Vriendenbericht oktober 2017

PIETERSKERK LEIDEN

vriendenbericht

10/17

jaargang 24/2 - oktober 2017 ISSN 1387-9952

2 vriendenbericht > Column en colofon

column

Oranje boven Ik schrijf deze column op zondag en die komende dinsdag zal het regeerakkoord worden gepresenteerd, vanzelfsprekend als in de tussentijd alle beoogde regeringspartijen een definitief hamerslag geven op de stukken. Er is al behoorlijk wat ‘gelekt’ ten aanzien van de inhoud van het akkoord. Zo kwam augustus jongstleden naar buiten dat het kabinet Rutte III graag wil dat leerlingen van de basisschool les gaan krijgen in de tekst van het Wilhelmus. Nu wil het geval dat het Wilhelmus en de Pieterskerk een lange geschiedenis hebben.

Frieke Hurkmans

colofon Het Vriendenbericht is een uitgave van de

De tekst van het Wilhelmus wordt toegeschreven aan

Het huis van Oranje is niet enkel via het Wilhelmus

Stichting Vrienden van de Pieterskerk en

Filips van Marnix van Sint-Aldegonde, die in 1598 in

aan de Pieterskerk Leiden verbonden. Zoals

verschijnt tweemaal per jaar.

het koor van de Pieterskerk Leiden werd begraven.

ongetwijfeld bij velen bekend werd de Universiteit

Filips

Redactie Wouter Hollenga (hoofdred.) en Ward Hoskens.

Bijdrage van Frieke Hurkmans.

Foto’s/illustraties Claudia Claas, Erfgoed Leiden en Omstreken, Hielco Kuipers, Kees Leijerzapf, K.J.F.C. Kneppelhout van Sterkenburg, Maarten van der Kamp, Mike van Bemmelen, Monique Shaw, Museum De Lakenhal, Opus56Fotografie, Rijksmuseum, Simon van Boxtel, Stefan Tetelepta en Universiteit Leiden.

Vormgeving en druk

Valetti, Claudia

Claas en Drukkerij van der Linden.

Redactieadres

schrijver,

Leiden opgericht door Willem van Oranje en op

diplomaat, geleerde en raadgever van Willem van

8 februari 1575 ingewijd in de Pieterskerk Leiden.

Oranje. In Geneve studeerde hij bij Calvijn en was

Sinds die tijd worden alle grote evenementen van

vanaf 1571 in dienst van Willem van Oranje, wiens

de Universiteit Leiden in de Pieterskerk gevierd,

overgang tot het calvinisme hij bevorderde. Marnix

van Opening Academisch jaar tot aan de Dies

werd een belangrijke medewerker van Willem van

Natalis. Afgelopen september kwam daar ook nog

Oranje, en voerde veel diplomatieke missies voor

de Opening Asian Year bij. Hare Majesteit Koningin

hem uit. Na de val van Antwerpen trok Felix can

Máxima bezocht bij die gelegenheid de Pieterskerk

Marnix van Allegonde zich terug. In 1594 droeg de

Leiden en opende de unieke Asian Library van

Staten van Holland hem op de Bijbel te vertalen,

de Leidse universiteit. Een week later was ook

waarvoor hij naar Leiden verhuisde. Hij kon deze

Prinses Beatrix aanwezig in de Pieterskerk, jaarlijks

opdracht niet afmaken doordat hij op 15 december

woont zij als beschermvrouwe de opening van de

1598 overleed. In dit Vriendenbericht is een artikel

Veerstichting bij. De banden zijn hecht tussen het

gewijd aan het Raam voor Filips van Marnix van

huis van Oranje en de Pieterskerk Leiden, hetgeen

Sint-Aldegonde en Willem van Oranje.

in 2012 nog werd bevestigd met het Prinsesenraam.

was

een

Zuid-Nederlandse

Het raam waar de namen van de drie prinsessen In 1932 werd het Wilhelmus het officiële volkslied

Catharina-Amalia, Alexia en Ariane in staan in het

en in 1938 werd het Wilhelmus als ‘gezang 301’

mooie project ‘Ramen met Namen’.

Stichting Vrienden van de Pieterskerk

opgenomen in de kerkelijke zangbundel. Dat

Antwoordnummer 12052 VC Leiden

laatste kwam in WOII goed uit toen de bezetter het

Ik hoop, als altijd, u in de komende maanden in

Bureau: Kloksteeg 16, 2311 SL Leiden

zingen van het Wilhelmus verbood. Opeenvolgende

de Pieterskerk te mogen begroeten bij één van de

T 071 512 43 19 info@pieterskerk.com

dominees plaatsen ‘gezang 301’ op de lijst

evenementen, concerten of tijdens openstellingen

www.pieterskerk.com

te zingen liederen bij de jaarlijkse 3-October

van uw prachtige monument.

IBAN: NL22ABNA0881528307

dankdienst. Zo kon het gebeuren dat via Radio Oranje vanuit Engeland melding werd gemaakt

Frieke Hurkmans

© Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande

van 3.000 mensen die in de Pieterskerk Leiden het

directeur-bestuurder Pieterskerk Leiden

toestemming van de uitgever worden openbaar

Wilhlemus zongen. Een traditie die tot de dag van

gemaakt of verveelvoudigd.

vandaag in ere wordt gehouden.

Thematisch foto-overzicht < vriendenbericht 3

thematisch foto - overzicht

Bewogen geschiedenis Dat de Pieterskerk Leiden met haar bijna 900-jarig bestaan een bewogen geschiedenis kent is evident. Dat de geschiedenis in de kerk ook letterlijk heeft bewogen is misschien minder

1

bekend.

Meerdere monumentale objecten hebben in de loop der eeuwen pootjes gekregen. Sommige objecten legden een kleine afstand af, zoals het kansel in het schip (1) dat speciaal voor de populaire predikant Eliza Laurillard een pilaar westwaarts werd verplaatst. Andere kwamen van

4

iets verder weg, zoals het Thomas Hill-orgel (2) dat in de jaren â&#x20AC;&#x2122;90 van de vorige eeuw uit de kerk St. John the Evangelist in Brownswood Park te Londen werd overgebracht en zo de plek innam van het in 1733 naar de Marekerk overgebrachte koororgel.

Het

praalgraf

van

Johannes

Polyander

van

Kerckhoven jr. (3) stond oorspronkelijk naast het westportaal en de epitafen van Clusius (4) en Scaliger, die heden ten dage links van het

2

westportaal hangen, kwamen over uit de in 1819 gesloopte Vrouwekerk in Leiden. Meerdere zerken zijn tijdens de laatste restauratie van 2001 tot 2010 tegen de muur geplaatst om verdere slijtage van de inscripties en decoraties te voorkomen, waaronder die van de Leidse bestuurder uit de late middeleeuwen Foy van Brouchoven (5) in het zuidtransept.

Er zijn talloze soortgelijke verhalen, die een testament vormen van de grote veranderingen die het interieur van de Pieterskerk Leiden in haar geschiedenis heeft ondergaan en van de ondernemende geest die deze veranderingen teweegbrachten, alsook kundig uitvoerden.

3

5

4 vriendenbericht > Filips van Marnix van St.-Aldegonde

Belangrijke

episoden

uit

de

Repos Ailleurs…

vaderlandse geschiedenis zijn in

(1540-1598)

belangwekkende historische figuren

filips van marnix van st . - aldegonde

de Pieterskerk Leiden verankerd in steen, in de vele monumenten van

uit de meest uiteenlopende perioden van het vaderlands verleden.

Ook

de

geschiedenis

van

de

Nederlandse

Opstand is nauw verbonden met de Pieterskerk Leiden, bijvoorbeeld middels het verhaal van de Beeldenstorm in 1566 en het Ontzet van Leiden in 1574, dat nog altijd ieder jaar wordt herdacht op 3 oktober tijdens de Dankdienst. Een ander voorbeeld komt in de vorm van een van de rijkst gedecoreerde monumenten in de kerk, dat een van de meest loyale adepten van Willem van Oranje gedenkt: Filips van Marnix van St.-Aldegonde, ooit in de Pieterskerk Leiden begraven. En het bijzondere is, dit monument is niet van steen, maar van glas: het glas-in-lood van het Marnixvenster in het meest oostelijke venster van de kooromgang.

Even bijzonder zijn de jaartallen, meervoud, waarin het geplaatst is: voor het eerst in 1940 en vervolgens weer in 1945.

Geestelijke vorming Filips van Marnix van St.-Aldegonde werd in 1540 geboren in Brussel, als telg van een familie van lage adel. Zijn voorouders waren notabelen geweest in het Franse Savoye. Marnix’ grootvader had een positie weten te verwerven aan Brugse en Brusselse hoven, aanvankelijk in dienst van Margaretha van Oostenrijk, hertogin van Savoye en landvoogdes van de Habsburgse Nederlanden.

Marnix studeerde theologie in Leuven, Frankrijk, Italië en uiteindelijk, op instigatie van zijn ouders, bij Theodorus Beza en Johannes Calvijn in Geneve. Dankzij zijn opleiding had Marnix kunnen verkiezen om kanunnik te worden in het Bisdom van Thérouanne, maar zag hier uiteindelijk van af.

Na zijn periode in Geneve eindigde hij zijn studies

SERIE PORTRETTEN: DE PIETERSKERK HEEFT IN DE LOOP DER EEUWEN VELEN EEN LAATSTE RUSTPLAATS OF EEN HERINNERINGSPLEK GEBODEN. ZWERVEND DOOR DE

namelijk als overtuigd Calvinist.

Eedverbond der Edelen

KERK KOM JE NAMEN TEGEN OP GRAFSTENEN, MONUMENTEN EN ROUWBORDEN.

Na zijn terugkeer naar de Zuidelijke Nederlanden

WIE WAREN DEZE MENSEN, WAT WAS HUN LEVENSLOOP EN WIE ZORGDE ER VOOR

in 1560 werkte Marnix zich geleidelijk op in kringen

DAT DE HERINNERING AAN HEN BEWAARD BLEEF IN DE PIETERSKERK?

van de adel van de Lage Landen die de zaak van de hervorming van kerk en staat toegedaan waren. Hij stond in deze jaren nog vooral in de schaduw van

vervolg Filips van Marnix van St.-Aldegonde < vriendenbericht 5

Vanwege zijn felle inzet voor de Calvinistische zaak, maar ook dankzij zijn satirische werk De Bijenkorf, waarin hij de Rooms-katholieke kerk bespotte, trok Marnix de aandacht van Willem van Oranje. Vanaf 1571 werkte hij in dienst van Willem van Oranje en kreeg naast zijn taak als publicist opdrachten als diplomaat, politicus en bij tijd en wijle zelfs als zijn plaatsvervanger. Zo vertegenwoordigde hij Willem tijdens de Eerste Vrije Statenvergadering te Dordrecht in 1572, waar hij pleitte voor de erkenning van de prins van Oranje als stadhouder en voor de financiering van zijn veldtocht.

Marnix kreeg grote verantwoordelijkheden van Willem gedurende de opstand. Zo werd hij in 1572 naar het belegerde Haarlem gestuurd om de wetgeving te herzien en werd hij in 1573 benoemd tot gouverneur van Delft, Rotterdam en Schiedam.

Bij het verdedigen van deze gebieden werd hij in november 1573 gevangengenomen door de Spanjaarden. In gevangenschap werd hij door zijn gijzelnemers aangezet om zich in te zetten voor vredesonderhandelingen, die Willem echter resoluut van de hand wees. De stadhouder bleef vertrouwen houden in Marnix, in het bijzonder

Links: Gevangenneming van Filips van Marnix, heer van Sint-Aldegonde, 1573, Reinier Vinkeles, naar Jacobus

zijn oudere broer, Jan van Marnix (1537/8-1567),

vanwege zijn grote toewijding aan de strijd voor

Buys, 1785. © Rijksmuseum

heer van Toulouse, die eveneens gestudeerd had

religieuze emancipatie. Toen Marnix in 1575 naar

Rechts: Twee historische figuren in gesprek, Simon Fokke,

onder Calvijn. Marnix verdiepte zich in deze periode

de Duitse Palts reisde om onderhandelingen

1722 - 1784. © Rijksmuseum

verder in zijn theologische studies. In 1565 sloot

te voeren voor Willems derde huwelijk, reisde

Marnix zich aan bij het Eedverbond der Edelen, dat

hij in januari ook door naar de universiteit van

streed voor opheffing van de Inquisitie en daarmee

Heidelberg om professoren te werven voor de,

tegen de vervolging van protestanten. Zijn broer Jan

op initiatief van Willem, pas opgerichte universiteit

had de basistekst opgesteld voor het Compromis

van Leiden. In 1576 was Marnix betrokken bij

der Edelen en Marnix was een van de eerste

de onderhandelingen voor de Pacificatie van

ondertekenaars. Marnix was bovendien aanwezig

Gent, waarin de Nederlandse gewesten zich

bij de aanbieding van het latere Smeekschrift der

verenigden in oppositie tegen de Spaanse militaire

Edelen bij landvoogdes Margaretha van Parma,

aanwezigheid. Marnix’ ster bleef rijzen en dankzij

op 5 april 1566, waarin de Inquisitie scherp werd

de steun van Willem werd hij gekozen tot lid van

veroordeeld en de gewapende strijd als laatste

de Raad van State, ondanks katholieke oppositie.

noodmiddel nadrukkelijk niet werd uitgesloten (om te citeren uit de tekst van het Smeekschrift:

Eer, strijd en verlies

“datter lestelijk wel mochte volgen een seer grote

Ondanks dat het verzet van Marnix voornamelijk

en generale beroerte en oproer, tenderende tot een

gestoeld was op zijn religieuze overtuigingen, waren

jammerljke verderffenisse van het gehele land”).

de realiteiten van doorlopende oorlogsvoering door zijn betrekking bij Willem onontkoombaar.

Verbanning en in dienst van Oranje

Hierbij droeg hij vooral bij in zijn rol als diplomaat

Zijn

kwestie

en politicus, bijvoorbeeld tijdens zijn gezantschap

dwongen Marnix na de komst van de Beeldenstorm

naar de Rijksdag in Worms op 7 mei 1578, waar

in augustus 1566 in ballingschap te gaan in

vertegenwoordigers van de Duitse staten in het

Bremen, Oost-Friesland en de Palts, allen in het

Heilige Roomse Rijk vergaderden. Hier hield hij

noordwesten van het huidige Duitsland. Zijn broer

een gloedvol betoog om medestanders te werven

Jan zou omgebracht worden in 1567 na een

in de strijd tegen de Spanjaarden, dat echter weinig

nederlaag tegen een Habsburgs regeringsleger

gehoor vond. Herhaaldelijke verzoeken kregen

in de omgeving van Antwerpen, nadat hij had

veelal dezelfde respons. Gezien de acute nood voor

gepoogd zich meester te maken van Vlissingen.

bondgenoten noodzaakte deze stand van zaken

openlijke

stellingname

in

deze

6 vriendenbericht > vervolg Filips van Marnix van St.-Aldegonde

initiatieven strandden in 1583 toen de Franse kroonprins, Frans van Anjou, reeds geconfronteerd met felle politieke oppositie in de Nederlanden, een poging deed om Antwerpen gewapenderhand in te nemen. In de gevechten kwam hij recht tegenover Marnix te staan.

Na trouw te hebben gezworen aan Willem van Oranje had Marnix zich in 1583 teruggetrokken op zijn landgoed in West-Souburg op Walcheren. Op aandringen van Willem werd hij nog eenmaal actief in een publiek ambt als buitenburgemeester van Antwerpen, van 1583 tot 1585. In 1585 verloor hij de stad echter na een lange belegering door Spaanse troepen. Na deze nederlaag, die hem vanwege zijn overgave aan de hertog van Parma zwaar werd aangerekend, trok hij zich definitief terug naar West-Souburg. Zijn overgave in Antwerpen en zijn terugkeer naar West-Souburg hadden mogelijk alles te maken met Willems dood in 1584. Marnix had wellicht minder vertrouwen in Willems zoon en opvolger Maurits en kwam door het ontbreken van Willems invloed en gezag mogelijk terug tot zijn oorspronkelijke opinie dat er gestreden moest worden voor religieuze vrijheid, in plaats van politieke onafhankelijkheid van Spanje.

Marnix kreeg bovendien te maken met persoonlijke aanvallen op zijn reputatie. In 1579 had Marnix zich genoodzaakt gezien om middels zijn Response à un libelle fameux te reageren op aantijgingen dat zijn adellijke afkomst feitelijk niet zo veel voorstelde en dat zijn familie eigenlijk maar een veredelde ambtenarenfamilie was. Deze aanval hield verband met Marnix’ impopulaire rol als bemiddelaar tussen katholieke en fel calvinistische Vlamingen, die hem door Willem was toebedeeld.

Marnix slaagde er uiteindelijk in zijn eigen eerherstel te bewerkstelligen door in 1590 als cryptograaf cruciale versleutelde correspondentie van de Spanjaarden te ontcijferen.

Portret van Filips van Marnix, heer van Sint-Aldegonde, Hendrick Hondius (I), 1599. © Rijksmuseum

Marnix in Leiden een uitbreiding van de zoektocht, zeker nadat in

Zijn laatste levensjaren (1595-1598) bracht Marnix

1579 met de oprichting van respectievelijk de Unie

in Leiden door, waar hij werkte aan een vertaling

van Atrecht en de Unie van Utrecht de scheiding

van de oorspronkelijke Bijbelteksten, in opdracht

van de Nederlandse gewesten definitieve vormen

van de Staten van Holland. Na zijn dood werd

begon aan te nemen. De zuidelijke gewesten,

Marnix begraven in het koor van de Pieterskerk

verenigd in de Unie van Atrecht, verklaarden zich

Leiden, maar al in 1664 werd zijn graf verkocht aan

loyaal aan de Spaanse koning en zijn landvoogd,

de familie Elzevier. Omdat er geen gedenktekens

waar de noordelijke gewesten zich verenigden in

voor Marnix meer aanwezig waren in de kerk

blijvend verzet. In de komende jaren zou Marnix

besloot men in de jaren ’30 van de twintigste eeuw

persoonlijk pogen een bondgenootschap op te

om een nieuw monument voor hem op te richten,

zetten met het katholieke Frankrijk, maar deze

waar een comité voor werd opgericht.

vervolg Filips van Marnix van St.-Aldegonde < vriendenbericht 7

Links: Ziekbed van de prins van Oranje, 1574, Theodoor Koning, naar Jacobus Buys, 1782. © Rijksmuseum

Het Wilhelmus

Rechts: Filips van Marnix, heer van Sint-Aldegonde, leest

De nalatenschap van Filips van Marnix St.-Aldegonde is vandaag de dag vooral verbonden

zijn Wilhelmuslied voor aan Willem I (prins van Oranje),

met zijn (vermoede) auteurschap van het Wilhelmus, dat sinds 1932 het officiële Nederlandse

Hendrik D. Jzn Sluyter, naar Jacob Spoel, 1865 - 1870. © Rijksmuseum

volkslied is. De tekst van het lied werd omstreeks 1568 geschreven naar aanleiding van de eerste inval van Willem en zijn broers, Lodewijk en Adolf van Nassau, in de Lage Landen, die ten strijde trokken tegen de verafschuwde landvoogd Alva.

In samenwerking met de universiteit werd in 1940

stads- en gewestwapens afgebeeld van plaatsen

het huidige glas-in-loodraam geplaatst in het

die betekenis hadden voor beide heren persoonlijk

meest oostelijke venster van de kooromgang. Het

of een belangrijke rol speelden in de Opstand.

werd ontworpen door Georg Rueter (1898-1987)

Het paneel linksonder gedenkt de steun van de

en geplaatst tijdens de Marnixherdenking op 21

Leidse Universiteit (Academia Lugduno-Batava)

september 1940, ook in het kader van het 365-jarig

en het Leidsch Studenten Corps (met het motto

bestaan van de universiteit. Vanwege het uitbreken

Virtus, Concordia, Fides). Het paneel rechtsonder

van de oorlog en de dreiging van bombardementen

toont het familiewapen van de Van Boetzelaer’s,

was de organisatie van de herdenking voornemens

wiens voorouder getrouwd was met Marnix’

om de plaatsing van het raam uit te stellen. De

dochter Amélie, daar ook zij bijdroegen aan de

Duitse bezetter beschouwde dit echter als een

totstandkoming van het venster.

demonstratie tegen hen, waarop werd besloten het raam te plaatsen, alvorens het bijna direct weer te

Op Marnix’ graf stond de volgende tekst:

verwijderen. In de zomer van 1945 werd het raam

Waar kon met zoo veel roems, waar, Marnix!

opnieuw geplaatst.

even veilig,

Centraal afgebeeld zijn Marnix en Willem, met

Uw jongste rustplaats zijn, als binnen Leydens

daarboven het motto van Marnix, Repos Ailleurs

wal?

(rust elders), en zijn vignet, een schip op open zee

Dit Leyden, dat als gij, en Mars en Pallas heilig,

onder een zon met daarin de letters ‘CHRS’ voor

In beider gloriewerk geen weêrgaê vinden zal.

Christus. Aan weerszijden van het raam staan de

8 vriendenbericht > Mausoleum Academicum, Auditorium Maximum

Mausoleum Academicum, Auditorium Maximum

Optocht bij het Tweede Eeuwfeest van de Universiteit van Leiden, 1775, Noach van der Meer (II), 1775. Š Rijksmuseum

De band tussen de Universiteit Leiden en de Pieterskerk is eeuwenoud. Sinds de oprichting van de universiteit in 1575 zijn er nog ieder jaar veel verschillende plechtigheden die traditiegetrouw in de Pieterskerk plaatsvinden.

De universiteit werd in 1575 officieel opgericht

Onder hen bevinden zich wetenschappers van

tijdens een ceremonie in de Pieterskerk, een feit dat

wereldfaam zoals Clusius, Boerhaave, Scaliger

nog ieder jaar gevierd wordt tijdens de Dies Natalis.

en vele anderen. Hierdoor wordt de kerk ook

Deze eerste universiteit in de noordelijke Lage

wel Mausoleum Academicum genoemd. De

Landen moest een nieuwe generatie theologen,

Pieterskerk is zo tot een plek geworden waar de

soldaten, bestuurders en politici opleiden die een

wetenschap op uitzonderlijke wijze gevierd en

onafhankelijke toekomst van de Nederlanden zou

herdacht wordt.

kunnen bestendigen.

Vanwege de vele plechtigheden van de universiteit

Wetenschappers van wereldfaam

die

In de loop der jaren werden vele rectores magnifici

plaatsvinden heeft de kerk nog een andere

en hoogleraren in de kerk begraven en herdacht

bijnaam gekregen: het Auditorium Maximum

met indrukwekkende monumenten en epitafen.

van de universiteit, ofwel het grootst auditorium.

gedurende

het

jaar

in

de

Pieterskerk

vervolg Mausoleum Academicum, Auditorium Maximum < vriendenbericht 9

Dankzij deze eervolle functie zijn in de Pieterskerk eredoctoraten

uitgereikt

aan

grootheden

als

koningin Wilhelmina, Sir Winston Churchill, Nelson Mandela en koningin Beatrix.

Een zeer bijzondere plek om dan als student van de universiteit een tentamen te maken! Per jaar worden er enkele tientallen tentamens van verschillende faculteiten van de Universiteit afgenomen in de Pieterskerk. Honderden studenten proberen het beste resultaat te halen in het Auditorium Maximum.

Koninklijk bezoek Naast de ‘vaste’ plechtigheden zijn er ook bijzondere, eenmalige gebeurtenissen van de Universiteit Leiden die gevierd of herdacht worden in de Pieterskerk. Zo heeft koningin Máxima op 14 september van dit jaar op symbolische wijze de nieuwe Asian Library geopend. In een Pieterskerk vol internationale gasten nam de koningin het nieuwe en rijk geïllustreerde boek over de bijzondere collecties van de Asian Library in ontvangst van rector magnificus Carel Stolker.

Foto rechtsboven: Pedel Erick van Zuijlen tijdens Dies Natalis van de Universiteit Leiden. © Foto: Hielco Kuipers Foto rechtsmidden: Honderden studenten maken tentamen in de Pieterskerk. © Foto: Hielco Kuipers Foto onder: Rector Magnificus Carel Stolker en Koningin Máxima tijdens Grand Opening Asian Library. © Foto: Monique Shaw

10 vriendenbericht > Orgels in de Pieterskerk Leiden weer in optimale staat

Orgels in de Pieterskerk weer in optimale staat

Thomas Hill-orgel Š Foto: Stefan Tetelepta

Aan beide orgels van de Pieterskerk Leiden hebben in het afgelopen jaar weer onderhouds- en restauratiewerkzaamheden plaatsgevonden. Zo blijven deze

loodoxidatie, die de pijpen in rap tempo, in sommige gevallen onherstelbaar, beschadigde. De afgelopen jaren is bij diverse orgels door heel Nederland, met

twee beeldbepalende en unieke monumenten in de best bespeelbare staat

name uit de 16e en 17e eeuw, dergelijke aantasting

behouden en wordt de noodzakelijkheid van toekomstig onderhoud beperkt

pijpwerk is vervaardigd met een zeer hoog

van het orgelmetaal geconstateerd. Dit historisch

gehouden. Aan het Van Hagerbeer-orgel werd een groot restauratieproject

loodpercentage van omstreeks 98%. De aantasting

afgerond, waar het Thomas Hill-orgel haar jaarlijks onderhoud onderging.

verbrokkelt en vervormt, met als meest kwalijke

door loodoxidatie heeft als gevolg dat het metaal consequentie dat de pijpenwand daadwerkelijk

In juli werd de derde fase van de restauratie van

openscheurt. Het behoeft geen verdere uitleg dat

het Van Hagerbeer-orgel afgerond, waarmee

dit funest is voor de bespeelbaarheid van het orgel.

een onderhoudsproject verspreid over meerdere jaren tot een succesvol eind kwam. Het project,

Alle loodoxidatie, ook wel loodcorrosie, is ter

uitgevoerd door Verschueren Orgelbouw, begon

plekke en in het atelier van Verschueren verwijderd;

in 2015 en werd opgedeeld in meerdere fasen om

beschadigde pijpen zijn hersteld. Pijpwerk boven

het orgel beschikbaar te houden voor bespeling,

vooraf bepaalde lengtegrenzen zijn ter plaatse

bijvoorbeeld tijdens de zomerorgelconcerten. In de

behandeld. Kleiner pijpwerk is gedemonteerd en

eerste fase werd gewerkt aan het Bovenwerk en

voor herstel en schoonmaak naar de orgelmakerij

klein pedaal van het pijpwerk, bij de tweede fase

overgebracht. Van alle oude onderdelen is de

ging het om het Manuaal en in de laatste fase ging

loodoxidatie mechanisch verwijderd, waarna de

het om het Rugwerk.

beschadigde onderdelen met lak zijn behandeld. Bij een aantal pijpen zijn onherstelbaar beschadigde

De belangrijkste reden dat herstel noodzakelijk

onderdelen vervangen. Daarbij ging het veelal

maakte was de in het pijpwerk aangetroffen

om de voetstukken en de stevels, het onderdeel

vervolg Orgels in de Pieterskerk Leiden weer in optimale staat < vriendenbericht 11

dat zich onder de kop van de pijp bevindt. Om

is de intonatie van het pijpwerk gecontroleerd,

te voorkomen dat opnieuw aantasting door

waarbij bijzondere aandacht is besteed aan een

loodoxidatie plaatsvindt zijn de nieuwe onderdelen

vocale aanspraak en een vrije klankontwikkeling.

vervaardigd van metaal met een alliage van ten

Vervolgens is het Rugwerk integraal gestemd.

minste 10% tin, wat ervoor zorgt dat de pijpen

Daarbij is de karakteristieke middentoonstemming

minder gevoelig zullen zijn voor corrosie.

verfijnd, zoals dit eerder met het Manuaal en het Bovenwerk is gedaan. Tijdens de afgelopen Open

Naast deze herstelwerkzaamheden werd het

Monumentendagen werd er voor het publiek een

Bovenste foto: Thomas Hill-orgel © Foto: Stefan Tetelepta

pijpwerk tevens schoongemaakt van stof en

video van de herstelwerkzaamheden vertoond.

Onderste foto’s: Van Hagerbeer-orgel © Foto’s: Maarten van

vuil en zijn bij de gedemonteerde pijpen de

der Kamp

kelen gepolijst en de tongen gepoetst. Tot slot

Sponsoren De aard en omvang van de loodcorrosie maakten het tot een zeer acuut probleem en noopte tot handelen, met als resultaat deze omvangrijke en kostbare herstelwerkzaamheden. Dit project kon enkel uitgevoerd worden dankzij de genereuze en zeer welkome steun van verschillende fondsen.

De volgende stichtingen hebben de restauratie mogelijk gemaakt met hun bijdragen: het Prins Bernhard Cultuurfonds (met bijdragen van de volgende Cultuurfondsen op Naam: het Elco Brinkman Fonds en het Bertus en Anne Luyten Block Fonds), M.A.O.C. gravin van Bylandt Stichting, Stichting dr. Hendrik Muller’s Vaderlandsch Fonds, Stichting tot Behoud van het Nederlandse Orgel, de Ridderlijke Duitsche Orde - Balije van Utrecht & Stichting Orgelfonds Mooy. Daarnaast waren er bijdragen van de Stichting Vrienden van de Pieterskerk en de Orde van St. Pieter.

Thomas Hill-orgel Het jaarlijks onderhoud aan het Thomas Hill-orgel, dat in mei weer plaatsvond, is in aard en omvang niet te vergelijken met de restauratie van het Van Hagerbeer, maar is daarom niet minder belangrijk.

Het is precies dit regelmatige onderhoud dat van ontzaglijk groot belang is ter voorkoming van de noodzaak van nieuwe grote restauratieprojecten, met bijkomstige hoge kosten. Voorkomen is beter dan genezen luidt het adagium. Het onderhoud aan het Thomas Hill-orgel wordt uitgevoerd door Elbertse Orgelmakers uit Soest.

De relatief jonge leeftijd van het Thomas Hill-orgel, dat in 1883 in Engeland werd opgeleverd, heeft als gunstig gevolg dat het loodpercentage van het pijpwerk anders is samengesteld dan bij de oudere Hollandse stadsorgels uit de Gouden Eeuw zoals het Van Hagerbeer-orgel, waardoor er bij het koororgel geen ingreep vereist was.

Dankzij deze werkzaamheden kunt u ook de komende jaren in goede stemming weer genieten van divers authentiek orgelspel in de Pieterskerk Leiden.

12 vriendenbericht > Alles begint met een gedachte

Alles begint met een gedachte Zaterdag 28 oktober brengen de koren COV Con Amore en COV Leidschendam samen het Requiem van Verdi ten gehore in de Pieterskerk Leiden. Een productie van formaat, onder

de

leiding

van

dirigent

Bernhard Touwen. De redactie van het Vriendenbericht sprak met Arno van Adrichem, penningmeester van COV Leidschendam, over het ontstaan van een dergelijke, imposante productie.

Het zal zo’n drie jaar geleden zijn dat bij de penningmeester van COV Leidschendam het idee ontstond om het Requiem van Verdi uit te voeren.

Dit idee besprak hij met dirigent Bernhard Touwen.

Daar hoefde de dirigent niet lang over na te denken, maar hij was wel bezorgd over de grootte van het project. De ervaring met soortgelijke producties

Bernhard Touwen. © Foto: Opus56Fotografie

leert dat dit, in de huidige tijd met teruglopende

zegt Van Adrichem, ‘dit avontuur moesten we

overheidssteun, financieel moeilijk haalbaar zou

aangaan, mede omdat we de koorleden hierdoor

worden.

de mogelijkheid geven om weer eens een ‘groot’ werk te zingen.’

Twee koren Ook het Requiem van Verdi vraagt nogal wat, niet

Om tot één geheel te komen moest veel worden

alleen financieel, maar ook organisatorisch. Van

georganiseerd. De lopende programma’s van

Adrichem: ‘Voor dit concert is minimaal een orkest

beide koren moesten worden afgestemd. Een

van 70 musici nodig. Ook heeft men vier solisten

orkest moest worden gezocht en is gevonden in

nodig die, wat betreft stemprojectie, met zo’n groot

Holland Symfonie Orkest. Via het Internationale

orkest kunnen zingen. En dan heb je ook nog een

Vocalisten Concours te ’s-Hertogenbosch zijn de

groot koor nodig. COV Leidschendam zou dit niet

vier solisten gecontracteerd: Charlotte Janssen

alleen kunnen uitvoeren met hun 70 leden. Men

(sopraan), Leonie van Rheden (mezzo-sopraan),

heeft op z’n minst het dubbele nodig.’ Er moest

Matthew Newlin (tenor) en Gevorg Grigoryan (bas).

dus een partnerkoor gezocht worden. Omdat het koor COV Con Amore uit Leiden ook onder leiding

Machtige akoestiek

van Bernhard Touwen staat, lag het voor de hand

COV Con Amore is één van de drie Leidse

dit koor te vragen. Mede omdat er in 2010 al eens

vaste amateurgezelschappen die jaarlijks in de

een samenwerkingsverband was geweest met de

Pieterskerk optreden. Maar het ging er echter nu

productie van de Mozes van Max Bruch.

om het Requiem van Verdi goed tot zijn recht zou komen. ‘In beide regio’s is eigenlijk maar één locatie

Na enkele gesprekken met de penningmeester van

die daar voor in aanmerking komt: de Pieterskerk

COV Con Amore, Yvonne Klink, over de financiële

Leiden. Niet alleen omdat er veel publiek in

haalbaarheid van de plannen werden de besturen

kan om het project nog enigszins betaalbaar te

geïnformeerd. ‘Allen waren het er over eens’

houden, maar ook door zijn machtige akoestiek.’

vervolg Alles begint met een gedachte < vriendenbericht 13

legt Arno van Adrichem uit. ‘De Pieterskerk werd

achtig werk met de oude en eerbare liturgie als

in onze plannen betrokken en heeft een deel van

een diepgaand libretto. Verdi’s Requiem is in het

de organisatorische zaken van ons overgenomen.

kort een meesterwerk, een werk van ‘universele

U moet hierbij denken aan het inrichten van de

catastrofe, vernietiging, terreur en wanhoop’. Dit

locatie, de kaartverkoop en zeker niet onbelangrijk

opera-achtige werk is een echte krachttoer voor

de ondersteuning in PR-zaken. Het is zeer prettig

ieder koor en orkest. Van Adrichem over Verdi:

om met zulke professionals samen te werken.’

‘Als enthousiast koorzanger kan ik u zeggen: Verdi zingen is heerlijk, het is emotie, het is inspannend,

Beide koren zijn al eind 2016 met de repetities

het vraagt wat van je. Maar bovenal: het is een

voor Verdi gestart. Om een goede samenwerking

belevenis.’

en een ‘wij-gevoel’ te creëren werd de leden de mogelijkheid geboden om zoveel mogelijk elkaars repetities te bezoeken. Van Adrichem: ‘Een bijzonder woord van waardering en respect verdient dirigent Bernhard Touwen die, als het ware, in de partituur is gekropen en er een zeer doorleefde interpretatie aan geeft. Voeg daarbij een, schijnbaar, eindeloos geduld, humor en de passie om het koor op top niveau te laten presteren en de muziek gaat leven en krijgt zeggingskracht.’

Requiem van Verdi Het Requiem volgt de kerkelijke traditie: gezongen declamatie doordringt de sombere delen, en er zijn twee fuga’s, in het Sanctus en het afsluitende Libera me. Maar in wezen is het een operaCOV Con Amore bij een eerder concert in de Pieterskerk. © Foto: Kees Leijerzapf

14 vriendenbericht > Primeur: escaperoom in monumentale Pieterskerk

Primeur: escaperoom in monumentale Pieterskerk

Links: Schip - Mayflower Rechts: John Robinson © Foto’s: Mike van Bemmelen

Een schitterende primeur voor Leiden: in de eeuwenoude Pieterskerk is een escaperoom geopend. Met maar 60 minuten op de klok en veel moeilijke puzzels en raadsels is de Mayflower Escaperoom een spannende uitdaging voor families, vrienden en collega’s.

Een escaperoom is een interactief spel, waarbij je

herdenking in 2020. Leiden en de Pieterskerk

samen met jouw teamgenoten wordt opgesloten

spelen een centrale rol in deze geschiedenis. Het

in een kamer. Door middel van het zoeken naar

thema van de escaperoom past hier perfect bij.’

sleutels, codes en aanwijzingen, en door het oplossen van puzzels en raadsels moet je de

Frieke Hurkmans geeft aan dat er voortdurend

kamer binnen 60 minuten proberen te verlaten.

gezocht wordt naar nieuwe mogelijkheden om op een leuke manier extra inkomsten te genereren

De

Pieterskerk

Leiden

speelt

in

op

een

ter dekking van het intensieve en kostbare

internationale trend: escaperooms combineren

onderhoud van het bijna 900-jaar oude Leidse

met erfgoedlocaties. Geen gekke keuze dus,

monument: ‘Als plezier, het delen van historie en

legt directeur-bestuurder Frieke Hurkmans uit:

geld verdienen hand in hand gaan, is het een win-

‘De Stichting Pieterskerk Leiden is continu op

win-win met een gouden randje.’ Het verhaal van

zoek naar combinaties om ons Leidse erfgoed

de Mayflower Escaperoom gaat over conservator

bij nieuwe publieksgroepen onder de aandacht te

Ward Hopkooper, die bij zijn onderzoek naar de

brengen. Met de Mayflower Escaperoom hebben

Pilgrims een groot geheim heeft ontdekt. Maar

wij dan ook een speelse manier gevonden om

meer zullen wij niet verklappen!

zowel Nederlandse als internationale bezoekers kennis te laten maken met een stukje van onze

Ervaar zelf de Mayflower Escaperoom! Kijk voor

Amerikaanse historie. Wij zijn in Leiden druk bezig

het reserveren van de escaperoom op de website:

met de voorbereidingen voor de Mayflower 400

www.mayflowerescaperoom.nl.

Bach & Leiden < vriendenbericht 15

Bach & Leiden GENIET VAN HET WEIHNACHTS-ORATORIUM ÉN DE MATTHÄUS PASSION

Zowel met Kerst als met Pasen kan men in de Pieterskerk Leiden genieten van de prachtige muziek van Johann Sebastian Bach. Via de website van Bach & Leiden kunt u combi-tickets voor beide concerten bestellen. Ga hiervoor naar www.bachenleiden.nl.

Dirigent Peter Dijkstra tijdens het

Het Weihnachts-Oratorium is niet meer weg te

oudemuziekensembles ter wereld, en solisten

Weihnachts-Oratorium in de Pieterskerk

denken bij het Nederlands Kamerkoor. Met steeds

Louise Kemény, Maarten Engeltjes, James Gilchrist

© Simon van Boxtel

weer nieuwe topensembles, maar altijd onder

en Andreas Wolf. Het complete Weihnachts-

leiding van chef-dirigent Peter Dijkstra, verrijkt

Oratorium klinkt: van de feestelijke cantate voor

de beroemde Matthäus Passion van Bach. Het

en verdiept het koor zijn blik op dit meesterwerk

Eerste Kerstdag tot die voor Driekoningen.

Nederlands Kamerkoor en het Residentie Orkest

van

Bach.

In

2017

werkt

het

Nederlands

zullen onder leiding van dirigent Jan Willem de

Kamerkoor samen met de absolute top van

Ook in 2018 is de Pieterskerk het decor van de

Vriend het oratorium over de lijdensweg van Jezus

barokmusici: Concerto Köln, een van de beste

Leidse paastraditie bij uitstek: de uitvoering van

Christus uitvoeren.

Bent u wel een lezer van het Vriendenbericht maar nog geen Vriend van de Pieterskerk?

word een vriend en steun de Pieterskerk Wat houdt het in:

Ramen met Namen een knipoog naar de gildeborden Het idee is dat u een naam kunt laten brandschilderen in de ramen van de Pieterskerk

l

kosten € 20,- euro per jaar

Leiden. Door het ‘kopen’ van een naam in een van

l

steun een nationaal monument

de beschikbare panelen ‘vereeuwigt’ u uzelf of een

l

2 Vriendenberichten per jaar

ander in de Pieterskerk, net als de gildebroeders

l

korting bij sommige culturele activiteiten

in de middeleeuwen met hun gildeborden wilden

l

gratis toegang tot de openstelling met twee

bereiken.

personen Het is natuurlijk ook mogelijk om iemand een

Wist u dat: l

l

gebrandschilderde

naam

cadeau

te

doen,

Pieterskerk heeft als goededoelen instelling

bijvoorbeeld ter gelegenheid van een verjaardag,

de culturele ANBI status

een huwelijk, geboorte, doop, jubileum of ter

Vriend voor het leven kost € 1000,-

herinnering aan familieleden.

Voor meer informatie zie www.pieterskerk.com

Kijk voor meer informatie op onze website:

en klik op de button ‘Uw steun helpt!’ op de

www.pieterskerk.com/ramen-met-namen.

homepage.

Plaatsing Minerva-raam © Foto: Stefan Tetelepta

agenda pieterskerk leiden

Openstelling en rondleidingen: Wanneer er geen evenementen plaatsvinden is de Pieterskerk geopend voor publiek. Het Pieterskerkcafé is iedere dag geopend van 11:00 tot 18:00 uur. Op www.pieterskerk.com vindt u de data van actuele openstellingen en rondleidingen.

Wilt u een rondleiding op een niet gepubliceerde datum of met een groep? Onze vrijwilligers zijn graag bereid u rond te leiden in de Pieterskerk. Voor meer informatie en reserveringen kunt u contact opnemen met de salesafdeling van de Pieterskerk via (071) 513 77 64 of een e-mail sturen naar sales@pieterskerk.com Parkeren: Wij adviseren u te parkeren op het Haagweg Parkeerterrein, kosten hiervoor zijn € 12,- per auto per dag inclusief vervoer naar en van de binnenstad. Zie voor meer informatie www.stadsparkeerplan.nl. Vanaf Leiden CS stoppen verschillende bussen op de Breestraat, op 2 minuten loopafstand van de Pieterskerk.

concerten & evenementen

za 23 Weihnachts-Oratorium

Nederlands Kamerkoor & Concerto Köln

Aanvang: 19:30 uur www.pieterskerk.com zo 24 Kerstnachtdienst

18:30 uur – Kinderkerstfeest

20:30 uur – 1e Kerstnachtdienst

22:30 uur – 2e Kerstnachtdienst www.kerstnachtdienst-pieterskerk.nl Januari 2018 ma 08 Nieuwjaarsreceptie Gemeente Leiden

Informatie via www.leiden.nl Februari 2018 do 08 Universiteit Leiden – Dies Natalis

Aanvang: 15:00 uur http://evenementen.leidenuniv.nl/dies za 10 Concert Toonkunstkoor Leiden

Informatie via www.toonkunstkoorleiden.nl

Ingang concerten e.d.: Pieterskerkhof 1A Oktober 2017 za 28 Requiem Verdi

COV Con Amore & COV Leidschendam

Aanvang: 20:15 uur www.con-amore.nl zo 29 Cantatedienst

Aanvang: 19:00 uur www.stichtingcantate.nl November 2017 za 11 + BoekKunstBeurs zo 12 Informatie via www.stichting-handboekbinden.nl do 23 Thanksgiving Ceremony

Informatie via www.pieterskerk.com vr 24

Die Jahreszeiten (1802) - Joseph Haydn C.O.V. Ex Animo Aanvang: 20:00 uur www.exanimo.nl

zo 26 Cantatedienst

Aanvang: 19:00 uur www.stichtingcantate.nl December 2017 vr 08 Huizingalezing

Aanvang: 20:00 uur www.huizingalezing.leidenuniv.nl za 23 Bachacademy

Met Aukelien van Hoytema

Aanvang: 17:00 uur www.bachenleiden.nl

do 15 Scratch Muziekdagen – Messiah

Aanvang: 19:30 uur www.scratchleiden.nl vr 16 Scratch Muziekdagen – Messiah Jongerendag

Aanvang: 19:00 uur www.scratchleiden.nl za 17 Scratch Muziekdagen – Musical Highlights

Aanvang: 19:30 uur www.scratchleiden.nl zo 18 Scratch Muziekdagen – Johannes Passion

Aanvang: 19:30 uur www.scratchleiden.nl za 24 Open Dag Universiteit Leiden

Informatie via www.studereninleiden.nl Maart 2018 vr 09 + NLdoet – vrijwillige schoonmaakdag za 10 Informatie via vrijwilliger@pieterskerk.com wo 28 Matthäus Passion

C.O.V. Ex Animo

Aanvang: 19:30 uur www.exanimo.nl do 29 Matthäus Passion

Nederlands Kamerkoor & Residentie Orkest

Aanvang: 19:30 uur www.bachenleiden.nl vr 30 Matthäus Passion

Nederlands Kamerkoor & Residentie Orkest

Aanvang: 11:30 uur www.bachenleiden.nl

PIETERSKERK LEIDEN Kloksteeg 16 2311 SL Leiden (071) 512 43 19 info@pieterskerk.com www.pieterskerk.com

Dit Vriendenbericht is gedrukt op FSC gecertificeerd papier.