bering veel bijwerkingen van de medicatie. Hij had last van een droge mond en duizeligheid bij het opstaan.

Omdat meneer Bering niet met de medicijnen wilde doorgaan werd een niet-medicamenteuze behandeling van de depressie voorgesteld: ECT (electro-convulsie therapie). Dit is een therapie waarbij patiënten, onder korte narcose, worden behandeld met elektriciteit die via elektroden op het hoofd wordt toegediend. Meneer Bering zag echter tegen deze behandeling op en kon de beslissing niet goed nemen om hiermee te starten. Hij had meerdere gesprekken met zijn arts en zijn broer hierover.

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

“M eneer B erin g v oelt z ich er g een z aam in het l e g e hui s. Hij w or dt s t eed s somber der en z iet het l ev en niet meer z itt en. Op een av ond neemt hij een gr ot e hoev eelheid pi l l en in s amen met alc oho l .”

Na enige jaren brak de moeder van meneer Bering haar been bij een val van de fiets. Gelukkig niets ernstigs maar meneer Bering moest een tijdje zijn moeder helpen in het huishouden. Hij kon erg opzien tegen een bezoek aan de supermarkt. Op straat had hij het idee dat iedereen naar zijn benen met beugels en krukken keek. Ook kon hij het plotseling heel erg benauwd krijgen. Een keer belden omstanders zelfs de ambulance omdat meneer Bering dacht dat hij, net als zijn vader, een hartinfarct kreeg. In het ziekenhuis bleek er niets aan de hand te zijn. De huisarts schreef kalmerende middelen voor om een dergelijke aanval in het vervolg te kunnen voorkomen. Deze hielpen wel, maar kort waardoor meneer Bering er steeds meer op een dag ging innemen.

Na een tijdje knapte de moeder van meneer Bering weer op van haar gebroken been en kon ze de huishoudelijke taken weer overnemen. Meneer Bering stopte echter niet met het gebruiken van de kalmerende middelen omdat hij zonder deze pillen de paniek weer voelde opkomen.

De laatste jaren gaat de moeder van meneer Bering steeds verder achteruit. Haar mobiliteit wordt minder en ze begint ook te dementeren. Doordat meneer Bering zelf ook geen goede lichamelijke conditie meer heeft kan hij de zorg voor zijn moeder eigenlijk niet goed aan. Zijn broer heeft al een aantal keer aangeraden om een verzorgingshuis voor hun moeder te zoeken maar meneer Bering wil graag zelf voor haar blijven zorgen. Dit gaat nog enige tijd zo door totdat moeder met een delirant beeld in het ziekenhuis wordt opgenomen en vanuit daar naar een verpleeghuis gaat.

Meneer Bering voelt zich erg eenzaam in het lege huis.

Hij wordt steeds somberder en ziet het leven niet meer zitten. Op een avond neemt hij een grote hoeveelheid pillen in samen met alcohol. Als hij gevonden wordt door zijn broer is hij al bewusteloos. In het ziekenhuis komt hij op de intensive care terecht. Als hij bij komt wordt de psychiater in consult gevraagd. Deze stelt een ernstige depressie vast. Hierop wordt meneer Bering opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis.

“D e di agno se w er d met meneer B erin g be s pr ok en en hij herk ende v eel v an de b ijbehor ende per soon lijk heid sk enmerk en b ij hemz elf .”

Aangezien meneer Bering ondertussen wel was gestopt met de medicijnen ging het steeds slechter met hem.

Hij werd zo somber dat hij bijna niet meer uit bed kwam en ook niet meer wilde eten. Er dreigde een levensbedreigende situatie te ontstaan. Om deze reden besloot de arts in overleg met de broer van meneer Bering om toch te starten met de ECT. Na een aantal behandelingen knapte meneer Bering op.

De somberheid en het verlies van interesse verdwenen naar de achtergrond. De angst en paniekklachten werden ook een stuk minder.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:58

Pagina 27

Met meneer Bering werd de mogelijkheid besproken om de behandeling in deeltijd, dus poliklinisch, voort de zetten. Het idee om naar een leeg huis te gaan, zijn moeder woonde nu immers in een verpleeghuis, deed de paniek weer erg toeslaan bij meneer Bering. Het voorstel om dan naar een verzorgingshuis te gaan waar hij niet alleen zou zijn zag hij ook niet zitten.

“Eén v an de k l acht en v an meneer B erin g w a s het f eit d at hij er g an g s tig w er d v an een bez oek aan de s uperm arkt . Dit w er d s t ap v oor s t ap g eoef end.”

AFHANKELIJKE PERSOONLIJKHEIDSSTOORNIS Tijdens de behandeling voor de depressie viel het op dat meneer Bering veel moeite had met het nemen van beslissingen. Deze stelde hij steeds voor zich uit net zolang tot anderen wel een besluit voor hem moesten nemen. Ook vroeg hij zijn broer en zijn arts uitgebreid om raad. Verder raakte meneer Bering op het moment dat het ontslag naderde in paniek omdat hij het absoluut niet zag zitten om alleen in huis te wonen.

Vermoed werd dat meneer Bering, naast zijn depressie, ook last had van persoonlijkheidsproblematiek.

Door de psycholoog werd een persoonlijkheidsonderzoek gedaan waarna de diagnose afhankelijke persoonlijkheidsstoornis gesteld werd.

De diagnose werd met meneer Bering besproken en hij herkende veel van de bijbehorende persoonlijkheidskenmerken bij hemzelf. Hij was gemotiveerd om hiervoor therapie te krijgen zodat hij in het vervolg beter met moeilijkheden en problemen zou kunnen omgaan. Er werd een behandelplan opgesteld waarbij meneer Bering de klachten en problemen waar hij tegen aanloopt op een rij zette. Uit deze lijst werden de behandelbare klachten gerangschikt van makkelijk naar moeilijk. De makkelijke klachten werden het eerst aangepakt.

Eén van de klachten van meneer Bering was het feit dat hij erg angstig werd van een bezoek aan de supermarkt.

Dit werd stap voor stap geoefend. Er werd begonnen met een bezoek aan de buurtwinkel op rustige tijden.

Langzaam werd dit uitgebreid naar een bezoek aan de supermarkt. In de loop van de behandeling kreeg meneer Bering steeds meer zelfvertrouwen en verminderden zijn angst en paniekklachten aanzienlijk.

Hij zag het nu wel zitten om alleen naar huis te gaan.

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

27

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:58

Pagina 28

BESPREKING

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

Patiënten als meneer Bering kunnen een groot beroep doen op hun omgeving of hun hulpverleners. Het onvermogen van meneer Bering om een beslissing te kunnen nemen of de angstklachten die hij ervaart bij, voor "normale" mensen, simpele dingen kunnen irritatie of onbegrip oproepen. Het feit dat hij matig opknapte van zijn depressie ondanks alle medicatie en op het moment dat hij bijna naar huis kan een terugval krijgt kan leiden tot frustratie bij behandelaren en een slechte behandelrelatie.

Tijdige herkenning van persoonlijkheids-pathologie is belangrijk om een juiste behandeling te kunnen starten.Persoonlijkheidsproblematiek kan makkelijk gemist worden, zeker indien het contact met de persoon in kwestie niet frequent of slechts oppervlakkig is. Patiënten met persoonlijkheidsstoornis hebben een grote kans om op een of meerdere levensgebieden, zoals in relaties, het beroeps- of het sociale leven vast te lopen. Ze lijden onder de sociale beperkingen die hiermee samengaan.

Toch zullen ze hier niet snel hulp voor zoeken.

Naast en/of als gevolg van bovengenoemde problemen hebben patiënten met een persoonlijkheidsstoornis vaker last van ziektebeelden als depressies, angststoornissen of verslavingen en niet begrepen lichamelijke klachten. Alleen behandeling deze ziektebeelden zonder behandeling van de onderliggende persoonlijkheidsproblematiek lijdt vaak tot veelvuldig medicijngebruik terwijl de klachten niet helemaal verdwijnen aangezien de onderliggende oorzaak niet wordt aangepakt.

“Veel p atiënt en die in de z or g al s moei lijk of v er v el end w or den er v ar en he bben in w erk elijk heid l a s t v an per soon lijk heid s pr o b l em atiek.”

DSM CLASSIFICATIE Aangezien diagnoses in de psychiatrie tot nu toe nog niet aangetoond kunnen worden door bloedonderzoek of scans en dergelijke was het in het verleden vaak een Babylonische spraak verwarring. Sombere patiënten werden door sommige artsen depressief genoemd, door anderen weer dysthiem of melancholisch. Om zeker te weten dat psychiaters het bij de zelfde term over het zelfde ziektebeeld hebben of bij bepaalde symptomen tot de zelfde diagnose zouden komen, werd een classificatie systeem bedacht. Hierin staan voor elk ziektebeeld de symptomen beschreven waar een patiënt aan moet voldoen om de diagnose te krijgen: de diagnostic en statistical manual oftewel DSM. Ondertussen zitten we aan de vierde revisie.

Verschil met bijvoorbeeld oudere DSM's is dat homofilie niet meer als psychiatrische ziekte wordt gezien. In de DSM worden verschillende ziektebeelden of problemen op verschillende assen gecodeerd.

Op as I staan de psychiatrische ziekten die we kennen

bijvoorbeeld depressie, schizofrenie, verslaving, angst etc.

Op as II staan de persoonlijkheidsstoornissen, op as III de lichamelijke ziekten bijv. hoge bloeddruk, diabetes etc, op as IV de sociale problemen die iemand heeft bijv. relatie problemen, werk, justitie etc, op as V staat de GAF score, daarin geef je iemand een cijfer tussen de 0 en de 100 voor zijn algeheel functioneren.

Bij helemaal geen problemen, klachten en dergelijke dus score 100, als iemand heel suïcidaal is score 20.

Zo kan je heel snel een goed beeld van een patiënt krijgen als je weet welke ziekten en symptomen er zijn en hoe ernstig als alle assen zijn ingevuld.

ONDERSCHEID Het onderscheid tussen een ongecompliceerde as I stoornis en een as I stoornis die samenhangt met een as II stoornis is niet in 1 dag te maken. Veel kenmerken van een persoonlijkheidsstoornis zijn tevens symptomen van een as I stoornis, denk bijvoorbeeld aan angst. Op het moment dat een patiënt behandeld wordt voor een ernstige depressie kan de diagnose persoonlijkheidsstoornis ook niet gesteld worden omdat op dat moment niet bepaald kan worden waardoor de symptomen veroorzaakt worden.

Het verschil is dat bij een as I stoornis de symptomen van tijdelijke of periodieke aard zijn terwijl voor een as II stoornis sprake moet zijn van een duurzaam patroon van gedragingen en emoties dat langer dan 5 jaar bestaat. Meneer Bering moest eerst voldoende van zijn depressie opknappen voordat een persoonlijkheidsonderzoek betrouwbaar kon worden uitgevoerd.

VALKUILEN Er zijn een aantal valkuilen in de omgang met patiënten met een persoonlijkheidsstoornis. Uit irritatie, verveling of machteloosheid kan de situatie ontstaan waarbij de behandelaren of de omgeving niet meer goed luisteren naar de klachten van de patiënt of deze niet meer serieus nemen. Dit kan leiden tot het voorschrijven van veel medicijnen tegelijkertijd zonder duidelijke reden om maar van de patiënt af te zijn of juist tot het niet meer behandelen van een klacht die wel behandeling nodig heeft.

Een probleem waar bij patiënten als meneer Bering vaak tegenaan wordt gelopen is als de behandelaren of omgeving te meegaand zijn, waarmee te nemen beslissingen en verantwoordelijkheden voor de patiënt worden overgenomen. Dit leidt uiteindelijk tot teleurstelling bij de patiënt vanwege verwachtingen die niet waargemaakt kunnen worden en steeds grotere afhankelijkheid bij de patiënt.

Veel patiënten die in de zorg als moeilijk of vervelend worden ervaren hebben in werkelijkheid last van persoonlijkheidsproblematiek. Het onderkennen van een persoonlijkheidsstoornis bij dit soort 'moeilijke mensen' leidt tot meer begrip voor hen. Het is belangrijk om hun gedrag als symptoom te zien van een stoornis. De patiënt zit hier zelf ook niet op zit te wachten en kan hier ook niets aan doen. De juiste benadering en behandeling zorgt voor minder frustraties voor de patiënt en zijn omgeving.

Pagina 29

12:59

11-8-2007

Ed2 bijna af.qxp

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

01

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

12:59

Pagina 30

Onderzoek Belicht Drs. Ramses F.J. Kemperman

Foliolum jaargang XX ed II | Onderzoek Belicht

De wereldgezondheidsorganisatie schatte in 1990 dat psychiatrische ziekten voor 15.4% bijdragen aan de totale ziektelast op aarde en dat dit aandeel de komende decennia alleen maar zal toenemen. Tegelijkertijd werd in Nederland in 2003 ongeveer 3.9 miljard € (6.8% van de totale kosten van de gezondheidszorg) gespendeerd aan geestelijke gezondheidszorg.

Schizofrenie (485.3 miljoen €) en blijvende ontwikkelingsstoornissen (534 miljoen €), zoals autisme, dragen vanwege de chronische aard van de aandoeningen hun steentje bij aan deze kosten.

Autisme (0.2-0.6 gevallen per 1000) is een blijvende ontwikkelingsstoornis waarvan de eerste symptomen zich voordoen voor het derde levensjaar. De aandoening kenmerkt zich door beperkingen in de omgang met anderen, beperkingen in de communicatie, steeds terugkerend stereotiep gedrag of bewegingen, en weerstand tegen veranderingen. Anders dan bij autisme, openbaart schizofrenie (1.5 gevallen per 1000) zich meestal tussen het 15de en 35ste levensjaar. De voor schizofrenie kenmerkende verstoring van het denken en het voelen, waarbij het contact met de alledaagse realiteit is verloren, wordt gekarakteriseerd door de positieve (wanen, hallucinaties, ontregeld gedrag etc.) en negatieve (terugtrekgedrag, apathie, vervlakking van het gevoelsleven etc.) symptomen van een psychose.

Vroegtijdige diagnose en een vroegtijdig begin met de behandeling van deze aandoeningen is wenselijk in verband met een gunstigere prognose. Biochemisch onderzoek kan bijdragen aan een verbeterde diagnostiek en het vinden van nieuwe behandelingen van autisme en schizofrenie. In ons onderzoek wordt vooral gekeken naar de biochemische aspecten van voeding en maagdarmstoornissen in schizofrenie en autisme.

Voor het identificeren en interpreteren van biochemische afwijkingen in autisme en schizofrenie wordt, naast de bestaande laboratoriumtesten in het UMCG, gebruik gemaakt van door onszelf ontwikkelde analysemethoden. Zo wordt bij de vakgroep Analytische Biochemie gewerkt aan een methode voor het ontdekken en identificeren van biomarkers in urine. Verder wordt ook gekeken naar mogelijkheden om autisme en schizofrenie in gunstige zin te beïnvloeden met voeding en/of voedingsupplementen. De verschillende onderzoeken worden uitgevoerd in samenwerking met de afdeling Psychiatrie van het UMCG, het algemeen psychiatrisch ziekenhuis Klinika Capriles (Curaçao) en de autismevereniging op Curaçao.

VISOLIE VETZUREN EN B-VITAMINEN VOOR AUTISME EN SCHIZOFRENIE ?

Afwijkingen in het vetzuur- en B-vitamine metabolisme in autisme en schizofrenie worden in de literatuur vaak beschreven. Zowel in een subgroep van kinderen met autisme als in een subgroep van volwassenen met schizofrenie vonden we een (te) lage status van de meervoudig onverzadigde vetzuren (LCPs) docosahexaeenzuur (DHA) en arachidonzuur (AA). DHA (uit vis) en AA (uit vlees en eieren) zijn belangrijke bouwstenen in het lichaam en met name van de hersenen. Ze worden ingebouwd in celmembranen en zorgen hiermee voor de vloeibaarheid. LCPs spelen ook een rol in de signaaltransductie en ze zijn betrokken bij gen expressie. De oorzaak van de tekorten kan enerzijds gezocht worden in een slechte voeding en anderzijds in een afwijkend vetzuurmetabolisme. Ondanks dat we de oorzaak van de tekorten niet konden vaststellen, zagen we dat het toedienen van voedingsupplementen (vis- en sojaolie) de LCP status verbetert en normaliseert.

Het metabolisme van vetzuren in het menselijk lichaam

Momenteel wordt er bij ons onderzoek gedaan naar het verband tussen de LCP status en de ernst van psychotische symptomen. Verder vonden we een functioneel B-vitamine tekort in een deel van de patiënten met schizofrenie, maar niet autisme. Een functioneel B-vitamine tekort wordt geassocieerd met meer negatieve symptomen in schizofrenie en met een verhoogd risico op hart- en vaatziekten in het

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

13:00

Pagina 31

Voor ons biomarkeronderzoek in urine wordt gebruik gemaakt van HPLC gekoppeld aan massaspectrometrie (MS). Hiermee wordt de samenstelling van de urine geanalyseerd. De chromatogrammen worden daarna verwerkt met in-huis ontwikkelde software, zodat we alleen 'echte' pieken overhouden. Vervolgens wordt multivariate statistiek gebruikt om te zoeken naar pieken, van bijvoorbeeld peptiden, die in verschillende concentraties aanwezig zijn in de urine van zieke en gezonde mensen. De gevonden pieken worden geïdentificeerd door ze te fragmenteren met MS (LCMS/MS) en de fragmentpieken in te voeren in een zoekmachine op het internet.

Op dit moment hebben we de ontwikkelde methode met succes toegepast bij proteïnurie (te veel eiwit in urine) en zwangerschap. Het was mogelijk om gezonde controles te onderscheiden van patiënten met beginnende proteïnurie. Ook bleek de methode geschikt om aan de hand van de samenstelling van de urine te bepalen of een vrouw zwanger was of niet (een hele dure en ingewikkelde zwangerschapstest dus). Dit laatste resultaat, hoe triviaal ook, toont desondanks aan dat de methode geschikt is om urinemonsters van een verschillende samenstelling te onderscheiden. Het werk richt zich momenteel op het identificeren van mogelijke biomarkers.

31

algemeen. Behandelaars zouden dus beter moeten letten op de voedingsgewoonten van hun patiënten en eventueel biochemisch onderzoek hiernaar kunnen instellen, zodat tekorten van deze belangrijke nutriënten tijdig opgespoord en behandeld worden.

In eerder onderzoek in kinderen met autisme werd gevonden dat 40% een verhoogde darmdoorlaatbaarheid heeft en dat 40% een verhoogd bloedplaatjes serotonine (5-HT) heeft. De bloedplaatjes 5-HT concentratie wordt grotendeels bepaald door lekkage van 5-HT in de bloedsomloop tijdens de darmperistaltiek (darmmotiliteit). Daarnaast wordt een verhoogde darmdoorlaatbaarheid veelal in verband gebracht met een verhoogde darmperistaltiek. Op basis van deze gegevens hypothetiseerden we dat er een verband bestaat tussen de darmdoorlaatbaarheid en het trombocyten 5-HT in autisme. In ons onderzoek in Curaçao vonden we echter geen verhoogde darmdoorlaatbaarheid, maar wel een verhoogd trombocyten 5-HT in een subgroep. Ook konden we geen verband aantonen tussen de darmdoorlaatbaarheid en het bloedplaatjes 5-HT. Wel vonden we in vervolgonderzoek in pasgeborenen dat beïnvloeding van de darmmotiliteit via de voedingsroute (enteraal of parenteraal) van invloed is op het verloop van de 5-HT concentratie in bloedplaatjes.

Foliolum jaargang XX ed II | Onderzoek Belicht

EEN HELE DURE ZWANGERSCHAPSTEST

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

13:00

Pagina 32

Geneesmiddel Belicht Prof. dr. J.R.B.J. Brouwers, hoogleraar farmacotherapie en klinische farmacie Drs. Asmar F.Y. Al Hadithy, AIO farmacogenetica

Foliolum jaargang XX ed II | Geneesmiddel Belicht

Circa 1% van de volwassenen lijdt aan schizofrenie. Het optreden van de eerste ziekteverschijnselen- een eerste psychose- treedt meestal op tussen het 20st en 30st levensjaar.

De symptomen van schizofrenie worden onderscheiden in positieve en negatieve symptomen. Voorbeelden van positieve symptomen zijn, paranoĂŻde gedachten, het horen van stemmen in het hoofd, visuele hallucinaties en irrationele gedachten. De negatieve symptomen die optreden zijn: sociale isolatie en verminderde emotionele respons (afvlakking). Het optreden van schizofrenie is deels erfelijk bepaald, maar ook omgevingsfactoren spelen een belangrijke rol. Ook "drugs" gebruik kan zo'n uitlokkende factor zijn. Zo is onlangs in een groot in Amsterdam uitgevoerd onderzoek vastgesteld dat het gebruik van cannabisproducten een belangrijke uitlokkende factor kan zijn voor het ontstaan van een eerste psychose. Er zijn ook "drugs" zoals phencyclidine (PCP, "angel dust") die de symptomen van schizofrenie kunnen nabootsen. Dit laatste heeft geleid tot nieuwe hypothesen en inzichten in het ontstaan van schizofrenie. PCP is namelijk een niet-competitieve antagonist van de N-methyl D-aspartaat receptor (NMDA), een een subtype van de receptor voor de neurotransmitter glutaminezuur.

Een rol voor glutamine/glutamaat bij het ontstaan van schizofrenie is vervolgens aannemelijk gemaakt.

De huidige antipsychotica worden onderverdeeld in klassieke ("typische") en niet-klassieke ("atypische") antipsychotica. Omdat alle huidige antipsychotica op een of andere wijze dopamine-2 antagonistische activiteit bezitten, is een gangbare hypothese dat schizofrenie ontstaat door een verhoogde activiteit van de

figuur: model van de NMDA receptor met daarin aangegeven de glycine 'site'.

dopaminerge neurotransmissie. De hypothese wordt tevens ondersteund door het feit dat amfetamine- dat de dopamine activiteit stimuleert- bepaalde symptomen van schizofrenie kan nabootsen.

Er zijn steeds meer aanwijzingen dat zowel de dopamine hypothese alsmede de NMDA receptor hypofunctie een rol speelt bij schizofrenie. Dit wordt verklaard doordat de neurotransmitters glutamaat en dopamine in dezelfde hersengebieden per saldo een tegenovergestelde invloed hebben. Zo is onlangs vastgesteld dat het toevoegen van sarcosine- een zogenaamde glycine transporter I remmer (GTR)- in hoge doses een antipsychotisch effect geeft en dat dit effect wordt versterkt door combinatie met het atypische antipsychoticum clozapine. Onderzoek naar de bijdrage van dopamine resp. glutamaat bij het effect van antipsychotica is een moeilijke materie. In proefdieren (meestal de rat) kan men met microdialyse technieken of specifieke sensoren voor glutamaat inzicht krijgen in de extracellulaire concentraties van dopamine en/of glutamaat maar daarmee is de receptor interactie niet voldoende gekarakteriseerd. Binnen Farmacie wordt op de afdeling van Prof.

Westerink onderzoek gedaan naar deze processen, zo is onlangs Weite Oldenziel gepromoveerd op de biosensoring van glutamaat in de hersenen.

De mogelijkheden om agonisten op het glycine deel van de NMDA receptor te krijgen zijn beperkt. Toedienen van glycine is mogelijk en ook effectief, maar het bezwaar is dat grammen per dag moeten worden toegediend met als gevolg dat er maag-darmklachten en tolerantie(smaak) problemen zijn. Andere glycine agonisten zoals d-serine en d-alanine zijn beperkt effectief gebleken. Een nieuwe benadering richt zich om die reden op middelen die een toename van de synaptische glycine spiegels geven door het glycine transport te remmen.

Deze benadering lijkt veelbelovend. De GTR type I blijkt vooral de negatieve symptomen van schizofrenie weg te nemen. Zoals al eerder aangegeven behoort sarcosine (N-methylglycine) tot de GTR's maar de stof heeft onvoldoende potentie omdat ook hiervan grammen per dag moeten worden toegediend.

Op dit moment worden selectieve-hoog affiniteit GTR's ontwikkeld: zoals NFPS, Org 24598, SSR 504734 en vele andere. In een knaagdierproefmodel voor schizofrenie zijn deze stoffen in lage dosis effectief gebleken.

Op dit moment zijn een aantal middelen in de race (fase 1 en 2 studies). De eerste die fase 3 onderzoek succesvol afrondt mag het middel op de markt brengen.

Mocht een middel de markt halen, dan is er binnen een paar jaar nieuwe hoop voor therapieresistente schizofrenie patiĂŤnten.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

13:01

Pagina 33

Apotheker bij de landmacht Erik Meinen, Majoor-apotheker, 11 Luchtmobiele Brigade Air Assault

De Koninklijke Landmacht kent een lange traditie van apothekers onder haar wapenen. De afgelopen decennia, tot halverwege jaren negentig van afgelopen eeuw, waren dat grotendeels dienstplichtige apothekers.

Irak en Afghanistan. Op dit moment is er ĂŠĂŠn collega werkzaam bij de ISAF missie in het Afghaanse Uruzgan.

De taken van een militair apotheker zijn divers. In de Nederlandse situatie bestaat deze uit farmaceutische advies en assistentie verlening voor de apotheekhoudende gezondheidscentra op de kazernes van de Landmacht. Waarbij wordt toegezien op handhaving en verbetering van de kwaliteit van farmaceutische zorg door het uitvoeren van advies en assistentie bezoeken, nascholing voor personeel, assortimentsoverleg en FTO.

Op ieder niveau wordt er onderwijs gegeven over het gebruik van de middelen, alsmede instructies over de juiste opslag- en transportcondities. Door het houden van advies en assistentie bezoeken en inspecties aan de verschillende eenheden wordt de kwaliteit bewaakt.

Deze bezoeken vinden hoofdzakelijk plaats aan de verschillende kazernes maar kunnen ook militaire oefeningen betreffen in binnen- en buitenland.

Voor het bijhouden van de vakinhoudelijke bevoegdheid en bekwaamheid wordt er op dit moment gewerkt

Foliolum jaargang XX ed II | Apotheker bij de Landmacht

Na omvorming van de taakstellingen ten tijde van de Koude oorlog, alsmede modernisering en de afschaffing van de opkomstplicht in 1996, is de Landmacht een professionele expeditionaire organisatie geworden waar tegenwoordig 7 apothekers fulltime werkzaam zijn.

Vanaf 1991, vlak na de eerste Golfoorlog, zijn er onafgebroken militair apothekers werkzaam geweest tijdens verschillende vredesmissies in voormalig JoegoslaviĂŤ,

Inhoudelijk is dit vergelijkbaar met een deel van het takenpakket van een openbaar apotheker. Naast deze 'witte' taken heeft de apotheker een verantwoordelijkheid over de kwaliteit van alle militaire uitrustingen, welke geneeskundige artikelen bevatten, binnen zijn eenheid. Deze uitrustingen zijn zeer uiteenlopend van samenstelling. Van de tas voor de gewondenverzorger die hoofdzakelijk bestaat uit verbandmiddelen voor het verlenen van eerste hulp tot complexe uitrustingen voor een veldhospitaal welke zowel geneesmiddelen, medische hulpmiddelen en ziekenhuisspecifieke attributen bevatten. Een brede medische productkennis wordt van de apotheker verwacht.

33

Foliolum jaargang XX ed II | Apotheker bij de Landmacht

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

13:01

Pagina 34

aan een mogelijkheid om militaire apothekers één dag per week in een ziekenhuisapotheek te detacheren.

Uiteraard hoort naast de farmaceutische werkzaamheden ook het bijhouden van de militaire vaardigheden. De militair apotheker zal dus ook te vinden zijn op bijvoorbeeld schiet- en hindernisbaan of sportveld. Hij zal aan dezelfde fysieke en militaire eisen moeten voldoen als ieder ander militair.

Tijdens een uitzending is de apotheker werkzaam in een veldhospitaal waarbij het takenpakket ook weer divers is. Naast de werkzaamheden in de apotheek, is hij kwaliteitsverantwoordelijk voor en werkzaam in de bloedbank, welke specifieke diepgevroren bloedproducten bevat tbv bloedtransfusie, kwaliteitsdeskundige voor het klinisch-chemisch laboratorium en sterilisatieafdeling en verantwoordelijk voor de productie van medicinaal zuurstof. Buiten het hospitaal houdt hij toezicht op de kwaliteit van de geneeskundige verbruiksartikelen in het missiegebied en de bestelling en opvoer van nieuw materiaal vanuit Nederland. Zowel medische- als militaire logistieke expertise wordt van hem verwacht. Een uitzendperiode is dus vaak een drukke periode. Tegenwoordig gaan de militaire apothekers ongeveer eens per twee jaar vier maanden op uitzending. In de praktijk ben je aan een uitzendperiode veel meer tijd kwijt.

Vooraf aan een uitzending word je net als iedere andere militair getraind voor de missie. Alle militaire basisvaardigheden zoals o.a. schieten en veiligheidsdrills worden getraind, tevens worden er nog een specifiek aanvullende medisch opwerkprogramma gevolgd. Na de missie is er een periode van verlof.

Een uitzending is een ervaring op zich. Gedurende een aantal maanden verblijf je op een base in vaak een oorlogsgebied. Hierbij kunnen de leef-, woon- en werkomstandigheden basaal zijn en bestaat er dreiging van buitenaf. Flexibiliteit, creativiteit, teamgeest en stevig in je schoenen staan worden dan van je gevraagd. Hoewel je in een hospitaal altijd de minder leuke kanten van een uitzending ziet zijn er ook genoeg leuke ervaringen.

Veelal werken we tegenwoordig internationaal samen met andere landen en is er de mogelijkheid om eens te ervaren hoe andere landen hun medische zorg uitvoeren. Vaak bestaat er ook wel de mogelijkheid om wat van het land zelf te zien. Hoewel, dit is natuurlijk erg situatie afhankelijk. Door de kleine schaal van het hospitaal is het heel goed mogelijk om eens mee te kijken bij de verschillende expertises die binnen een hospitaal werkzaam zijn en ervaringen met verschillende specialismen uit te wisselen.

Een apotheker die op de spoedeisende eerste hulp, verpleeg of intensive care te vinden is, is meer regel dan uitzondering.

Hoe word je militair apotheker? De Landmacht kent voor alle sollicitanten voor aanstelling een fysieke- en een psychologische keuring. Als deze met goed gevolg worden doorstaan volgt er een sollicitatiegesprek met de kandidaten. Na aanname, tegenwoordig een contract voor 4,5 jaar, wordt er een opleidingprogramma doorlopen. In de eerste 10 weken wordt er een curriculum op de Koninklijke Militaire Defensie Academie doorlopen. Hier krijg je een 'spoed'-opleiding tot militair en officier. Dit wordt door de meeste ervaren

als een leuke periode. Militaire vorming voor academici is een uitdaging op zich. En als men daar ook nog wat sport- en grensverleggende activiteiten doorheen mengt, dan krijg je een ervaring die weinig mensen zullen vergeten….. Na deze periode wordt samen met de militair artsen uit de klas drie maanden een opleiding gevolgd om kennis te maken met de militaire gezondheidszorg en de protocollen en doctrines die defensie op dit gebied kent. Afsluitend volgt de apotheker aanvullende cursussen op het gebied van: Bloedbank; tropische geneeskunde; nucleair-, biologisch- en chemische strijdmiddelen; preventieve geneeskunde en militaire logistiek.

Een brede opleiding voor een dynamische veelzijdige baan.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

13:02

Pagina 35

Student in het Buitenland Judith Bosman

Ongeveer een jaar geleden begon het bij mij te kriebelen om ook eens via de studie in een ander land rond te gaan kijken.

Foliolum jaargang XX ed II | Student in het Buitenland

35

Ik las een stukje over het SEP in de Folia en dacht…dat is het!! Dus heb ik contact gezocht met de Commissaris Buitenland. Ja… en dan een land uitzoeken…ik wilde graag naar een land waar goed Engels gesproken zou worden, waar in de zomermaanden het zonnetje lekker schijnt.:) en wat niet te duur is…..

Ook wilde ik graag in een ziekenhuisapotheek meedraaien. Het is ook mogelijk om in een openbare apotheek, de industrie of het onderzoek mee te kijken, maar de mogelijkheden zijn wel per land verschillend, hou met het kiezen van het land daar dus rekening mee.

Vrij snel dacht ik aan Portugal, daar was ik nog nooit geweest en leek het me des te leuker om dat land eens in je eentje te gaan ontdekken.

De Commissaris Buitenland heeft vervolgens contact gezocht met de betreffende local van SEP in Portugal.

Daarna was het aan mij om verder contact te leggen en vragen te stellen.

Na het regelen van een vliegticket en verzekeringen kon ik eindelijk 6 augustus 2006 naar Porto vliegen! Super spannend om dat eens in je eentje te ondernemen. Na een 2 uur durende treinreis langs de kust van Portugal, arriveerde ik met nog twee Kroatische meisjes in Coimbra, de studentenstad van Portugal. We konden de maand augustus gratis! in een Residence verblijven. Dit geldt overigens niet voor alle landen. Helaas bleek dat Coimbra in de vakantieperiode vrijwel uitgestorven is met studenten. In het Residence verbleven nog enkele studenten die tentamens aan het leren waren of een bijbaantje in Coimbra hadden. Toch heb ik er een paar leuke mensen ontmoet, waarmee ik 's avonds gezellig Portugese soaps heb gekeken en ervaringen over studies heb uitgewisseld! Ik heb nu nog steeds contact met 2 hele leuke en lieve Portugese vriendinnen van het Residence.

En dan nu natuurlijk de ervaring in het ziekenhuis…ja wat kan ik daar nu over zeggen, van de 4 weken dat ik er mee zou draaien, ben ik in totaal maar 6 dagen aanwezig geweest, waarvan ongeveer 2-3 uur per dag. Het was me vrij snel duidelijk dat ze door de vakantieperiode het met minder personeel moesten rooien en ze dus niet echt op mij zaten te wachten.

Waar ik erg van stond te kijken waren de slechte Engelse communicatieve vaardigheden. Dit had ik overigens niet van ziekenhuisapothekers verwacht, aangezien zij net als wij veel engelse boeken voor Farmacie moeten door ploeteren.

Al snel bleek dat de Kroatische meisjes in de openbare apotheek ook niet veel konden en mochten doen.

Na deze conclusie hebben we besloten het mooie, oude Portugal maar eens intensief te gaan verkennen en zodoende het nuttige met het aangename te combineren. We hebben 3 dagen Porto, inclusief de Portproeverijen, verkend en 4 dagen het mooie en oude Lissabon. Verder hebben we natuurlijk een aantal keren het strand van dichtbij gezien;).

Al met al is mijn Student Exchange Programm naar Portugal voor mijzelf een absoluut geslaagde ervaring geweest. Het heeft me, wat betreft de apotheek, niet gebracht wat ik had verwacht. Maar de ervaring op zich is zo leuk en geweldig dat ik het absoluut zo weer over zou doen! De SEP biedt je niet alleen een ervaring in een buitenlandse apotheek maar ook het wonen tussen buitenlandse studenten, het verkennen van een nieuw land, het ontmoeten van nieuwe studenten/vrienden en het uitwisselen van ervaringen. Dus conclusie voor de mensen die nog twijfelen……..DOEN…het is een ervaring die je niet snel zal vergeten!!!

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

13:02

Pagina 36

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

13:03

Pagina 37

EIK kamp Fieke Prins

Vrijdag 15 september was voor de 1e-jaars farmaceuten het weekend aangebroken waar we vanaf het begin van de studie op gewacht hadden: Het Introductie weekend.

37

Na het 8-kamp was het tijd voor de welbekende commissie rondjes. Hierbij had elke commissie een drankspelletje bedacht, om zichzelf voor te stellen.

Aangezien sommige mensen het ontbijt hadden overgeslagen, zorgde dit voor een paar mooie taferelen, met name bij het KNPSV-spel, waarbij meerdere rondjes gedraaid moesten worden. Maar dat mocht de pret zeker niet drukken. Ook werd ons het PS-lied geleerd.

Na deze commissie rondjes volgde een rustpauze, wat de KOOK de gelegenheid gaf, de puntjes op de i te zetten voor het diner dat daarna voor ons klaarstond.

We hebben ook deze avond heerlijk gegeten, daar wil ik de KOOK nog een compliment voor geven! Deze maaltijd verliep, na een enkel incident (een tafel die in de fik stond), perfect. Het duurde ook veel langer dan gepland, waardoor er geen tijd meer overbleef. Dit gaf echter niets, want iedereen was zich al aan het voorbereiden voor het feest dat om 11 uur van start zou gaan. Om 11 uur was iedereen dan ook aanwezig in de feestzaal, uitgedost in zijn mooiste piraten-outfit.

Binnen was iedereen flink aan het dansen, terwijl er buiten een stuk of 20 mensen verwoedde pogingen

Foliolum jaargang XX ed II | EIK kamp

Na 's ochtends eerst nog een college gevolgd te hebben, werden we om 5 uur op het station verwacht om met bussen richting Bakkeveen te gaan, waar wij het weekend zouden doorbrengen. Bepakt en bezakt was bijna de hele club al om kwart voor 5 compleet. De bussen lieten iets langer op zich wachten dan gepland, maar dat gaf niets, want we zaten lekker in het zonnetje. De bussen verschenen uiteindelijk en het weekend kon beginnen!

In bakkeveen aangekomen werd de kampeerboerderij (wat ook een échte boerderij bleek te zijn,compleet met koeien) verkend en de slaapzalen opgezocht. Na enig geharrewar had iedereen uiteindelijk zijn plekje gevonden. Tegen 7 uur verzamelde iedereen zich in de eetzaal en we kregen van de KOOK een heerlijke maaltijd voorgeschoteld! Namelijk stamppot andijvie en stamppot boerenkool. Door menigeen werd dus ook meer dan één keer opgeschept. Als echte piraten waren we aan het eten geslagen!

Na de maaltijd had iedereen een warme trui en sportschoenen aangetrokken, we gingen het bos in waar de EJC een bosspel voor ons in gedachten had. Of eigenlijk twee spelen. Een douanespel en kettingtikkertje. Omdat het donker was zorgde, vooral kettingtikkertje, soms voor pijnlijke, maar toch zeer lachwekkende taferelen.

Uitgeput en wel kwamen we weer in de kampeerboerderij aan. Inmiddels was de eetzaal omgebouwd tot feestzaal en iedereen snelde naar boven om zich even op te frissen en de warme trui in te ruilen voor een stijlvolle creatie. De tap ging open en het feest kon beginnen.

Het feest barstte niet meteen los, maar aan het eind van het feest, wat tot in de late uurtjes duurde, stond de boerderij te trillen op zijn grondvesten.

De volgende dag kroop iedereen zijn bed uit. De nachtrust had niet al te lang geduurd en er stond al weer een vrolijke EIK-commissie ons op te wachten met ochtendgymnastiek. Niet alle eerstejaars waren hiervoor in de stemming, maar toch waren er zo'n 50 fanatiekelingen aan het bewegen! (en enkelen deden een moedige poging) Na deze lichamelijk inspanning stond er een brunch voor ons klaar. Dit krachtvoer bleek hard nodig voor ons volgende programma onderdeel: een 8-kamp.

We werden hiervoor in 8 groepen verdeeld. Omdat op zo'n introweekend eigenlijk niets normaal mag zijn, was dat ook bij dit 8-kamp niet het geval. De volgende sporten kwamen namelijk aan bod: Trefbal met een natte spons, touwtrekken, spijkerbroek hangen, tunnelvoetbal, een opblaasbare stormbaan bestormen, 'familiebroek-rennen', blindvollybal en natuurlijk het ranja-rustpunt.

Omdat niet al deze 8-kamp onderdelen voor zich spreken, zal ik er 2 uitlichten: Tunnelvoetbal werkte als volgt: De groep werd in tweeën gedeeld en we gingen voetballen, tenminste daar leek het op. Alleen bij dit voetbalpartijtje kregen we een extra handicap. Namelijk twee bekertjes op onze ogen, met gaten aan de onderkant, wat zorgde voor een tunnelvisie. Hierdoor kon de bal niet meer goed gezien worden en bleken vrouwen ineens goed te zijn in voetbal!

Ook 'familiebroek-rennen' bleek een zeer bijzonder spel. Hierbij werd de groep in tweeën gesplitst en volgde er een estafetterace. Deze race deed je 4 tegen 4. Deze vier mensen waren verbonden door 8 broekspijpen die aan elkaar vastzaten. Wat tot hilarische valpartijen leidde wanneer 1 persoon een misstap maakte.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

13:04

Pagina 38

deden om kapitein Boeuff te worden. Ook dit feest ging door tot in de late uurtjes. Om 6 uur werd besloten dat het genoeg was geweest en dat de oogjes gesloten moesten worden. Het P.S. lied werd ingezet en daarna zocht iedereen zijn bed op. Hoewel sommige mensen nog in stilte hebben doorgefeest.

Foliolum jaargang XX ed II | EIK kamp

De volgende dag was iedereen toch wel bijzonder vermoeid. Ogen stonden half open, haren niet gekamd, maar toch waren de meeste mensen aanwezig bij het ontbijt. Na het ontbijt volgde de EJC commissie.

Er hadden zich 4 commissies beschikbaar gesteld.

Deze stelden zich één voor één voor en probeerden ons over te halen met de plannen die ze hadden voor het komende jaar. Uiteindelijk kwam er met een overtuigende meerderheid één EJC naar voren. Hierna was het tijd voor de groepsfoto. Na verscheidene foto's gemaakt te hebben, moest de boerderij schoongemaakt worden en dat bleek nog best een aardige klus. Maar onder het motto: 'met zn allen is het zo gebeurd' gingen we van start. Niet iedereen bleek echter op de hoogte van dit motto, maar de boerderij was toch redelijk snel weer schoon.

Daarna was het wachten op de bussen aangebroken die ons weer terug zouden brengen naar Groningen. De bus liet wederom enige tijd op zich wachten maar dat gaf niet, want de zon scheen nog steeds. Vele mensen zochten deze dan ook op om nog even bij te komen van het weekend.

Toen de bussen waren gearriveerd kregen we nog een tasje met allemaal leuke dingetjes en keerden we uitgeput weer terug naar Groningen.

Iedereen heeft heel erg genoten van het weekend en veel nieuwe mensen leren kennen. Dit was natuurlijk het idee achter het weekend, wat de EIK tot een goede uitvoer heeft gebracht. Ik wil de EIK dan ook bedanken voor een geweldig geslaagd weekend!

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

13:05

Pagina 39

Suikerunie Excursie Jochem Berk

Woensdag 18 oktober was het zover, de langverwachte excursie naar de Suikerunie stond op het programma.

P.S.-agenda December 04. STOF-vergadering 05. Sinterklaasborrel 11-17. Lustrumweek 14. Almanakonthulling

Januari

De rondleiding ging binnen verder en hier werden we geconfronteerd met hoge temperaturen en de allesdoordringende stank van de dampen binnen de fabriek.

Al met al heb ik geweldig genoten en wil ik de Suikerunie graag bedanken voor de mooie suikerpot die we kregen na afloop.

Februari 01. LSK lezing - Utrecht 05. STOF-vergadering 06. P.S.-borrel

39

08. STOF-vergadering 09. P.S.-borrel 23. ALV 25. Real Life Game

Foliolum jaargang XX ed II | Suikerunie Excursie

Het was vroeg, ik denk dat het 12.30uur was toen m'n wekker afging. Tijdens een snelle douche probeerde ik me voor de geest te halen wat er de vorige avond allemaal was gebeurd, maar tevergeefs. Snel fietste ik langs de AH, om een ontbijtje te scoren, om me vervolgens te melden aan de Antonius Deusinglaan. Het Brabants kwartiertje was nog niet voorbij of ik arriveerde al op de faculteit. Hier stonden al wat medestudenten te wachten en na het 'Gronings half uurtje' konden we dan eindelijk vertrekken naar de Suikerunie.

Onderweg was er nog een buschauffeur zo grappig om door onze defilĂŠ te rijden, waarna Mark het nodig vond een woordje met hem te wisselen. Na de avontuurlijk rit kwamen we eindelijk aan bij de Suikerunie. Gelukkig mochten we eerst even op adem komen in de ontvangstruimte van de Suikerunie, waar we koffie en thee kregen. Natuurlijk nam ik een bakje koffie, want dat kon ik wel gebruiken.

Nadat we op krachten waren gekomen, ging de ware overlevingstocht door de fabriek pas echt beginnen. We kregen allemaal een koptelefoon op waar we de gids beter mee konden horen en gingen daarna naar buiten voor het begin van de rondleiding. Buiten kwamen we erachter dat we een echte suikerbietliefhebber in de groep hadden die zelfs de suikerbieten van de grond afschraapt en opeet (zie foto).

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

13:05

Pagina 40

Foto commissie

Foliolum jaargang XX ed II | Commissies

EJC Het is alweer november, en het eerste EJC feest wat wij meemaken in ons leven, is al geweest. We hebben even kunnen zien hoe het moet, zijn nu zelf losgelaten en in het diepe gegooid.

Al vanaf het introductiekamp is dit het moment waar we op wachtten, nu kunnen we eindelijk echt wat doen!

Maar het eerste feest komt pas in februari…

Desalniettemin is er al wel heel wat gebeurd sinds het introductiekamp; we zijn al eventjes abactisloos geweest, hebben dus al een feestje meegemaakt, hebben elkaar al wat beter leren kennen met wat etentjes en hebben een officiële vergadering meegemaakt.

Gelukkig hebben wij na de abactisloze periode al snel een goede, 'hotte' vervanging gevonden: Sander van Rijn, de man van de rode krullen uit Zuid-Holland.

Hierbij is onze abactis dan ook voorgesteld. Vervolgens de geboren leidster van ons clubje: Hana Softic uit Brabant. Zij zal dit jaar haar best moeten doen om ons een beetje in goede banen te leiden, wat haar vast en zeker zal gaan lukken!

En dan de volgende man met functie: onze quaestor Jochem Berk eveneens afkomstig uit de regio van de zachte 'g'. Hij zal vast en zeker zorgen dat de Nederlandse zuinigheid goed met de Brabantse gezelligheid gecombineerd gaat worden!

De creatieve breinen van deze commissie zijn Rianne Kofman en Arjan Boekweg. De nu nog in Friesland wonende Rianne zal de functie van assessor I vervullen, of zoals sommigen het ook wel noemen: de functie van accessoire. Zij zal samen met de Groningse Arjan de andere mensen helpen als ze omkomen in het werk en vooral zorgen voor de gezelligheid op de feesten door de goede thema's te bedenken. Arjan heeft het afgelopen feest ook al even mogen ruiken aan het gratis-fustaankondigingritueel en zal dit op onze feesten zo goed (en, natuurlijk, zo vaak) mogelijk proberen door te zetten!

Met zijn vijven zullen wij in ieder geval ons best gaan doen om er 4 geslaagde feesten van te maken! Wij hopen dat jullie in ieder geval naar al onze feesten komen!

Hierbij willen wij de oud EJC "Voluptas" nog even bedanken voor het `meelopen´ bij hun laatste feest! Het was erg gezellig en leerzaam natuurlijk! ;) Groetjes EJC 2006-2007 "Ethanolus" Praeses Ab-actis Quaestor Assessor I Assessor II -

Hana Softic Sander van Rijn Jochem Berk Rianne Kofman Arjan Boekweg

Student zijn is mooi, Student zijn is prachtig! Als we het student zijn omschrijven in een aantal woorden dan komt er één woord zeker op de eerste plaats. Dat is zonder enige twijfel PARTY! Feesten, een magisch woord dat gepaard gaat met woorden als Gezellig, SUPER MOOI en Bier! Toch kan al dat gefeest en bier soms slechte invloeden hebben. Want wees nou eens eerlijk wie is er nou nog nooit de ochtend na een vet feest wakker geworden onder een brug, in een bosje, in een politie cel of (met een beetje geluk) in een wildvreemd bed?

Om de onvergetelijke momenten van alle PS feesten en evenementen vast te leggen en te vereeuwigen op de gevoelige plaat is er een fotocommissie. En ach is een introductie nou werkelijk nodig? Jullie hebben natuurlijk al vele malen voor ons geposeerd op de borrel en hebben de resultaten al lang gezien op de website. Maar even uit formaliteit: De fotocommissie '06-'07 bestaat uit Eline Stoutjesdijk, Yves-Sean Mamahit, Janneke Klein Gunnewiek, Pieter Oomen en Simone Koenraads.

Zoals je ziet bestaan we uit een explosieve mix aan talenten. Dat maakt natuurlijk een geweldige commissie. Dit bleek ook wel uit het kamp waarbij er een overvloed aan aanmeldingen was voor de commissie. Maar helaas er waren slechts twee plaatsen vrij dus voor de onfortuinlijke mensen die het niet zijn geworden: "sorry lads, better luck next time". Om dit stukje tekst te besluiten wil ik erop wijzen dat wij nog steeds geen naam hebben. Dit heeft als reden dat we zeer spoedig van plan zijn ons helemaal klem te drinken met cocktails waaruit zeker een geniale naam zal komen. Maar hierover horen jullie nog van ons!

Salute!

De fotocommissie

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

13:06

Pagina 41

SSS

RWPTC Beste P.S.-ers!

Beste medefarmaceuten,

Afgelopen oktober zijn wij, Sylvia, Gert, Cynthia en Chris, geïnstalleerd als Rijwiel PrestatieTocht Commissie 2006-2007. Vier sportieve mensen die zin hebben om een supersportieve zaterdag te organiseren!

Sylvia, praeses, gaat al 7 jaar dansend door het leven en is een groot deel van de tijd in de dansschool te vinden.

Gert, ab-actis, is de al 12 jaar hockeyende creatieveling.

Zijn team staat eerste in de competitie!

Cynthia, quaestor, is de echte atleet, zit al 8 jaar op atletiek en loopt ook nog eens elke week hard.

Hierbij willen wij graag aan u voorstellen de nieuwe commissie farmaceutische wetenschappen: SSS 20062007 "Glashelder". Tijdens de ALV van 24 oktober jongstleden zijn wij, Jasper, Marlous, Linda, Maaike en Sven, geïnstalleerd als commissie.

Onze taak dit jaar is om de studenten meer inzicht te geven in de wereld van farmaceutische wetenschappen.

Hieraan zullen wij bijdragen door twee symposia te organiseren. Eén hiervan zal alleen voor eerstejaars en één alleen voor ouderejaars zijn. Uiteraard staat ook de jaarlijkse BBB oftewel het binnenlandse bedrijven bezoek op het programma; of zal deze naam dit jaar toch iets aangepast moeten worden…

Met vriendelijke groet SSS 2006-2007 "Glashelder"

Chris, assessor, loopt hard en reist elke dag heen en weer naar Appelscha. Tevens is hij gek op dansen tijdens het uitgaan dat hij geregeld doet.

Groetjes RWPTC 2006-2007 "In Het Zadel" Sylvia, Gert, Cynthia, Chris

Jasper Lodder Marlous Wielema Linda Labberton Maaike van Kranenburg Sven de Krou

41

In de afgelopen tijd hebben er al een aantal gezellige vergaderingen plaatsgevonden en is het oud-RWPTC diner al geweest (voor herhaling vatbaar!). Al tijdens de eerste vergadering met z'n vieren werd de naam bedacht. Gert dacht aan hét nummer van Rooie Rinus en Pedaalemmer, "framenummer", waarin een aantal mogelijkheden voor een naam gezongen worden. Ook Sylvia kende dit nummer en met z'n allen vonden we "In Het Zadel" de beste naam.

De fietsroute op de dag zelf zal langs vele leuke bezienswaardigheden leiden en de bijbehorende vragen zullen niet ontbreken. Over de activiteit zijn we het nog niet helemaal eens, ideeën zijn er wel genoeg.

We kunnen in ieder geval beloven dat het een dag wordt om niet te vergeten. Eén tip: spring in mei In Het Zadel en doe mee met de 34ste RWPT!!

PraesesAb-actisQuaestorAssessor IAssessor II-

Foliolum jaargang XX ed II | Commissies

De data voor deze activiteiten zijn helaas nog niet bekend. Wanneer deze wel bekend zijn stellen wij jullie hiervan natuurlijk zo snel mogelijk op de hoogte.

Verder kunnen we jullie nog niet veel nieuws vertellen, maar zorg er voor dat, wanneer de data bekend zijn, jullie deze natuurlijk wel vrij houden. We zien jullie graag terug op onze activiteiten.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

13:06

Pagina 42

Party & Co met het Lustrum Floor Lubberman

De avond begon goed, wim had zijn huis afgestaan en gezellig gedecoreerd en allen kwamen netjes op tijd.

Behalve Francien, wat haar een streepje opleverde. De Lustrum commissie heeft namelijk aan streepjessysteem vergelijkbaar met het AC1 practicum, zo niet strenger. En elke streepje is een adje tijdens het commissie weekend, waar Jelmer al speciaal Duits fiets shirtje voor heeft gekocht.

Foliolum jaargang XX ed II | Party & Co met het Lustrum

Tijdens het wachten op het eten, en Francien, vertelde Bart over een toch wel hele slechte wedstrijd tussen Twente en Utrecht waar bij zelfs zijn vriendin hem niet warm kon houden. Ook vertelde Reinier over zijn tijd bij het tankstation. Wanbetalers worden door hem hard

gestraft, hij zet het op een sprinten en schopt een deuk in de auto hoewel hij het liefst een baksteen wil gooien vind ie dat zelf toch nog wel iets te gevaarlijk.

Het eten kwam. Patat. En om een bizarre reden zat er kroepoek bij.

Na het eten kon het spel beginnen.

Er werden 4 teams gemaakt het assessoraat van het foliolum, de functies van het foliolum en een ongeveer gelijke indeling aan de kant van het lustrum.

Hoewel de vragen waren soms wat vreemd waren, het spel beweerde bijvoorbeeld dat het voetbalveld van de Amsterdam arena 18 bij35 meter is, was het een ware competietie waarbij het lustrum zeker niet onder deed voor het zo goed getrainde foliolum. Ook waren sommige vragen wel heel makkelijk, hoeveel jaar zit er in een lustrum?

Het verboden woord van Marieke was ook snel geraden 'ik ben het wel eens vaak' waarop Francien gelijk 'dronken' schreeuwde.

Het assessoraat van het foliolum begon erg voorspoedig en hadden als snel een voorsprong. Helaas konden anderen daar niet zo goed tegen en werden wij al snel van vals spelen beschuldigd.

Wij hadden als commissie bedacht dat het ook wel leuk zou zijn om in plaats van cakejes te versieren deze keer voor de chocolade letters LUSTREM te gaan (helaas was er een klein foutje in de spelling geslopen).

Na een hele avond gespeeld te hebben eindigde de stand foliolum - lustrum in 5-5.

Toen werd het tijd voor wat serieuze vragen zoals wat de mooiste activiteit van het lustrum zal worden. Het antwoord was volmondig het gala diner, want daar is het meeste geld aan uitgegeven.

Ook op de vraag aan Reinier wie zijn favoriete commissie genootje is, was hij snel met zijn antwoord.

'Marieke, want die heeft een kort rokje aan'.

Al met al was het een geslaagde avond en kijken we erg uit naar het lustrum.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

13:06

Pagina 43

Terugblik op het Eeuwfeest van Pharmaciae Sacrum Herman Woerdenbag, e.t. abactis Lustrumcommissie 1981

Op 12 december 1981 vierde Pharmaciae Sacrum haar honderdste dies natalis. Ruim een jaar daarvoor werd de Lustrumcommissie 1981 geïnstalleerd, met de opdracht een eeuwfeest te organiseren voor zowel studenten als reünisten. Mijn rol in de vijfkoppige commissie was die van abactis. Een terugblik naar precies een kwart eeuw geleden.

We hadden het plan opgevat om op de reünistendag een fototentoonstelling te houden, die een eeuw Pharmaciae Sacrum zou reflecteren. Aan alle reünisten uit ons bestand werd verzocht foto's op te sturen uit hun studententijd (met de belofte dat we de originelen zouden retourneren), met zo veel mogelijk namen van personen als die erop stonden. We kregen heel veel materiaal toegestuurd. Van alle foto's werden negatieven gemaakt en later grote zwart-wit afdrukken. Deze werden van jaartal, onderschrift en zoveel mogelijk namen voorzien. Prof. Faber heeft ook hierbij een onmisbare inbreng gehad. We hebben middagen bij hem op de kamer doorgebracht om alle foto's langs te lopen en mensen te identificeren. Uiteindelijk hadden we een uitgebreid foto-overzicht, in chronologische volgorde van 22 mei 1903 (de oudste foto, de oprichting der ANPSV) tot in 1981. Een selectie van de foto's is opgenomen in het lustrumboek dat we later uitbrachten.

43

De voorbereidingen voor de reünistendag werden reeds in een vroeg stadium gestart. We hadden als doel gesteld om zo veel mogelijk reünisten op te sporen en uit te nodigen voor 12 december. Iedereen die het apothekersdiploma in Groningen haalt, zet na het afleggen van de eed of belofte een handtekening in lijst in een groot boek. Op basis van deze lijsten werden door de secretaresse van prof. Faber jaarlijsten opgesteld. Prof.

Faber liep deze na en wees uit ieder jaar een of meer personen aan die destijds binnen de vereniging actief waren geweest en daardoor veel mensen kenden. Zij werden benaderd als we jaargenoten zochten, hoewel de KNMP ledenlijst ons al een heel eind in de goede richting bracht. Alle ons bekende reünisten, waarvan de oudsten in de jaren '20 hadden gestudeerd, werden aangeschreven om hun interesse voor een reünistendag te peilen.

Op deze manier bouwden we een kaartenbak op van honderden reünisten die door de jaren heen in Groningen waren afgestudeerd. De respons was groot en de reacties positief.

Foliolum jaargang XX ed II | Eeuwfeest Pharmaciae Sacrum

Het programma rondom het 20e lustrum liep van 9 tot en met 12 december 1981 en bood, naast datgene wat toen gebruikelijk was bij een dies natalis (zoals een buitengewone ledenvergadering, receptie, toneelstuk, bonte avond, wetenschappelijke dag (thema 'brandwonden') en sportdag) een historische dag en als hoogtepunt de reünistendag met een slotfeest. In die tijd waren autorally's en galafeesten taboe. Pharmaciae Sacrum had een aantal roerige jaren achter de rug.

Steevast kondigde zich vlak voor de bestuursoverdracht een tegenbestuur aan dat moest concurreren met het bestuur dat door het oude werd voorgedragen.

Sponsoring door de industrie en groothandels van verenigingsactiviteiten werd door een aanzienlijk deel van de leden als ongewenst gezien, en daarin zat de polarisatie. De programmaboekjes van een aantal dies in die tijd bevatten dan ook geen advertenties, zijn sober uitgevoerd en werden gedrukt op kringlooppapier. Een autorally paste zeker niet in dit tijdsgewricht en voor een milieuvriendelijke rijwielprestatietocht was het te koud in december. Binnen deze toen geldende kaders organiseerden wij de lustrumactiviteiten. In deze bijdrage ga ik vooral in op de reünistendag op 12 december 1981 en alles wat daarmee verband hield.

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

13:07

Pagina 44

Eén van de hoogtepunten tijdens de festiviteiten was de benoeming van prof. Faber tot erevoorzitter van Pharmaciae Sacrum, tijdens de bijzondere ledenvergadering op 9 december. Hij was toen al erelid van de vereniging. Kijk maar eens naar de tekst op de sokkel van de buste van hem in de Faberzaal.

Foliolum jaargang XX ed II | Eeuwfeest Pharmaciae Sacrum

Uiteindelijk bezochten zo'n 200 reünisten de reünistendag. De opening vond plaats in de Aula van het Academiegebouw. Het had de nacht ervoor flink gesneeuwd, waardoor veel mensen van ver(der) niet op tijd konden zijn. Prof. Faber sprak zijn lustrumrede uit (waarvan de tekst te vinden is in het lustrumboek) en eindigde met te stellen dat voor ons allen geldt: "Maak contacten en streef als individu en in de samenleving met anderen naar het hoogst bereikbare door te woekeren met uw talenten." Hij maakte vervolgens de woorden van James B. Conant tot zijne: "Behoud je idealen, 'with your eyes on the stars but with your feet to the

Sound Systems zorgde voor "moderne grammofoonmuziek". Aan de roulette kon een gokje worden gewaagd.

Een zeer geslaagde happening die tot ver in de kleine uurtjes voortduurde; de discotheek ging door zolang er belangstelling was.

De activiteiten rond het eeuwfeest van Pharmaciae Sacrum waren ten einde. Iedereen was tevreden, bestuur en lustrumcommissie waren moe. In de loop van de daarop volgende zondag werd ik gebeld door John Bolt, voorzitter van onze lustrumcommissie. Het bleek dat deelnemers aan het diner ziek waren geworden en die trend zette de dag daarop nog veel verder door. Diarree, braken en algehele malaise waren de symptomen. Gezien de massaliteit moest er meer aan de hand zijn dan teveel alcohol. De GG & GD van Groningen werd ingeschakeld, aangezien werd gevreesd voor een voedselvergiftiging. Er werd een onderzoek ingesteld onder de deelnemers aan het diner, inclusief het verzamelen van faecesmonsters . Uit het onderzoek bleek dat ruim 50% van de ongeveer 420 deelnemers ziek was geworden. Het vermoeden werd uitgesproken dat een cocktail met fruits de mer (mosselen en garnalen) de veroorzaker was geweest. Gezien de relatief lange incubatietijd suggereerde men dat de infectie van virale aard was. In de keuken van de Martinihal waren echter alle sporen gewist. Het sluitende bewijs is nooit gevonden. Wel hebben we hiermee de voorpagina van het Nieuwsblad van het Noorden van 16 december 1981 gehaald. In 1982 werd het lustrumboek "Pharmaciae Sacrum 1881-1981" uitgegeven.

Ik ken Pharmaciae Sacrum nu 30 jaar, vanaf 1976 toen ik met mijn studie farmacie begon. Al die tijd is de vereniging van groot belang geweest voor de studenten en voor de contacten met docenten en staf.

Traditiegetrouw is bijna iedere farmaciestudent lid van PS. De vereniging heeft, in elk geval over de periode die ik heb meegemaakt, bewezen onmisbaar en vol levenskracht te zijn. Ik heb er daarom alle vertrouwen in dat over 25 jaar, in 2031, het 150-jarig bestaan wordt gevierd!

ground'".

Na deze officiële plechtigheid was er een lunch in Het Tehuis, waarbij veel ruimte was gelaten voor onderlinge contacten. Later 's middags werd het lab bezocht. Toen pasten we nog met z'n allen in Antonius Deusinglaan 2.

Rondleidingen en presentaties van het onderzoek door vakgroepen, de fototentoonstelling en elkaar weer ontmoeten vormden de hoofdmoot van dit programmaonderdeel. Natuurlijk ontbrak "een glaasje en wat garnituur" niet. 's Avonds vond het diner (een warm buffet) plaats in de Martinihal, gevolgd door het slotfeest. Het kledingadvies luidde "feestelijk". Het diner werd muzikaal omlijst door het Trio Roelof Stalknecht, dat ook tijdens het feest speelde. Daarnaast speelde de band Het Fluitekruidt jazzy muziek uit de jaren twintig. VAP's

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

13:08

Pagina 45

25e Lustrumlied Melodie: Tekst:

Aufstehen, Aufeinander, Zugehen; Sven Schumacher Jelmer Faber

We zullen vieren met elkaar Honderdvijfentwintig jaren Lustrum van P.S. is daar Vieren met elkaar Honderdvijfentwintig jaren Lustrum van P.S. is daar In het noorden is het niet pluis Het wordt één groot gekkenhuis Er wordt gebeest en geraced Honderd procent één groot feest

We zullen vieren met elkaar Honderdvijfentwintig jaren Lustrum van P.S. is daar Vieren met elkaar een groot zilveren jubileum Lustrum van P.S. is daar

We zullen vieren met elkaar Honderdvijfentwintig jaren Lustrum van P.S. is daar Vieren met elkaar een groot zilveren jubileum Lustrum van P.S. is daar Vijf vijf vijf vijf en twintig, Vijf vijf vijf vijf en twintig Vijf vijf vijf vijf en twintig, Vijf vijf vijf vijf en twintig

Samen zullen we er zijn Groen en wit zal nooit vergaan Samen zullen we er zijn Geel en blauw zal altijd bestaan

We zullen vieren met elkaar Honderdvijfentwintig jaren Lustrum van P.S. is daar Vieren met elkaar een groot zilveren jubileum Lustrum van P.S. is daar

45

We zullen vieren met elkaar Honderdvijfentwintig jaren Lustrum van P.S. is daar Vieren met elkaar een groot zilveren jubileum Lustrum van P.S. is daar

Foliolum jaargang XX ed II | 25e Lustrumlied

Zilveren kleuren is nog geen goud Het lustrum is voor jong en oud Groningen vol met P.S. pret Zeven dagen ‘Grun’ ontzet

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

13:09

Pagina 46

Wat denk je zelf De trein staat op het punt te vertrekken als ik een harde klap hoor van brekend glas. Een man rent tierend de trein uit, draait tweemaal om zijn as en gooit een druipende zak in de prullenbak. Hierna stormt hij de trein weer in, de deuren sluiten achter hem. Een versleten spijkerbroek, rode capuchontrui en een gescheurde grijze jas kleden een ongeschoren man.

In zijn ene hand een ketting met zwaar hangslot, in de andere een groen visnetje.

Foliolum jaargang XX ed II | Wat denk je zelf

Die man spoort niet, denk ik bijdehand als altijd. De trein zet zich in beweging om schokkend weer tot stilstand te komen. De man is ondertussen verwoed bezig de gelekte vloeistof (wodka?, benzine?) op te vegen. Ik draai me om en grap tegen een stelletje achter me dat de conducteur vast de handrem vergeten was.

Ze knikken me verdwaasd toe.

Tijdens de reis blijft de man mijn aandacht vasthouden.

Dat is niet moeilijk, het ene moment ratelt hij met zijn ketting langs de stoelen en het andere moment schreeuwt hij "Nee! Plan B, Plan B!". Het doet me denken aan een scène in een slechte horrorfilm. Ik bedenk me dat stukjesschrijvers er in slechte horrorfilms vaak niet goed vanaf komen.

Even ontmoeten onze ogen elkaar. Ik glimlach, maar hij is te druk bezig zijn visnetje in een juiste vorm te vouwen. Tevreden over het eindresultaat zet hij het op zijn hoofd.

De trein stopt weer. "We wachten op de trein uit Groningen, die een paar minuten vertraging heeft".

Geweldig. Ik kijk weer om, het stelletje achter me doet alsof de man even onzichtbaar is als de mensen tegen wie hij mompelt en schreeuwt. Eigenlijk let niemand op hem, laat staan op elkaar. Wat een gekke wereld.

We rijden weer, de man is naar een andere coupe gerateld. Alleen als de conducteur door de trein loopt en de tussendeur opent hoor ik hem even zingen.

Aangekomen in Groningen - stad van de mooie gekken loopt iedereen snel naar buiten. Ik moet weer denken aan de man. Juist voor mensen als hem is goede zorg zo belangrijk. De trein heeft hij bijna gemist, maar wie mist hem? In gedachten wandel ik verkeerd, ik draai me om.

Dan lopen we langs elkaar. We kijken elkaar weer in de ogen, hij groet me met een korte knik. Ik knik terug. Wie zijn er nu eigenlijk gek?

Wat denk je zelf‌ Digitali s

Pagina 47

13:10

11-8-2007

Ed2 bijna af.qxp

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

01

Foliolum jaargang XX ed II | Persoonlijkheidsstoornissen

Ed2 bijna af.qxp

11-8-2007

13:10

Pagina 48