Pieter.04

Pieter. 04 MAGAZINE OVER DE PIETERSKERK LEIDEN

Pieter. 1

Jaargang 04 | 2021

Inhoud.

Jaargang 04 | 2021

05

Column

36

De orde van St. Pieter

06

900 jaar Pieterskerk Leiden

40

Een leven gewijd aan de

in corona Tijd

08 13

Sublieme schoonheid, sublieme duurzaamheid

42

1121: het Jubileumbier van de

46

21 22

museum

30

De vroegste geschiedenis Burgemeester Lenferink door Universiteit geëerd met de

50

Opening pilgrimjaar wint

Gouden Giraffe Eerverlies en ongeluk in een kort huwelijk

26

Schilderkunst

Scalingerpenning De Pieterskerk Leiden als

56 58

Het levensverhaal van

Katherine, Lady Stanhope Onderhoud in crisistijd:

Museum

van de Pieterskerk Leiden

Pieterskerk Leiden

14

De Pieterskerk Leiden als

Een kennismaking met het

nieuwe College van Bestuur

14

van de Universiteit Leiden

Colofon.

Terugblik op een bijzondere

Redactie

historische band

Marianne Veltkamp

Het Koninklijk Huis en de Pieterskerk Leiden

Ward Hoskens, Margot van Laar en

Gastauteur

Ariadne Schmidt

Eindredactie

Frieke Hurkmans

60

Column: De Pieterskerk Leiden 900 jaar geleden

kansen en restricties

Vormgeving

Valetti, Claudia Claas

Drukwerk

Drukkerij Van der Linden

Oplage

1500 exemplaren

Het levensverhaal van We zijn nog steeds trots op de restauratie van de Pieterskerk in Leiden.

Een fantastisch project!

Katherine, Lady Stanhope

Interview met

Carel Stolker

Verzending door Promail

Donateur worden

Wilt u Vriend of Steunpilaar worden van de Pieterskerk Leiden?

Ga naar www.pieterskerk.com/steun-ons De Pieter is een jaarlijkse uitgave van de Stichting Pieterskerk Leiden.

Kloksteeg 16, 2311SL Leiden Tel. +31(0)71 512 4319 (ma-vrij 10:00-17:00 uur) E-mail: info@pieterskerk.com De Pieter wordt in het geheel mogelijk gemaakt door de bijdragen van de adverteerders. Er wordt geen donatiegeld aan het jaarlijks magazine besteed.

www.burgy.nl

Pieter. 2

26

56

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke

Pieter. 3

toestemming van de uitgever.

Column.

Frieke Hurkmans

directeur-bestuurder Pieterskerk Leiden

Matthäus Passion

D

ANSEN OP HET SLAPPE KOORD, DAT IS

MOGELIJK DE BESTE VERGELIJKING ALS IK AAN DE INSTANDHOUDING VAN DE PIETERSKERK LEIDEN DENK IN DEZE CORONA-TIJD. IN EEN

Pieterskerk Leiden 14 & 15 april 2022

VAN MIJN VORIGE BANEN MOCHT IK VIJF JAAR © Foto: Mike van Bemmelen

HET CASCADE CIRCUS PRODUCEREN IN DE STADSSCHOUWBURG UTRECHT. CIRCUSACTS werden aangescherpt. Onder normale omstandigheden

VANUIT DE HELE WERELD STREKEN DAN

is het al ingewikkeld genoeg om een monument als de Pieterskerk Leiden in evenwicht te houden, als het gaat om

GEDURENDE DE KERSTPERIODE NEER IN HET

het onderhoud. Nu moesten ook nog de grillige bewegingen als gevolg van de pandemie worden opgevangen en

THEATER. EEN FASCINEREND SCHOUWSPEL

jongleerden wij volop om jaarlijks terugkerende activiteiten in de lucht te houden. Het maakte van ons bij tijd en wijle

AAN ACROBATIEK EN WERELDACTS

ware evenwichtskunstenaars.

PASSEERDEN DE REVUE.

Toch is het met kunst en vliegwerk gelukt om het geplande onderhoud voor 2021 te kunnen uitvoeren. Dat is mede

Achter de schermen leerde ik al snel dat de acts die er op

te danken aan de hartverwarmende steun van alle

het eerste oog vrij simpel uit zagen, vaak technisch zeer

Vrienden en donateurs. Laat ik hier ook de niet aflatende

ingewikkeld waren. Zo kwam ik er achter hoe ongelofelijk

ondersteuning van onze vrijwilligers noemen, die mij en

vaardig men moest zijn voor kunsten op het slappe koord.

mijn team zo enorm motiveert.

Het grote verschil in moeilijkheid tussen een slap en een

Nederlands Kamerkoor & Residentie Orkest o.l.v. Peter Dijkstra

strak koord is, dat men bij een strak koord alleen het eigen

Inmiddels is het duidelijk dat het niet goed te voorspellen

lichaam in evenwicht hoeft te houden en dat de artiest bij

zal zijn hoelang deze pandemie ons, en de rest van de

het slappe koord ook de bewegingen van het touw moet

wereld, in haar greep houdt. Toch zal er ook in 2022, met

compenseren. Om de moeilijkheidsgraad nog verder op te

steun van de Vrienden en donateurs, alles aan gedaan

voeren, halen circusartiesten vaak ook nog acrobatische

worden om het onderhoud van de Pieterskerk Leiden vol

toeren uit of jongleren ze er lustig op los.

in het vizier te houden en zoveel mogelijk bezoekers te ontvangen. Met ieders steun dansen mijn team en ik het

Het afgelopen jaar heb ik vaak gedacht aan deze circusact

komend jaar weer met vertrouwen tegemoet.

als wij de balans probeerden te houden terwijl er amper inkomsten waren, er ergens in het monument onvoorzien

Ik hoop u ook in het komende jaar in de Pieterskerk Leiden

onderhoud nodig was of de coronamaatregelen weer

te mogen begroeten.

www.pieterskerk.com Pieter. 4

Pieter. 5

EEN BIJZONDER JUBILEUM

OP 11 SEPTEMBER 1121 WERD DE PIETERSKERK LEIDEN ALS GRAFELIJKE

900 jaar Pieterskerk Leiden in coronatijd

KAPEL GEWIJD. HET MONUMENT IS ZELFS OUDER DAN DE STAD, DIE ZIJ HAAR SLEUTELS GAF. IN DE NEGEN EEUWEN DIE SINDSDIEN ZIJN VERSTREKEN, GROEIDE DE PIETERSKERK LEIDEN UIT TOT BEELDBEPALEND MONUMENT IN DE LEIDSE BINNENSTAD. HET IMPOSANTE GEBOUW IS AL EEUWENLANG EEN VAN DE CENTRALE VERTEGENWOORDIGERS VAN DE LOKALE HISTORIE EN DE (INTER)NATIONALE GESCHIEDENIS. EEN 900 JARIG JUBILEUM IN CORONATIJDEN IS AMPER TE ORGANISEREN, TOCH WORDT HET GEPROBEERD OP ZEER BESCHEIDEN SCHAAL.

Een rijk verleden Weinig gebouwen kunnen bogen op een geschiedenis

behoud en onderhoud van het monument te kunnen

van negen eeuwen lang. Doordat de Pieterskerk

blijven garanderen en bezoekers een unieke ervaring te

Leiden opgericht was voordat er sprake was van een

bieden.

stad, kon een aanvankelijk kleine Romaanse kapel uitgroeien tot de imposante laatgotische kruisbasiliek

Dankzij de duurzaamheidsprijsvraag voor iconische

die de Leidse binnenstad in het heden siert. De centrale

stadskerken

positie van het monument in de soms geleidelijke,

duurzaamheid, die is opgezet door de Rijksbouwmeester

dan weer tumultueuze groei van de stad, heeft tot

en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, heeft een

gevolg gehad dat de Pieterskerk Leiden verbonden

multidisciplinair team van experts zich nadrukkelijk

raakte met bijzondere historische momenten in de

gericht op de toekomst van het monument en de

stadsgeschiedenis: de opkomst en het vertrek van het

urgente verduurzamingsopgave. Dat de Rijksoverheid

grafelijk hof, de Beeldenstorm, het beleg en het ontzet

dit grootschalige programma heeft opgezet en kansrijke

van de stad en de oprichting van de Universiteit Leiden,

initiatieven stimuleert biedt hoop voor de monumentale

om maar een kleine selectie uit de historie te noemen.

stadskerken van Nederland. De Pieterskerk Leiden

Sublieme

schoonheid

|

Sublieme

is gekozen als een van de negen geselecteerde De geschiedenis van de Pieterskerk Leiden zit zowel

stadskerken, waar de teams van experts op zoek zijn

in de stenen, als in de verhalen vervat. Een goed

gegaan naar universeel toepasbare oplossingen voor

onderhouden monument is even belangrijk, als een vaak

duurzaamheid in de erfgoedwereld. Zie voor meer

gedeeld historisch verhaal. In het jubileumjaar wil de

informatie over het project pagina’s 8-11.

Pieterskerk Leiden daarom aandacht besteden aan de vele verhalen die er over het monument te vertellen zijn,

Proost

vanuit verschillende perspectieven. Dit gebeurt in de

En om een 900 jarig jubileum te kunnen proosten

vorm van een reeks nieuwe Pieterskerklezingen, waarin

ontwikkelde de Pieterskerk Leiden een eigen speciaalbier,

de geschiedenis van het monument vanuit onverwachte

de 1121, vernoemd naar het oprichtingsjaar van de

en uiteenlopende invalshoeken wordt benaderd. Zie

Pieterskerk Leiden en een knipoog naar de vrolijke kant

pagina 18 voor meer informatie over dit programma.

van de geschiedenis van het monument. Voor meer achtergrond informatie over 1121, zie pagina 13.

Een hoopvolle toekomst Een jubileum van negen eeuwen nodigt ook uit

Met negen eeuwen vol wel en wee ten voorbeeld, grote

tot reflectie over de huidige uitdagingen waar de

successen en triomfen, samenkomsten in tijden van

Pieterskerk Leiden voor staat, midden in de coronacrisis

historische tragedies, maar ook in tijden van hoop, gaat

en met de verduurzamingsopgave in het vooruitzicht.

de Pieterskerk Leiden met vertrouwen de toekomst

De vernieuwde openstelling van het monument met

tegemoet: op naar het 1000-jarig jubileum.

de tentoonstelling biedt de weg voorwaarts, om het

© Foto Claudia Claas

Pieter. 6

Pieter. 7

Sublieme schoonheid, sublieme duurzaamheid M

Sint Bavo Haarlem: Hortus Inclusus, door Team 03 in de Sublieme Schoonheid-prijsvraag (een samenwerking van Inside Outside, Antea group en Braaksma & Roos Architectenbureau).

PIETERSKERK LEIDEN ONDERDEEL VAN EEN TOONAANGEVENDE DUURZAAMHEIDSPRIJSVRAAG DE PIETERSKERK LEIDEN WERD BEGIN 2021 GEKOZEN ALS EEN VAN NEGEN ICONISCHE NEDERLANDSE STADSKERKEN, DIE WERDEN GESELECTEERD VOOR EEN AMBITIEUS EN VOORUITSTREVEND PROJECT VOOR HET NEDERLANDS ERFGOED. HET WAS EEN OPENBARE PRIJSVRAAG VOOR DE VERDUURZAMING VAN ICONISCHE STADSKERKEN EN GEORGANISEERD DOOR DE RIJKSDIENST VOOR HET CULTUREEL ERFGOED (RCE) EN DE VERTREKKENDE RIJKSBOUWMEESTER FLORIS ALKEMADE. DE NAAM VAN DE PRIJSVRAAG LUIDDE: SUBLIEME SCHOONHEID | SUBLIEME DUURZAAMHEID.

Pieter. 8

ultidisciplinaire teams van professionals uit de

de beeldbepalende monumenten, die de geschiedenis

architectuur, de duurzaamheid- en de erfgoedexpertise

en het karakter van hun steden ten voeten uit

hebben zich ingeschreven om aan de prijsvraag

vertegenwoordigen. Eeuwen hebben zij doorstaan:

deel te nemen. Hun complementaire specialismen

de Pieterskerk Leiden overleefde het instorten van de

zetten zij in om met innovatieve én inspirerende

toren in 1512 en de Leidse buskruitramp van 1807.

ontwerpvoorstellen te komen, die oplossingen bieden

Elders overleefden stadskerken zelfs grootschalige

voor de substantiële verduurzaming van de iconische

bombardementen tijdens de Tweede Wereldoorlog, of

Nederlandse

van

werden nadien heropgebouwd. Zij staan aan weidse

deze beeldbepalende bouwwerken vraagt om unieke

pleinen of torenen boven de omliggende panden uit en

nieuwe ideeën, die tegelijkertijd recht doen aan hun

zijn oases van rust in drukke binnensteden.

stadskerken.

De

verduurzaming

monumentale waarden en deze historische gebouwen meenemen in een van de grootste maatschappelijke

Inmiddels staat Nederland voor de gedeelde opgave

opgaven van deze tijd.

om deze indrukwekkende overleveringen van het lokale en nationale verleden mee te nemen in de ambitieuze toekomstplannen voor de verduurzaming van onze

De blik voorwaarts van

economie en maatschappij. Het gaat er daarbij niet

Nederland zijn zonder hun beeldbepalende, iconische

alleen om ze hun historisch gegroeide plek in de stad

stadskerken? Of je nu in Leiden bent, Amsterdam of

te laten behouden, maar ook om ze geschikt te maken

Utrecht, Groningen of Naarden, Haarlem, Nijmegen of

voor blijvend toekomstig gebruik. De prijsvraag voor

Den Bosch: op al deze plaatsen staan al eeuwenlang

verduurzaming, die de RCE en de Rijksbouwmeester

Waar

zouden

de

historische

binnensteden

Pieter. 9

hebben uitgeschreven, is daarom gericht op drie thema’s:

voor de toekomst van de monumentale kerken en het

van het monument verwarmen is geen optie (op de

Gebruik en comfort (ontwerp), Energie (verduurzaming)

Nederlands erfgoed.

kantoorruimtes na), want het gaat tenslotte om één

en Verbinding met de omgeving (toegankelijkheid en

grote ruimte. De kosten voor het gasgebruik zullen per

inbedding). Genomineerde teams gingen aan de slag

Een uitdagend vraagstuk

jaar hoog oplopen. Maar naast energie verduurzaming

met het uitwerken van hun voorstellen op basis van hun

Dat het project gedragen wordt door twee vooraanstaande

ging het ook om het gebruik en comfort en niet in de

ingediende portfolio, om hun visie uit te werken tot een

landelijke instituten, genereert uiteraard de nodige

laatste plaats de verbinding naar de omgeving. Teams

schetsontwerp. Hiervoor kregen drie uit aanvankelijk

aandacht voor het thema. De ambitieuze en innovatieve

van experts gingen met alle drie de uitdagende dilemma’s

negen geselecteerde teams een tegemoetkoming in de

doelstelling van het project heeft ook de belangstelling

aan de slag.

kosten om de ideeën verder uit te werken.

van de landelijke pers gewekt. De Pieterskerk Leiden is daarbij prominent in de schijnwerpers komen te staan,

De jury koos per thema één team om de visie uit te

Zoals de titel van het project al aankondigt, is er grote

als voorbeeld van de verduurzamingsopgave. Een artikel

werken tot een ontwerp. De gekozen teams konden

aandacht voor de schoonheid van de oplossingen,

in de Trouw verwoordde het project in de openingszinnen

vervolgens hun ideeën verder uitwerken. De jury

passend bij de grootse en tegelijkertijd kwetsbare

als volgt: “Het is de trots van Leiden, de eeuwenoude

bestond onder andere uit Rijksbouwmeester Floris

monumentale esthetiek van de negen stadskerken.

Pieterskerk in het hart van de binnenstad. Zo’n 120.000

Alkemade en directeur van de Rijksdienst voor het

Het is niet alleen de vraag of het werkt, maar ook of

mensen bezoeken de kerk ieder jaar, corona buiten

Cultureel Erfgoed Susan Lammers en Patty Wageman

het visueel passend is. Poëzie, techniek en schoonheid

beschouwing gelaten. Als museumbezoeker, toerist,

als vertegenwoordiger van het Grote Kerken Overleg

vormen een interessante combinatie in de projectvisie.

voor bijeenkomsten van de Universiteit Leiden of voor

waar de Pieterskerk Leiden als founding partner aan

Bovendien moeten de oplossingen ook toepasbaar zijn

uitvoeringen van Bach’s Matthäus Passion. Grote vraag

verbonden is.

voor andere kerkgebouwen. Er wordt niet gevraagd

daarbij is: hoe krijgen de bezoekers het behaaglijk?”.

Dromen, durven, doen

om maatwerkoplossingen voor één unieke situatie, maar om bijzondere oplossingen die op een bruikbare

Om het monument als de Leidse Pieterskerk aangenaam

De organisatoren van de prijsvraag grijpen het vraagstuk

wijze kunnen worden vertaald naar verschillende

warm te krijgen wordt de verwarming twee dagen vooraf

met beide handen aan en zijn daarbij nadrukkelijk op

monumentale kerkgebouwen. Het doel is een solide plan

in rustig tempo digitaal opgevoerd. Alleen een gedeelte

zoek naar totaaloplossingen: ja, monumentale kerken moeten duurzaam gemaakt worden, maar traditionele Lente in de tuin van de Pieterskerk Leiden. © Foto Claudia Claas

verduurzamingsoplossingen zijn in deze fase niet meer toereikend. Er moet verder gedacht worden dan bijvoorbeeld isolatie van de gebouwschil en de ramen, of

afzienbare tijd niet meer zullen hebben. Voor het team

het plaatsen van zonnepanelen, aldus Rijksbouwmeester

van Inside Outside, Antea group en Braaksma & Roos

Alkemade. En om een breed draagvlak te creëren en

Architectenbureau

recht te doen aan de monumentale waarde, is het

Johanna van Doorn de combinatie van poëzie, techniek

essentieel dat de schoonheid en toepasselijkheid

en schoonheid evident. Zij stelden dat kerkgebouwen

van de oplossingen integraal onderdeel zijn van de

als gastvrije ruimtes al eeuwenlang onderdeel uit maken

ontwerpopdracht.

van een buurt, een stad en het publieke domein. Door

aangevuld

met

cultuurhistoricus

de tijd heen is deze verbinding vervaagd. De drempel Voor de beheerders van monumentale stadskerken is

is voor velen te hoog. Door het kerkgebouw naar

het ontwikkelen en ontwerpen van dergelijke ambitieuze

buiten toe te brengen in de vorm van een tuin

plannen een Herculeswerk, dat naast de kostbare

die verbinding opnieuw gestalte krijgen, als een veilige

opgave van het behoud en onderhoud vaak niet haalbaar

en groene ontmoetingsplek voor de stad, de buurt en

blijkt. Deze prijsvraag moet daarom handvatten bieden

de gemeenschap, voor arm en rijk, voor verschillende

die direct toepasbaar zijn. Bovendien kan er ook verder

generaties en hun visies op het ‘leven’.

kan

gedacht worden, zoals Frieke Hurkmans in het artikel in de Trouw aangaf: “Onze grote stadskerken zijn zo enorm

De buitenruimte rondom de kerken verandert bij

complex. Als het je lukt om die op een mooie, doordachte

dit creatief team in een tuin met betekenis: een tuin

manier te verduurzamen, dan kan het bijna overal”.

waar de ruimtelijke en emotionele ervaringen binnen in het kerkgebouw worden voortgezet. Ontmoeten,

Rijksbouwmeester Floris Alkemade en directeur-bestuurder van de Pieterskerk Leiden Frieke Hurkmans, 2021. © Foto Taco van der Eb

Verbindende volkspaleizen

ontspannen en verwonderen krijgen hier een plek.

Het energievraagstuk is een belangrijk en urgent

Mens, plant en dier kunnen hier hun thuis vinden. Kerk

vraagstuk, de verbinding naar de samenleving is dat

en tuin gaan een symbiose aan en vormen samen een

niet minder voor kerkgebouwen die steeds vaker

inspirerende en verwelkomende vrijplaats voor de stad.

geen kerkelijke functie meer hebben of dat binnen

Het interieur resoneert in de tuin.

Pieter. 11

WANNEER

TEKST EN BEELD

ELKAAR ONTMOETEN ZORGT DE VORM ERVOOR DAT ZE ELKAAR VERSTERKEN

mikevanbemmelen fotograaf & filmmaker

EEN UNIEK SPECIAALBIER VOOR HET 900-JARIG BESTAAN

1121: het jubileumbier van de Pieterskerk Leiden HET JUBILEUMJAAR VAN DE PIETERSKERK LEIDEN IS EEN FEIT DAT GOED GEVIERD MAG WORDEN. DAAROM HEEFT DE PIETERSKERK LEIDEN, IN SAMENWERKING MET DE LEIDSCHE BIERBROUWERIJ EN STUDENTEN VAN DE UNIVERSITEIT LEIDEN, EEN UNIEK JUBILEUMBIER ONTWIKKELD. HET RECEPT GEEFT EEN MODERNE TWIST AAN EEN ORIGINEEL 15E-EEUWS RECEPT VOOR EEN ‘KUYTBIERTJE’. DE NAAM VAN HET NIEUWE BIERTJE VERWIJST UITERAARD NAAR HET OPRICHTINGSJAAR VAN HET MONUMENT: 1121.

www.mikevanbemmelen.nl

nooit ver van verwijderd, getuige alleen al de talloze cafés en brouwerijen in de directe omgeving. Jan Steen was lang niet de enige bierbrouwer en herbergier in de buurt.

Het brouwproces Terwijl de huisvormgever aan de slag ging met een ontwerp voor het etiket, ging het productieproces ook voluit van start. Een brouwdag kon eind april gepland worden, waarbij de studenten en het Pieterskerkteam: Ward, Margot, Judith, Carl, Boy en Raymond, onder supervisie van de brouwer de eerste honderden liters

WWW.VALETTI.NL

Drukwerk, Print, Kopie DRUKKERIJ

+• • • •

Great minds think alike

bier brouwden. Na een dag van sjouwen en brouwen, kon

Tijdens de voorbereidingen voor het jubileumjaar kwam een eerder idee voor een Pieterskerkbiertje

het vergistingsproces zijn werk doen en enkele weken

in een stroomversnelling. De historie van het monument bood hiervoor de inspiratie. Zo lustten de

later was het zover: het bier was klaar. Daarna restte nog

middeleeuwse broeders van de Ridderlijke Duitse Orde naar verluidt al een goed biertje. En de schilder

twee dagen bottelen en etiketteren en was het product

Jan Steen - die sinds de 17e eeuw in het koor begraven ligt - was zelf een enthousiast brouwer en

compleet: een uniek speciaalbier voor een bijzonder

herbergier.

jubileum.

Deze mooie verhalen inspireerden niet alleen het team van de Pieterskerk Leiden, maar bracht ook een groep eerstejaarsstudenten van de Universiteit Leiden op ideeën. Sam Broere, Stijn Berger en Roy Zuidhoek presenteerden hun idee voor een eigen biertje in het jubileumjaar tijdens een college Publieksgeschiedenis van bijzonder hoogleraar stadsgeschiedenis Ariadne Schmidt. Zij waren uitgenodigd om hun projecten tijdens een van de laatste colleges te presenteren in de Pieterskerk

Briefpapier, Visitekaartjes, Enveloppen Geboorte- & trouwkaarten Flyers en brochures Boekjes, Scripties, Proefschriften

Leiden. In het publiek zaten directeur-bestuurder Frieke Hurkmans samen met de vaste medewerkers

TR GEBO OUW- & Besta ORTE kaa rte an en eig de collec n ties e n ont Ook O ud H werp. ollan ds!

aandachtig te luisteren. Zoals de Engelse vertaling van het oude Griekse gezegde luidt: ‘Great minds think alike, though fools seldom differ.’ De zaak werd snel beklonken: de studenten sloten zich aan bij het proces rond het ontwikkelen van het nieuwe jubileumbier voor de jubilerende Leidse Pieterskerk.

Een toegankelijk, kruidig blond biertje Eerdere gesprekken tussen de Pieterskerk Leiden en Jan Willem Fukkink van Leidsch Bier werden

• Print, Kopie, Plot, Scan • in zwart en kleur • A4/A3 en groot formaat • Bouwtekeningen • Congresposters • Afwerken en inbinden

voortgezet en al snel was het productieproces uitgestippeld. Stap één was uiteraard het bepalen van de

Professionals in direct marketing & more mailing printing data-entry fulfillment

+

Promail Heerenweg 6-A1, 2222 AM Katwijk t (071) 401 54 60 f (071) 403 41 02 e info@promail.nl i www.promail.nl

REPRO

AL MEER DAN 115 JAAR HET ADRES VOOR UW DRUK- EN REPROWERK

smaak van het bier. Tijdens een strak georganiseerde proefdag en na een zorgvuldige procedure werd het beste biertje gekozen uit vier varianten: een toegankelijk, kruidig blond speciaalbier van 6%. Het proefpanel bestond uit Jan Willem Fukkink, de studenten en leden van het Pieterskerkteam: de keuze viel unaniem voor een 15e-eeuwse kuytbier.

De studenten gingen daarnaast aan de slag met hun onderzoek naar de Leidse biercultuur en de connecties met de Pieterskerk Leiden. Al snel bleek dat midden in de bruisende stad de geneugten van het leven nooit ver weg waren. Als middelpunt van het Leidse leven was ook de Pieterskerk Leiden hier

Vliet 4a-6 2311 RE Leiden Telefoon: 071 - 512 08 15 info@drukkerijvanderlinden www.drukkerijvanderlinden.nl

Pieter. 13

EEN RIJKE CULTUURHISTORISCHE COLLECTIE ALS MUSEALE BASIS

De Pieterskerk Leiden als museum

TOEN IN 1866 PLANNEN WERDEN ONTWIKKELD VOOR EEN STEDELIJK MUSEUM IN LEIDEN, WERD ER NAGEDACHT OVER VERSCHILLENDE LOCATIES IN DE STAD. HET MOEST EEN CENTRALE PLEK IN DE STAD ZIJN, WAAR DE REEDS VERZAMELDE COLLECTIE VAN OBJECTEN UIT DE LOKALE GESCHIEDENIS TOT ZIJN RECHT ZOU KOMEN. EÉN VAN DE BEOOGDE LOCATIES WAS HET KOOR VAN DE PIETERSKERK LEIDEN. NIET VERWONDERLIJK DAT AAN HET MONUMENT WERD GEDACHT, WANT HET IS EEN CENTRALE PLEK IN DE STAD, VOLLEDIG VERVLOCHTEN MET DE STADSGESCHIEDENIS EN RUIM GENOEG VOOR HET BEZOEKEND PUBLIEK VAN TENTOONSTELLINGEN.

I

n 1874 werd na enkele jaren van verbouwingen het huidige Museum De Lakenhal

geopend, maar de overweging van de Pieterskerk Leiden was het voorteken van een gedachte die toen steeds meer opgang maakte. Men kreeg steeds meer oog voor de op zichzelf staande cultuurhistorische waarde van het monument en voor de verhalen uit het verleden, die vervat waren in de materiële en immateriële overlevering van de Pieterskerk Leiden.

Het museale karakter van de Pieterskerk Leiden is ook nu onmiskenbaar. De komende jaren zet de Pieterskerk Leiden zich in om deze museale identiteit verder te ontwikkelen, door de museale publieksontvangst verder te professionaliseren en toe te werken naar de officiële Nederlandse museumstatus.

De collectie van de Pieterskerk Leiden De museale waarde van de Pieterskerk Leiden bestaat vooral uit de vele bijzondere objecten die het monument rijk is en de vele verhalen en bijzondere, eeuwenoude tradities die met het gebouw verbonden zijn. Dit laatste vertegenwoordigt zogenaamde immaterieel erfgoed. Het immateriële - niet tastbare - erfgoed geeft een samenleving een gevoel van identiteit en continuïteit. Het is een levende en dynamische vorm van erfgoed, in Leiden is de viering van het Leidens Ontzet het meest sprekende voorbeeld.

Het immateriële erfgoed krijgt tegenwoordig steeds meer aandacht in de museale- en erfgoedsector.

De collectie van de Pieterskerk Leiden bestaat uit talloze objecten, los en vast, die een reflectie geven van de geschiedenis van het monument, de stad, het land en zelfs internationaal. Bij dit laatste zijn de Pilgrims van groot belang, maar bijvoorbeeld ook de vele professoren uit heel Europa die aan de Leidse universiteit doceerden en in de Pieterskerk Leiden met een monument worden herdacht.

De kern van de collectie bestaat uit een historisch gegroeide collectie van epitafen, grafzerken en gedenkmonumenten, naast unieke cultuurhistorische objecten zoals het 16e-eeuwse kansel in het schip, het 17e-eeuwse Van Hagerbeer orgel en het 15e-eeuwse koorhek. Of meer recent in de geschiedenis het indrukwekkende Marnixvenster, dat in 1945 definitief werd geplaatst in het oostelijke venster van het koor, op initiatief van de Universiteit Leiden.

Het Marnixvenster ter herdenking van de bestuurder Marnix van St.-Aldegonde (1540-1598), 2017. © Foto Hielco Kuipers

Pieter. 14

(1565-1641) richtte zich voornamelijk op de toenmalige

Museumstatus

glas-in-lood-vensters en een aantal zerken. In de 18e

De officiële museumstatus wordt

eeuw waren het Frans van Mieris de jongere (1689-1763),

verleend

Maximiliaan Louis van Hangest Genlis, baron d’Yvoy van

Nederland, na het doorlopen van

Mijdrecht (1753-1831) en Willemvan der Lelij (1698-1772)

een uitgebreide aanvraagprocedure.

die de fakkel overdroegen. En in de 19e eeuw, in 1864,

De Pieterskerk Leiden hoopt in de

volgde K.J.F.C. Kneppelhout van Sterkenburg (1818-1885)

komende jaren de museumstatus

met de publicatie De Gedenkteekenen in de Pieterskerk te

officieel te ontvangen. Dit biedt

Leyden, dat lange tijd het voornaamste naslagwerk over

bepaalde voordelen; zo is het met een

de cultuurhistorische collectie in de Pieterskerk Leiden

inschrijving in het museumregister

was en tot in het heden een waardevolle kunsthistorische

mogelijk om aan te sluiten bij de Museumjaarkaart, wat

publicatie is.

bezoekers met de kaart gratis entree biedt. Bovendien

door

Museumregister

zijn de ruim één miljoen houders van de Museumjaarkaart

De museale ontvangst

een interessante doelgroep voor de Pieterskerk Leiden,

De Pieterskerk Leiden zet al geruime tijd stappen

die dan bereikt kunnen worden via de nieuwsbrief

vooruit in de museale ontvangst van bezoekers tijdens

en

de openstelling. Zo is in de doopkapel een kleine

organiseert.

marketingcampagnes

die

de

Museumjaarkaart

permanente tentoonstelling over de Pilgrimgeschiedenis te zien, is in de kooromgang een tijdlijn geplaatst van de

Het verkrijgen van de museumstatus zou een bevestiging

geschiedenis van de Pieterskerk Leiden en werd in 2014

zijn van het gegeven, dat de Pieterskerk Leiden over een

werd het museumcafé geopend. In de laatste jaren zijn

periode van eeuwen in feite al een museum geworden is.

er ook plannen ontwikkeld om de bezoekersontvangst verder op te schalen, die door de coronacrisis nog verder werden aangepast. Dit resulteerde in een solide museale basisstructuur, waar de komende jaren op voortgebouwd kan worden.

Epitaaf voor de student Johannes Gastgebius († 1628), 2017. © Foto Claudia Claas

Daarnaast heeft de 17e-eeuwse Kerkmeesterkamer van

kunstobjecten verdwenen. De Pieterskerk Leiden heeft

Een belangrijke stap richting in het verhogen van de

de Pieterskerk Leiden een uniek historisch interieur,

desondanks de rijkste collectie gedenkmonumenten

museale uitstraling is het maken van tentoonstellingen.

waarvan de delen - zoals het goudleerbehang, de

in een monumentaal kerkgebouw in Nederland. Dit is

In coronatijd is dan ook in samenwerking met Erfgoed

18e-eeuwse penantspiegel en het schilderij van Dirck

onder andere te danken aan de eeuwenoude en unieke

Leiden en Omgeving, de tijdelijke tentoonstelling De

Verhart - samensmelten tot een indrukwekkend geheel.

connectie met de universiteitsgeschiedenis. Die bestaat

Verdwenen Stad gemaakt. Een tentoonstelling waarbij

De vele gedenkmonumenten, epitafen en grafzerken

uit zowel een materiële, als ook immateriële overlevering.

stadsfotografie van de pionierende Leidse fotograaf

herinneren aan personen uit uiteenlopende (historische)

Zo wordt nog jaarlijks op (of rond) 8 februari de Dies

Jan

maatschappelijke

Goedeljee

(1824-1905)

centraal

staat.

In

de

professoren,

studenten,

Natalis van de Universiteit Leiden in het monument

tentoonstelling komt het 19e-eeuwse Leiden tot leven

schilders,

handelaren,

herdacht, om de inwijding van de universiteit in 1575 op

aan de hand van Goedeljee’s fotografie en moderne foto’s

kerkmeesters en zowel lokale, als nationale notabelen.

de oorspronkelijke locatie te vieren.

door fotografe en vormgever Claudia Claas, waardoor de

Een uniek geheel

De museale collectie vormt in feite een cultureel

kunnen worden. Informatieborden en objecten vertellen

De collectie van de Pieterskerk Leiden is gegroeid

verzamelwerk, dat als geheel meer is dan de som der delen.

het bijzondere verhaal van de getalenteerde, productieve

gedurende een periode van eeuwen en kent zodoende een

Bovendien zijn er door de talrijke gedenkmonumenten

Goedeljee en de stad waar hij zijn levenswerk aan wijdde.

rijke, diverse historische achtergrond. Uit de katholieke

vele kunsthistorische stijlen vertegenwoordigd, van

Een stadswandeling in de Izi.travel-app creëert bovendien

periode van de Pieterskerk Leiden zijn enkele bijzondere

classicisme tot neoclassicisme en romantiek tot neogotiek.

een interactieve verbinding met de stad.

kunstvormen bewaard gebleven, in het bijzonder de

Dit vermeerdert de kunsthistorische en culturele waarde

schilderingen op de koorzuilen en het geperst brokaat

van de rijke verzameling gedenkmonumenten in de

Deze tijdelijke tentoonstelling is gerealiseerd onder de

(een vorm van decoratieve textielimitatie).

Pieterskerk Leiden.

unieke omstandigheden van de coronacrisis, maar biedt

vaklieden,

groepen:

stadsbestuurders,

veranderingen in de stad tussen toen en nu vergeleken

tegelijkertijd een blauwdruk voor toekomstige tijdelijke De soberheid die vaak geassocieerd wordt met het

Het inzicht in de waarde van de collectie als geheel kent

tentoonstellingen. Het is gerealiseerd op basis van

interieur van de Pieterskerk Leiden komt voort uit de

zelf ook historisch precedent. Over de eeuwen heen waren

lange termijn ambities voor de museale ontvangst. Het

protestantse periode van het monument, die begon met

er meerdere personen, die (voornamelijk delen van) de

vertegenwoordigt daarom een belangrijke stap richting

de Beeldenstorm waarin talloze devotionele objecten en

collectie optekenden of beschreven. Arnoldus Buchelius

het verkrijgen van de officiële museumstatus.

Pieter. 16

Tentoonstelling De verdwenen stad. © Foto Claudia Claas

LEIDEN400 SLEEPT PRIJS IN DE WACHT VOOR SUCCESVOLLE LIVESTREAM

CANTATEDIENSTEN

Online opening Pilgrimjaar wint Gouden Giraffe DE OPENING VAN HET PILGRIMJAAR ZAG ER VOOR LEIDEN400 ANDERS UIT DAN VERWACHT, MAAR DE NIEUWE OPZET WAS ZO SUCCESVOL DAT DE ORGANISATIE NU EEN GOUDEN GIRAFFE IN DE WACHT HEEFT GESLEEPT IN DE CATEGORIE PR &

Kom naar een cantate van Bach uitgevoerd in de oorspronkelijke kerkdienstsetting

MEDIAWAARDE. MARLIJN KOK NAM DE PRIJS OP 18 MEI 2021 IN ONTVANGST IN DE

Hooglandse Kerk & Pieterskerk Leiden

PIETERSKERK LEIDEN.

Bezoek ons | www.stichtingcantate.nl

Tarragona, kathedraal – nieuwbouw 2013 in orgelkast uit 1563

Leiden, Pieterskerk – restauratie 1998 / groot onderhoud 2017

Livestream met tienduizenden kijkers Door de coronapandemie was het onmogelijk om liveevenementen te organiseren Op zaterdag 16 mei 2020 nam Leiden400 het publiek mee op een stadswandeling door de historische binnenstad van Leiden, tijdens de digitale opening van het Pilgrimjaar.

Gouden Giraffe beeldje in de

PR & Mediawaarde Leiden400 de Gouden Giraffe toe.

doopkapel in de Pieterskerk Leiden.

Daarnaast prees de jury Leiden400 voor de actieve

© Foto Claudia Claas

De gidsen van Leiden400 waren Michaël Roumen, Marlijn

samenwerking met alle culturele partners, waardoor

Kok en stadsgids Marike Hoogduin. Kijkers liepen via een

er naast de gigantische kijkersaantallen in totaal ook

livestream 3,5 uur mee in de voetsporen van de Pilgrims

ruim veertig (inter)nationale artikelen in de media

en kwamen daarbij onder meer in de Pieterskerk Leiden,

verschenen. Het beeldje van de Gouden Giraffe werd

waar zij werden ontvangen door directeur-bestuurder

in ontvangst genomen Marlijn Kok, Frieke Hurkmans en

Frieke Hurkmans.

Boy Heijnekamp. De prijs heeft een mooie vaste plek gekregen in de Pieterskerk Leiden in de buurt van de

De livestream werd gecrosspost op veertien verschillende

doopkapel, vlak bij het Leids Amerikaanse verhaal van de

(inter)nationale Facebook-accounts en kreeg een totaal

Pilgrims.

bereik van 141.313 volgers. Sinds de uitzending zijn nog eens 57.857 inlogs geweest op deze stream, vaak met

De

meerdere kijkers. Het zijn indrukwekkende aantallen, die

maatschappelijke relevantie, werd door de jury omarmt.

de kracht van de digitale media laten zien.

Om het complete historische verhaal te vertellen werden

boodschap

van

Leiden400:

Inclusiviteit

en

voor het eerst ook de oorspronkelijke bewoners van het

Oceanië 4 – 6014 DB Ittervoort (NL) E info@verschuerenorgelbouw.nl

T 00 31 (0) 475 491882 I www.verschuerenorgelbouw.nl

Gouden Giraffe

Amerikaanse continent centraal gesteld in het historische

De Gouden Giraffe is een jaarlijkse (inter)nationale

verhaal. Bovendien werd de geschiedenis gekoppeld

evenementenprijs in zes categorieën, die al sinds 1994

aan hedendaagse vraagstukken zoals migratie en

wordt uitgereikt aan instellingen die belevingen en live

ongelijkheid, waardoor het verhaal relevantie kreeg voor

momenten organiseren. De jury kende in de categorie

een grote nieuwe groep potentiële bezoekers.

Pieter. 21

JOHANNA DE LA COURT (1620-1678)

Eerverlies en ongeluk in een kort huwelijk WAAR ZE PRECIES LAG IS NIET ZEKER. ERGENS IN DE ZUIDELIJKE BEUK VAN DE PIETERSKERK LEIDEN. DE GRAFZERK IS ALLANG VERDWENEN. WAARSCHIJNLIJK IS JOHANNA - ZUSTER VAN DE BEKENDERE BROERS JOHAN EN PIETER DE LA COURT - BIJGEZET IN HET FAMILIEGRAF. MAAR DAT GAF GEEN GARANTIE OP EEN BLIJVENDE FYSIEKE HERINNERING. OVER HAAR LEVEN IS OPMERKELIJK GENOEG WÉL VEEL BEKEND. HAAR BEGRAFENIS IN DE PIETERSKERK BRACHT JOHANNA DE LA COURT WEER ONDER ÉÉN DAK MET HAAR VOORMALIGE ECHTGENOOT ADRIAAN HEEREBOORD. JOHANNA IS NOOIT GELUKKIG MET HEM GEWEEST. NA EEN KORT HUWELIJK TOONDE JOHANNA ZICH OPMERKELIJK STANDVASTIG OM VAN HAAR ECHTGENOOT AF TE KOMEN. Gastartikel geschreven door Ariadne Schmidt

H

Adriaan had schulden. Toen het paar de echtelijke woning

maar niet aan studeren toe kwam. Johanna verborg haar

in het Statencollege betrok, waren meubels verdwenen.

verdriet voor de dienstbodes, zat op de zolder te huilen.

In de weken erna werden de gevulde kelder, keuken,

Ze bad dat zij een volgende miskraam niet zou overleven,

provisiekamer, hout- en turfzolder leeggehaald. Met

opdat zij niet gedwongen zou zijn haar ‘ellendige stand’

8.000 gulden uit het huwelijksgoed van Johanna werden

aan ‘haar ouders te moeten openbaren’. Als Heereboord

de schulden afbetaald. Dat is opmerkelijk, omdat het paar

zich vervolgens bij zijn schoonvader beklaagt dat zijn

op huwelijkse voorwaarden was getrouwd en alleen het

vrouw zich niet gedraagt, kantelt de zaak. Johanna, die ter

vruchtgebruik van Johanna’s kapitaal voor het huwelijk

verantwoording wordt geroepen, vertelt haar vader alles.

mocht worden gebruikt. Mogelijk was een man met

Adriaan is furieus.

schulden te oneervol om het kapitaal niet aan te spreken.

Omgekeerd vond Adriaan het moeilijk te verteren dat zijn

Naar de Breestraat

vrouw ‘de voogd was van de kas’.

Welke

opties

had

Johanna?

de

bekende

rechtsgeleerde Hugo de Groot moest er worden

Zoete wijn uit het vat

ingegrepen als wangedrag van een echtgenoot leidde

Snel werd duidelijk waardoor Adriaan in de schulden

tot schulden. Een boedelscheiding kon (verder) verval tot

was geraakt. Zijn gedrag tijdens de bruiloft was volgens

armoede voorkomen. Maar het haalde de echtgenoten

Pieter de la Court al een voorbode voor Adriaans ‘dulle

natuurlijk niet uit elkaar. Dat gebeurde wel bij de ‘opsluiting

en onbeschaamde genegenheid tot dronkenschap’. Die

op verzoek’. Deze mogelijkheid om een familielid (tijdelijk)

dronkenschap domineerde het huwelijksleven, als we

op te laten sluiten in een ‘beterhuis’ werd vooral aan het

Pieters opsomming van Adriaans wandaden mogen

einde van de eeuw populair. Alcoholisme werd daarbij het

geloven: Adriaan viel dronken in slaap in de kerk, smeet

vaakst aangevoerd als motivatie.

borden met eten tegen de grond hoewel Johanna hem zonder morren echte ‘dronkenmanskost’ bereidde -

Johanna ontvluchtte het huis. Op 19 april 1648 had

Links: Portret van Adrianus Heereboord.

et leek zo’n mooie match, het huwelijk tussen Johanna

machtig zout, zeer gepeperd en heel zuur - omdat hij

Adriaan haar geslagen en van de trap geduwd. Johanna

Collectie Universiteitsbibliotheek Leiden

de la Court en Adriaan Heereboord. Voor de familie De

niets anders beliefde. Adriaan bedreigde en beledigde

was toen zwanger van het zoontje dat in juli werd geboren,

Rechts: Brief van Adriaen Heereboord,

la Court, die als migranten uit de Zuidelijke Nederlanden

zijn vrouw, schold haar uit voor varken of karonje (feeks),

maar slechts kort leefde. Nadat zij bij terugkomst ontdekte

waarmee hij in augustus 1648 zijn vrouw

naar Leiden was gekomen, betekende de verbintenis

drukte haar een wijnglas in het gezicht, sloeg haar met

dat Adriaan een week lang laveloos in bed had gelegen,

met de geboren Leidenaar en hoogleraar filosofie sociale

een kandelaar, vertelde een gast zijn vrouw als hoer te

erkenning. Voor Adriaan Heereboord bood het huwelijk

kunnen gebruiken, dronk vijf, zes dagen achtereen en

met Johanna, dochter uit de familie die zich had weten

sloop ‘s nachts in zijn hemd rond om zoete wijn uit het

op te werken tot succesvolle textielhandelaren, financiële

vat te slurpen.

deze sociale kringen niet uit liefde werd gesloten. Maar

Verdriet op zolder

de manier waarop Adriaan later toegaf Johanna vooral

Bovenop dronkenschap, mishandeling en het oneervolle

om haar geld te zijn getrouwd, was toch wel erg direct.

gedrag van haar man trof Johanna persoonlijk ongeluk.

Ze kreeg drie miskramen en weinig steun van Adriaan die

Voogd van de kas

zich voor volle gezelschappen zou hebben beklaagd dat

Kort na het huwelijk op 27 november 1646 bleek de

zijn vrouw hem geen kinderen kon geven.

belofte mooier dan de werkelijkheid. De verbintenis duurde uiteindelijk nog geen twee jaar. Informatie over

Het leven vol schulden en dronkenschap was bijzonder

wat er zich in deze periode afspeelde, is afkomstig uit

oneervol. Er was Johanna aanvankelijk dan ook alles aan

pamfletten waarmee Heereboord en zijn schoonfamilie

gelegen om de vuile was binnen te houden. Letterlijk:

hun ruzie over het huwelijk uitvochten, en is dus gekleurd.

Johanna stond in alle vroegte op om de door Adriaan

Adriaan erkende overigens wel enkele beschuldigingen

bevuilde lakens uitgewassen en te drogen hebben

van zijn zwager. Bovendien zijn er verschillende

hangen op de vliering vóór de dienstmeiden wakker

verklaringen over Adriaans gedrag onder ede vastgelegd.

werden. Johanna vergezelde haar man als hij zich

Maar nog afgezien van de vraag wélke details nu precies

buitenshuis begaf, in de hoop met haar aanwezigheid zijn

waar waren, tonen de pamfletten met welke argumenten

‘eer te bewaren’. Adriaan klaagde hierop dat zijn vrouw

beide partijen elkaar bestreden.

steeds maar met hem uit wandelen wilde waardoor hij

probeert over te halen terug te komen.

Collectie Universiteitsbibliotheek Leiden

zekerheid. Het was niet ongewoon dat een huwelijk in

Portret van Johanna de la Court, 1675. Privé-collectie

Pieter. 22

Volgens

Johanna verborg haar verdriet voor de dienstbodes, zat op de zolder te huilen.

Pieter. 23

huis van Heereboord waarvan zij twee dagen eerder

Nog steeds hulp gezocht!

ooggetuige was geweest.

Ontsnappingsmogelijkheid De kerkenraad greep in en probeerde te verzoenen.

Johanna’s vader, Pieter de la Court sr., hoopte dat zijn dochter zich alsnog bij haar echtgenoot zou voegen. Maar opmerkelijk genoeg liet hij de keuze aan haar. Johanna volgens haar vader wijs genoeg om te beslissen - weigerde terug te keren. Ze zocht de meest vergaande oplossing die het recht haar bood: een scheiding van tafel en bed.

Een echtscheiding behoorde niet tot de mogelijkheden.

Vanwege de wisselende lockdowns ben ik veel thuis aan het werk, in plaats van op mijn kantoor in de Pieterskerk Leiden.

Ik zal mijn kantoor snel afstoffen en gereed maken voor jullie komst. Via de onderstaande link kun je mijn agenda in de gaten houden voor een afspraak. Hopelijk tot snel, ik heb iets nieuws ontdekt!...

Protestanten accepteerden een echtscheiding wel, maar alleen bij overspel of ‘kwaadwillige verlating’. Minder vergaand was de scheiding van tafel en bed. In zo’n geval hoefde het paar niet langer samen te leven en stond een vrouw niet langer onder voogdij van haar man. Het

Ward Hopkooper Conservator

bood vrouwen een ontsnappingsmogelijkheid uit een ongelukkig huwelijk. En hoewel zo’n scheiding vooral als ‘afkoelingsperiode’ werd aanbevolen, kwamen van tafel en bed gescheiden echtelieden lang niet altijd weer bij elkaar.

Detail: Intekening van de begrafenis van Johanna de la Court in de Pieterskerk in de

www.mayflowerescaperoom.nl

Leidse begraafboeken in oktober 1678. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken

Samen gescheiden in de Leidse Pieterskerk Voor Johanna was zo’n scheiding niet evident. Adriaan was fel tegen, en sommeerde zijn vrouw terug te keren. De vertrok Johanna definitief en ging ze bij haar ouders aan

beslissing hierover was toen allang uit handen gegeven. Al

de Breestraat wonen. Haar plan had zij toen al getrokken.

na de duw van de trap had Johanna bij het Hof van Holland een verzoek tot scheiding ingediend. Uiteindelijk vond zij

Met het vertrek naar haar ouders had zij een opmerkelijke

het recht aan haar kant.

stap genomen. Het recht verplichtte een vrouw bij haar echtgenoot te wonen. En zij moest hem gehoorzaam zijn.

Adriaan continueerde in zijn dronkenschap. Hij overleed

Gehoorzaamheid mocht niet worden afgedwongen met

in 1661 op 47-jarige leeftijd. Johanna bleef na haar

geweld: volgens het Hollandse recht hadden mannen geen

vlucht naar haar ouders op de Breestraat wonen. Na

tuchtigingsrecht en mochten zij de voogdij over hun vrouw

haar overlijden in 1678 kwam Johanna dicht bij haar

niet misbruiken. Hugo de Groot vond dat mishandeling

voormalige echtgenoot te liggen. Maar haar inschrijving in

strafrechtelijk moest worden vervolgd. Johanna koos hier

het grafboek herinnert op geen enkele manier aan haar

niet voor en zij was geen uitzondering. Mishandeling door

huwelijk. Johanna werd als ‘juffrouw de la Court, weduwe

een echtgenoot werd als oneervol beschouwd. Maar

van de Breestraat’ begraven in de Pieterskerk Leiden.

een rechtszaak zou alles in de openbaarheid brengen

Onze advocaten ondersteunen met gespecialiseerde kennis en ervaring ondernemers, overheden en organisaties.

Wat kunnen we voor u betekenen?

Blijf op de hoogte via lagrogeelkerken.nl

en dat bracht een nóg grotere schande. Toch hadden zij wel een andere mogelijkheid. Met een schriftelijke verklaring voor de notaris over de incidenten kon de eer van de mishandelde vrouw worden hersteld. Ook Johanna maakte hiervan gebruik. Haar dienstboden Maritje en Annetje verklaarden op 21 april ten overstaan van de notaris dat Adriaan zijn vrouw slecht behandelde en regelmatig zeer beschonken was. Buurvrouw Cathalina de Graedts verklaarde over het ‘groot gerucht’ bij het

Pieter. 24

Ariadne Schmidt is gevraagd een artikel te schrijven voor deze jubileum editie van de Pieter. Op 1 september 2018 werd Prof. Dr. Ariadne Schmidt benoemd op de Magdalena Moonsleerstoel aan de Leidse universiteit.

Daarbij onderzoekt zij de geschiedenis van de Leidse stadscultuur met speciale aandacht voor vrouwen in de historie.

Denk vooruit

La Gro Geelkerken Pieter. 25

IN HET CENTRUM VAN DE MACHT

D

e naam van een vrouw van bijzonder historisch

belang, Katherine Stanhope (1609-1667), komt voor op een monument in de Pieterskerk Leiden. Niet op een eigen monument, maar op dat van haar echtgenoot Johannes Polyander van Kerckhoven junior (1594-1660).

Zij liet dit monument voor haar echtgenoot maken door de beroemde 17e-eeuwse beeldhouwer Rombout Verhulst (1624-1698). Tot 1860 stond het naast het Westportaal, maar voor een nieuw auditorium moest het wijken naar het noordtransept.

Zelf had Katherine echter een rol in de geschiedenis, die minstens even groot was als die van haar echtgenoot, zo niet groter. Zij bevond zich te midden van twee politieke machtscentra: het Engelse koninklijke hof en het Nederlandse stadhouderlijke hof.

Het levensverhaal van Katherine, Lady Stanhope

De levenswandel van Engelse adel Katherine werd geboren in een voorname Engelse adellijke familie, als dochter van Thomas Wotton, baron Wotton of Marley (c.1588–1630) en Mary Throckmorton (d. 1658). Haar oom Henry Wotton (1568-1639) was een voorname Engelse diplomaat en politicus in het House of Commons. Als adellijke dame trouwde Katherine op 19-jarige leeftijd met Sir Henry Stanhope (d. 1634), ook edelman en politicus in het House of Commons. Zij woonden op het landgoed van de familie Wotton in Boughton Malherbe, in het graafschap Kent. Samen kregen zij drie kinderen (Mary, Catherine en Philip), voordat Henry in 1634 overleed.

Nieuwe vrijheden en nieuwe verplichtingen Na Henry’s overlijden kwam haar zoon onder de bescherming van de kroon te staan, waardoor Katherine

IN HET VERLEDEN WERD ER IN DE PUBLIEKE CULTUUR OVER HET ALGEMEEN ONEVENREDIG VEEL

een som van £2000 moest betalen om de voogdij over te nemen. Dit bedrag moest zij lenen, omdat

AANDACHT BESTEED AAN DE WERKEN EN LEVENS VAN MANNEN. DE PRESTATIES EN LEVENSVERHALEN

haar echtgenoot schulden had nagelaten en haar schoonvader weigerde haar bij te staan. De relatie met

VAN VROUWEN ZIJN DAARDOOR VAAK BUITEN BEELD GEZET OF ZELFS GENEGEERD. DIT HAD GEVOLGEN

haar schoonvader, de graaf van Chesterfield, verbeterde

VOOR DE MANIER WAAROP DE ROL VAN VROUWEN IN DE GESCHIEDENIS IS BESCHREVEN, TOT IN HET

niet. Zo gaf hij Katherine aan omdat zij haar deel (£30)

HEDEN. BRONMATERIALEN ZIJN ZELDZAMER EN VAKER EENZIJDIG OF GEKLEURD.

niet had voldaan, die hij vervolgens bij haar pachters

van een koninklijke belasting, de zogenaamde ship money, ophaalde.

Katherine bracht tijd door met haar kinderen in Boughton Malherbe en in Londen, waar zij een huis bezat in Covent Garden. Hier verkeerde zij in adellijke sociale

Portret van Katherine, Lady Stanhope, later Countess of Chesterfield, circa 1635. Sir Anthony van Dyck. Privé collectie Mrs. Eugene Attwood

Pieter. 26

Pieter. 27

sinds 1647 stadhouder - werd de toekomstig stadhouder

allerergste soort”. Een harde, normatieve omschrijving

en Engelse koning Willem III (1650-1702) geboren.

van iemand, die functioneerde in een sociale en politieke rol waar onvermijdelijk spaanders vielen.

Een familie van twee landen Onderwijl ontfermden Katherine en Johannes zich over

Coda

hun eigen kinderen - Charles Henry (1643-1683) en

De opdracht voor het monument voor Van Kerckhoven

Amelie (1646-1663) - naast hun kinderen uit hun eerste

in de Pieterskerk Leiden was een van haar laatste

huwelijken. Zij maakten zich zorgen over de toekomst van

verrichtingen in Nederland. Na het overlijden van

Charles en Amelie, die als Nederlanders geen erfrechten

prinses Mary vertrok zij in 1660 naar Engeland, waar zij

hadden in Engeland. Daar bezat Katherine nog altijd haar

aan het hof een nieuwe functie vond. Zij trouwde met

landgoed en het huis in Londen. Na aanhoudende petities

Daniël O’Neill, een vertrouweling voor wie zij veel liefde

kreeg Johannes het denizenship (burgerschapsrechten

koesterde. Het huwelijk was kort, O’Neill overleed in

zonder nationaliteit) en een titel (baron) aangeboden. Om

1664. Mede door zijn erfenis stierf zij als een zeer rijke

zijn Nederlanderschap te behouden, wilde hij deze titel

vrouw. Ze bleef echter niet stilzetten, maar voerde ook

over laten dragen aan zijn jonge zoontje.

het ambt van Postmaster-General uit, dat zij overnam van

Originele locatie van het monument

O’Neill. Zij overleed op een van haar landgoederen op 9

aan de Westzijde in de Pieterskerk ca.

Ondertussen woedde in Engeland de burgeroorlog (1641-

april 1667, na een kort ziekbed.

1652) tussen de parlementaire factie en het koningshuis.

In 1648 schonk koning Charles I een uitzondering voor de Engelse bezittingen van Katherine, maar in 1649 werd hij na lange gevangenschap veroordeeld en onthoofd.

Ondanks hun grote bedroefdheid over zijn lot namen zij snel actie om de erfkwestie veilig te stellen: in 1649 bevestigde Charles II de uitzondering en verhief hun zoon, Charles Henry, tot Baron Wotton of Marley.

In 1860 werd het monument van Kerckhoven jr. door Rombout Verhulst verplaatst naar de Noordzijde van de Pieterskerk te Leiden (2017). © Foto Claudia Claas

kringen. Door haar maatschappelijke status als weduwe

van het Leidse Waalse College en de goedkeuring van de

Politieke strubbelingen en geschiedschrijving

ontstonden er onder adellijke heren na verloop van tijd

Engelse koning Charles I, liet Katherine haar bedenkingen

In de hoge internationale politiek en te midden van de

geruchten over nieuwe huwelijkskandidaten. Katherine

achterwege en trouwde met Van Kerckhoven in 1641.

vele facties, was het voor Katherine laveren tussen een

koos echter een ander pad, dat haar uit Londen weg zou

soms hoog oplopend wantrouwen vanuit de Nederlandse

Een prestigieuze, veeleisende aanstelling

bestuurlijke elite en politieke intriges van Engelse politieke

Toen het huwelijk tussen de stadhouderszoon en de

opponenten. Er waren herhaaldelijk pogingen om haar

Nieuwe keuzes

prinses was beklonken vertrokken zij naar Den Haag,

in een kwaad daglicht te zetten bij Charles II, die echter

Vanaf 1639 begonnen er onderhandelingen tussen het

waar Van Kerckhoven hoofd van Mary’s huishouden werd

zelden reële twijfels had.

brengen, maar dichter bij het centrum van de macht.

Engelse koninklijke- en het Nederlandse stadhouderlijke

en Katherine haar governess (gouvernante). Hoewel Mary

hof, over de totstandkoming van een huwelijk tussen

bij het afscheid van haar oude gouvernante grote stampij

Ze werd in 1651 zelfs kort gevangen genomen, toen zij

Willem (1626-1650), de zoon en beoogd opvolger van

maakte, kreeg zij al snel een grote genegenheid voor

in Engeland de zaken van haar zoon Philip behartigde.

stadhouder Frederik Hendrik (1581-1647) en de Engelse

Katherine en Johannes. Deze wederzijdse warme banden

Na hernieuwde aantijgingen in 1654 leek zij langere tijd

prinses Mary (1631-1660). Voor de onderhandelingen

zouden de rest van Mary’s leven behouden blijven.

in onmin te raken bij Charles II, maar in 1655 werden zij en Johannes uitgenodigd bij een exclusief koninklijk

reisde de ambitieuze Johannes Polyander van Kerckhoven De intimiteit van de taak van een gouvernante

gezelschap voor een reis door Duitse landen. Het echtpaar

ging echter gelijk op met zwaarwegende formele

werd later door andere koningsgezinden beschuldigd van

Na de dood van zijn eerste

verantwoordelijkheden. Er waren strikte verwachtingen

samenwerking met de Engelse Commonwealth-regering

vrouw Anne van Wesick (1598-

van een huwelijk tussen deze twee machtige families.

van Cromwell, terwijl zij juist nauwgezet werden gevolgd

1640) begon hij avances te

Stabiliteit, rust en absolute vertrouwelijkheid waren een

door regeringsinformanten.

maken naar Katherine, die

politieke halszaak.

meermaals naar Engeland.

Hoewel Katherines precieze politieke activiteiten niet

aanvankelijk de boot afhield.

Er ontstonden roddels over

Zo moest Katherine - onder waakzaam toezicht van

schriftelijk zijn overgeleverd, lijken de contemporaine

Van

afkomst;

allerlei informanten - de ontwikkelende relatie tussen

intriges te hebben ingewerkt op de geschiedschrijving

hij zou issu d’un lieu obsur et d’une race vulgaire zijn (vrij

twee opgroeiende pubers in goede banen leiden. En er

over haar. Het Nederlandse wantrouwen lijkt terug te

vertaald: ‘afkomstig uit een obscuur gehucht en een

zou een nieuwe opvolger moeten komen in de lijn van

zien in een latere karakterisering van de historicus J.A.

vulgaire familie’). Na een goed woordje van een regent

beide huizen. In 1650 - vlak na de dood van Willem II,

Worp die haar omschreef als “eene intriguante van de

Kerckhovens

Pieter. 28

1848, Hendrik Ringeling.

Collectie Museum De Lakenhal, Leiden

Pieter. 29

HET ONDERHOUD VAN DE PIETERSKERK LEIDEN IN 2021

Onderhoud in crisistijd: kansen en restricties

D

e snelle realisatie van een (tijdelijke) nieuwe bedrijfsvoering, de tijdelijke steunmaatregelen van de overheid en

nieuwe fondsenwervingsinitiatieven zoals de Steunpilaren van de Pieterskerk Leiden, leverden de middelen op om in 2020 en 2021 continuïteit in het onderhoud te bewerkstelligen. Ondanks alle tegenslagen van een voortslepende crisis zou de uitvoer van (groot) onderhoud nauwelijks stilvallen.

Starten met onzekere vooruitzichten Aan de ene kant betekende het bijvoorbeeld dat er, met minder activiteit in het monument, meer ruimte zou zijn voor de uitvoer van tijdsintensief onderhoud: normaal gesproken is met name februari een maand waarin veel culturele evenementen plaatsvinden. Aan de andere kant wilde we niets liever dan rekening mee houden om op korte termijn toch open kunnen gaan, hetgeen ingrijpende gevolgen voor ingeplande onderhoud zou hebben.

Bovendien was de lockdown een periode waarin onderhoudsspecialisten door het hele land bijzonder veel werk hadden, waardoor het de vraag zou zijn of de wensen van de Pieterskerk Leiden overeenkwamen met de agenda’s van de onderhoudsspecialisten.

DOOR DE ONZEKERE TIJDEN VOOR DE BEDRIJFSVOERING VAN DE PIETERSKERK LEIDEN, DIE BEGON NA DE KOMST VAN DE CORONAMAATREGELEN IN MAART 2020, LIGT DE NADRUK VOOR HET ONDERHOUD STERK OP HET ASPECT VAN CONTINUÏTEIT. BIJ HET BEGIN VAN DE CRISIS IN 2020 ONTSTOND EEN SITUATIE, WAARIN HET MAAR ZEER DE

VRAAG WAS OF ER VOLDOENDE MIDDELEN VOORHANDEN ZOUDEN BLIJVEN VOOR HET ONDERHOUD. HET WEGVALLEN VAN DE INKOMSTEN UIT DE REGULIERE BEDRIJFSVOERING LEVERDE VOOR DE KORTE ÉN LANGE TERMIJN EEN ZEER GROTE UITDAGING OP. WANT UITGESTELD ONDERHOUD BETEKENT ONHERROEPELIJK EEN EXPONENTIËLE TOENAME VAN ONDERHOUDSKOSTEN IN DE TOEKOMST.

Pieter. 30

Pieter. 31

Werkzaamheden voor het herstel van de voegen in de zerkenvloer in het noordtransept van de Pieterskerk Leiden, 2021. © Foto Mike van Bemmelen

Wat echter zeker was, was dat het niet zou lonen om

voor een groot deel digitaal plaats zou vinden en via

het monument als in de Kerkmeesterskamer. Dit is een

door de onduidelijkheid van de situatie onderhoud

een livestream uitgezonden zou worden. Deze jaarlijkse

van de redenen waarom ook gedurende de periodes

uit te stellen. Daarom werd de planning van kleine

traditie wilde de universiteit graag door laten gaan, mede

van zoveel mogelijk thuiswerken, er altijd één of twee

en

voortvarend

omdat er na acht jaar afscheid werd genomen van rector

teamleden in de Pieterskerk Leiden aanwezig zijn. Iedere

opgepakt. In de tussentijd konden in de eerste weken

magnificus Carel Stolker. Hester Bijl (rector magnificus)

dag worden rondjes gelopen en geschouwd.

van 2021 installaties worden uitgevoerd die in 2020

en Annetje Ottow (voorzitter College van Bestuur)

al financieel gedekt waren uit toegekende subsidies

zouden worden verwelkomd als zijn opvolgers. Het schip

Na de lekkages initieel snel te hebben verholpen werden

en donaties. Het ging daarbij om verbeteringen aan

van de Pieterskerk Leiden veranderde voor enkele dagen

de dakdekkers van Jobse ingeschakeld om de locatie op

het monument maar ook verbeteringen voor het in

in een indrukwekkende studio. Na deze bijzondere

het dak na te zien en de specialisten van Restauratie

de toekomstige uitgebreidere museale functie. Dit

onderbreking van de stilte in het monument, konden de

Nijhoff Asser - die reeds jaren bekend zijn met de ruimte

varieerde van de installatie van luchtgordijnen tot het

geplande onderhoudswerkzaamheden van start gaan.

- inspecteerden de Kerkmeesterskamer, waarbij geen

grote

onderhoudswerkzaamheden

plaatsen van beeldschermen waarop via narrowcasting

In een groot Rijksmonument als de Pieterskerk Leiden treden soms onvoorziene tegenvallers op

blijvende schade werd geconstateerd. De zwaarte van de

informatie gedeeld kan worden over het monument

Onderhoud van A tot Z

sneeuwval en de korte maar zeer strenge vorstperiode,

en/of tentoonstellingen. Al deze toevoegingen zijn een

Precies een week na de Dies vindt het eerste grote

die ook elders in het land gevolgen hadden voor

permanente verbetering voor de bezoekersontvangst in

onderhoud van 2021 plaats: het plaatselijk herstellen

monumentaal erfgoed, waren debet aan de ontstane

het monument.

van de voegen in de monumentale zerkenvloer. Dit

situatie.

is een uitstekend voorbeeld van werkzaamheden die Tegelijkertijd stond er begin februari 2021 nog een groot

voortkomen uit de meerjarenonderhoudsplanning voor

Systematiek en preventief onderhoud

Onderhoudswerkzaamheden aan het hekwerk

historisch evenement op de planning: de Dies Natalis van

de lange termijn. Periodiek dienen de voegen te worden

In

op het trans van de Pieterskerk Leiden door

de Universiteit Leiden, die vanuit de Pieterskerk Leiden

hersteld, omdat er in het reguliere gebruik gedurende

Monumentenwachtrapport

Smederij Van der Vegt, 2021.

de jaren kleine beschadigingen ontstaan. Deze ontstaan

waren

© Foto Raymond van Ruitenberg

voornamelijk lokaal, op plekken waar doorgaans veel

termijn (d.w.z. 1 jaar), werden geïnventariseerd en

gelopen wordt of voorwerpen staan. Voorafgaand aan

nagelopen. Op basis hiervan konden aanvullende

de werkzaamheden is de gehele monumentale vloer

onderhoudswerkzaamheden worden ingepland.

het

eerste benoemd

kwartaal voor

kwam binnen.

het De

behandeling

jaarlijkse

punten

op

de

die korte

gecheckt door de Leidse restauratiesteenhouwers met

Links: C-ploeg Noord Brandweer Hollands-Midden.

Rechts: Inspectieronde Van Lierop.

Foto's: Raymond van Ruitenburg

de toepasselijke naam: BamBam. Nadat de steenhouwers

Zo heeft Smederij Van der Vegt naar aanleiding van

klaar waren, zijn de reparaties gedetailleerd in kaart

de inventarisatie een opname gemaakt voor het

gebracht en gefotografeerd om vervolgens geborgd

behandelen en herstellen van beginnende roestvorming

te worden in het digitale onderhoudssysteem van de

in het hekwerk aan het exterieur van het monument. Dit

Pieterskerk Leiden. Hierdoor is ook later na te gaan waar

is een goed voorbeeld van preventief onderhoud, waarbij

en wanneer werkzaamheden aan de vloer zijn uitgevoerd

door te investeren in onderhoud op de korte termijn, de

en kan er op deze manier kennis worden verzameld

noodzaak voor groter onderhoud op de lange termijn

over eventuele patronen of kwetsbare plekken. Een

voorkomen wordt.

dergelijke digitale onderhoudsplanning- en registratie is cruciaal om specialistische kennis op te bouwen en te

Een voorbeeld van een verbeterpunt was ook het

kunnen delen voor onderhoud in de komende decennia

aanbrengen van een op maat gemaakt, stevig touw

of zelfs eeuwen. De Pieterskerk Leiden loopt met deze

over de lengte van de wenteltrap aan de westzijde.

wijze van digitaal borgen van onderhoud en kennis in de

Omdat hier normaliter weinig doorloop is, ontbrak het

erfgoedwereld ver op de troepen vooruit.

op dit gedeelte nog. Met deze toevoeging kan de trap gemakkelijker beklommen worden, bijvoorbeeld voor het

Het profijt van een snel reactievermogen

bereiken van gebouwdelen waar onderhoud uitgevoerd

In een groot Rijksmonument als de Pieterskerk Leiden

wordt.

treden soms onvoorziene tegenvallers op, die om acute aandacht vragen. Zo vonden er halverwege februari, te

Sprankelende vloeren en nette kitvoegen

midden van de hevige sneeuwval en het grillige weer

Het voortduren van de lockdown betekende dat er

in die periode, twee lokale lekkages plaats. Eén bij een

in april nog altijd veel ruimte was voor de uitvoer van

pilaar op de hoek van de noordelijke zijbeuk en het

onderhoud. Zo konden de volledige 452 meter van

transept en één in de Kerkmeesterskamer. Doordat

kitvoegen langs de kabelgoten, die gebruikt worden

deze snel werden geconstateerd en er snel effectief

voor elektra en installaties langs de zerkenvloer van

werd ingegrepen, bleef de schade zeer beperkt, zowel in

de Pieterskerk Leiden, in een keer vervangen worden Onderhoud en inspectie van de daken van de Pieterskerk Leiden door Jobse BV, 2021. © Foto Raymond van Ruitenberg

Pieter. 32

Pieter. 33

gedurende een aaneengesloten periode van een aantal dagen. De kitvoegen waren ruim twaalf jaar oud en hard toe aan vervanging. Daarnaast kon de samengestelde (grotendeels moderne) houten omsluiting van het koor worden voorzien van nieuwe verf. Daarvoor was eerder

Van der Vegt staat al meer dan 100 jaar voor kwaliteit, duurzaamheid en vakmanschap. Door deze elementen te combineren met de passie van, Van der Vegt zijn wij in staat om uw monumenten in de originele staat te herstellen.

Reinigingsmiddelen

al een kleuronderzoek gedaan door conservator Ward Hoskens. Ook konden de houten vloeren van het koor en de Kerkmeesterskamer intensief worden behandeld

Reinigingsmachines

Wij vinden niets belangrijker dan uw herinneringen te behouden en nieuwe belevenissen te creëren.

met meerdere lagen

Reinigingsmaterialen

was, waardoor deze karaktervolle vloeren er

bijna

weer

als

Hygiëne papier

nieuw uitzien.

Afvalbakken en dispsables

In de tussentijd loopt het

klein

dagelijks

onderhoud door, vaak uitgevoerd door de huismeesters van de Pieterskerk Leiden; worden inspecties en keuringen van installaties en apparatuur ingepland; vinden dieptereinigingen plaats en worden de meest uiteenlopende zaken zoals het monitoren van de temperatuur en luchtvochtigheid bij de orgels en in de Kerkmeesterskamer permanent strak gemonitord, middels periodieke controles.

Vanzelfsprekend werd ook het jaarlijkse onderhoud aan de orgels uitgevoerd: het Thomas Hill orgel door Elberse Orgelmakers en het Van Hagerbeer orgel door Verschueren Orgelbouw.

Op weg naar een bijzonder jaar Na

lange

periodes

van

lockdown

en

variërende

coronamaatregelen kon de Pieterskerk Leiden in juni weer open voor publiek. Door veel onderhoud uit te voeren in het eerste halfjaar is er een strakke planning van

de

onderhoudswerkzaamheden

De authentieke stoeltjesprofiel puien gemaakt door Van der Vegt bieden kwaliteit, lange levensduur en een unieke uitstraling. Het proces van idee tot eindproduct gebeurd bij ons in de werkplaats (Bleskensgraaf) op traditionele wijze.

Veiligheid en milieu

sound craftmanship

Gejoma Schoonmaakartikelen b.v.

T. 0251 - 21 19 21

Waterland 25

info@gejoma.nl

1948 RK Beverwijk

www.gejoma.nl

Manmakerweg 2 | 2971 VP Bleskensgraaf | 088 1652000 | www.vandervegt.nl

sound www.elbertse.com craftmanship

glas- en schilderwerk

www.elbertse.com

gerealiseerd

in een hoogst uitzonderlijk jaar. Uiteraard gaan ook gedurende de openstelling van de Pieterskerk Leiden de onderhoudswerkzaamheden gewoon door.

Gezien de grote onzekerheid die sinds begin 2020 de Schilderen van de kooromgang en het Westportaal van de Pieterskerk Leiden, 2021.

wereld in haar greep houdt, is het een bijzonder resultaat

© Foto's Mike van Bemmelen

dat het gelukt is om het onderhoud van ons prachtige monument tot op heden zo optimaal mogelijk doorgang

Flevoweg 4, Leiden

heeft kunnen vinden. Daarvoor zijn wij alle donateurs en subsidieverstrekkers zeer, zeer dankbaar. Dankzij uw

071-5223439

info@vanmuiden.nl|www.vanmuiden.nl

steun gaat de Pieterskerk Leiden op een stabiele wijze het jubileumjaar van het 900-jarig bestaan in.

100 jaar toonaangevend Pieter. 34

Pieter. 35

© Foto: Claudia Claas

ONMISBARE STEUN EN BETROKKENHEID

De Orde van St. Pieter

EEN GROOT MONUMENTAAL GEBOUW ALS DE PIETERSKERK LEIDEN WORDT DOOR VELE HANDEN GEDRAGEN. AL IN DE VROEGE MIDDELEEUWEN GROEIDE DE PIETERSKERK LEIDEN UIT VAN EEN KLEINE KAPEL TOT EEN ECHTE STADSKERK, MIDDEN IN HET HISTORISCHE HART VAN LEIDEN. DE BETROKKENHEID IN DE STAD IS DAARDOOR ALTIJD GROOT GEWEEST. DIE KWAM VANUIT DE STADSBEWONERS EN VANUIT DE VELE INSTELLINGEN DIE DE STAD RIJK IS. NU VERTAALT ZICH DAT IN DE VELE VRIENDEN VAN DE PIETERSKERK LEIDEN EN DE ORDE VAN ST PIETER.

Men voelde zich verbonden en er ontstond een gevoel van

gemeenschappelijke

verantwoordelijkheid

ten

aanzien van het monument. Dat was bijvoorbeeld te zien in de vele tientallen altaren, gedenkborden, honderden familiewapens en de vele bijzondere terugkerende bijeenkomsten in het monument, zoals de 3 oktober dankdiensten of de Dies Natalis van de Universiteit

De Macropa groep is gevestigd in de Breestraat. Wij voelen

Leiden. Van oudsher is de Pieterskerk Leiden een plaats

ons als Leidse onderneming betrokken bij de historie en het

van ontmoetingen.

monumentale karakter van de stad. Bijdragen aan het behoud en verantwoord gebruik van historische gebouwen vinden wij

Leidse betrokkenheid

belangrijk. Vanuit deze gedachte zijn wij lid van de Orde van

De Pieterskerk Leiden heeft altijd steun gehad uit

Sint Pieter. Koos Lansink, directeur Macropa

een breed maatschappelijk netwerk van publieke en private organisaties, die zich direct betrokken voelen bij het behoud van het monument. In het verleden nam dit veel verschillende vormen aan. Soms werd

deze steun was het onvoorstelbaar dat de Pieterskerk

er bijgedragen aan de plaatsing van een kunstobject

Leiden dit jaar haar 900-jarig jubileum zou kunnen vieren.

of

een

gedenkmonument,

werden

restauraties

medegefinancierd of werd er geïnvesteerd in praktische

In 1976 werd het beheer van het monument overgedragen

verbeteringen voor het gebruik van het gebouw. Zonder

aan de Stichting Pieterskerk Leiden. De gemeente en de universiteit speelden als stadspartners een grote rol in de totstandkoming van de stichting. Het is altijd duidelijk geweest dat er in de hele stad een grote betrokkenheid wordt gevoeld bij de instandhouding van het monument en dat bedrijven en instellingen die betrokkenheid graag een concrete vorm willen geven.

Nelson Mandela, Churchill en Rembrandt wisten het al, de Pieterskerk is in Leiden de plek waar je moet zijn. Dit prachtige monument vertegenwoordigt dan ook een essentieel onderdeel van de Leidse geschiedenis. Ik vind het waardevol om met respect naar het verleden, bij te mogen dragen aan de toekomst van deze beeldbepalende monument. Henk Gerla, CFO Raad van Bestuur Zorg en Zekerheid en voorzitter van de Orde van St Pieter

Daarom werd in 2009 de Orde van St. Pieter opgericht, de businessclub van de Pieterskerk Leiden, waar Leidse bedrijven en instellingen hun wens om het monument te ondersteunen vorm kunnen geven. De Ordeleden dragen jaarlijks een substantieel bedrag bij voor het in stand houden van het monument. Zoals steun in vroeger eeuwen uit de hele stad kwam, zijn zulke bijdragen ook nu onmisbaar voor de Pieterskerk Leiden.

Benefietgala Pieterskerk Leiden 2020. © Foto Mike van Bemmelen.

Pieter. 36

Pieter. 37

Ook in de afgelopen jaren zijn er diverse projecten

Deze publieke steun is voor de Pieterskerk Leiden van

mede mogelijk gemaakt door de bijdragen van de

groot belang. Het is in feite even belangrijk als de steun

leden van de Orde. Daarbij valt te denken aan de

voor het onderhoud zelf: de Pieterskerk Leiden is een

hoogstnoodzakelijke en succesvolle restauratie van het

monument van en voor de stad. Hoe meer aandacht in

17e-eeuwse Van Hagerbeerorgel (en de 15e-eeuwse

de stad ontstaat voor de unieke rol die het monument

ONS WATERFILTER SYSTEEM

orgelpijpen), het (innovatieve) herstel van de historische tuin op zuid, een nieuwe opslag die operationeel cruciaal is voor het onderhoud van het monument

DE DUINEN ZORGEN VOOR ONS WATER

en de tuinen, de noodzakelijke vervanging van het geluidssysteem die onmisbaar is bij de vele culturele en

De Pieterskerk Leiden is voor de academische stad Leiden van

zakelijke evenementen, het herstel van de 17e-eeuwse

grote waarde. Al eeuwenlang vinden hier ontmoetingen plaats

wijnkelder onder de Kerkmeesterskamer en het maken

WIJ ZORGEN VOOR DE DUINEN

tussen mensen die in Leiden wonen, werken of wetenschap

van een nieuwe houten klokkenstoel voor de 15e-eeuwse

bedrijven. In het leven van bijna iedereen die werkzaam is bij

Bonaventura luidklok.

het LUMC - medewerkers, onderzoekers en studenten – heeft de Pieterskerk een rol gespeeld. Om die reden dragen wij mede zorg voor dit prachtige monument. Douwe Biesma, Raad van Bestuur

SCOL is en voelt zich, als scholengroep met primair onderwijs en voortgezet onderwijs, verbonden en betrokken bij Leiden.

inneemt in de historie en het maatschappelijk leven,

De Leidse Pieterskerk is het hart van onze stad. De plek

hoe meer mensen zich betrokken zullen voelen bij de

waar cultuur en geschiedenis samenkomen. Eraan bijdragen

instandhouding van het monument. Zien geven, doet

deze plek in stand te houden en door te geven aan de jeugd

geven. Zien meeleven, doet meeleven. Het nodigt mensen

beschouwen wij als een van onze opgaven. Harry van Alphen,

uit om zich onderdeel te voelen van het behoud van het

voorzitter College van Bestuur

monument. Dit is bij uitstek een gemeenschappelijk

www.dunea.nl

opgave. De Pieterskerk Leiden is de leden van de Orde van St. Pieter daarom immens dankbaar voor hun bijdrage en steun aan deze gezamenlijke maatschappelijke missie.

Maatschappelijke missie De steun bestaat echter niet alleen uit de financiële bijdrage aan het onderhoud van de Pieterskerk Leiden: bedrijven en instellingen tonen ook hun maatschappelijke betrokkenheid en de waarde die zij hechten aan de ontsluiting van de rijke historie van het monument. Doordat de steun onderdeel is van hun maatschappelijke missie, tonen zij aan het publiek het belang van betrokkenheid

Wij de eigenaren van APEK Administraties, Bert & Eimert,

bij de sociale en culturele betekenis van de Pieterskerk

hebben een Leidsch rood en wit hart. Daarom ondersteunen

Leiden. Daarmee vervullen zij een voorbeeldfunctie,

wij een van de oudste iconen van Leiden, de Pieterskerk en

door het bredere publiek het belang te tonen van het

dat doen wij onder andere door lid te zijn van de Orde van

kwetsbare culturele erfgoed in de stad en de waarde van

Sint Pieter.

de Pieterskerk Leiden in de Leidse samenleving.

De Orde van St. Pieter

Als betalen niet vanzelf gaat

Heeft uw organisatie of bedrijf belangstelling om lid te worden? Kijk dan op www.pieterskerk.com.

Indien u informatie wilt ontvangen over de Orde van St. Pieter kunt u zich wenden tot de directeurbestuurder van de Pieterskerk Leiden, Frieke Hurkmans via directie@pieterskerk.com.

Pieter. 38

Boommarkt 3a 2311EA Leiden • Postbus 11122 2301EC Leiden • Tel 071-5161010 • www.buikenvanderhorst.nl

DE SUCCESSEN VAN SCHILDER SUSANNA VAN STEENWIJCK-GASPOEL (1602-1664)

Een leven gewijd aan de schilderkunst

IN EEN TIJD WAARIN HET LANG NIET VANZELFSPREKEND WAS VOOR TALENTVOLLE VROUWELIJKE SCHILDERS OM HUN LEVEN TE WIJDEN AAN DE SCHILDERKUNST, SLAAGDE SUSANNA VAN STEENWIJCK-GASPOEL ERIN OM DE RESTRICTIEVE CONVENTIES VAN HAAR TIJD TE OVERSTIJGEN. EEN VAN DE WEINIGE WERKEN DIE DIRECT AAN HAAR TOE TE SCHRIJVEN IS, KOMT UIT HAAR LEIDSE PERIODE EN TOONT HET SCHIP VAN DE PIETERSKERK LEIDEN, HET PERSPECTIEF GERICHT OP HET MONUMENTALE VAN HAGERBEER-ORGEL.

Doorzettingsvermogen uit pure passie De mores van de 17e-eeuwse kunstwereld verbood

en haar eigen carrière zou gaan vormgeven. Hiervoor verkoos zij om in Leiden te

het feitelijk aan vrouwen om zelfstandig vormen van

blijven, in die tijd uiteraard een stad met een rijke schildercultuur.

kunstenaarschap uit te oefenen. In de tamelijk zeldzame gevallen waarin deze conventie genegeerd werd, bleef

In deze tijd liet zij zien niet alleen schildertalent te hebben, maar ook

er eerder sprake van het gedogen van kunstenaressen,

ondernemerstalent. In 1640 werd in de stad de nieuwe lakenhal geopend (waar

dan van volledige acceptatie. Zij waren niet alleen zwaar

nu Museum De Lakenhal gevestigd is). Het was een symbool voor de trots van

in de minderheid; er werd ook minder aandacht besteed

de bloeiende Leidse lakenindustrie; Susanna zag hier kansen en ging aan het

aan hun werken en minder over hen geschreven. De

werk. In 1642 voltooide zij een schilderij van deze nieuwe Lakenhal en bood het

kunstenaarsgilden

Sint-Lucasgilden,

meerdere keren aan bij het Leidse stadsbestuur. Het was namelijk niet in opdracht

waren het domein van mannelijke collega’s. En om

geschilderd, maar op eigen initiatief. En Susanna bewees dat de aanhouder wint:

zover te komen moesten vrouwen aanzienlijke barrières

het stadsbestuur kocht het schilderij van haar voor het niet geringe bedrag van

beslechten: zij werden geweerd uit elke formele scholing.

zeshonderd gulden (omgerekend naar het heden zo’n € 7.245,-). Het werk werd

in

Europa,

de

omschreven als door “haar zeer curieus [lees: zorgvuldig] en kunstig afgebeeld”.

Het talent van Susanna Ook Susanna’s weg naar de schilderkunst verliep

Het interieur van de Pieterskerk Leiden

via omwegen. De herkomst van Susanna is onzeker;

Dit behoorlijke succes kan alleen maar als aanmoediging hebben gewerkt voor

vermoedelijk kwam zij uit een Leuvense familie, die in

Susanna, om haar zelfstandige carrière door te zetten. Rond 1655 verscheen dan

Engeland was neergestreken. Een steenhouwer die in

ook het eerdergenoemde schilderij van het Van Hagerbeer orgel aan de westzijde

Engelse archieven bekend stond als John Gaspoole, is een

van de Pieterskerk Leiden. Het monument was tamelijk populair; in 1652 voltooide

mogelijke verwant van Susanna.

ook Hendrick van Vliet een schilderij van het interieur van de kerk. Bij het bezien van het schilderij lijkt het duidelijk te zien dat Susanna tijd en zorg heeft besteed aan

Susanna trouwde met de Antwerpse architectuurschilder

een precieze weergave van de architectuur. De lichtval is een voor de Pieterskerk

Hendrick van Steenwijck (ca. 1580-1640), al is ook hier

Leiden kenmerkende lage middagzon, die door de grote vensters op het zuiden

onbekend wanneer dit precies plaatsvond. Hendrick

van het monument (aan de Kloksteeg) naar binnen valt.

was aanzienlijk ouder dan Susanna en was naar alle waarschijnlijkheid degene die haar het schildersvak

Een gevestigd kunstenaar

leerde. Wellicht trouwden zij wel vanwege de gedeelde

Volgens een tijdgenoot, Joachim von Sandrart, vestigde zij zich op enig moment

passie voor de schilderkunst. Het ging echter ook om

rond deze tijd in Amsterdam, waar zij zich kennelijk goed staande wist te houden als

een praktische relatie: Susanna stond Hendrick lange

architectuurschilder: “[Sie] übte sich ebenmässig im Perspectiv-Mahlen, verdiente

tijd bij in zijn atelier. Het is zeer waarschijnlijk dat een

darmit so viel, dass sie sich wol und ehrlich ausbringen können” (‘Zij oefende zich

aantal werken die aan hem - of zijn directe omgeving -

gelijkmatig in het perspectiefschilderen, waarmee zij zoveel verdiende, dat zij zich

zijn toegeschreven, gedeeltelijk of geheel van de hand

goed en eerlijk kon uitgeven’). Er zijn echter maar weinig werken van haar bekend

waren van Susanna. Beiden specialiseerden zich in het

gebleven.

architectuurschilderen.

In 1664 kwam Susanna in Amsterdam te overlijden en werd daar - waarschijnlijk -

Op eigen kracht

begraven in de Zuiderkerk. Uit dat jaar dateert een kabinet (een klein kastje) waarop

In 1640 overleed Hendrick echter; in een kwitantie

schilderingen van haar te zien zijn, waaronder een kerkinterieur en een bijbels

wordt Susanna genoemd als “weduwe van Hendrick van

tafereel. Zo lijkt zij zich tot op het laatste jaar van haar leven aan de schilderkunst

Steenwijck, te Leyden”. Susanna was inmiddels dermate

te hebben gewijd; een uitzonderlijke prestatie in haar tijd en een testament van

gevestigd als schilder, dat zij doorging met schilderen

haar schildertalent.

op in hetdeorgel in de Pieterskerk Leiden, 1655, De Gezicht opGezicht het orgel Pieterskerk te Leiden,te circa 1655circa (Museum

Pieter. 40

Susanna van Steenwijck-Gaspoel.

Museum DeGemeente Lakenhal, te Leiden Lakenhal, Leiden; bruikleen Collectie van de Protestantse Leiden)

Pieter. 41

IS DE PIETERSKERK LEIDEN OUDER DAN 900 JAAR?

De vroegste geschiedenis van de Pieterskerk Leiden DE OUDSTE BRONNEN OVER DE OPRICHTING VAN DE PIETERSKERK LEIDEN, ALS KAPEL AAN HET HOF VAN DE GRAVEN VAN HOLLAND,

O

Op een stuk perkament dat is ingeplakt in een 15e -eeuws

Omdat slechts één staande zijde gedecoreerd was,

memorieboek van de Pieterskerk Leiden wordt dezelfde

oordeelt De Boer dat de steen tegen een muur of

datum genoemd. Ook de 18e-eeuwse geschiedschrijvers

ander object moet hebben gestaan. De typerende

Van Heussen en Van Mieris houden 1121 als stichtingsjaar

vorm, met een aflopende breedte met een verschil

aan. Het jaartal lijkt verder te corresponderen met de

van circa 25 centimeter, was kenmerkend voor

levensloop van een zeer waarschijnlijke kandidaat voor

Karolingisch-Merovingische sarcofagen, die tot in de

initiatiefnemer van de oprichting van de kapel: gravin

10e eeuw zijn gemaakt. Daarna gebruikte men een

Petronilla van Saksen (1082-1144).

zuiver rechthoekige vorm.

Maar was er wellicht sprake van een eerder bouwwerk?

Detectivewerk

Een theorie van mediëvist Dick de Boer uit de jaren

Nog altijd was er veel onduidelijkheid over de

’80 van de vorige eeuw - gebaseerd op de vondst van

oorsprong van de vondst. Er begon een heel onderzoek

een sarcofaagdeksel in een nabijgelegen tuin aan het

om te traceren wat de laatste verhuizingen van de

Rapenburg - houdt het hier in ieder geval wel op.

steen zouden kunnen zijn geweest. De studenten aan het Rapenburg 50 woonden pas een half jaar in het

Voer voor archeologen

pand. Voor die tijd waren de universitaire vakgroepen

De Boer begint zijn artikel in het jaarverslag van 1983

Engelse en Italiaanse taal- en letterkunde in het pand

van Bodemonderzoek in Leiden met de beschrijving van

gehuisvest. Er werden medewerkers van jaren terug

de vondst van het sarcofaagdeksel, in september van

opgespoord, maar niemand had ooit de bewuste plaat

dat jaar. De studenten van het pand op het Rapenburg

in de tuin opgemerkt. Men ging nog verder terug en

50 - het studentenhuis dat nog altijd bekend staat als

benaderde ene mevrouw Sonneveld, die het pand voor

Rap’L - troffen de steen aan op de achterplaats, voorover

die tijd bezat. Zij wees hen door naar meneer Pebesma,

liggend op een zandbed. Daar zagen zij een bewerkte

die in het aangrenzende pand op het Pieterskerkhof

natuurstenen plaat van ongeveer 15 centimeter dik,

had gewoond. Hij had ooit

met daarop een sierlijk asymmetrische decoratie van

een volière gebouwd op de

vlechtbandornamenten. De steen was 128 centimeter

plaats waar de steen later

lang en circa 60 centimeter breed.

was

aangetroffen,

maar

ook hij had het nooit eerder Er werd meteen nader onderzoek verricht: een monster

opgemerkt.

van de steen wees op een herkomst uit de omgeving van Brussel of Parijs, waar dergelijke eocene kalksteen

Na al deze doodlopende

VERWIJZEN ALLEN NAAR HET JAAR 1121. DE LEIDSE HISTORICUS JAN

werd gedolven. De steen had enkele beschadigingen

einden

trof

opgelopen, maar de egale verkleuring op de beschadigde

heer

Blankenburg

JANSZ. ORLERS (1570-1646) SPRAK VAN EEN GESCHRIFT DAT SINDS

delen suggereerde dat zij niet van recente datum

mevrouw Gunning-van Eijk

waren. Mogelijk dateerden zij zelfs van het moment dat

wel twee personen aan,

het sarcofaagdeksel uit het oorspronkelijke graf werd

die zich een met klimop

verwijderd.

bedekte natuurstenen plaat

CIRCA 1500 IN DE PIETERSKERK LEIDEN HING, WAAROP ZOU HEBBEN GESTAAN: “INDEN JARE 1121. DES SONNENDAECHS NAER ONS LIEFVROUWEN GHEBOORTE […] WORDE DEESE TEGHENWOORDIGHE KERCKE, GHEWIJT”.

men

in

de en

herinnerden, respectievelijk De ornamentiek op de steen, die nog duidelijk te

rond 1946 en 1928. Beiden

herkennen was, leverde verdere aanknopingspunten op

hadden echter alleen de

over de herkomst van de steen. De vlechtband-decoratie

onbewerkte

was namelijk van een Karolingische signatuur, die

en zodoende hadden zij

duidelijk verschilde van Iers-Engelse en Scandinavische

er verder geen acht op

vlechtbandornamentiek. Deze vorm werd vanaf de 8e

geslagen.

eeuw gebruikt en kwam voor in gebieden van Frankrijk

men erachter dat de laatst

tot Duitsland, tot in de 12e eeuw. De steen verschilde

bekende

daardoor van vergelijkbare stenen, zoals in de Keulse

het pand tussen 1917 en

domkerk en andere vondsten in Nederland. Er was dus

1918 had plaatsgevonden.

meer nodig om de herkomst te preciseren.

De Boer vermoedt dat de

zijde

Via

via

gezien

kwam

verbouwing

van

Voordeur van Rapenburg 50, 1938, W.J. Kret.

Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken

Portret van Dirk, eerste graaf van Holland, 1517, Lucas van Leyden. Collectie Rijksmuseum Amsterdam

Pieter. 42

Pieter. 43

Dit gebruik van de crypte wijst er volgens De Boer op dat het geen heiligenkapel met relieken was, maar een grafkapel, omdat het niet veel later afgebroken werd. Als het een heiligencrypte was geweest, zou dit ondenkbaar zijn geweest. Het niveauverschil dat Dröge constateert past echter niet in dit plaatje.

Gezien de locatie bij het koor, moet de crypte volgens De Boer wel van een voornaam persoon zijn geweest, iemand die zo vroeg al een band zou hebben gehad met de opkomst van Leiden: de graven van Holland.

Van de meeste leden van de grafelijke familie is echter bekend dat zij in Egmond of Rijnsburg begraven liggen, Voorbeeld van een steen met vlechtbandmotief,

dus De Boer vermoedt dat er een herbegraving heeft

periode onbekend. Collectie Rijksmuseum van

plaatsgevonden. Dit zou meteen verklaren waarom de

Oudheden

crypte uiteindelijk gesloopt is. De bouwresten zouden plaat toen is gevonden, maar vanwege het gewicht en

vervolgens gebruikt kunnen zijn om de gebieden langs

formaat niet is afgevoerd en eenvoudigweg opzij is gezet.

de oevers van de Vliet en het Rapenburg op te hogen.

De onachtzaamheid uit deze tijd was niet te vinden bij de studenten, die opmerkelijk genoeg wel de gedecoreerde

De Boer’s voornaamste kandidaat is de 10e-eeuwse

zijde onder ogen kregen. Het raadsel was met al dit

Gerulf, die als jongere broer van graaf Diederik I de

onderzoek echter nog steeds niet opgelost.

beschikking zou hebben gekregen over een eigen machtsgebied, gesitueerd rond de Rijnmonding (in

De verleiding van het ontbrekende puzzelstuk

het Latijn: in extrema parte Rheni fluminis). Hier zou hij

De Boer constateert in zijn artikel dat de bevindingen tot

vervolgens begraven zijn in de sarcofaag, waarvan nu

dan toe een oorspronkelijke herkomst uit de Pieterskerk

het deksel gevonden zou zijn. De Boer zegt: Dit beeld is

niet uitsloten. Hij zegt: Het is verleidelijk deze mogelijkheid

op zijn zachts gezegd opzienbarend, omdat het de Leidse

te relateren aan gegevens omtrent de voorgeschiedenis

geschiedenis op zijn kop zet. Met name de mogelijkheid

van het huidige kerkgebouw. Hij verbindt deze mogelijke

dat de Pieterskerk veel ouder zou zijn intrigeert De Boer.

herkomst vondst

aan

van

de

een

recente

Het jaartal 1121 zou dan fungeren als “een nieuwe start”

Romaans

voor de Pieterskerk, toen de graven definitief de macht

raam, tijdens de restauratie

in het graafschap verkregen.

tussen 1978 en 1984, onder de vloer bij het koor van de

De nevelen van de vroege historie

Pieterskerk. Later onderzoek

Het

door

Jan

sarcofaagdeksel, gevonden op een steenworp afstand

Dröge houdt er echter sterk

van de Pieterskerk, aan de vroegste geschiedenis van

rekening mee dat deze vondst

Leiden te verbinden. De vele onduidelijkheden over

geen onderdeel van een crypte

deze vroege periode in de Hollandse geschiedenis, de

betrof, maar dat delen van een ouder koorgebouw - mede

precieze herkomst van de steen, de vele openstaande

door over de eeuwen ontstaan niveauverschil - inmiddels

vragen en de suggestieve verbanden maken het echter

bijna een meter lager liggen dan het huidige vloerniveau.

twijfelachtig of deze vondst een ander licht werpt op het

bouwhistoricus

is

een

aantrekkelijke

gedachte

om

een

jaar 1121 als oprichtingsjaar van de Pieterskerk.

De Boer ziet echter een connectie met een zinsnede uit een 14e-eeuws keurboek, waarin een oplossing werd

Het blijft onduidelijk of het gaat om een stukje van een

vermeld voor de zoektocht naar een staplaats voor

grotere puzzel, of een zonderlinge vondst die geen

vrouwen in de Pieterskerk. Deels onder het koor, door het

duidelijke antwoorden biedt. Wat zeker is, is dat het

raampje bezien, zouden zij niet werkelijk deelnemen aan

een uiterst intrigerend overblijfsel is van een nevelig

de mis, maar deze toch van dichtbij kunnen aanschouwen.

verleden.

Pieter. 44

BOEK NU: WWW.VILLARAMEAU.NL | KLOKSTEEG 16, LEIDEN | 071 512 43 19 Pieter. 45

IN DE VOETSPOREN VAN DE BEROEMDE FILOLOOG JOSEPHUS JUSTUS SCALIGER (1540-1609)

Burgemeester Lenferink door Universiteit geëerd met Scaligerpenning BEGIN DIT JAAR ONTVING BURGEMEESTER LENFERINK UIT HANDEN VAN (TOENMALIG) RECTOR MAGNIFICUS CAREL STOLKER DE SCALIGERPENNING, DIE SINDS 2017 DOOR DE UNIVERSITEIT LEIDEN WORDT UITGEREIKT VOOR BIJZONDERE VERDIENSTEN VOOR DE UNIVERSITEIT. STOLKER ZEI IN ZIJN TOESPRAAK DAT LENFERINK DE SCALIGERPENNING VERDIENT OMDAT HIJ GEDURENDE DE BIJNA ACHTTIEN JAAR DAT HIJ BURGEMEESTER IS, LEIDEN ALTIJD HEEFT GEREPRESENTEERD ALS UNIVERSITEITSSTAD, IN HET BIJZONDER IN DE INTERNATIONALE RELATIES. DAARMEE WAS HIJ EEN VOORBEELD VOOR BURGEMEESTERS ELDERS.

D

e Scaligerpenning is verbonden aan de Universiteitsbibliotheek en de

Leiden, tezamen met de epitaaf voor de beroemde

leerstoel van de Scaligerhoogleraar, die zich bezig houdt met de ontsluiting

botanist Carolus Clusius (1526-1609), een andere grote

van de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek. Deze collecties

wetenschapper uit de beginperiode van de Leidse

bevatten veel werk en correspondentie van de naamgever van de leerstoel

universiteit. Met de komst van deze twee epitafen

en penning, Josephus Justus Scaliger, die wel wordt gezien als de grondlegger

werd de eeuwenlange band tussen de universiteit

van de wereldberoemde collectie Oosterse geschriften. In de Pieterskerk

en de Pieterskerk Leiden wederom bevestigd. De

Leiden gedenkt een epitaaf zijn betekenis voor stad en academie.

Pieterskerk Leiden stond ook wel bekend als Mausoleum Academicum, vanwege de vele professoren die er hun

Een illustere voorganger

laatste rustplaats vonden.

Scaligers faam had vanaf zijn komst grote betekenis voor Leiden. Scaliger stond ook wel bekend als ‘het sieraad van de Leidse universiteit’ (in het

Innovator in de wetenschap

oorspronkelijk Latijn: Academiae Lugduno-Batavae decus). Hij was al bekend als

Scaliger wordt veelal omschreven als filoloog en

een internationaal vermaard wetenschapper, voordat hij door de curatoren

historicus, wat grotendeels de reikwijdte van zijn

van de universiteit naar Leiden werd gelokt met een vorstelijk salaris en een

werken schetst, maar niet volledig recht doet aan de

vrijstelling van het geven van colleges. Hij moest zijn voorganger Justus Lipsius

bijdrage die hij heeft geleverd aan de ontwikkeling

(1547-1606) vervangen, die ook een beroemde filoloog was. De veelzijdig

van verschillende takken van de wetenschap. In een

getalenteerde Scaliger zou het aanzien van de jonge universiteit zeer doen

tijd waarin de wetenschap nog niet zo uitgebreid

toenemen door zijn aanstelling en onderzoek. En dit paste precies in de

vertakt was in specialismen als nu, wordt Scaliger

plannen van de curatoren, die in de Europese wetenschappelijke wereld snel

vaak genoemd als beginpunt van de ontwikkeling van

een naam wilde vestigen voor de universiteit.

meerdere moderne wetenschappelijke disciplines. Hij beheerste de taalkunde, geschiedschrijving en talloze

Lenferink ontvangt de Scaligerpenning, 2021. © Foto Monique Shaw

Pieter. 46

De epitaaf voor Scaliger werd in 1819 vanuit de Vrouwekerk in Leiden - die

afzonderlijke talenstudies, waarvoor de polyglot Scaliger

op het punt stond om gesloopt te worden - overgebracht naar de Pieterskerk

een uitzonderlijk talent had. Hij zou dertien talen hebben

Pieter. 47

gesproken of beheerst, van Grieks, Latijn en Frans tot

voor de kritische studie van bijbelteksten, die sinds de

Pupillen

Hebreeuws en Arabisch.

renaissance steeds meer (wetenschappelijke) aandacht

De twee hoogleraren, Raphelengius en Scaliger, legden

kregen.

(1466-1536)

in Leiden het grondwerk voor hun directe opvolgers,

uitgebreide studies verrichtte naar de oorspronkelijke

die verder gingen waar zij gebleven waren. Zo was de

Vloeiend Hebreeuws

Waar

Desiderius

Erasmus

Latijn)

Griekse teksten in de bijbel, spitste Scaliger zich lange

Arabist en expert in Oosterse talen Thomas Erpenius

beheerste hij uitstekend en hij publiceerde werken

tijd toe op de Hebreeuwse teksten van de Tenach (het

(Thomas van Erpe, 1584-1624) een leerling geweest van

over bijvoorbeeld de poëzie, retorica en grammatica

Oude Testament) en de Talmoed (een verzameling

Scaliger en zette hij ook het drukwerk in het Arabisch

in die talen. Waar hij echter een nog grotere bijdrage

commentaren

Hebreeuwse

voort met de drukpersmiddelen van Raphelengius. Hij

in leverde waren de Oosterse talen, die tot dan

uitspraak zou zo goed zijn geweest, dat hij zelfs een

zou uiteindelijk de meest vooraanstaande drukker in

toe nog grotendeels onontgonnen terrein waren

rabbi in Avignon wist te verbazen met zijn dictie.

het Arabisch worden binnen Europa, mede doordat hij

De

westerse

klassieke

talen

(Grieks

en

op

de

Tenach).

Zijn

succesvol voortbouwde op de basis die Raphelengius

in de Europese wetenschap. Zoals gezegd was zijn collectie de basis voor de huidige - over de eeuwen

De eerste Arabisten

gegroeide - collectie Oosterse geschriften in de Leidse

Later stortte Scaliger zich ook op de aan het

Universiteitsbibliotheek.

Hebreeuws verwante Arabische taal. In Parijs had hij

Dat Erpenius les kreeg van Scaliger was vrij uitzonderlijk,

de basisprincipes hiervan opgedaan bij de Arabist

omdat deze bij zijn aanstelling immers had bedongen

had gelegd.

Hebreeuws kreeg lange tijd bijzondere belangstelling

Guillelmus Postel (1510-1581), die de taal weer had

dat hij geen college hoefde te geven. Hij gaf op eigen

Epitaaf voor Josephus

van de vanuit het katholicisme tot het calvinisme

geleerd tijdens een reis door het Ottomaanse Rijk in

initiatief echter wel les aan een select clubje van

Justus Scaliger in de

bekeerde Scaliger; het was namelijk een geëigende taal

diplomatieke dienst. Een van de redenen dat Scaliger

bijzonder getalenteerde studenten, waar ook Hugo de

Pieterskerk Leiden, 2011.

inging op het aanbod om naar Leiden te komen,

Groot (1583-1645) zich onder schaarde. Er was naar

© Foto Frank Emous

was de aanwezigheid van de universiteitsdrukker en

verluidt nog een belangwekkende en onvoorziene

collega-taalkundige Franciscus Raphelengius (Frans van

uitkomst van deze zeldzame colleges van Scaliger.

Ravelingen, 1539-1597). Raphelengius werd de eerste

Volgens een van de overleveringen rondom De Groots

drukker van Arabische teksten in Nederland.

befaamde ontsnapping uit Loevestein was het een boekenkist van zijn vriend Erpenius geweest, waarin

Zowel hij als Scaliger schreven naar het Arabisch

hij uiteindelijk het slot wist te ontvluchten. Vervolgens

vertaalde ‘patenten’, voor ontdekkingsreizigers die naar

zou hij ook tijdelijk onderdak hebben gevonden in

Portret van Josephus Justus Scaliger,

het Oosten zeilden. Dit waren brieven

Gorinchem, bij de zus van Erpenius, Johanna en haar

hoogleraar Latijn, Oudheden en Historie -

waarmee handelaren en reizigers

echtgenoot, de handelaar Adriaan Daetselaar.

Icones 29, 1601. Collectie Universitaire

klassieke historische werken van de Romeinse Sextus

zich konden voorstellen aan lokale vorsten en heersers, hun goede wil

Een onderzoekend oog

Julius Africanus (160-240) en de Griekse Eusebius van

konden tonen en om toestemming en

Naast alle uitgebreide taalkundige expertises en

Caesarea (263-339). Bij een bijzondere historische

ondersteuning vragen bij het reizen

innovaties maakte Scaliger nog een andere grote stap

vondst kwam Scaligers enthousiasme voor zijn werk

en handelen in hun gebieden. Deze

voorwaarts in een andere tak van de wetenschap: de

tot uiting: in een brief aan zijn collega Isaac Casaubon

brieven gingen in het begin standaard

geschiedschrijving. Hoewel het nog tot de 19e eeuw

(1559-1614) schreef hij dat hij van pret door zijn kamer

mee bij de eerste Nederlandse reizen

zou duren voordat de moderne wetenschappelijke

op en neer sprong. Overigens waardeerde hij doorgaans

naar de Indische Oceaan. Het oudst

methoden

de rust om te studeren en klaagde over zijn luidruchtige

bekende ‘patent’ werd geschreven door Raphelengius

ontwikkeld, zette Scaliger een belangrijke eerste stap. Hij

en is alleen in het Arabisch bewaard gebleven; dit ging

ontwikkelde namelijk de chronologie, of tijdrekenkunde,

waarschijnlijk mee bij de eerste Nederlandse reis naar

waarmee jaartallen en data met precisie vastgesteld

Verdiensten voor de universiteit

Zuidoost-Azië, die vertrok op 2 april 1595 onder leiding

konden worden.

Dit beknopte overzicht van Scaligers wetenschappelijke

voor

de

geschiedschrijving

werden

buren bij zijn woning aan de Breestraat.

prestaties geeft een indruk van het belang dat zijn werk

van Cornelis de Houtman (1565-1599). De talenkennis in Leiden kreeg, naast de wetenschappelijke waarde,

Dit richtte zich met name op de klassieke oudheid,

had, voor de reputatie van de jonge universiteit. Het is

dus ook vrij snel een praktische toepassing. De

toen er andere jaartellingen waren dan de huidige

daarom een zeer toepasselijke keuze om de penning

diplomatieke en commerciële toenaderingen middels

moderne Westerse jaartelling. Zo rekende men in

voor bijzondere verdiensten van de universiteit - de

deze ‘patenten’, uit deze vroege fase van de reizen naar

Rome bijvoorbeeld ad urbe condita, oftewel vanaf de (op

Scaligerpenning - naar hem te vernoemen. Ruim 400 jaar

Zuidoost-Azië, bleken echter de opmaat te worden voor

legenden gebaseerde) stichting van de stad. Scaliger

nadat Scaliger in Leiden rondliep, is de universiteit nog

een imperialistische Nederlandse aanwezigheid die tot

voerde uitgebreid historisch onderzoek uit naar werken

altijd zeer gebaat bij de bijzondere inzet van individuen,

stand kwam onder de VOC.

in het Latijn en Grieks, die weer gebaseerd waren op

waarvoor in 2021 burgemeester Lenferink terecht deze

de meest uitgebreide, maar grotendeels verloren

onderscheiding in ontvangst mocht nemen.

Pieter. 49

Bibliotheken Leiden

Een kennismaking met het nieuwe College van Bestuur van de Universiteit Leiden

W

INTERVIEW HESTER BIJL (RECTOR MAGNIFICUS) EN MET ANNETJE OTTOW (VOORZITTER)

Wat is uw eerste herinnering aan de Pieterskerk Leiden?

We schuifelden in toga voorzichtig door de sneeuw naar

Rector Hester Bijl: ‘Ik denk de opening academisch jaar,

de Pieterskerk, vanaf ons Academiegebouw, in een soort

vlak voordat ik aantrad als vicerector in 2016. Ik was toen,

mini-cortège. Ik vergeet dat moment niet zo snel’.

in september van dat jaar, enorm onder de indruk van De viering van de start van het academisch jaar had in

Verandert uw beleving van de Pieterskerk Leiden, nu u in uw nieuwe functie begint?

die Leidse Pieterskerk een totaal andere sfeer dan op de

Hester Bijl: ‘Ik ken de Pieterskerk Leiden natuurlijk al uit

TU Delft, waar minder historie zichtbaar is op de campus.

mijn functie als vicerector. Dit monument staat centraal

Ik weet nog dat de Leidse vluchteling-student Lesage

in alle grote vieringen van de universiteit: het is de plek

Munyemana sprak, ook dat vond ik sterk: hij had een mooi

waar we met onze academische gemeenschap stilstaan

verhaal en was een goed voorbeeld van de betrokkenheid

bij onze oprichting op 8 februari en bij de start van het

die studenten voelen bij hun universiteit’.

academisch jaar, begin september. De universiteit is

die prachtige, statige kerk, vlakbij ons Academiegebouw.

hier immers in 1575 opgericht, vele studenten maakten

Voorzitter Annetje Ottow: ’Voor mij gaat mijn eerste

er tentamens, we reikten hier eredoctoraten uit tijdens

herinnering aan deze bijzondere kerk langer terug: ik

de viering van onze verjaardag – de Dies Natalis – dus

studeerde rechten in Leiden en had een tentamen in

veel historischer kun je het niet hebben. Mijn beleving

de Pieterskerk Leiden. Ook ik vond het een heel mooie

van de Pieterskerk verandert niet heel veel in mijn

omgeving. Maar het was voor mij persoonlijk niet de

nieuwe functie: monument en universiteit hebben een

meest rustgevende omgeving om tentamen te doen.

sterke band. De Pieterskerk Leiden voegt veel toe aan

Want die hoge ruimte en de bijzondere akoestiek daar,

de historische uitstraling van de universiteit als eerste

dat leidde me ook wel wat af.’ Lachend: ‘Het was eigenlijk

(oudste) universiteit van Nederland. Mijn beleving van

té indrukwekkend’.

de Pieterskerk Leiden wordt waarschijnlijk nog wat sterker nu ik als rector zelf de Dies Natalis ga leiden’.

Ottow voegt eraan toe: ‘En, korter geleden, was een

Hester Bijl. © Foto Mike van Bemmelen

Pieter. 50

bijzonder moment het eerste gezamenlijke optreden van

Annetje Ottow: ‘Ik heb hier dus gestudeerd, zoals ik al

Hester en mij tijdens de Dies Natalis op 8 februari 2021.

vertelde, en de universiteit is mijn alma mater en ook de

Er mochten maar weinig mensen bij zijn, en was volledig

stad Leiden is mij vertrouwd. Het is bijzonder om hier

online, ook al hadden we contact via een grote videowall

terug te keren als voorzitter van het college van bestuur.

met onze medewerkers, studenten en virtuele bezoekers.

De Pieterskerk is het hart van Leiden. Ik onderhoud als

Pieter. 51

college-voorzitter de relatie met de stad, en zowel het

uitgereikt. Ik moet natuurlijk meteen aan Nelson Mandela

Academiegebouw als de Pieterskerk zijn in mijn ogen

denken die hem in 1999 kreeg en op 8 februari van dit

onlosmakelijk met zowel universiteit als stad verbonden’.

jaar was er het eredoctoraat voor de Mozambikaanse mensenrechtenactivist

Mevrouw Bijl, als rector magnificus in Leiden voegt u zich in een lange lijn voorgangers, als eerste vrouw in de geschiedenis van de oudste universiteit van Nederland.

Wat is uw persoonlijke beleving bij dit historische unicum?

Hester Bijl: ‘Ik vond het enorme eer dat ik als rector mocht aantreden, na vier jaar vice-rectoraat aan deze mooie universiteit. De Leidse universiteit met oog voor traditie en tegelijkertijd ook de blik naar de toekomst.

En met een breed spectrum aan wetenschapsgebieden en

onderwijsprogramma’s,

met

heel

gedreven

Graça

Machel,

Bijzonder

waardevol vind ik het dat we niet alleen eredoctoraten uitreiken aan wetenschappers maar ook aan mensen die buiten de academische wereld een uitzonderlijke prestatie leverden’.

Mevrouw Ottow, naast evenementen zijn er ook bijzondere activiteiten in de Pieterskerk Leiden, die doorlopend te bezoeken zijn. Als u zou moeten kiezen tussen een rondleiding, de Mayflower Escaperoom, het bezoeken van een tentoonstelling of een poosje op de schommel in het schip, wat zou dan uw voorkeur hebben?

uit

Annetje Ottow zegt lachend: ‘Ik houd niet zo van

binnen- en buitenland. De Pieterskerk Leiden hoort

escaperooms, maar die schommel in het schip – dat lijkt

hier natuurlijk bij als centrale plaats voor vieringen en

me wel wat! Ik heb ook geen hoogtevrees, dus dat komt

ceremonies, net als ons Academiegebouw’.

goed uit’.

Mevrouw Ottow, u bent de eerste vrouwelijke voorzitter van het College van Bestuur van deze universiteit! Ook een unicum dus, net als voor mevrouw Bijl. De Pieterskerk Leiden en de Universiteit Leiden zijn nauw verbonden in een eeuwenoude relatie. Talloze evenementen van de universiteit vinden plaats in de Pieterskerk Leiden: de Dies Natalis, de opening van het Academisch Jaar, de Huizinga-lezingen, tentamens, Open Dagen en nog veel meer. Hoe beschouwt u dit unieke partnerschap?

Wat zou u antwoorden op deze vraag, mevrouw Bijl?

medewerkers

en

met

talentvolle

studenten

'Alles in het monument heeft een uniek verhaal: de vloer, de spanten, de bijzondere regentenkamer… alles ademt historie en dat vind ik ongelooflijk mooi.'

‘Nou, ik houd wel van puzzelen en vraagstukken oplossen, en het lijkt me heel spannend en leuk om dat met anderen samen te doen – dus doe mij maar die Mayflower Escaperoom! Ik ben heel benieuwd’.

Heeft u, tot slot, nog een opmerking over de Pieterskerk Leiden, wilt u nog iets vertellen dat niet ter sprake kwam?

Annetje Ottow: ‘Ik wil nog wel opmerken dat ik het

Annetje Ottow: ‘Ik herken me in wat Hester erover zegt.

bijzonder vind dat Hester en ik hier nu samen rondlopen,

Zoals ik al vertelde, ik ken de Pieterskerk Leiden al en

nadat dit toch eeuwenlang een bolwerk voor mannen

hij voelt vertrouwd. En dit monument en de universiteit

was. De fotoshoot is ook indrukwekkend, zoals we hier

hebben zeker een uniek partnerschap. Deze kerk is een

samen staan in dat prachtige licht van het monument…De

prachtig monument, op een unieke locatie, met veel zorg

Leidse Pieterskerk heeft zowel historie als toekomst. Dat

gerestaureerd bovendien. Alles in het monument heeft

geldt ook voor de universiteit, we staan op de drempel van

een uniek verhaal: de vloer, de spanten, de bijzondere

veranderingen. Dit is een tijd vol veranderingen, corona

regentenkamer… alles ademt historie en dat vind ik

brengt ons ook nieuwe inzichten. Ik vind het ook daarom

ongelooflijk mooi. Als universiteit zijn we heel blij met

wel leuk om te vertellen dat we onze jaarlijkse strategische

zo’n locatie voor onze belangrijke vieringen om de hoek’.

conferentie deze zomer in de kerk gaan doen, uiteraard met inachtneming van de coronavoorschriften. Dan

Mevrouw Bijl, in de Pieterskerk Leiden reikt de universiteit traditiegetrouw eredoctoraten uit aan personen uit de hele wereld, voor bijzondere verdiensten in de wetenschap of voor de (internationale) gemeenschap.

Wat is in uw beleving het meest bijzondere eredoctoraat geweest?

praten we als universiteit over onze eigen strategie voor de komende jaren. Hoe mooi is om dat hier in deze kerk te kunnen doen, de plek waar het ooit allemaal begonnen is…?! Ik kijk ernaar uit!’.

Hester Bijl: ‘Daar sluit ik me helemaal bij aan!’.

Hester Bijl: ‘In de geschiedenis van de universiteit is een hele reeks aan indrukwekkende eredoctoraten

10.

Pieter. 52

Pieter. 53

Annetje Ottow. © Foto Mike van Bemmelen

De Pieterskerk Kraamkamer van de Universiteit Leiden 446 jaar geleden is de Universiteit Leiden in de Pieterskerk opgericht. Sindsdien zijn we onlosmakelijk aan elkaar verbonden in het hart van de stad. Onze wetenschappers en studenten ontmoeten elkaar onder het schitterende dak. We vieren er onze verjaardag (de dies natalis) en verwelkomen elk jaar onze nieuwe eerstejaars. Nelson

Mandela en Prinses Beatrix kregen er een eredoctoraat.

Aanstaande studenten leren hier de universiteit kennen op onze Open Dagen. En voordat onze kersverse alumni hun handtekening in het Zweetkamertje kunnen zetten na het behalen van hun bul, heeft menigeen gezweet op een tentamen in de Pieterskerk.

06 8393 3092

BEVEILIGING & BEWAKING De beveiliging van uw objecten en eigendommen kunt u zowel tijdens als buiten kantooruren met een gerust hart aan Fountex Company overlaten.

Denk bijvoorbeeld aan evenementenbeveiliging, horecabeveiliging of professionele gastheren of gastvrouwen. Uitstraling speelt hierbij een grote rol.

Representatief zijn is ons kenmerk.

Bij ons leer je de wereld kennen

FOUNTEXCOMPANY.NL Pieter. 54

FOUNTEXACADEMY.NL Pieter. 55

INTERVIEW MET CAREL STOLKER VOORMALIG RECTOR MAGNIFICUS VAN DE UNIVERSITEIT LEIDEN

Terugblik op een bijzondere historische band Wat is uw eerste herinnering aan de Pieterskerk Leiden?

ons geval het Rapenburg en de Leidse Pieterskerk. Heel

Da’s meteen al een heel moeilijke vraag! Ik ben geboren in

veel mensen herinneren zich de Pieterskerk ook van

1954, in een Leids gezin, en het zal zeker zo zijn dat mijn

de schriftelijke tentamens, al die tafeltjes en stoeltjes.

vader en moeder ons als kinderen hebben meegenomen

En zeker, de jaarlijkse Huizinga-lezing is inmiddels een

naar de Pieterskerk. Maar de meest heldere herinnering

traditie in zichzelf geworden, vaak in een stampvolle

is toch een orgelconcert, samen met mijn vader. Ik weet

kerk. En dan de open dagen, ook daarin is de Pieterskerk

nog dat een toets kwam vast te zitten, een toon langdurig

Leiden de centrale plek. Weet je dat die open dagen qua

bleef hangen. Waarop mijn vader tegen me fluisterde:

aantallen mensen het grootste event zijn na “3 oktober”.

“Ik denk dat ie vastzit met zijn jas”. Overigens waren wij als gezin meer van de Hooglandse Kerk, waar de Leidse Studenten Ekklesia op zondagmorgen huisde. Een van de rijkdommen van Leiden: twee kathedrale kerken!

De band tussen de Pieterskerk Leiden en de Universiteit Leiden gaat terug naar de oorsprong van de universiteit in 1575. Als rector voegde u zich acht jaar geleden in een lange lijn voorgangers. Heeft u dat moment bewust zo beleefd?

Carel Stolker. © Foto Mike van Bemmelen

Pieter. 56

In de Pieterskerk Leiden reikt de universiteit traditiegetrouw eredoctoraten uit aan personen uit de hele wereld, voor bijzondere verdiensten in de wetenschap of voor de (internationale) gemeenschap.

Wat is voor u het mooiste eredoctoraat geweest en wie zou u er in de toekomst graag nog een zien toekomen?

Prachtige eredoctoraten, stuk voor stuk. Ik herinner me

die

ene

voor

tekenaar

Peter

van

Straaten.

Tekenaar met een hoofdletter, wiens tekeningen in

De Pieterskerk Leiden en het Academiegebouw zijn

ons psychologieonderwijs cruciaal zijn. Het mooiste

nauw met elkaar verbonden: Sint-Pieter met zijn sleutels

eredoctoraat zou ik zo niet kunnen noemen. Het is mooi

en Minerva met haar boek, zij zijn onze ouders. En ja,

om te zien dat we ons de afgelopen jaren als universiteit

die lange traditie van rectoren, het is zo bijzonder om

meer bewust zijn geworden van het belang van diversiteit

in die traditie te staan, om op deze manier deel uit te

ook waar het gaat om de eredoctoraten. Dus niet alleen

maken van de geschiedenis van de universiteit. Er zijn

de witte, misschien al te voor de hand liggende man of

honderden rectoren geweest. Op Wikipedia worden

vrouw uit Europa of de VS. We kijken nu ook breder.

ze bijgehouden. Ik zeg daar wel bij dat tot halverwege

En dat past voor een universiteit die het Oosten en het

vorige eeuw de functie van rector niet een bestuurlijke

Westen bestudeert en onderwijst, het Noorden en het

functie was, maar puur academisch, die maar voor een

Zuiden – de enige Nederlandse universiteit waar de zon

jaar werd vervuld. Daarom ook zijn het er zoveel.

niet ondergaat.

Ook in het heden zijn de Pieterskerk Leiden en de universiteit kernpartners, met de Dies Natalis, de opening van het Academisch Jaar, de Huizinga-lezingen, tentamens, Open Dagen en nog veel meer. Hoe beschouwt u die unieke relatie?

Zullen wij u in de toekomst terugzien bij het reveille en de dankdienst op 3 oktober?

Ja het is zo bijzonder, die eeuwenoude band. Elke Dies

dankdienst natuurlijk – beslist, al is het op enig moment

memoreerde ik het, wijzend naar de kansel: “Daar

schuifelend met een rollator. Ik ben bovendien in de

werden we opgericht, op die vroege ochtend van 8

loop van de tijd erg gehecht geraakt aan het team van

februari 1575”. Het was koud die ochtend, weet Willem

de Pieterskerk Leiden, onder leiding van Frieke. Petje-af

Otterspeer nog. Ik ken geen andere Nederlandse

– baret-af mag ik wel zeggen – voor hoe zij het in deze zo

universiteit die zo nauw is verbonden met een ‘plek’, in

moeilijke pandemische tijd doen!

In elk geval bij de koraalzang om 8 uur ‘s-morgens, onder leiding van Wim de Ru. Dat zingen van de koralen heb ik sinds mijn studententijd maar een keer gemist. En de

Pieter. 57

EEN EEUWENLANGE HISTORISCHE VERBINTENIS IN BEELD

Herdenking oud-Waterloo soldaten en jubileum van de Militaire Willemsorde in de Pieterskerk Leiden, 1865. Collectie Rijksmuseum

Het Koninklijk huis en de Pieterskerk Leiden HET HUIS VAN ORANJE-NASSAU HEEFT EEN LANGE HISTORISCHE BAND MET DE PIETERSKERK LEIDEN. EEN BELANGRIJK MOMENT WAS DE OPRICHTING VAN DE LEIDSE UNIVERSITEIT IN DE PIETERSKERK, IN 1575.

WILLEM VAN ORANJE KOOS HET PAS BEVRIJDE LEIDEN ALS NIEUWE UNIVERSITEITSSTAD. DE STADHOUDERS VAN ORANJE WERDEN IN DE EEUWEN DAARNA ALS SCHUTSPATROON VAN DE UNIVERSITEIT GEVIERD.

B

Erepromotie Sir Winston Churchill met links prinses Juliana en prins Bernhard, 10 mei 1946, foto: A.H.M. van Vliet

ij bijzondere gelegenheden in de Pieterskerk Leiden was vaak een lid van het

Koninklijk huis aanwezig. Maar ook in Leiden studerende jonge Oranjes waren in de Nelson Mandela en koningin Beatrix, 1999. Collectie ANP

Pieterskerk Leiden te vinden en keerden regelmatig terug.

In 1775 werd stadhouder Willem V als eregast ontvangen in de Pieterskerk Leiden, bij het 200-jarig jubileum van de universiteit. De bank voor het stadsbestuur was speciaal voor hem versierd met rood fluweel, omringd door een dubbele gouden band. Het was zo druk die dag, dat men zitplaatsen tekort kwam.

Het Marnixvenster in de kooromgang van de Pieterskerk Leiden, 2017. © Foto Hielco Kuipers

In 1865 was koning Willem III in de Pieterskerk Leiden, voor de herdenking van Waterlooveteranen die tussen 1813 en 1815 tegen Napoleon hadden gevochten. Uit het hele land kwamen duizenden (oud-)militairen hiervoor naar Leiden.

In 1925 ontving koningin Wilhelmina een eredoctoraat van de universiteit in de Pieterskerk Leiden en in 1946 waren toenmalig prinses Juliana en prins Bernhard in het monument voor de uitreiking van het eredoctoraat aan Winston Churchill. In 1999 was koningin Beatrix aanwezig bij de erepromotie van Nelson Mandela. In 1989 ontving koningin Beatrix de Amerikaanse president Bush sr. in de Pieterskerk Leiden, die naar de stad was gekomen mede vanwege zijn afstamming van de Pilgrims. En ook koningin Maxima heeft de Pieterskerk Leiden bezocht bij een academische ceremonie: in 2017 was zij eregast bij de opening van de Asian Library.

Tot slot zijn er twee bijzondere glas-in-lood ramen met een connectie tot het huis van Oranje te vinden in de Pieterskerk Leiden. Op het Marnixvenster in de oostelijke kooromgang staat Willem van Oranje centraal afgebeeld naast zijn raadsman Marnix van St.-Aldegonde. En in het noordtransept is het Prinsesseraam te vinden, waarop koning Willem-Alexander op uitnodiging van de Pieterskerk Leiden de namen van zijn dochters - Catharina-Amalia, Alexia en Ariane - liet plaatsen.

Koningin Máxima schudt de hand van de dochter van prinses Bendara van Yogyakarta, 2017 © Foto Marc de Haan. Collectie Universiteit Leiden

Het Prinsesseraam in de Ramen met Namen van de Pieterskerk Leiden, 2017 © Foto Claudia Claas

Pieter. 59

Column.

VAN GRAFELIJKE KAPEL TOT STICHTING PIETERSKERK LEIDEN

De Pieterskerk Leiden 900 jaar geleden

perkament zelf zou van eerdere datum kunnen zijn, maar moet alsnog van ruim na de oprichting dateren.

Onder de tekst over de oprichting van de kapel staat namelijk een tekst over de overdracht van de Pieterskerk

IN DE AFGELOPEN JAREN STOND DEZE COLUMN IN HET TEKEN VAN EEN

Leiden aan de Ridderlijke Duitsche Orde in 1268, door graaf Floris V.

TERUGBLIK OP DE PIETERSKERK LEIDEN 50 JAAR GELEDEN, AAN DE HAND VAN HISTORISCHE KRANTENARTIKELEN. ZO WERD IN ELK NUMMER

De Duitsche Orde was een religieuze ridderorde, die eeuwenlang

kruistochten

voerde

in

Oost-Europa,

EEN STAPJE DICHTERBIJ DE OPRICHTING VAN DE HUIDIGE STICHTING

voornamelijk in de Baltische staten. In de gebieden die

PIETERSKERK LEIDEN GEZET.

commanderijen op, waar oud-kruisvaarders verzorgd

zij daar veroverden - en door heel Europa - richtten zij werden en konden wonen. Daarnaast woonden er

IN HET KADER VAN HET JUBILEUMJAAR VAN DE PIETERSKERK LEIDEN GAAT

ook priesters, die in nabijgelegen kerken diensten verzorgden zoals in de Pieterskerk Leiden.

DE DUIK NAAR DE OORSPRONG VAN DE STICHTING NOG VERDER TERUG IN DE TIJD: NAAR DE OUDST BEKENDE TEKSTEN OVER HET MONUMENT.

De overdacht vond plaats omdat het grafelijk hof verplaatst werd vanuit Leiden naar het Binnenhof in Den Haag, waar al langer aan een nieuw complex werd

De oprichting van de kapel

gebouwd. Graaf Floris V droeg het patronaatsrecht

Op 11 september 2021 is de Pieterskerk Leiden 900 jaar oud. Het is de dag dat de kleine

over aan den Commanduyren Broeders des Duytschen

grafelijke hofkapel volgens de overlevering werd gewijd in 1121, door de Utrechtse bisschop

huyse, waarmee zij het recht verkregen om de priesters

Godebald (†1127). De Leidse historicus J.J. Orlers spreekt in 1614 van een geschrift waarop

te benoemen en - daaruit volgend - de diensten te

zou hebben gestaan: “Inden jare 1121. des sonnendaechs naer ons Liefvrouwen gheboorte

verzorgen. Dit betekende ook dat zij de inkomsten

[…] worde deese teghenwoordighe Kercke, ghewijt”. De waarschijnlijke initiatiefnemer voor

hieruit mochten behouden, waarmee zij onder meer hun

de oprichting van de kapel is de vrome gravin Petronilla van Saksen (1082-1144).

Commanderij aan de overkant van wat nu de Kloksteeg is onderhielden.

Het oudste document

"Inden jare 1121. des sonnendaechs naer ons Liefvrouwen gheboorte […] worde deese teghenwoordighe Kercke, ghewijt”.

Het oudst bekende document over de oprichting van de kapel staat op een stuk perkament,

De oorsprong van de Pieterskerk Leiden

dat is ingeplakt in een 15e-eeuws memorieboek van de Pieterskerk Leiden. In de

Opvallend is dat de handschriften van beide teksten -

middeleeuwen werd in memorieboeken geregistreerd op welke dagen en tijdstippen er een

over de oprichting en de overdracht - sterk verschillen.

mis werd opgedragen voor overleden personen.

Het suggereert dat de eerste tekst ouder is en dus ook - mogelijk gebaseerd op - een oorspronkelijke tekst.

Familieleden, religieuze gilden of broederschappen betaalden hiervoor, maar er werden ook

Complete zekerheid biedt het echter niet; middeleeuwse

wel via schenkingsakten of testamenten goederen of geldsommen nagelaten aan de kerk,

geschiedschrijving kende niet de standaarden of

als vergoeding voor het opdragen van de missen. Het was een manier om ervoor te zorgen

middelen van de hedendaagse geschiedschrijving.

dat men bleef bidden voor het zielenheil van overledenen, wat in het katholieke geloof als

Bovendien is bronnenmateriaal over die vroege periode

zeer belangrijk werd gezien: bidden voor het zielenheil betekende dat een overledene in het

in de Leidse geschiedenis uitermate schaars.

hiernamaals sneller vanuit het vagevuur naar de hemel kon komen.

Het biedt echter wel het duidelijkste uitgangspunt voor

De Ridderlijke Duitsche Orde

de oprichting van de Pieterskerk Leiden, met die exacte

Het ingeplakte perkament met daarop de tekst over de oprichting van de Pieterskerk Leiden

datum - 11 september 1121 - in een tot de verbeelding

was toegevoegd aan een memorieboek, dat gedateerd wordt tussen 1450 en 1480. Het

sprekend tijdperk, negen eeuwen geleden.

Vermelding van de oprichting van de 12e-eeuwse kapel en het verkrijgen van het patronaatsrecht door de Ridderlijke Duitsche Orde in het memorieboek van de Pieterskerk Leiden, ca. 1450-1480. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken

Pieter. 60

Pieter. 61

za. 21 december 2019, 19.30 Leiden, Pieterskerk www.pieterskerk.com

WeihnachtsOratorium Les Talens Lyriques dirigent Christophe Rousset

zaterdag 17 december 2022 w w w.pieterskerk.com Pieter. 62

Pieter. 63

ca. 1860 - heden

1121

ca. 1650 ca. 1300

1565

ca. 1400

ca. 1500 ca. 1450

Pieterskerk Leiden Kloksteeg 16 2311SL Leiden +31(0)71 512 43 19 info@pieterskerk.com www.pieterskerk.com Voorkant: Pieterskerk Leiden met toren, anoniem, ca. 1515. Collectie Museum De Lakenhal, Leiden