PIETERSKERK LEIDEN
vriendenbericht
10/17
jaargang 24/2 - oktober 2017 ISSN 1387-9952
2 vriendenbericht > Column en colofon
column
Oranje boven Ik schrijf deze column op zondag en die komende dinsdag zal het regeerakkoord worden gepresenteerd, vanzelfsprekend als in de tussentijd alle beoogde regeringspartijen een definitief hamerslag geven op de stukken. Er is al behoorlijk wat ‘gelekt’ ten aanzien van de inhoud van het akkoord. Zo kwam augustus jongstleden naar buiten dat het kabinet Rutte III graag wil dat leerlingen van de basisschool les gaan krijgen in de tekst van het Wilhelmus. Nu wil het geval dat het Wilhelmus en de Pieterskerk een lange geschiedenis hebben. Frieke Hurkmans
colofon Het Vriendenbericht is een uitgave van de
De tekst van het Wilhelmus wordt toegeschreven aan
Het huis van Oranje is niet enkel via het Wilhelmus
Stichting Vrienden van de Pieterskerk en
Filips van Marnix van Sint-Aldegonde, die in 1598 in
aan de Pieterskerk Leiden verbonden. Zoals
verschijnt tweemaal per jaar.
het koor van de Pieterskerk Leiden werd begraven.
ongetwijfeld bij velen bekend werd de Universiteit
Filips
Redactie Wouter Hollenga (hoofdred.) en Ward Hoskens.
Bijdrage van Frieke Hurkmans. Foto’s/illustraties Claudia Claas, Erfgoed Leiden en Omstreken, Hielco Kuipers, Kees Leijerzapf, K.J.F.C. Kneppelhout van Sterkenburg, Maarten van der Kamp, Mike van Bemmelen, Monique Shaw, Museum De Lakenhal, Opus56Fotografie, Rijksmuseum, Simon van Boxtel, Stefan Tetelepta en Universiteit Leiden.
Vormgeving en druk
Valetti, Claudia
Claas en Drukkerij van der Linden.
Redactieadres
schrijver,
Leiden opgericht door Willem van Oranje en op
diplomaat, geleerde en raadgever van Willem van
8 februari 1575 ingewijd in de Pieterskerk Leiden.
Oranje. In Geneve studeerde hij bij Calvijn en was
Sinds die tijd worden alle grote evenementen van
vanaf 1571 in dienst van Willem van Oranje, wiens
de Universiteit Leiden in de Pieterskerk gevierd,
overgang tot het calvinisme hij bevorderde. Marnix
van Opening Academisch jaar tot aan de Dies
werd een belangrijke medewerker van Willem van
Natalis. Afgelopen september kwam daar ook nog
Oranje, en voerde veel diplomatieke missies voor
de Opening Asian Year bij. Hare Majesteit Koningin
hem uit. Na de val van Antwerpen trok Felix can
Máxima bezocht bij die gelegenheid de Pieterskerk
Marnix van Allegonde zich terug. In 1594 droeg de
Leiden en opende de unieke Asian Library van
Staten van Holland hem op de Bijbel te vertalen,
de Leidse universiteit. Een week later was ook
waarvoor hij naar Leiden verhuisde. Hij kon deze
Prinses Beatrix aanwezig in de Pieterskerk, jaarlijks
opdracht niet afmaken doordat hij op 15 december
woont zij als beschermvrouwe de opening van de
1598 overleed. In dit Vriendenbericht is een artikel
Veerstichting bij. De banden zijn hecht tussen het
gewijd aan het Raam voor Filips van Marnix van
huis van Oranje en de Pieterskerk Leiden, hetgeen
Sint-Aldegonde en Willem van Oranje.
in 2012 nog werd bevestigd met het Prinsesenraam.
was
een
Zuid-Nederlandse
Het raam waar de namen van de drie prinsessen In 1932 werd het Wilhelmus het officiële volkslied
Catharina-Amalia, Alexia en Ariane in staan in het
en in 1938 werd het Wilhelmus als ‘gezang 301’
mooie project ‘Ramen met Namen’.
Stichting Vrienden van de Pieterskerk
opgenomen in de kerkelijke zangbundel. Dat
Antwoordnummer 12052 VC Leiden
laatste kwam in WOII goed uit toen de bezetter het
Ik hoop, als altijd, u in de komende maanden in
Bureau: Kloksteeg 16, 2311 SL Leiden
zingen van het Wilhelmus verbood. Opeenvolgende
de Pieterskerk te mogen begroeten bij één van de
T 071 512 43 19 info@pieterskerk.com
dominees plaatsen ‘gezang 301’ op de lijst
evenementen, concerten of tijdens openstellingen
www.pieterskerk.com
te zingen liederen bij de jaarlijkse 3-October
van uw prachtige monument.
IBAN: NL22ABNA0881528307
dankdienst. Zo kon het gebeuren dat via Radio Oranje vanuit Engeland melding werd gemaakt
Frieke Hurkmans
© Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande
van 3.000 mensen die in de Pieterskerk Leiden het
directeur-bestuurder Pieterskerk Leiden
toestemming van de uitgever worden openbaar
Wilhlemus zongen. Een traditie die tot de dag van
gemaakt of verveelvoudigd.
vandaag in ere wordt gehouden.
Thematisch foto-overzicht < vriendenbericht 3
thematisch foto - overzicht
Bewogen geschiedenis Dat de Pieterskerk Leiden met haar bijna 900-jarig bestaan een bewogen geschiedenis kent is evident. Dat de geschiedenis in de kerk ook letterlijk heeft bewogen is misschien minder
1
bekend. Meerdere monumentale objecten hebben in de loop der eeuwen pootjes gekregen. Sommige objecten legden een kleine afstand af, zoals het kansel in het schip (1) dat speciaal voor de populaire predikant Eliza Laurillard een pilaar westwaarts werd verplaatst. Andere kwamen van
4
iets verder weg, zoals het Thomas Hill-orgel (2) dat in de jaren â&#x20AC;&#x2122;90 van de vorige eeuw uit de kerk St. John the Evangelist in Brownswood Park te Londen werd overgebracht en zo de plek innam van het in 1733 naar de Marekerk overgebrachte koororgel. Het
praalgraf
van
Johannes
Polyander
van
Kerckhoven jr. (3) stond oorspronkelijk naast het westportaal en de epitafen van Clusius (4) en Scaliger, die heden ten dage links van het
2
westportaal hangen, kwamen over uit de in 1819 gesloopte Vrouwekerk in Leiden. Meerdere zerken zijn tijdens de laatste restauratie van 2001 tot 2010 tegen de muur geplaatst om verdere slijtage van de inscripties en decoraties te voorkomen, waaronder die van de Leidse bestuurder uit de late middeleeuwen Foy van Brouchoven (5) in het zuidtransept. Er zijn talloze soortgelijke verhalen, die een testament vormen van de grote veranderingen die het interieur van de Pieterskerk Leiden in haar geschiedenis heeft ondergaan en van de ondernemende geest die deze veranderingen teweegbrachten, alsook kundig uitvoerden.
3
5
4 vriendenbericht > Filips van Marnix van St.-Aldegonde
Belangrijke
episoden
uit
de
Repos Ailleurs…
vaderlandse geschiedenis zijn in
(1540-1598)
belangwekkende historische figuren
filips van marnix van st . - aldegonde
de Pieterskerk Leiden verankerd in steen, in de vele monumenten van
uit de meest uiteenlopende perioden van het vaderlands verleden. Ook
de
geschiedenis
van
de
Nederlandse
Opstand is nauw verbonden met de Pieterskerk Leiden, bijvoorbeeld middels het verhaal van de Beeldenstorm in 1566 en het Ontzet van Leiden in 1574, dat nog altijd ieder jaar wordt herdacht op 3 oktober tijdens de Dankdienst. Een ander voorbeeld komt in de vorm van een van de rijkst gedecoreerde monumenten in de kerk, dat een van de meest loyale adepten van Willem van Oranje gedenkt: Filips van Marnix van St.-Aldegonde, ooit in de Pieterskerk Leiden begraven. En het bijzondere is, dit monument is niet van steen, maar van glas: het glas-in-lood van het Marnixvenster in het meest oostelijke venster van de kooromgang. Even bijzonder zijn de jaartallen, meervoud, waarin het geplaatst is: voor het eerst in 1940 en vervolgens weer in 1945.
Geestelijke vorming Filips van Marnix van St.-Aldegonde werd in 1540 geboren in Brussel, als telg van een familie van lage adel. Zijn voorouders waren notabelen geweest in het Franse Savoye. Marnix’ grootvader had een positie weten te verwerven aan Brugse en Brusselse hoven, aanvankelijk in dienst van Margaretha van Oostenrijk, hertogin van Savoye en landvoogdes van de Habsburgse Nederlanden. Marnix studeerde theologie in Leuven, Frankrijk, Italië en uiteindelijk, op instigatie van zijn ouders, bij Theodorus Beza en Johannes Calvijn in Geneve. Dankzij zijn opleiding had Marnix kunnen verkiezen om kanunnik te worden in het Bisdom van Thérouanne, maar zag hier uiteindelijk van af. Na zijn periode in Geneve eindigde hij zijn studies
SERIE PORTRETTEN: DE PIETERSKERK HEEFT IN DE LOOP DER EEUWEN VELEN EEN LAATSTE RUSTPLAATS OF EEN HERINNERINGSPLEK GEBODEN. ZWERVEND DOOR DE
namelijk als overtuigd Calvinist.
Eedverbond der Edelen
KERK KOM JE NAMEN TEGEN OP GRAFSTENEN, MONUMENTEN EN ROUWBORDEN.
Na zijn terugkeer naar de Zuidelijke Nederlanden
WIE WAREN DEZE MENSEN, WAT WAS HUN LEVENSLOOP EN WIE ZORGDE ER VOOR
in 1560 werkte Marnix zich geleidelijk op in kringen
DAT DE HERINNERING AAN HEN BEWAARD BLEEF IN DE PIETERSKERK?
van de adel van de Lage Landen die de zaak van de hervorming van kerk en staat toegedaan waren. Hij stond in deze jaren nog vooral in de schaduw van
vervolg Filips van Marnix van St.-Aldegonde < vriendenbericht 5
Vanwege zijn felle inzet voor de Calvinistische zaak, maar ook dankzij zijn satirische werk De Bijenkorf, waarin hij de Rooms-katholieke kerk bespotte, trok Marnix de aandacht van Willem van Oranje. Vanaf 1571 werkte hij in dienst van Willem van Oranje en kreeg naast zijn taak als publicist opdrachten als diplomaat, politicus en bij tijd en wijle zelfs als zijn plaatsvervanger. Zo vertegenwoordigde hij Willem tijdens de Eerste Vrije Statenvergadering te Dordrecht in 1572, waar hij pleitte voor de erkenning van de prins van Oranje als stadhouder en voor de financiering van zijn veldtocht. Marnix kreeg grote verantwoordelijkheden van Willem gedurende de opstand. Zo werd hij in 1572 naar het belegerde Haarlem gestuurd om de wetgeving te herzien en werd hij in 1573 benoemd tot gouverneur van Delft, Rotterdam en Schiedam. Bij het verdedigen van deze gebieden werd hij in november 1573 gevangengenomen door de Spanjaarden. In gevangenschap werd hij door zijn gijzelnemers aangezet om zich in te zetten voor vredesonderhandelingen, die Willem echter resoluut van de hand wees. De stadhouder bleef vertrouwen houden in Marnix, in het bijzonder
Links: Gevangenneming van Filips van Marnix, heer van Sint-Aldegonde, 1573, Reinier Vinkeles, naar Jacobus
zijn oudere broer, Jan van Marnix (1537/8-1567),
vanwege zijn grote toewijding aan de strijd voor
Buys, 1785. © Rijksmuseum
heer van Toulouse, die eveneens gestudeerd had
religieuze emancipatie. Toen Marnix in 1575 naar
Rechts: Twee historische figuren in gesprek, Simon Fokke,
onder Calvijn. Marnix verdiepte zich in deze periode
de Duitse Palts reisde om onderhandelingen
1722 - 1784. © Rijksmuseum
verder in zijn theologische studies. In 1565 sloot
te voeren voor Willems derde huwelijk, reisde
Marnix zich aan bij het Eedverbond der Edelen, dat
hij in januari ook door naar de universiteit van
streed voor opheffing van de Inquisitie en daarmee
Heidelberg om professoren te werven voor de,
tegen de vervolging van protestanten. Zijn broer Jan
op initiatief van Willem, pas opgerichte universiteit
had de basistekst opgesteld voor het Compromis
van Leiden. In 1576 was Marnix betrokken bij
der Edelen en Marnix was een van de eerste
de onderhandelingen voor de Pacificatie van
ondertekenaars. Marnix was bovendien aanwezig
Gent, waarin de Nederlandse gewesten zich
bij de aanbieding van het latere Smeekschrift der
verenigden in oppositie tegen de Spaanse militaire
Edelen bij landvoogdes Margaretha van Parma,
aanwezigheid. Marnix’ ster bleef rijzen en dankzij
op 5 april 1566, waarin de Inquisitie scherp werd
de steun van Willem werd hij gekozen tot lid van
veroordeeld en de gewapende strijd als laatste
de Raad van State, ondanks katholieke oppositie.
noodmiddel nadrukkelijk niet werd uitgesloten (om te citeren uit de tekst van het Smeekschrift:
Eer, strijd en verlies
“datter lestelijk wel mochte volgen een seer grote
Ondanks dat het verzet van Marnix voornamelijk
en generale beroerte en oproer, tenderende tot een
gestoeld was op zijn religieuze overtuigingen, waren
jammerljke verderffenisse van het gehele land”).
de realiteiten van doorlopende oorlogsvoering door zijn betrekking bij Willem onontkoombaar.
Verbanning en in dienst van Oranje
Hierbij droeg hij vooral bij in zijn rol als diplomaat
Zijn
kwestie
en politicus, bijvoorbeeld tijdens zijn gezantschap
dwongen Marnix na de komst van de Beeldenstorm
naar de Rijksdag in Worms op 7 mei 1578, waar
in augustus 1566 in ballingschap te gaan in
vertegenwoordigers van de Duitse staten in het
Bremen, Oost-Friesland en de Palts, allen in het
Heilige Roomse Rijk vergaderden. Hier hield hij
noordwesten van het huidige Duitsland. Zijn broer
een gloedvol betoog om medestanders te werven
Jan zou omgebracht worden in 1567 na een
in de strijd tegen de Spanjaarden, dat echter weinig
nederlaag tegen een Habsburgs regeringsleger
gehoor vond. Herhaaldelijke verzoeken kregen
in de omgeving van Antwerpen, nadat hij had
veelal dezelfde respons. Gezien de acute nood voor
gepoogd zich meester te maken van Vlissingen.
bondgenoten noodzaakte deze stand van zaken
openlijke
stellingname
in
deze
6 vriendenbericht > vervolg Filips van Marnix van St.-Aldegonde
initiatieven strandden in 1583 toen de Franse kroonprins, Frans van Anjou, reeds geconfronteerd met felle politieke oppositie in de Nederlanden, een poging deed om Antwerpen gewapenderhand in te nemen. In de gevechten kwam hij recht tegenover Marnix te staan. Na trouw te hebben gezworen aan Willem van Oranje had Marnix zich in 1583 teruggetrokken op zijn landgoed in West-Souburg op Walcheren. Op aandringen van Willem werd hij nog eenmaal actief in een publiek ambt als buitenburgemeester van Antwerpen, van 1583 tot 1585. In 1585 verloor hij de stad echter na een lange belegering door Spaanse troepen. Na deze nederlaag, die hem vanwege zijn overgave aan de hertog van Parma zwaar werd aangerekend, trok hij zich definitief terug naar West-Souburg. Zijn overgave in Antwerpen en zijn terugkeer naar West-Souburg hadden mogelijk alles te maken met Willems dood in 1584. Marnix had wellicht minder vertrouwen in Willems zoon en opvolger Maurits en kwam door het ontbreken van Willems invloed en gezag mogelijk terug tot zijn oorspronkelijke opinie dat er gestreden moest worden voor religieuze vrijheid, in plaats van politieke onafhankelijkheid van Spanje. Marnix kreeg bovendien te maken met persoonlijke aanvallen op zijn reputatie. In 1579 had Marnix zich genoodzaakt gezien om middels zijn Response à un libelle fameux te reageren op aantijgingen dat zijn adellijke afkomst feitelijk niet zo veel voorstelde en dat zijn familie eigenlijk maar een veredelde ambtenarenfamilie was. Deze aanval hield verband met Marnix’ impopulaire rol als bemiddelaar tussen katholieke en fel calvinistische Vlamingen, die hem door Willem was toebedeeld. Marnix slaagde er uiteindelijk in zijn eigen eerherstel te bewerkstelligen door in 1590 als cryptograaf cruciale versleutelde correspondentie van de Spanjaarden te ontcijferen.
Portret van Filips van Marnix, heer van Sint-Aldegonde, Hendrick Hondius (I), 1599. © Rijksmuseum
Marnix in Leiden een uitbreiding van de zoektocht, zeker nadat in
Zijn laatste levensjaren (1595-1598) bracht Marnix
1579 met de oprichting van respectievelijk de Unie
in Leiden door, waar hij werkte aan een vertaling
van Atrecht en de Unie van Utrecht de scheiding
van de oorspronkelijke Bijbelteksten, in opdracht
van de Nederlandse gewesten definitieve vormen
van de Staten van Holland. Na zijn dood werd
begon aan te nemen. De zuidelijke gewesten,
Marnix begraven in het koor van de Pieterskerk
verenigd in de Unie van Atrecht, verklaarden zich
Leiden, maar al in 1664 werd zijn graf verkocht aan
loyaal aan de Spaanse koning en zijn landvoogd,
de familie Elzevier. Omdat er geen gedenktekens
waar de noordelijke gewesten zich verenigden in
voor Marnix meer aanwezig waren in de kerk
blijvend verzet. In de komende jaren zou Marnix
besloot men in de jaren ’30 van de twintigste eeuw
persoonlijk pogen een bondgenootschap op te
om een nieuw monument voor hem op te richten,
zetten met het katholieke Frankrijk, maar deze
waar een comité voor werd opgericht.
vervolg Filips van Marnix van St.-Aldegonde < vriendenbericht 7
Links: Ziekbed van de prins van Oranje, 1574, Theodoor Koning, naar Jacobus Buys, 1782. © Rijksmuseum
Het Wilhelmus
Rechts: Filips van Marnix, heer van Sint-Aldegonde, leest
De nalatenschap van Filips van Marnix St.-Aldegonde is vandaag de dag vooral verbonden
zijn Wilhelmuslied voor aan Willem I (prins van Oranje),
met zijn (vermoede) auteurschap van het Wilhelmus, dat sinds 1932 het officiële Nederlandse
Hendrik D. Jzn Sluyter, naar Jacob Spoel, 1865 - 1870. © Rijksmuseum
volkslied is. De tekst van het lied werd omstreeks 1568 geschreven naar aanleiding van de eerste inval van Willem en zijn broers, Lodewijk en Adolf van Nassau, in de Lage Landen, die ten strijde trokken tegen de verafschuwde landvoogd Alva.
In samenwerking met de universiteit werd in 1940
stads- en gewestwapens afgebeeld van plaatsen
het huidige glas-in-loodraam geplaatst in het
die betekenis hadden voor beide heren persoonlijk
meest oostelijke venster van de kooromgang. Het
of een belangrijke rol speelden in de Opstand.
werd ontworpen door Georg Rueter (1898-1987)
Het paneel linksonder gedenkt de steun van de
en geplaatst tijdens de Marnixherdenking op 21
Leidse Universiteit (Academia Lugduno-Batava)
september 1940, ook in het kader van het 365-jarig
en het Leidsch Studenten Corps (met het motto
bestaan van de universiteit. Vanwege het uitbreken
Virtus, Concordia, Fides). Het paneel rechtsonder
van de oorlog en de dreiging van bombardementen
toont het familiewapen van de Van Boetzelaer’s,
was de organisatie van de herdenking voornemens
wiens voorouder getrouwd was met Marnix’
om de plaatsing van het raam uit te stellen. De
dochter Amélie, daar ook zij bijdroegen aan de
Duitse bezetter beschouwde dit echter als een
totstandkoming van het venster.
demonstratie tegen hen, waarop werd besloten het raam te plaatsen, alvorens het bijna direct weer te
Op Marnix’ graf stond de volgende tekst:
verwijderen. In de zomer van 1945 werd het raam
Waar kon met zoo veel roems, waar, Marnix!
opnieuw geplaatst.
even veilig,
Centraal afgebeeld zijn Marnix en Willem, met
Uw jongste rustplaats zijn, als binnen Leydens
daarboven het motto van Marnix, Repos Ailleurs
wal?
(rust elders), en zijn vignet, een schip op open zee
Dit Leyden, dat als gij, en Mars en Pallas heilig,
onder een zon met daarin de letters ‘CHRS’ voor
In beider gloriewerk geen weêrgaê vinden zal.
Christus. Aan weerszijden van het raam staan de
8 vriendenbericht > Mausoleum Academicum, Auditorium Maximum
Mausoleum Academicum, Auditorium Maximum
Optocht bij het Tweede Eeuwfeest van de Universiteit van Leiden, 1775, Noach van der Meer (II), 1775. Š Rijksmuseum
De band tussen de Universiteit Leiden en de Pieterskerk is eeuwenoud. Sinds de oprichting van de universiteit in 1575 zijn er nog ieder jaar veel verschillende plechtigheden die traditiegetrouw in de Pieterskerk plaatsvinden. De universiteit werd in 1575 officieel opgericht
Onder hen bevinden zich wetenschappers van
tijdens een ceremonie in de Pieterskerk, een feit dat
wereldfaam zoals Clusius, Boerhaave, Scaliger
nog ieder jaar gevierd wordt tijdens de Dies Natalis.
en vele anderen. Hierdoor wordt de kerk ook
Deze eerste universiteit in de noordelijke Lage
wel Mausoleum Academicum genoemd. De
Landen moest een nieuwe generatie theologen,
Pieterskerk is zo tot een plek geworden waar de
soldaten, bestuurders en politici opleiden die een
wetenschap op uitzonderlijke wijze gevierd en
onafhankelijke toekomst van de Nederlanden zou
herdacht wordt.
kunnen bestendigen. Vanwege de vele plechtigheden van de universiteit
Wetenschappers van wereldfaam
die
In de loop der jaren werden vele rectores magnifici
plaatsvinden heeft de kerk nog een andere
en hoogleraren in de kerk begraven en herdacht
bijnaam gekregen: het Auditorium Maximum
met indrukwekkende monumenten en epitafen.
van de universiteit, ofwel het grootst auditorium.
gedurende
het
jaar
in
de
Pieterskerk
vervolg Mausoleum Academicum, Auditorium Maximum < vriendenbericht 9
Dankzij deze eervolle functie zijn in de Pieterskerk eredoctoraten
uitgereikt
aan
grootheden
als
koningin Wilhelmina, Sir Winston Churchill, Nelson Mandela en koningin Beatrix. Een zeer bijzondere plek om dan als student van de universiteit een tentamen te maken! Per jaar worden er enkele tientallen tentamens van verschillende faculteiten van de Universiteit afgenomen in de Pieterskerk. Honderden studenten proberen het beste resultaat te halen in het Auditorium Maximum.
Koninklijk bezoek Naast de ‘vaste’ plechtigheden zijn er ook bijzondere, eenmalige gebeurtenissen van de Universiteit Leiden die gevierd of herdacht worden in de Pieterskerk. Zo heeft koningin Máxima op 14 september van dit jaar op symbolische wijze de nieuwe Asian Library geopend. In een Pieterskerk vol internationale gasten nam de koningin het nieuwe en rijk geïllustreerde boek over de bijzondere collecties van de Asian Library in ontvangst van rector magnificus Carel Stolker.
Foto rechtsboven: Pedel Erick van Zuijlen tijdens Dies Natalis van de Universiteit Leiden. © Foto: Hielco Kuipers Foto rechtsmidden: Honderden studenten maken tentamen in de Pieterskerk. © Foto: Hielco Kuipers Foto onder: Rector Magnificus Carel Stolker en Koningin Máxima tijdens Grand Opening Asian Library. © Foto: Monique Shaw
10 vriendenbericht > Orgels in de Pieterskerk Leiden weer in optimale staat
Orgels in de Pieterskerk weer in optimale staat
Thomas Hill-orgel Š Foto: Stefan Tetelepta
Aan beide orgels van de Pieterskerk Leiden hebben in het afgelopen jaar weer onderhouds- en restauratiewerkzaamheden plaatsgevonden. Zo blijven deze
loodoxidatie, die de pijpen in rap tempo, in sommige gevallen onherstelbaar, beschadigde. De afgelopen jaren is bij diverse orgels door heel Nederland, met
twee beeldbepalende en unieke monumenten in de best bespeelbare staat
name uit de 16e en 17e eeuw, dergelijke aantasting
behouden en wordt de noodzakelijkheid van toekomstig onderhoud beperkt
pijpwerk is vervaardigd met een zeer hoog
van het orgelmetaal geconstateerd. Dit historisch
gehouden. Aan het Van Hagerbeer-orgel werd een groot restauratieproject
loodpercentage van omstreeks 98%. De aantasting
afgerond, waar het Thomas Hill-orgel haar jaarlijks onderhoud onderging.
verbrokkelt en vervormt, met als meest kwalijke
door loodoxidatie heeft als gevolg dat het metaal consequentie dat de pijpenwand daadwerkelijk
In juli werd de derde fase van de restauratie van
openscheurt. Het behoeft geen verdere uitleg dat
het Van Hagerbeer-orgel afgerond, waarmee
dit funest is voor de bespeelbaarheid van het orgel.
een onderhoudsproject verspreid over meerdere jaren tot een succesvol eind kwam. Het project,
Alle loodoxidatie, ook wel loodcorrosie, is ter
uitgevoerd door Verschueren Orgelbouw, begon
plekke en in het atelier van Verschueren verwijderd;
in 2015 en werd opgedeeld in meerdere fasen om
beschadigde pijpen zijn hersteld. Pijpwerk boven
het orgel beschikbaar te houden voor bespeling,
vooraf bepaalde lengtegrenzen zijn ter plaatse
bijvoorbeeld tijdens de zomerorgelconcerten. In de
behandeld. Kleiner pijpwerk is gedemonteerd en
eerste fase werd gewerkt aan het Bovenwerk en
voor herstel en schoonmaak naar de orgelmakerij
klein pedaal van het pijpwerk, bij de tweede fase
overgebracht. Van alle oude onderdelen is de
ging het om het Manuaal en in de laatste fase ging
loodoxidatie mechanisch verwijderd, waarna de
het om het Rugwerk.
beschadigde onderdelen met lak zijn behandeld. Bij een aantal pijpen zijn onherstelbaar beschadigde
De belangrijkste reden dat herstel noodzakelijk
onderdelen vervangen. Daarbij ging het veelal
maakte was de in het pijpwerk aangetroffen
om de voetstukken en de stevels, het onderdeel
vervolg Orgels in de Pieterskerk Leiden weer in optimale staat < vriendenbericht 11
dat zich onder de kop van de pijp bevindt. Om
is de intonatie van het pijpwerk gecontroleerd,
te voorkomen dat opnieuw aantasting door
waarbij bijzondere aandacht is besteed aan een
loodoxidatie plaatsvindt zijn de nieuwe onderdelen
vocale aanspraak en een vrije klankontwikkeling.
vervaardigd van metaal met een alliage van ten
Vervolgens is het Rugwerk integraal gestemd.
minste 10% tin, wat ervoor zorgt dat de pijpen
Daarbij is de karakteristieke middentoonstemming
minder gevoelig zullen zijn voor corrosie.
verfijnd, zoals dit eerder met het Manuaal en het Bovenwerk is gedaan. Tijdens de afgelopen Open
Naast deze herstelwerkzaamheden werd het
Monumentendagen werd er voor het publiek een
Bovenste foto: Thomas Hill-orgel © Foto: Stefan Tetelepta
pijpwerk tevens schoongemaakt van stof en
video van de herstelwerkzaamheden vertoond.
Onderste foto’s: Van Hagerbeer-orgel © Foto’s: Maarten van
vuil en zijn bij de gedemonteerde pijpen de
der Kamp
kelen gepolijst en de tongen gepoetst. Tot slot
Sponsoren De aard en omvang van de loodcorrosie maakten het tot een zeer acuut probleem en noopte tot handelen, met als resultaat deze omvangrijke en kostbare herstelwerkzaamheden. Dit project kon enkel uitgevoerd worden dankzij de genereuze en zeer welkome steun van verschillende fondsen. De volgende stichtingen hebben de restauratie mogelijk gemaakt met hun bijdragen: het Prins Bernhard Cultuurfonds (met bijdragen van de volgende Cultuurfondsen op Naam: het Elco Brinkman Fonds en het Bertus en Anne Luyten Block Fonds), M.A.O.C. gravin van Bylandt Stichting, Stichting dr. Hendrik Muller’s Vaderlandsch Fonds, Stichting tot Behoud van het Nederlandse Orgel, de Ridderlijke Duitsche Orde - Balije van Utrecht & Stichting Orgelfonds Mooy. Daarnaast waren er bijdragen van de Stichting Vrienden van de Pieterskerk en de Orde van St. Pieter.
Thomas Hill-orgel Het jaarlijks onderhoud aan het Thomas Hill-orgel, dat in mei weer plaatsvond, is in aard en omvang niet te vergelijken met de restauratie van het Van Hagerbeer, maar is daarom niet minder belangrijk. Het is precies dit regelmatige onderhoud dat van ontzaglijk groot belang is ter voorkoming van de noodzaak van nieuwe grote restauratieprojecten, met bijkomstige hoge kosten. Voorkomen is beter dan genezen luidt het adagium. Het onderhoud aan het Thomas Hill-orgel wordt uitgevoerd door Elbertse Orgelmakers uit Soest. De relatief jonge leeftijd van het Thomas Hill-orgel, dat in 1883 in Engeland werd opgeleverd, heeft als gunstig gevolg dat het loodpercentage van het pijpwerk anders is samengesteld dan bij de oudere Hollandse stadsorgels uit de Gouden Eeuw zoals het Van Hagerbeer-orgel, waardoor er bij het koororgel geen ingreep vereist was. Dankzij deze werkzaamheden kunt u ook de komende jaren in goede stemming weer genieten van divers authentiek orgelspel in de Pieterskerk Leiden.
12 vriendenbericht > Alles begint met een gedachte
Alles begint met een gedachte Zaterdag 28 oktober brengen de koren COV Con Amore en COV Leidschendam samen het Requiem van Verdi ten gehore in de Pieterskerk Leiden. Een productie van formaat, onder
de
leiding
van
dirigent
Bernhard Touwen. De redactie van het Vriendenbericht sprak met Arno van Adrichem, penningmeester van COV Leidschendam, over het ontstaan van een dergelijke, imposante productie. Het zal zo’n drie jaar geleden zijn dat bij de penningmeester van COV Leidschendam het idee ontstond om het Requiem van Verdi uit te voeren. Dit idee besprak hij met dirigent Bernhard Touwen. Daar hoefde de dirigent niet lang over na te denken, maar hij was wel bezorgd over de grootte van het project. De ervaring met soortgelijke producties
Bernhard Touwen. © Foto: Opus56Fotografie
leert dat dit, in de huidige tijd met teruglopende
zegt Van Adrichem, ‘dit avontuur moesten we
overheidssteun, financieel moeilijk haalbaar zou
aangaan, mede omdat we de koorleden hierdoor
worden.
de mogelijkheid geven om weer eens een ‘groot’ werk te zingen.’
Twee koren Ook het Requiem van Verdi vraagt nogal wat, niet
Om tot één geheel te komen moest veel worden
alleen financieel, maar ook organisatorisch. Van
georganiseerd. De lopende programma’s van
Adrichem: ‘Voor dit concert is minimaal een orkest
beide koren moesten worden afgestemd. Een
van 70 musici nodig. Ook heeft men vier solisten
orkest moest worden gezocht en is gevonden in
nodig die, wat betreft stemprojectie, met zo’n groot
Holland Symfonie Orkest. Via het Internationale
orkest kunnen zingen. En dan heb je ook nog een
Vocalisten Concours te ’s-Hertogenbosch zijn de
groot koor nodig. COV Leidschendam zou dit niet
vier solisten gecontracteerd: Charlotte Janssen
alleen kunnen uitvoeren met hun 70 leden. Men
(sopraan), Leonie van Rheden (mezzo-sopraan),
heeft op z’n minst het dubbele nodig.’ Er moest
Matthew Newlin (tenor) en Gevorg Grigoryan (bas).
dus een partnerkoor gezocht worden. Omdat het koor COV Con Amore uit Leiden ook onder leiding
Machtige akoestiek
van Bernhard Touwen staat, lag het voor de hand
COV Con Amore is één van de drie Leidse
dit koor te vragen. Mede omdat er in 2010 al eens
vaste amateurgezelschappen die jaarlijks in de
een samenwerkingsverband was geweest met de
Pieterskerk optreden. Maar het ging er echter nu
productie van de Mozes van Max Bruch.
om het Requiem van Verdi goed tot zijn recht zou komen. ‘In beide regio’s is eigenlijk maar één locatie
Na enkele gesprekken met de penningmeester van
die daar voor in aanmerking komt: de Pieterskerk
COV Con Amore, Yvonne Klink, over de financiële
Leiden. Niet alleen omdat er veel publiek in
haalbaarheid van de plannen werden de besturen
kan om het project nog enigszins betaalbaar te
geïnformeerd. ‘Allen waren het er over eens’
houden, maar ook door zijn machtige akoestiek.’
vervolg Alles begint met een gedachte < vriendenbericht 13
legt Arno van Adrichem uit. ‘De Pieterskerk werd
achtig werk met de oude en eerbare liturgie als
in onze plannen betrokken en heeft een deel van
een diepgaand libretto. Verdi’s Requiem is in het
de organisatorische zaken van ons overgenomen.
kort een meesterwerk, een werk van ‘universele
U moet hierbij denken aan het inrichten van de
catastrofe, vernietiging, terreur en wanhoop’. Dit
locatie, de kaartverkoop en zeker niet onbelangrijk
opera-achtige werk is een echte krachttoer voor
de ondersteuning in PR-zaken. Het is zeer prettig
ieder koor en orkest. Van Adrichem over Verdi:
om met zulke professionals samen te werken.’
‘Als enthousiast koorzanger kan ik u zeggen: Verdi zingen is heerlijk, het is emotie, het is inspannend,
Beide koren zijn al eind 2016 met de repetities
het vraagt wat van je. Maar bovenal: het is een
voor Verdi gestart. Om een goede samenwerking
belevenis.’
en een ‘wij-gevoel’ te creëren werd de leden de mogelijkheid geboden om zoveel mogelijk elkaars repetities te bezoeken. Van Adrichem: ‘Een bijzonder woord van waardering en respect verdient dirigent Bernhard Touwen die, als het ware, in de partituur is gekropen en er een zeer doorleefde interpretatie aan geeft. Voeg daarbij een, schijnbaar, eindeloos geduld, humor en de passie om het koor op top niveau te laten presteren en de muziek gaat leven en krijgt zeggingskracht.’
Requiem van Verdi Het Requiem volgt de kerkelijke traditie: gezongen declamatie doordringt de sombere delen, en er zijn twee fuga’s, in het Sanctus en het afsluitende Libera me. Maar in wezen is het een operaCOV Con Amore bij een eerder concert in de Pieterskerk. © Foto: Kees Leijerzapf
14 vriendenbericht > Primeur: escaperoom in monumentale Pieterskerk
Primeur: escaperoom in monumentale Pieterskerk
Links: Schip - Mayflower Rechts: John Robinson © Foto’s: Mike van Bemmelen
Een schitterende primeur voor Leiden: in de eeuwenoude Pieterskerk is een escaperoom geopend. Met maar 60 minuten op de klok en veel moeilijke puzzels en raadsels is de Mayflower Escaperoom een spannende uitdaging voor families, vrienden en collega’s. Een escaperoom is een interactief spel, waarbij je
herdenking in 2020. Leiden en de Pieterskerk
samen met jouw teamgenoten wordt opgesloten
spelen een centrale rol in deze geschiedenis. Het
in een kamer. Door middel van het zoeken naar
thema van de escaperoom past hier perfect bij.’
sleutels, codes en aanwijzingen, en door het oplossen van puzzels en raadsels moet je de
Frieke Hurkmans geeft aan dat er voortdurend
kamer binnen 60 minuten proberen te verlaten.
gezocht wordt naar nieuwe mogelijkheden om op een leuke manier extra inkomsten te genereren
De
Pieterskerk
Leiden
speelt
in
op
een
ter dekking van het intensieve en kostbare
internationale trend: escaperooms combineren
onderhoud van het bijna 900-jaar oude Leidse
met erfgoedlocaties. Geen gekke keuze dus,
monument: ‘Als plezier, het delen van historie en
legt directeur-bestuurder Frieke Hurkmans uit:
geld verdienen hand in hand gaan, is het een win-
‘De Stichting Pieterskerk Leiden is continu op
win-win met een gouden randje.’ Het verhaal van
zoek naar combinaties om ons Leidse erfgoed
de Mayflower Escaperoom gaat over conservator
bij nieuwe publieksgroepen onder de aandacht te
Ward Hopkooper, die bij zijn onderzoek naar de
brengen. Met de Mayflower Escaperoom hebben
Pilgrims een groot geheim heeft ontdekt. Maar
wij dan ook een speelse manier gevonden om
meer zullen wij niet verklappen!
zowel Nederlandse als internationale bezoekers kennis te laten maken met een stukje van onze
Ervaar zelf de Mayflower Escaperoom! Kijk voor
Amerikaanse historie. Wij zijn in Leiden druk bezig
het reserveren van de escaperoom op de website:
met de voorbereidingen voor de Mayflower 400
www.mayflowerescaperoom.nl.
Bach & Leiden < vriendenbericht 15
Bach & Leiden GENIET VAN HET WEIHNACHTS-ORATORIUM ÉN DE MATTHÄUS PASSION
Zowel met Kerst als met Pasen kan men in de Pieterskerk Leiden genieten van de prachtige muziek van Johann Sebastian Bach. Via de website van Bach & Leiden kunt u combi-tickets voor beide concerten bestellen. Ga hiervoor naar www.bachenleiden.nl. Dirigent Peter Dijkstra tijdens het
Het Weihnachts-Oratorium is niet meer weg te
oudemuziekensembles ter wereld, en solisten
Weihnachts-Oratorium in de Pieterskerk
denken bij het Nederlands Kamerkoor. Met steeds
Louise Kemény, Maarten Engeltjes, James Gilchrist
© Simon van Boxtel
weer nieuwe topensembles, maar altijd onder
en Andreas Wolf. Het complete Weihnachts-
leiding van chef-dirigent Peter Dijkstra, verrijkt
Oratorium klinkt: van de feestelijke cantate voor
de beroemde Matthäus Passion van Bach. Het
en verdiept het koor zijn blik op dit meesterwerk
Eerste Kerstdag tot die voor Driekoningen.
Nederlands Kamerkoor en het Residentie Orkest
van
Bach.
In
2017
werkt
het
Nederlands
zullen onder leiding van dirigent Jan Willem de
Kamerkoor samen met de absolute top van
Ook in 2018 is de Pieterskerk het decor van de
Vriend het oratorium over de lijdensweg van Jezus
barokmusici: Concerto Köln, een van de beste
Leidse paastraditie bij uitstek: de uitvoering van
Christus uitvoeren.
Bent u wel een lezer van het Vriendenbericht maar nog geen Vriend van de Pieterskerk?
word een vriend en steun de Pieterskerk Wat houdt het in:
Ramen met Namen een knipoog naar de gildeborden Het idee is dat u een naam kunt laten brandschilderen in de ramen van de Pieterskerk
l
kosten € 20,- euro per jaar
Leiden. Door het ‘kopen’ van een naam in een van
l
steun een nationaal monument
de beschikbare panelen ‘vereeuwigt’ u uzelf of een
l
2 Vriendenberichten per jaar
ander in de Pieterskerk, net als de gildebroeders
l
korting bij sommige culturele activiteiten
in de middeleeuwen met hun gildeborden wilden
l
gratis toegang tot de openstelling met twee
bereiken.
personen Het is natuurlijk ook mogelijk om iemand een
Wist u dat: l
l
gebrandschilderde
naam
cadeau
te
doen,
Pieterskerk heeft als goededoelen instelling
bijvoorbeeld ter gelegenheid van een verjaardag,
de culturele ANBI status
een huwelijk, geboorte, doop, jubileum of ter
Vriend voor het leven kost € 1000,-
herinnering aan familieleden.
Voor meer informatie zie www.pieterskerk.com
Kijk voor meer informatie op onze website:
en klik op de button ‘Uw steun helpt!’ op de
www.pieterskerk.com/ramen-met-namen.
homepage. Plaatsing Minerva-raam © Foto: Stefan Tetelepta
agenda pieterskerk leiden
Openstelling en rondleidingen: Wanneer er geen evenementen plaatsvinden is de Pieterskerk geopend voor publiek. Het Pieterskerkcafé is iedere dag geopend van 11:00 tot 18:00 uur. Op www.pieterskerk.com vindt u de data van actuele openstellingen en rondleidingen. Wilt u een rondleiding op een niet gepubliceerde datum of met een groep? Onze vrijwilligers zijn graag bereid u rond te leiden in de Pieterskerk. Voor meer informatie en reserveringen kunt u contact opnemen met de salesafdeling van de Pieterskerk via (071) 513 77 64 of een e-mail sturen naar sales@pieterskerk.com Parkeren: Wij adviseren u te parkeren op het Haagweg Parkeerterrein, kosten hiervoor zijn € 12,- per auto per dag inclusief vervoer naar en van de binnenstad. Zie voor meer informatie www.stadsparkeerplan.nl. Vanaf Leiden CS stoppen verschillende bussen op de Breestraat, op 2 minuten loopafstand van de Pieterskerk.
concerten & evenementen
za 23 Weihnachts-Oratorium Nederlands Kamerkoor & Concerto Köln Aanvang: 19:30 uur www.pieterskerk.com zo 24 Kerstnachtdienst 18:30 uur – Kinderkerstfeest 20:30 uur – 1e Kerstnachtdienst 22:30 uur – 2e Kerstnachtdienst www.kerstnachtdienst-pieterskerk.nl Januari 2018 ma 08 Nieuwjaarsreceptie Gemeente Leiden Informatie via www.leiden.nl Februari 2018 do 08 Universiteit Leiden – Dies Natalis Aanvang: 15:00 uur http://evenementen.leidenuniv.nl/dies za 10 Concert Toonkunstkoor Leiden Informatie via www.toonkunstkoorleiden.nl
Ingang concerten e.d.: Pieterskerkhof 1A Oktober 2017 za 28 Requiem Verdi COV Con Amore & COV Leidschendam Aanvang: 20:15 uur www.con-amore.nl zo 29 Cantatedienst Aanvang: 19:00 uur www.stichtingcantate.nl November 2017 za 11 + BoekKunstBeurs zo 12 Informatie via www.stichting-handboekbinden.nl do 23 Thanksgiving Ceremony Informatie via www.pieterskerk.com vr 24
Die Jahreszeiten (1802) - Joseph Haydn C.O.V. Ex Animo Aanvang: 20:00 uur www.exanimo.nl
zo 26 Cantatedienst Aanvang: 19:00 uur www.stichtingcantate.nl December 2017 vr 08 Huizingalezing Aanvang: 20:00 uur www.huizingalezing.leidenuniv.nl za 23 Bachacademy Met Aukelien van Hoytema Aanvang: 17:00 uur www.bachenleiden.nl
do 15 Scratch Muziekdagen – Messiah Aanvang: 19:30 uur www.scratchleiden.nl vr 16 Scratch Muziekdagen – Messiah Jongerendag Aanvang: 19:00 uur www.scratchleiden.nl za 17 Scratch Muziekdagen – Musical Highlights Aanvang: 19:30 uur www.scratchleiden.nl zo 18 Scratch Muziekdagen – Johannes Passion Aanvang: 19:30 uur www.scratchleiden.nl za 24 Open Dag Universiteit Leiden Informatie via www.studereninleiden.nl Maart 2018 vr 09 + NLdoet – vrijwillige schoonmaakdag za 10 Informatie via vrijwilliger@pieterskerk.com wo 28 Matthäus Passion C.O.V. Ex Animo Aanvang: 19:30 uur www.exanimo.nl do 29 Matthäus Passion Nederlands Kamerkoor & Residentie Orkest Aanvang: 19:30 uur www.bachenleiden.nl vr 30 Matthäus Passion Nederlands Kamerkoor & Residentie Orkest Aanvang: 11:30 uur www.bachenleiden.nl
PIETERSKERK LEIDEN Kloksteeg 16 2311 SL Leiden (071) 512 43 19 info@pieterskerk.com www.pieterskerk.com
Dit Vriendenbericht is gedrukt op FSC gecertificeerd papier.