Pieter.06

Pieter. 06 MAGAZINE OVER DE PIETERSKERK LEIDEN

Pieter. 1

Jaargang 06 | 2023

Een kennismaking met

Inhoud.

Henriëtte van Baalen

Jaargang 06 | 2023

05

Column Liefde voor de kunst

10

Rembrandt, familie van der Pluijm en de Pieterskerk Leiden

14

Strijd om het verleden

24 30

Interview met vrijwillgers van de Pieterskerk Leiden

06

20

40

De afkeuring van

'mensendieverije' Interview met Nicole Theeuwes

en Raymond van Ruitenburg

Historische restauraties en modern onderhoud gaan hand

44 De Liefde en de Pieterskerk Leiden 48

Maria van Nispen De Cipierster

52

Een leven op de planken

54

Een kennismaking met

54 Colofon.

Redactie

Henriëtte van Baalen

Nicole Theeuwes, Ward Hoskens en Brenda Assendelft

Gastauteur Susan Suèr

58

Oud & Nieuw

Eindredactie

60

Column: De Pieterskerk Leiden

Afbeeldingen

50 jaar geleden

Frieke Hurkmans

Amsterdam Museum, Backer Stichting, Carola van Wijk, Claudia Claas, Erfgoed Leiden en Omstreken, Hallwylska museet, Hielco Kuipers, Meubelmakerij Vos Zeist, Mike van Bemmelen,

in hand

Monique Shaw, Museum Catharijneconvent, Museum De Lakenhal Leiden, Rijksdienst voor het

36

Cultureel Erfgoed Amersfoort, Rijksmuseum Am-

Het verdwenen schilderij van

sterdam, Stefan Tetelepta, Wikimedia Commons

Hendrik Ringeling

Vormgeving

Valetti, Claudia Claas

Drukwerk

Drukkerij Van der Linden

Oplage

We zijn nog steeds trots op de restauratie van de Pieterskerk in Leiden.

Een fantastisch project!

Liefde voor de kunst

Het verdwenen schilderij van

Hendrik Ringeling

1500 exemplaren Verzending door Promail

Donateur worden

Wilt u Vriend of Steunpilaar worden van de Pieterskerk Leiden?

Ga naar www.pieterskerk.com/steun-ons De Pieter is een jaarlijkse uitgave van de Stichting Pieterskerk Leiden.

ISSN: 2665-9611 Kloksteeg 16, 2311SL Leiden Tel. +31(0)71 512 4319 (ma-vrij 10:00-17:00 uur) E-mail: info@pieterskerk.com De Pieter wordt in het geheel mogelijk gemaakt door de bijdragen van de adverteerders. Er wordt geen

www.burgy.nl

Pieter. 2

06

36

donatiegeld aan het jaarlijks magazine besteed. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, op welke

Pieter. 3

wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Column.

Frieke Hurkmans

directeur-bestuurder Pieterskerk Leiden

Matthaüs Passion

H

Los het op! et licht dat door de grote ramen via de zuidbeuk

naar binnenstraalt, dat is wat mijn nieuwe collega Nicole benoemt als iets wat haar raakt in ons monument. Ik begrijp haar goed. In het verleden heb ik mijn team wel eens van hun werkplek naar beneden laten komen om hen te laten zien hoe mooi het licht door de ramen speelde.

© Foto: Mike van Bemmelen

Mogelijk dat er wel eens een jonge collega bij was die dacht, hele vreemde directeur hier. en vrijwillige medewerkers. Samen zorgen zij voor nieuwe

Pieterskerk Leiden 28 & 29 maart 2024

Alles wat wij in de Pieterskerk Leiden doen is altijd gericht

verhalen die toevoegen aan onze historie.

op het behoud van het monument. Dat gaat vaak over onderhoud, over geld en over tekorten aan geld. Het is een

Misschien ben ik daar nog wel het meest trots op, de wijze

dagelijkse zorg en zal de komende eeuwen een dagelijkse

waarop het ons gezamenlijk gelukt is om de balans te

zorg blijven, zoals het de afgelopen negen eeuwen een

vinden tussen de professionele organisatie en de zestigtal

dagelijkse zorg is geweest. Maar behoud is veel meer dan

vrijwilligers die bij ons horen. Hanna verwoordt het in

geld, behoud gaat ook over verhalen.

één van de interviews in deze editie: ‘De Pieterskerk Leiden springt er als vrijwilligersorganisatie echt uit. Je wordt als

Over het gebrek aan geld spreekt de Pieterskerk Leiden

serieus persoon behandeld’. Vanzelfsprekend zou ik willen

mij bij tijd en wijle toe als ik helemaal alleen in het lege,

zeggen, een mooi compliment en iets dat we toch echt met

soms donkere monument loop. Dan hoor ik de oude

elkaar voor elkaar krijgen.

dame in mijn geestesoor tegen mij zeggen: ‘Los het op, er zijn ingewikkeldere tijden geweest in mijn historie…’.

Waar andere organisaties moeite hebben om vrijwilligers

Meestal schud ik dan even het hoofd, denk nog heel even

te vinden, vinden de vrijwilligers de Pieterskerk Leiden

‘makkelijk praten’ en denk dan ‘okay, los het op.’ Nu denkt u

makkelijk. Of zoals Annette zegt: ‘Ik fietste langs de

waarschijnlijk ook, hele vreemde directeur daar.

Pieterskerk Leiden en daar hing een affiche dat er vrijwilligers werden gezocht. Toen dacht ik, dat is hem! …. En de Pieterskerk

Nederlands Kamerkoor Concerto Köln Peter Dijkstra, dirigent

Natuurlijk probeer ik met heel veel energie de problemen

zelf, ja, het is echt een parel in de Leidse stad en zo’n stuk

van de Pieterskerk Leiden te tackelen. De afgelopen dertien

geschiedenis’. Ook bestuurlijk werken wij met vrijwilligers,

jaar zijn er hele grote stappen gezet en ons monument is

zo staat in deze editie een interview met onze nieuwe

in veel opzichten een best-practice in de (inter)nationale

voorzitter van de Raad van Toezicht. Net als Nicole wordt

monumentenzorg. Maar de echte passie van mijn werk zit

ook Henriëtte geraakt door het monument ‘Ontzagwekkend.

toch in de mensen en hun verhalen.

Daar wordt ik stil van’.

Soms komt een verhaal tot ons na eigen onderzoek,

Zij heeft gelijk, als de winterse of zomerse zonnestralen

zoals het verhaal van de bijzondere 17e-eeuwse schilder

door de ramen stralen en je in die prachtige lege Leidse

Catharina Backer. Zij is een waardevolle toevoeging aan

Pieterskerk loopt, dan is dat om stil van te worden. Ik gun

de inmiddels aardige lijst van schilders die verbonden

u die ervaring.

zijn aan ons monument. Vaker gaat het om verhalen die gemaakt worden in het hier en nu, nieuwe verhalen. Niet

Ik hoop u in het komende jaar in de Pieterskerk Leiden te

in de laatste plaats door ons fantastische team: betaalde

mogen begroeten.

www.pieterskerk.com/wo-23 Pieter. 4

Pieter. 5

HET LEVENSVERHAAL VAN CATHARINA BACKER (1689 - 1766)

Liefde voor de kunst

IN DE PIETERSKERK LEIDEN LIGGEN VEEL BEKENDE SCHILDERS EN HUN FAMILIES BEGRAVEN. VEEL GROTE NAMEN ZIJN ALGEMEEN BEKEND: REMBRANDT VAN RIJN, GERARD DOU, JAN STEEN. MAAR ER IS SLECHTS MONDJESMAAT AANDACHT GEWEEST VOOR VROUWELIJKE SCHILDERS, DIE OOK IN LEIDEN ACTIEF WAREN EN IN DE PIETERSKERK LEIDEN BEGRAVEN ZOUDEN WORDEN. EERDER WERD IN HET PIETER MAGAZINE AL AANDACHT BESTEED AAN HET LEVENSVERHAAL VAN

beroemde zeventiende-eeuwse roman van Miguel de Cervantes (1547 - 1616) over de excentrieke Alonso Quijano (zelfbenoemd tot Don Quixote de la Mancha) en zijn knecht Sancho Panza. Zo kreeg Catharina van huis uit een affiniteit met literatuur mee.

De oorsprong van haar talent Daarnaast

kreeg

Catharina

schilderles

op

een

serieus niveau. Er worden twee namen genoemd voor haar mogelijke leermeesters. Van de eerste, de stillevenschilder Jan van Huysum (1682 - 1749),

SUSANNA VAN STEENWIJCK-GASPOEL (1602 - 1664). IN DIT ARTIKEL

bezat de familie Backer een aantal schilderijen in hun

WORDT HET VERHAAL VAN DE SCHILDER CATHARINA BACKER (1689 -

Mieris (1662 - 1747), is bekend dat er tekeningen van

1766) VERTELD. OOK ZIJ BAANDE EEN EIGEN PAD ALS KUNSTENAAR.

kunstcollectie. Over de ander, de fijnschilder Willem van Catharina bewaard zijn gebleven die naar zijn werken gekopieerd waren. Een duidelijk teken dat hij een inspiratie voor haar was. De Leidse schildersfamilie Van Mieris had een familiegraf in de Pieterskerk Leiden, waar

Een persoonlijke passie voor kunst

ook Willems vader en leermeester Frans van Mieris sr.

Voor Catharina Backer waren schilderen en tekenen een

(1635 - 1681) begraven werd.

persoonlijke passie. In tegenstelling tot (ook) andere vrouwelijke schilders uit haar tijd schilderde zij niet voor

Een strategisch huwelijk

de markt, maar het zou volledig onterecht zijn om haar

In 1711 trouwde Catharina in Leiden met haar neef

werk een hobby of liefhebberij te noemen. Ze schilderde

Allard de la Court (1688 - 1755). De koopmansfamilie

rijke en verfijnde bloemstillevens, die niet onderdeden voor schilderijen van een beroemde tijdgenoot als Rachel Ruysch (1664 - 1750). Catharina’s werken, die ontegenzeggelijk prachtig waren, werden echter geen onderdeel van het nationaal geheugen. Haar werk en leven zouden grotendeels vergeten worden.

Jeugd in een rijke koopmansfamilie Catharina Backer groeide op in een huis vol kunst in een Amsterdamse familie. Haar vader Willem Backer Cornelisz. (1656 - 1731) was jurist en koopman. Haar moeder Magdalena de la Court (1662 - 1712) kwam uit de succesvolle koopmansfamilie De la Court. Zij bezaten een rariteitenkabinet, dat bij hen thuis stond en wonderbaarlijk moet zijn geweest voor de jonge Catharina. Ook legden zij het zogenaamde Album Backer aan, een verzameling getekende portretten van de familie.

Catharina’s ouders vonden het belangrijk om haar een brede opleiding te geven. Als kind uit een gegoede familie kreeg ze uiteraard les in het Frans, maar ook in het Italiaans en Engels. Daarnaast werd ze gestimuleerd om veel te lezen: over geschiedenis, godsdienst, wiskunde, kunst en muziek. Haar vader raadde haar

Catharina Backer. Bloemstilleven, ca. 1711 (Collectie Museum De Lakenhal)

in een brief ooit aan om Don Quixote te lezen, de

© Foto Boonen.

Claudia Claas Arnold Portret van Catharina Backer, 1713 (Collectie Amsterdam Museum)

Pieter. 6

Pieter. 7

De la Court wilde zoveel mogelijk binnen de familie

tekeningen, waarvan ze er 232 in een tekenboek

trouwen, om hun kapitaal bij elkaar te houden en

verzamelde. Daar was ze waarschijnlijk al in Amsterdam

verder te vergroten. Ook Catharina’s tantes, Petronella

mee begonnen. Ze verzamelde er van alles in:

de la Court (1624 - 1707) en Petronella Dunois (1650 -

figuurstudies van mensen en dieren, genrestukjes,

1695), waren met neven getrouwd. Catharina speelde

kleine portretten en mythologische voorstellingen.

Catharina hield haar collectie haar hele leven bij elkaar en heeft het nooit verkocht

als kind al vaak met Allard, haar Leidse neef, die toen al de gewoonte had opgepikt om haar ‘mijn huisvrouw’

Er zijn elf schilderijen van Catharina bekend: acht uit

te noemen. Het moet voor Catharina al vroeg duidelijk

de periode vóór jaar huwelijk, 3 uit de periode daarna.

zijn geweest hoe haar familie haar leven voor haar had

Vooral de kleurrijke bloemstillevens laten zien wat zij als

uitgestippeld.

schilder kon en dat zij als kunstenaar op de toppen van haar kunnen wist te presteren. Daarnaast maakte ze

Verhuizing naar Leiden

ook aquarellen en beschilderde ze waaiers.

Na het huwelijk verhuisde Catharina naar Leiden, naar het huis van Allard. Ze werd al snel zwanger, maar haar

Na haar overlijden in 1766 werd de kunstverzameling

eerste zwangerschap eindigde in een miskraam. Ze

van Catharina geveild. Het was een grote veiling met

zou daarna nog vier kinderen krijgen, waarvan twee

een catalogus in verschillende talen en uitgebreide

ook op jonge leeftijd overleden. Haar dochter Sara zou

beschrijvingen van de schilderijen. Een deel van

op 23-jarige leeftijd overlijden; haar zoon Pieter werd

Catharina’s werk bleef nog tot 1904 in de familie en

geestesziek.

werd toen pas geveild. Sommige van haar schilderijen bevinden zich nu in publieke kunstcollecties, zoals

Het moet zwaar zijn geweest voor Catharina. Al na haar

Museum De Lakenhal in Leiden, het Amsterdam

verhuizing naar Leiden had ze last gekregen van heimwee

Museum en het Hallwylska Museum in Stockholm. Het

en van wat men toen als ‘melancholie’ omschreef, oftewel

is een bevestiging van het feit dat de kwaliteit van haar

een depressie. Haar ouders probeerden haar aan te

werk in haar eigen tijd, ruim twee eeuwen later en tot in

sporen om activiteiten te blijven ondernemen, zodat zij

het heden buiten kijf stond. Catharina had vanuit haar

zou kunnen herstellen of in elk geval niet verder in haar

eigen passie voor de kunst een hoog niveau weten te

depressie zou verzinken. Ze bleven haar aanmoedigen

bereiken.

om te lezen, te schilderen en om wandelingen te maken met haar echtgenoot. Haar vader schreef ook brieven

Catharina’s kunstenaarschap

aan Allard, om duidelijk te maken dat hij zich zorgen

Het feit dat Catharina haar collectie haar hele leven bij

maakte over zijn dochter. Catharina’s ouders bleven dus

elkaar hield en nooit verkocht, en dat zij bijvoorbeeld

bij haar welzijn betrokken. Des te moeilijker zal het zijn

ook veel tekende en waaiers beschilderde, laat zien

geweest dat haar moeder al in 1712 en haar vader in

dat zij erg graag kunst om zich heen had. Niet alleen

1731 overleed.

haalde zij overduidelijk plezier uit het scheppen van kunst, maar evenveel uit het omringd worden door een

Catharina’s oeuvre

artistieke visie. Het was iets dat zij als jong meisje in

Hoewel er geen directe bewijzen zijn, lijkt Catharina’s

Amsterdam thuis had meegekregen en haar leven lang

depressie ook invloed te hebben gehad op haar

bij zich heeft gedragen. Het zal een genot zijn geweest

kunstenaarschap. In Leiden volgde Catharina geen teken-

in haar creatieve periode en een troost in de moeilijke

of schilderlessen meer.

jaren die zouden volgen.

Het lijkt er bovendien op dat zij kort na haar

Na haar overlijden in 1766 werd zij, zoals zoveel andere

trouwen met tekenen

Leidse schilders voor haar, in de Pieterskerk Leiden

is gestopt en ook nog

begraven. Haar graf en de zerk die erbij hoorde zijn

maar

inmiddels verloren gegaan, maar zij moeten in de

weinig

heeft

geschilderd.

‘middelkerk’, oftewel de viering, hebben gelegen. Het was een mooie locatie, midden in het monument;

Toch heeft Catharina een behoorlijk omvangrijk en

met dit artikel wordt het verhaal van Catharina

indrukwekkend oeuvre nagelaten. Ze maakte veel

weer teruggeplaatst waar het hoort, midden in de geschiedenis van de Pieterskerk Leiden.

Pieter. 8

Pieter. 9

Catharina Backer. Bloemstilleven, 1712 (Collectie Hallwylska museet)

H

HALVERWEGE MEI 2023 VERSCHEEN ER EEN BERICHT IN DE MEDIA DAT HET LONDENSE VEILINGHUIS CHRISTIE’S TWEE PORTRETTEN GING VEILEN, DIE NA NIEUW ONDERZOEK AAN REMBRANDT VAN RIJN (1606 - 1669) WERDEN TOEGESCHREVEN. HET GING OM PORTRETTEN VAN DE LEIDENAAR JAN WILLEMSZ. VAN DER PLUIJM (CA. 1565 - 1644) EN ZIJN VROUW JAAPGEN CARELS (1565 - 1640). HUN ZOON DOMINICUS († 1661) TROUWDE IN 1624 MET CORNELIA CORNELISDR. VAN SUYTBROECK († 1652), EEN NICHT VAN REMBRANDT.

Een dag later attendeerde vrijwilliger Jos Hooghuis ons op het bericht: hij herkende de naam Van der Pluijm uit de 17e-eeuwse Kerkmeesterskamer van de Pieterskerk Leiden. Zo begon een historische ontdekkingstocht, die een reeks nieuwe verhalen openbaarde. En zoals Jos in zijn mail schreef: “Daarmee komt toch een beetje Rembrandt de Kerkmeesterskamer binnenwandelen”.

De familie Van Rijn en de Pieterskerk Leiden De betekenis van de Pieterskerk Leiden voor de familie Van Rijn is een welbekend verhaal. De ouders van Rembrandt, Harmen Gerritsz. van Rijn (1568 - 1630) en Neeltgen Willemsdr. van Suytbroeck (1568 - 1640), trouwden in het monument. Ook zijn broer Willem trouwde in de Pieterskerk Leiden, in 1636, met Willempje Pietersdr. van Steijlant.

In 1630 werd Rembrandts vader begraven in het familiegraf dat voor de kansel in het schip lag. Het graf van de molenaarsfamilie lag op een plek die mensen elke week bij de zondagsdienst gezien moeten hebben; dat de familie Van Rijn daar een graf had is een teken van de welvaart in het 17e-eeuwse Leiden. In 1640 werd Rembrandts moeder in het graf bijgezet en in 1652 werd ook broer Adriaen er begraven. Niet bewezen, maar toch waarschijnlijk, is dat Rembrandt voor zulke momenten even uit Amsterdam terugkeerde naar huis, om naar de

Rembrandt, de familie Van der Pluijm en de Pieterskerk Leiden

Portret Jan Willemsz. van der Pluym, 1e helft 17e eeuw. Rembrandt van Rijn (Collectie Rijksmuseum)

Pieterskerk Leiden te gaan. Het was immers een kleine dagreis.

Beide personen op Rembrandts portretten, Jan van

De verbondenheid van twee Leidse families

der Pluijm en Jaapgen Carels, werden geboren rond de

De recente toeschrijving van de portretten aan Rembrandt

tijd van de Beeldenstorm (1566). Als kinderen zullen

geeft een heel nieuwe dimensie aan Rembrandts leven in

zij het Beleg van Leiden hebben meegemaakt. In de

Leiden en de connectie van zijn familie met de Pieterskerk

economische bloei die op het Leids Ontzet volgde,

Leiden. Maar er zitten meer interessante aspecten

werd Jan van der Pluijm een succesvolle ondernemer:

aan het verhaal: het gaat over sociale geschiedenis,

hij startte een loodgieters- en dakdekkersbedrijf. Het

historische ambachten, kunstgeschiedenis en de lokale

historische ambacht van de loodgieters is niet hetzelfde

worteling van het monument.

als de loodgieters die wij nu kennen. Jan zal vooral

hoe een nieuwe ontdekking een rijk historisch verhaal onthulde

Portret Jaapgen Carels, 1e helft 17e eeuw.

Rembrandt van Rijn (Collectie Rijksmuseum)

Pieter. 10

Pieter. 11

opdrachten als dakdekker hebben gehad, of misschien

band met de zoon van Dominicus en Cornelia, Carel

in de scheepsbouw.

van der Pluijm (1625 - 1672), was bijzonder hecht. Carel had artistieke ambities, misschien geïnspireerd door

Dat het Jan goed ging blijkt ook uit het feit dat hij

zijn beroemde neef. Op basis van zijn schilderstijl wordt

opdracht gaf voor de twee portretten, van hemzelf en

over het algemeen aangenomen dat hij een leerling van

van zijn vrouw. De keuze voor Rembrandt zal geen toeval

Rembrandt is geweest. Door de familiebanden is dat

zijn geweest. De jonge, talentvolle kunstenaar was een

des te aannemelijker. Carel was ook getrouwd met een

neef van hun schoondochter Cornelia Cornelisdr. van

andere nicht van Rembrandt: Ariaentge (Adriana) Schuijl

Suytbroeck, die in 1624 met hun zoon Dominicus van der

(1625 - ?).

Pluijm was getrouwd. Dominicus zette het succesvolle familiebedrijf van zijn vader voort en ging een mooie

Carel ging een niet onverdienstelijke carrière als

toekomst tegemoet.

kunstschilder tegemoet. Een aantal van zijn werken is ondergebracht in internationale museale en private

De familie Van der Pluijm en de Kerkmeesterskamer

collecties (vooral in de Verenigde Staten). In 1648

Het succes van het familiebedrijf had tot gevolg dat

werd hij een van de eerste leden van het Leidse Sint-

Dominicus zich kon mengen in de Leidse bestuurlijke

Lucasgilde voor kunstenaars, met collega’s als Jan Steen,

kringen.

van

de

Gerrit Dou, David Bailly, Gabriël Metsu en Pieter de

Leiden,

de

Ring. Op een van zijn schilderijen, Oude man met stok

kerkgemeenschap waar de Pieterskerk Leiden onder viel,

en bril, wordt mogelijk Adriaen van Rijn afgebeeld, de

maar ook de Hooglandse Kerk en de Marekerk, die nog in

broer van Rembrandt. Er lijken gelijkenissen te zijn in de

aanbouw was. De Kerkmeesters waren verantwoordelijk

gelaatstrekken, maar zeker is het niet.

In

1645

werd

hij

Nederduitsch-Gereformeerde

Kerkmeester Kerk

in

Gewelf in de Kerkmeesterskamer, 1980 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

voor de financiën, de organisatie en het onderhoud van de gebouwen, dus zij vormden een belangrijk college in

Dat de neven Carel en Rembrandt goed contact

de stad.

onderhielden is wel een zekerheid. Na het overlijden van zijn vrouw Saskia benoemde Rembrandt Carel tot voogd van zijn zoontje Titus. Bovendien nam Carel zowel

De Kerkmeesters vergaderden in de Pieterskerk Leiden.

Rembrandt als Titus op in zijn testament.

In 1619 was er een nieuwe ruimte voor hen gebouwd aan de Kloksteeg, maar tegen de tijd dat Dominicus lid werd van het college besloten ze om toch een nieuwe, nog grootsere kamer te laten bouwen. Dat werd de

Boven: Grafzerk van Cornelia van Suytbrouck en Dominicus van der Pluijm, 2023 Onder: Tekening van de grafzerk van Cornelia van Suytbrouck en Dominicus van der Pluijm, 1864 (Kneppelhout)

Carel zou in 1672 in Leiden overlijden, waar hij het grootste deel van zijn leven had doorgebracht. Ook Carel werd in de Pieterskerk Leiden begraven, al is niet

huidige Kerkmeesterskamer van de Pieterskerk Leiden.

bekend waar; hij bezat namelijk meerdere graven op

De bouw van de kamer begon in 1648.

Het raadsel van een halve grafzerk

verschillende locaties in het monument. Of zijn vrouw

De vier zittende Kerkmeesters mochten in 1650 hun

Dominicus overleed in 1661. Hij werd bijgezet in het

Ariaentge ook in de Pieterskerk Leiden is begraven is niet

familiewapens op het plafond laten aanbrengen, al

graf van zijn schoonfamilie Van Suytbroeck, een Leidse

helemaal zeker, maar wel zeer aannemelijk. Ze wordt

moesten ze de kosten hiervoor wel voor eigen rekening

bakkersfamilie. Zijn eerste vrouw Cornelia - de nicht van

in de grafboeken in elk geval vermeld als de vrouw van

nemen. Het wapen van Dominicus kwam op het vlak vóór

Rembrandt - was al in 1652 bijgezet. De zerk bevindt zich

Carel.

de grote vensters en

nog altijd in de kooromgang van de Pieterskerk Leiden;

bestond uit acht zilveren

dat wil zeggen één van de twee zerken die het graf

Een veelzijdig historisch verhaal

struisveerpluimen

en

oorspronkelijk bedekten. De tekst van de overgebleven

De verwantschap tussen de Leidse families Van Rijn en

een rood ankerkruis op

zerk begint daarom halverwege. Wat er met de andere

Van der Pluijm was diep en hield generaties lang stand. De

goud, alles tegen een

zerk gebeurd is, is niet bekend. Het gebeurde vaak dat

Pieterskerk Leiden was voor beide families een ankerpunt

zwarte

grafzerken in de loop der eeuwen verdwenen, zoals

in de stad. Hun verhalen vertellen een bijzondere

ook bij het graf van de familie Van Rijn gebeurde. Maar

geschiedenis.

dat één helft weg is gehaald en de andere niet, blijft

economische succesverhalen en diepe persoonlijke

raadselachtig.

verbintenissen, tot het verhaal van Leidse molenaars-,

achtergrond.

Dit

maakte

dat

de

duidelijk Van

der

Pluijms een voorname Leidse familie waren geworden.

Van

een

kunsthistorische

connectie,

loodgieters- en bakkersfamilies die in de Pieterskerk

Dominicus keert ook terug op de perkamenten lijst in de Kerkmeesterskamer, waar de namen van alle

Een artistieke verwantschap

Leiden zijn vereeuwigd. Het is een ontdekkingstocht

Kerkmeesters per jaar staan opgeschreven. Zijn naam

De connectie van Rembrandt met de familie Van der

door het verleden van stad en monument, die weer

komt vaak terug in de lijst: van 1645 tot 1661.

Pluijm zette zich in de volgende generatie voort: zijn

zichtbaar is geworden dankzij de betrokkenheid van een oplettende vrijwilliger van de Pieterskerk Leiden.

Pieter. 12

Pieter. 13

Oude man met bril, mogelijk Adriaen van Rijn (Wikimedia Commons)

de familiewapens op het van hagerbeer orgel

Strijd om het verleden

HET HISTORISCHE VAN HAGERBEER ORGEL IN DE PIETERSKERK LEIDEN VERBERGT EEN GEHEIM DAT OP HET EERSTE OOG NAUWELIJKS OPVALT. OP DE ORGELKAST WERDEN IN 1643 FAMILIEWAPENS GEPLAATST VAN DE LEDEN VAN HET COLLEGE VAN KERKMEESTERS, DIE OPDRACHT HADDEN GEGEVEN VOOR DE GROOTSCHALIGE VERNIEUWING VAN HET ORGEL. VADER EN ZOON GALTUS EN GERMER VAN HAGERBEER WERKTEN JARENLANG AAN DE NIEUWE ORGELKAST. MAAR DE FAMILIEWAPENS DIE NU OP HET ORGEL TE ZIEN ZIJN, ZIJN NIET DE WAPENS DIE DE VAN HAGERBEERS IN DE 17E EEUW PLAATSTEN.

E

Eeuwenlang sierden de oorspronkelijke familiewapens de orgelkast. Ze waren goed te zien van achter het klavier, waar de organist het instrument bespeelt. Maar aan het einde van de 18e eeuw werden ze allemaal van de orgelkast afgehaald. Tijdens de Bataafse Revolutie van 1795 waren de idealen van de Franse Revolutie - vrijheid, gelijkheid en broederschap - namelijk ook in Nederland aangekomen. Eind januari 1795 had de revolutie Leiden bereikt. Alle ‘tekenen van distinctie’ en adellijke symbolen moesten uit de publieke ruimte verwijderd worden. Ook de wapens op het Van Hagerbeer orgel moesten weg.

De familiewapens uit 1643 werden weggehaald, net als de honderden wapenborden aan de pilaren van

1643 - Familiewapen M. Wzn. van Tol (Kneppelhout 1864)

de Pieterskerk Leiden. Het interieur werd grondig onder

handen

genomen.

Er

werden

bijvoorbeeld

ook familiewapens uit het glas-in-lood gehaald en honderden wapens op de grafzerken werden van de stenen afgebeiteld. Het was allemaal onderdeel van een groot project dat ‘de gelijkmaking’ werd genoemd.

Het

standsverschil

moest

verdwijnen,

omdat

alle

Nederlanders gelijke burgers met gelijke rechten werden.

Maar niet iedereen was blij dat de familiewapens uit 1643 van het orgel waren afgehaald. In 1808 deed zich een gelegenheid voor om daar iets op te verzinnen. Het Van Hagerbeer orgel werd dat jaar hersteld van de schade die het had opgelopen tijdens de buskruitramp van 1807.

De klap van de explosie was zo hard, dat zelfs het orgel - binnen de Pieterskerk Leiden(!) - te zwaar beschadigd was om bespeeld te worden. Van de renovatie werd gebruik gemaakt om nieuwe familiewapens op het orgel aan te brengen, volledig in de stijl van de oorspronkelijke borden. De nieuwe wapenborden waren voor de families

1643 - Familiewapen G. Mzn. Tollenaar (Kneppelhout 1864)

van de kerkmeesters uit het college van 1808, die de opdracht voor het herstel hadden gegeven.

Door de nieuwe familiewapens leek het weer alsof er nooit iets was veranderd. Het zou overigens niet de laatste toevoeging aan het orgel zijn. Als u doorbladert naar het volgende beeldartikel in het magazine kunt u zien dat een van de wapens op het orgel nog een stuk moderner is.

De afbeeldingen van de familiewapens in dit artikel zijn afkomstig uit een publicatie van K.J.F.C. Kneppelhout van Sterkenburg (1818-1885) uit 1864. Zijn werk, getiteld De gedenkteekenen in de Pieterskerk te Leyden, was op

Pieter. 14

Detail Van Hagerbeer orgel

1643 - Familiewapen Pieter Joosten Warmont (Kneppelhout 1864)

dat moment de meest volledige inventaris van het interieur van de Pieterskerk Leiden tot dan toe. Van alle gedenktekens waren tekeningen opgenomen, inclusief korte beschrijvingen en enkele bronverwijzingen. Alles van de inscripties op de grafzerken tot de historische bankenplannen

waren

in

het

boek

opgenomen.

Kneppelhout had als doel om alle bewaarde historische informatie over de Pieterskerk Leiden bijeen te brengen en te bundelen.

Kneppelhout wond zich namelijk behoorlijk op over de verloren historische interieurs van de Pieterskerk Leiden.

Een directe aanleiding voor het werk was de plaatsing 1808 - Familiewapen E.H.J. Cunaeus (Kneppelhout 1864)

van een nieuw auditorium in de Pieterskerk Leiden, een

Foto Orgel?

groot aaneengeschakeld houten bankenplan, in 1860.

Kneppelhout vond het tragisch dat oudere interieurs en kerkbanken door het nieuwe plan verloren zouden gaan, dus wilde hij de oude situatie zo goed als hij kon optekenen. In de Leydse Courant verscheen op 21 december 1859 een kritisch artikel van zijn hand, waarin hij schreef: Zoo zal dan onze fraaije hoofdkerk, een sieraad der stad, waaraan zich voor vaderland, stad en huisgezinnen zoovele herinneringen knoopen, ook aan het dwangjuk der mode onderworpen worden en naar de eischen des tijds…worden ingerigt. Kneppelhout was veruit de meest uitgesproken criticus van het nieuwe interieur, maar het kwam er uiteindelijk toch.

Maar ook het verlies van historische interieuronderdelen in 1795 ging hem aan het hart. Elke ingreep die een historische situatie veranderde verfoeide hij. Het weghalen van de familiewapens op het orgel was daar voor hem een pijnlijk voorbeeld van. Hij schreef in zijn publicatie uit 1808 - Familiewapen P. Marcus (Kneppelhout 1864)

1864 over de ingrepen van 1795: De kunstkenner en de geschiedvorscher betreuren nog steeds het tijdperk, toen, als in eenen tweeden beeldenstorm, schendende en roofzuchtige handen gedenkteekenen en wapens vernielden, om de zoogenaamde vrijheid en gelijkheid te bevorderen, toen bij sommigen eene duivelachtige woede ontbrandde en zij in hunnen waanzin niets ontzagen, de gedenkteekenen ter eere van groote mannen opgericht schonden of vernielden…laat [dien treurigen tijd] ons liever een waarschuwend voorbeeld zijn waartoe slechte lieden een opgeruid gemeen kunnen brengen, wanneer, zoo als toen, de hartstogten onder de bedriegelijke leus van vrijheid eenmaal in beweging zijn gebragt. Het ging Kneppelhout dus niet alleen om het verloren historische interieur, maar ook om een kritiek op wat hij ‘de bedriegelijke leus van vrijheid’ noemde. De strijd om het verleden was voor hem dus nog niet voorbij.

1808 - Familiewapen M. Temminck (Kneppelhout 1864)

Pieter. 17

Van Hagerbeer orgel

Kom werken of leren Samen met trots en plezier werken voor elkaar. Dat is wat wij in de Pieterskerk Leiden willen en doen. Met haar 900 jaar is de Leidse Pieterskerk een unieke historische locatie, voorzien van alle moderne faciliteiten. Wij zoeken nieuwe collega’s

We brengen je van A naar B in ICT Dat is eigenlijk super logisch

voor de volgende functies:

• DUTY MANAGER

CONCEPT DESIGN DECORATION Het grootste verhuurassortiment voor elk event www.bloembloem.nl www.heman.nl

• CAFÉ MEDEWERKER • STAGEHAND

Kijk op onze website (www.pieterskerk.com) voor meer informatie over de vacatures of stuur een mail naar personeel@pieterskerk.com.

Samen.

Werken. dat.is.

Nieuwstraat 21a | 5521 CA Eersel | 040 207 00 07 | contact@analystict.nl | www.analystict.nl

HET SLAVERNIJSTANDPUNT VAN FESTUS HOMMIUS (1576 - 1642)

De afkeuring van ‘mensendieverije’

DE PERIODE TUSSEN 1 JULI 2023 EN 1 JULI 2024 STAAT IN NEDERLAND IN HET TEKEN VAN HET HERDENKINGSJAAR SLAVERNIJVERLEDEN. HET NEDERLANDSE SLAVERNIJVERLEDEN IS EEN PIJNLIJK ONDERDEEL VAN DE GEDEELDE GESCHIEDENIS, DAT LANG ONDERBELICHT IS GEBLEVEN. EEUWENLANG WAREN NEDERLANDSE SLAVENHANDELAREN BETROKKEN BIJ DE ONTVOERING, VERHANDELING EN VERSCHEPING VAN HONDERDDUIZENDEN SLAAFGEMAAKTE MANNEN, VROUWEN EN KINDEREN UIT AFRIKA EN IN AZIË. EEN INHUMANE PRAKTIJK, WAARVAN DE GEVOLGEN TOT IN HET HEDEN DOORWERKEN.

Het is vaak nog onbekend hoeveel sporen de slavenhandel

Hommius’ tijd

in de kolonies in de Nederlandse samenleving heeft

Maar zijn kritiek moet ook begrepen worden in de context

nagelaten. In eerdere uitgaven van het magazine was al te

van zijn tijd. Zo uitte hij zijn slavernijstandpunt op een

lezen dat ook in de Pieterskerk Leiden de sporen van het

moment dat Nederland nog niet in de trans-Atlantische

slavernijverleden terug te vinden zijn. In dit artikel staat

slavenhandel betrokken was. Dat gebeurde pas vanaf de

het verhaal van Festus Hommius centraal: als theoloog

oprichting van de WIC in 1621, toen Hommius overigens

was hij een principieel tegenstander van slavernij, maar

nog leefde.

in een tijd dat Nederland nog geen belangen had in de Daarnaast leefde hij in een tijd waarin theologie en politiek

slavenhandel.

sterk met elkaar verweven waren. Het protestantse

Kritiek op de slavenhandel

Nederland stond tegenover de katholieke Spaanse en

Hommius had in 1602 een duidelijke mening over

Portugese vijanden, maar ook in Nederland zelf was er

slavernij en veroordeelde die als ‘mensendieverije’. Hij

hevige discussie - en zelfs strijd - over de invulling van

vond als theoloog dat iedere gereformeerde tegen de

het gereformeerde geloof. Hommius’ opvattingen over

slavernij moest zijn, omdat het tegen de natuurlijke

slavernij zijn daarom niet los te zien van de tijd waarin

vrijheid van de mens inging. Zijn stelligheid is interessant.

hij deelnam aan het publieke debat. En ook zijn biografie

Zijn opvattingen weerspreken namelijk de gedachte dat

is van belang.

de slavenhandel kon ontstaan doordat men vroeger

Hommius’ vroege jaren

anders dacht over slavernij.

Fetze Homminga - gelatiniseerd tot Festus Hommius Volgens dit idee werd er niet kritisch naar de slavernij

werd in 1576 in het Friese Jelsum geboren. Zijn familie

gekeken, omdat men het normaal zou vinden, er niet

gold als voornaam, maar was niet bijzonder rijk. Op

van wist of het als noodzakelijk kwaad accepteerde. De

9-jarige leeftijd werd hij naar de Latijnse school in

ideeën die Hommius in de vroege 17e eeuw had, laten

Leeuwarden gestuurd. In 1595 begon hij een studie

iets anders zien: er bestond wel degelijk kritiek, en die

theologie in Franeker, maar zette deze voort in La

was behoorlijk stevig. Hommius was bovendien geen

Rochelle toen er in Franeker een studentenoproer

obscuur persoon, maar iemand die volop deelnam aan

uitbrak. Franeker was door het “groenloopen”, de

het publieke debat.

“suipers collegien” en “het spelen van comoedien en

Portret van theoloog Festus Hommius op 44-jarige leeftijd, 1620.

David Bailly (Collectie Rijksmuseum)

Pieter. 20

Pieter. 21

aanstellingen van remonstranten. Vooral de opvolger

In 1630 bracht Hommius daarom een werk uit waarin hij

in een strikte gereformeerde theologie, moet zijn

van Arminius, Conradus Vorstius (1569 - 1622), moest

zijn reputatie van gematigdheid bestreed en coulance

standpunt ook in de context van zijn tijd worden gezien,

het ontgelden.

voor de remonstranten bekritiseerde.

omdat theologie gelijk kwam te staan aan politiek.

De religiestrijd escaleerde uiteindelijk tot een nationaal

In 1619 werd Hommius benoemd tot regent van het

Nederland was gedurende

politiek conflict. Niet alleen theologen, maar de hele

Statencollege in Leiden, waar studenten met een beurs

Hommius’ leven aanvankelijk

samenleving werd in tweeën gedeeld. De kampen

theologie konden studeren. In 1620 bracht hij een

nog niet in de slavenhandel

stonden soms letterlijk tegenover elkaar. In Leiden werd

gedrukte versie van de handelingen van de Dordtse

betrokken

door het remonstrantse stadsbestuur in 1617 zelfs een

Synode naar de Engelse koning James I (1566 - 1625). Hij

werd vooral geassocieerd

verdedigingswerk opgebouwd voor het stadhuis, op

ging naar huis met giften en een eredoctoraat uit Oxford.

met

de Breestraat. Deze ‘Arminiaanse Schans’ en een klein

de

en

slavernij

trans-Atlantische

slavenhandel

van

de

Portugese

huurlingenleger moesten hen beschermen tegen acties

In 1633 overleed zijn eerste vrouw Johanna Cuchlinus.

Spaanse

van contraremonstranten.

Hommius hertrouwde in 1635 met Hester Heresbeeck;

vijanden, of met piraterij

en

voor zover bekend had hij geen kinderen. Hommius

langs de Noord-Afrikaanse

De inzet was onder andere de strijd met Spanje:

overleed in 1642 en werd in de Pieterskerk Leiden

kust. Het is de vraag of Hommius zijn mening behield in

remonstranten waren vóór het Twaalfjarig Bestand,

begraven. Zijn grafzerk ligt nog altijd in de kooromgang

een tijd dat de Nederlandse belangen in de slavenhandel

maar contraremonstranten - waaronder de stadhouder

van het monument.

aan het groeien waren. Hommius werkte als predikant

Maurits van Oranje (1567 - 1625) - wilden doorvechten.

bijvoorbeeld soms samen met de stadsbestuurder Jacob

In oktober 1618 greep Maurits in en liet remonstrantse

Hommius’ slavernijstandpunt

van Brouchoven (1577 - 1642), die namens Leiden in het

bestuurders arresteren; de schans werd afgebroken.

Hommius’ categorische afwijzing van de slavernij was

bestuur van de WIC zat, er ook in belegde en daar veel geld

uniek in de geschiedenis van de Nederlandse Republiek.

mee verdiende. Hommius’ eerdere slavernijstandpunt

Eind oktober trok Maurits met troepen Leiden in. Alle

Het laat zien dat de moraliteit van slavernij ook hier ter

heeft de samenwerking met de eveneens strenggelovige

Tekst op de grafzerk van Festus

vertonen van specktakels” tijdelijk in chaos ontaard. Na

remonstrantse stadsbestuurders werden afgezet en

discussie stond. Omdat zijn argumentatie was geworteld

Van Brouchoven in elk geval niet in de weg gestaan.

Hommius in de Pieterskerk

twee jaar in Frankrijk studeerde Hommius nog drie jaar

vervangen door Oranjegezinde contraremonstranten.

Leiden, 1864 (Kneppelhout)

in Leiden. In 1599 kreeg hij een aanstelling als predikant

Het was een hardhandige politieke zuivering. Het leidde

in Dokkum. In 1602 was hij als legerpredikant aanwezig

in 1619 tot de executie van raadpensionaris Johan van

bij het Beleg van Grave (in Noord-Brabant), waarvan hij

Oldenbarnevelt (1547 - 1619) en de opsluiting van de

een boekje uitgaf met krijgsliederen die door soldaten

geleerde Hugo de Groot (1583 - 1645) in Slot Loevestein.

gezongen werden.

Hommius als contraremonstrant

Een felle gomarist

Er is niet veel bekend over Hommius’ activiteiten

In december 1602 keerde hij terug naar Leiden om daar

tijdens het conflict in Leiden. Wel dat hij de predikant

predikant te worden. Als student was hij leerling geweest

en leider van de Pilgrims, John Robinson (1576 - 1625),

van Franciscus Gomarus (1563 - 1641), een orthodoxe

“bijzonder genegen” was. Robinson was ook kritisch over

theoloog die zich verzette tegen de vrijzinnige leer van

de remonstranten. Toen in 1618 de nationale Dordtse

zijn Leidse collega Jacobus Arminius (1560 - 1609). Ook

Synode werd georganiseerd, waar Hommius lang voor

als predikant was Hommius een overtuigd gomarist.

had gepleit, werd hij als ‘scriba’ (secretaris) aangesteld.

Naar eigen zeggen kreeg hij thuis tijdens het bidden de

Hij werd verantwoordelijk voor het samenstellen van

bevestiging dat hij de juiste ideeën had.

de handelingen (notulen). Ook was hij met hoogleraar Antonius Walaeus (1573 - 1639) verantwoordelijk voor

Hommius was fel in de religieuze debatten tussen

een revisie en vertaling van het Nieuwe Testament. In de

arminianen en gomaristen. Bij de promotie van Arminius

aanloop naar de synode schreef Hommius een kritisch

in 1603 viel Hommius zijn stellingen aan, om een reactie

werk: Monster van de Nederlandsche verschillen.

bij hem uit te lokken. Al in 1605 drong hij aan op een nationale kerkelijke synode om de religieuze geschillen te

Terug in Leiden zat Hommius de vergaderingen

beslechten. Dit liet echter nog tot 1618 op zich wachten.

van de provinciale synode voor. Daar werden veel remonstrantse predikanten uit hun ambt gezet: zestig in

De Bestandstwisten

totaal. Hommius stond nog bekend als relatief gematigd,

Na het overlijden van Arminius in 1609 bleef Hommius

omdat hij kerkleden die tot inkeer kwamen wilde

zich verzetten tegen zijn volgelingen, de remonstranten.

accepteren. Dit leverde hem zoveel kritiek op, dat een

Hij ging felle debatten met hen aan en verzette zich tegen

deel van zijn gemeente in Leiderdorp naar de kerk ging.

Pieter. 22

Pieter. 23

De Arminiaanse Schans in de Breestraat, 1696-1700 (Collectie Rijksmuseum)

Interview met Nicole Theeuwes & Raymond van Ruitenburg

K

Komen jullie uit de buurt van Leiden?

Nicole: Ik woon in Oegstgeest. Oorspronkelijk kom ik uit het dorp Rijen, waar ik tot mijn 19e woonde. Ik ben vertrokken en nooit meer teruggegaan. Sindsdien heb ik altijd in de Randstad gewoond. In Utrecht, Amsterdam en Rotterdam. Rotterdam vond ik niet echt een leuke stad, dus zijn we naar Oegstgeest vertrokken. Het voordeel was: je woont in een dorp, maar eigenlijk ook in de stad, want musea, de schouwburg en bioscoop zijn dichtbij.

Dat is heel belangrijk voor mij.

Raymond: Ik kom oorspronkelijk uit Voorburg en woon nu in Leiderdorp, waar ik in 1996 ben gaan wonen. Toen werkte ik in Den Haag en ging ik eigenlijk verder van m’n werk af wonen.

Waar hebben jullie gewerkt voordat jullie bij de Pieterskerk Leiden kwamen?

Nicole: Ik heb 23 jaar in het Stedelijk Museum Schiedam gewerkt. Eerst als assistent-conservator, daarna vanaf 2008 als hoofd Publiek & presentatie en plaatsvervangend directeur. In 2016, na een jaar als interim-directeur te hebben gewerkt, werd ik zakelijk leider. Ik had een breed takenpakket, ook omdat we groeiden. Naast financiën was ik ook verantwoordelijk voor P&O, beveiliging, facility, café en winkel. Ik deed ook alle fondsenaanvragen. Een van de belangrijkste aanvragen was een meerjarige subsidie van landelijke fondsen voor de overgang naar een meer

Open Monumentendagen is voor mij highlight of the year

maatschappelijke focus waarbij verbinding werd gezocht

en ik luister veel historische podcasts, vooral recente

met inwoners uit de stad. Dat ging om de vraag: voor wie

geschiedenis. Bij de Pieterskerk Leiden komt het allemaal

ben je er als museum? Niet alleen voor de happy few,

mooi samen door de geschiedenis en de rol van het

maar ook voor de mensen voor wie het misschien niet

monument in de stad. Het is een mooie plek om mijn

vanzelfsprekend is dat ze naar een museum komen.

ervaring als zakelijk leider te combineren met de culturele kant. Omdat je met een klein team werkt, kun je samen

Raymond: Ik heb lang in de Tweede Kamer gewerkt.

dingen creëren, bedenken en vooruitbrengen.

Tot mijn 40e werkte ik als chef-kok, maar daarna was ik

EEN KENNISMAKING MET DE NIEUWE BEDRIJFSORGANISATIE EIND AUGUSTUS 2023 IS NICOLE THEEUWES (56) BIJ DE PIETERSKERK LEIDEN GESTART IN DE NIEUWE FUNCTIE VAN HOOFD CULTUUR & EXPLOITATIE. IN DIT GESPREK MAKEN WIJ KENNIS MET HAAR. ONDERDEEL VAN DE NIEUWE BEDRIJFSSTRUCTUUR IS OOK DAT

uitgekookt: ik wilde doorgroeien. Toen ben ik naar het

Raymond: Het werd bekend dat er bij de Tweede Kamer

Bureau Evenementen gegaan. Een periode met veel

een verhuizing aankwam vanwege de verbouwing van het

bijzondere gebeurtenissen, zoals de Parlementaire

Binnenhof: het zou langere tijd op slot gaan. Ook kwamen

Assemblee van de NAVO. Daar krijg je een beeld van

er langere tijd geen bijzondere gelegenheden meer aan.

de impact van zulke gebeurtenissen. In 2013 heb ik de

Dat zette mij aan het denken. Ik wilde graag nog een

kroning in Amsterdam meegemaakt en twee jaar later 200

nieuwe uitdaging aangaan. Toen kwam de Pieterskerk

jaar Staten-Generaal. Toen organiseerde ik met collega’s

Leiden op mijn pad.

Open Dagen, waar 10.000 mensen op afkwamen: het was de eerste keer dat het hele Binnenhof toegankelijk was.

Nicole, naar welk evenement kijk je het meeste uit?

Nicole: Veel activiteiten moet ik nog meemaken, maar

RAYMOND VAN RUITENBURG (57) ONDER EEN NIEUWE FUNCTIETITEL GAAT WERKEN:

Wat trok je aan om bij de Pieterskerk te komen werken?

vorig jaar was ik bijvoorbeeld bij de Huizingalezing

Nicole: Ik heb kunstgeschiedenis gestudeerd, maar ben

en dat vond ik erg leuk. Dit jaar hebben we een Leids

HOOFD COLLECTIE- EN MONUMENTBEHEER. OM DIT TE MARKEREN HIELDEN WIJ EEN

mij de laatste jaren meer gaan verdiepen in geschiedenis.

icoon: Ilja Leonard Pfeijffer. Ik zit in een leesclub waar

DUBBELINTERVIEW.

Pieter. 24

Pieter. 25

persoonlijke belangstelling mooi samen. Maar ik kijk ook

Wat is je favoriete verhaal, moment, object of plek van de Pieterskerk?

uit naar de Dies Natalis en het Pieterskerk benefietgala.

Raymond: Voor mij is dat het Van Hagerbeer orgel, als

Dat zijn belangrijke momenten.

totaalplaatje. Als ik daar ben met de orgelbouwer en zie hoe

wij vaak boeken van hem lezen, dus hier komen werk en

dat honderden jaren geleden gebouwd is - de orgelpijpen,

En Raymond, wat is het bijzonderste onderhoud dat je begeleid hebt?

windlades en balgen - dat vind ik echt indrukwekkend.

Raymond: Ik vind het allemaal nog steeds bijzonder.

het eerste wat je ziet als

Het is heel specialistisch en op plekken - of het nu bij de

bezoeker, want dan zie

gewelven, de kappen of op zolder is - waar de meeste

je vooral de orgelkast.

mensen niet komen. Je staat zelf op de daken en kijkt mee

Maar ik vind het nog

naar wat er gebeurt bij de restauratiewerkzaamheden.

indrukwekkender als je

Ook omdat ik zelf graag muzikaal bezig ben. Dat is niet

boven bent en het hele

Want je staat ook zelf op het dak?

instrument ziet.

Raymond: Ja, bijvoorbeeld bij de jaarlijkse inspectie van de Monumentenwacht. Dan loop ik mee om te zien

Nicole: Voor mij is het

wat zij zien, hoe ze te werk gaan en hoe ze omgaan met

als ik op verschillende

hun bevindingen. Ook ben ik altijd zeer benieuwd naar

momenten

wat het vervolg is qua onderhoud. Zij maken zelden

dag door het monument loop, met het veranderende

mee dat iemand van het monument zelf meeloopt. Het

zonlicht: dan ziet het monument er steeds anders uit.

is natuurlijk niet een standaard kantoorpand, waar alles

Wat ik altijd probeer is om mij voor te stellen hoe het

vanzelfsprekend is. Alles gaat in een monumentaal pand

500 jaar geleden was. Bijvoorbeeld dat de deuren van de

als de Pieterskerk Leiden anders. Je werkt altijd met

portalen altijd open stonden en het transept eigenlijk een

gecertificeerde bedrijven waar de kennis zit, het ambacht,

soort doorgaande weg was voor stadsbewoners. Dat zie

het vakmanschap. Je ziet dat het gaat om mensen met

ik dan voor me: mensen die door het monument lopen

passie en liefde voor hun vak.

met spullen, honden en kinderen. Dan probeer ik heden

van

de

en verleden met elkaar te combineren in mijn fantasie; hoe meer verhalen ik hoor, hoe meer ik dat voor mij zie.

Stichting Vrienden van de Pieterskerk en de Orde van St. Pieter Heeft uw organisatie of bedrijf belangstelling om lid te worden van de Orde? Kijk dan op www.pieterskerk.com. Indien u informatie wilt ontvangen over de Orde van St. Pieter kunt u zich wenden tot de directeur-bestuurder van de Pieterskerk Leiden via directie@pieterskerk.com.

De Stichting Vrienden van de Pieterskerk Leiden is opgericht in 1974. De Vrienden dragen bij aan de instandhouding en het onderhoud van het unieke Leidse monument.

Heeft u belangstelling om Vriend te worden? Kijk dan voor meer informatie op www.pieterskerk.com.

Pieter. 26

Pieter. 27

TEKST EN BEELD

ELKAAR ONTMOETEN ZORGT DE VORM ERVOOR DAT ZE ELKAAR VERSTERKEN

mikevanbemmelen fotograaf & filmmaker

Leiden, Pieterskerk – restauratie 1998 / groot onderhoud 2017

Tarragona, kathedraal – nieuwbouw 2013 in orgelkast uit 1563

WANNEER

www.mikevanbemmelen.nl

WWW.VALETTI.NL

Oceanië 4 – 6014 DB Ittervoort (NL) E info@verschuerenorgelbouw.nl

T 00 31 (0) 475 491882 I www.verschuerenorgelbouw.nl

Drukwerk, Print, Kopie druKKerij

+• • • •

Briefpapier, Visitekaartjes, enveloppen Geboorte- & trouwkaarten Flyers en brochures Boekjes, Scripties, Proefschriften

• Print, Kopie, Plot, Scan • in zwart en kleur • A4/A3 en groot formaat • Bouwtekeningen • Congresposters • Afwerken en inbinden

TR GEBO OUW- & Besta ORTE kaa rte an en eig de collec n tie Ook O en ontwe s rp. ud H ollan ds!

Professionals in direct marketing & more mailing printing data-entry fulfillment

+

Promail Heerenweg 6-A1, 2222 AM Katwijk t (071) 401 54 60 f (071) 403 41 02 e info@promail.nl i www.promail.nl

rePrO

Al meer dAn 115 jAAr het Adres voor uw druk- en reprowerk

Vliet 4a-6 2311 RE Leiden Telefoon: 071 - 512 08 15 info@drukkerijvanderlinden www.drukkerijvanderlinden.nl

06 8393 3092

Pieter. 29

HET ONDERHOUD VAN DE PIETERSKERK LEIDEN IN 2023

Historische restauraties en modern onderhoud gaan hand in hand

IN DE PIETERSKERK LEIDEN GAAN RESTAURATIES VAN HISTORISCHE GEBOUWDELEN HAND IN HAND MET HET ONDERHOUD AAN MODERNE SYSTEMEN. DE INSTALLATIES EN TECHNIEK DRAGEN BIJ AAN HET MONITOREN, BESCHERMEN EN IN OPTIMALE STAAT HOUDEN VAN HET HISTORISCHE MONUMENT. ECHT AMBACHTELIJK RESTAURATIEWERK WISSELT HET HELE JAAR AF MET VAKKUNDIG TECHNISCH ONDERHOUD.

Een ambachtelijke restauratie Het eerste onderhoudsproject dat in 2023 werd afgerond was meteen een bijzonder voorbeeld van de ambachtelijke restauraties die regelmatig in de Pieterskerk Leiden plaatsvinden. Er werd namelijk onderhoud gepleegd aan de historische tafel in de Kerkmeesterskamer van de Pieterskerk Leiden. De tafel staat in het interieur van de 17e-eeuwse historische stijlkamer, maar is afkomstig uit de Oude Bibliotheek van de Universiteit Leiden aan het Rapenburg. Het is een ouderwetse studietafel, waar nog ruimte is uitgespaard voor de inktpotjes die studenten vroeger gebruikten. Bij rondleidingen in de Kerkmeesterskamer tijdens de jaarlijkse Open Monumentendagen wordt de tafel soms nog door alumni herkend.

Toen de Universiteitsbibliotheek in de jaren tachtig verhuisde, werd de tafel naar de Pieterskerk Leiden overgebracht. Het paste goed in het historische interieur, onder andere door de inktpotjes en de mooie afwerking van de houten constructie, maar ook door het leer in het tafelblad. Het oorspronkelijke leer was na bijna vier decennia echter aan vervanging toe. Over het algemeen heerst in de restauratiewereld een voorkeur voor het behoud van bestaande materialen, maar in dit geval is vernieuwing een verantwoorde en logische keuze.

Omdat het leer op maat was gemaakt voor het tafelblad moest er een specialistisch restaurateur worden gevonden, die aan het oorspronkelijke ontwerp recht kon doen. Het is niet altijd gemakkelijk om ambachtelijke restaurateurs te vinden, omdat het vaak om zeldzame beroepen gaat. Maar gelukkig vond de Pieterskerk Leiden de Meubelmakerij Vos uit Zeist.

De meubelmaker en restaurateur Evert Vos wist wel raad met de tafel en zette in zijn atelier mooi nieuw leer in het tafelblad. De gave afwerking van het leer geeft het tafelblad weer de oorspronkelijke uitstraling terug.

Bovendien kon Evert Vos ook nieuwe keramieken potjes maken, die precies in de uitsparingen voor de inktpotjes pasten. Zo zijn ook deze historische onderdelen van de tafel weer beter beschermd tegen beschadiging en is er een mooi detail toegevoegd aan de afwerking van de tafel. Zo is deze bijzondere tafel weer toekomstbestendig in zijn unieke historische omgeving.

Om een idee te geven van de variatie in het jaarlijks terugkerende onderhoud in de Pieterskerk Leiden is de maand maart 2023 een mooi voorbeeld. Zo werden de bladvangers in de regenpijpen na de herfst en winter weer schoongemaakt. Dat is bij een groot historisch pand zoals de Pieterskerk Leiden natuurlijk belangrijk voor de afwatering. Er stroomt nogal wat water naar beneden tijdens een fikse regenbui.

Onderhoud aan de leistenen en dakbedekking door Jobse BV, 2023

Pieter. 30

Pieter. 31

De gave afwerking van het leer geeft het tafelblad weer de oorspronkelijke uitstraling terug.

In dezelfde maand werd ook de volledige zerkenvloer in

monument te plannen, te organiseren en vast te leggen.

Anneke is er een bankje geplaatst met een gedenkplaatje

het monument weer in de bijenwas gezet. Ook dit is een

Daarin wordt de informatie verzameld over bijvoorbeeld

voor de aandacht die zij jarenlang samen aan de tuinen

jaarlijks terugkerende onderhoudsklus, die nodig is om

contactpersonen voor het onderhoud, de verslaglegging

van de Pieterskerk Leiden hebben besteed.

een beschermende laag op de zerken aan te brengen.

van de details van de onderhoudswerkzaamheden, de

Het oppervlak van de zerken is daardoor weer klaar voor

ruimtes en objecten waar het onderhoud plaatsvindt,

Brandveiligheid

een jaar vol gebruik en bezoekers. Maar de bijenwas trekt

de financiën en nog veel meer. In het Grote Kerken

Augustus stond voor een groot deel in het teken van

ook in de stenen zelf, die daardoor beter beschermd

Overleg wordt onder andere kennis gedeeld over best

de brandveiligheid van de Pieterskerk Leiden. Begin

zijn tegen vocht. Door dit arbeidsintensieve onderhoud

practices en de uitdagingen van het onderhoud die bij de

augustus werden door De Groot Groep de keuringen

elk jaar te herhalen, blijft de bescherming van de stenen

grootste Nederlandse stadskerken spelen. De collega’s

en het preventief onderhoud uitgevoerd voor de

optimaal.

waren onder de indruk van de systematische manier van

brandmeldinstallatie

documenteren van al het onderhoud in het monument.

monument. Diezelfde dag zijn ook alle blusmiddelen

In dezelfde maand vond echter ook het jaarlijks onderhoud

Het digitaal vastleggen van deze informatie voor de

in het monument en de bijgebouwen gecontroleerd,

aan

toekomst werd van groot belang geacht.

gekeurd en onderhouden. In september vond daarnaast

de

klimaatbeheersingssoftware

van

Webeasy

plaats. Deze software wordt niet alleen gebruikt om de

In 1860 werd het monument van Kerckhoven jr. door Rombout Verhulst verplaatst naar de Noordzijde van de Pieterskerk te Leiden (2017). © Foto Claudia Claas

Het onderhoud gaat altijd door

stellen, maar ook om de temperatuur en luchtvochtigheid

Ook in de zomer vond er het nodige onderhoud plaats

op verschillende plekken te monitoren. Deze informatie

in de Pieterskerk Leiden. Het is natuurlijk de periode van

wordt bijvoorbeeld uitgelezen voor het 17e-eeuwse Van

vakanties en de bouwvak, maar ook een goed seizoen om

Hagerbeer orgel en de historische Kerkmeesterskamer.

buitenwerk uit te voeren. Zo werd begin juli het kozijn van

Die gegevens zijn cruciaal om de staat van deze

een van de dakkappellen van het monument hersteld.

historische objecten in de gaten te houden, maar ook

En aan het eind van de maand werd een zinkpaneel op

om eventuele toekomstige restauratiewerkzaamheden

een van de daken dat deels had losgelaten hersteld.

van de nodige achtergrondinformatie te voorzien. Ook

Binnen vond in juli ondertussen de reguliere inspectie

het digitale systeem zelf heeft jaarlijks onderhoud, wat

naar insectenactiviteit plaats, ditmaal in de kappen boven

natuurlijk weer een heel ander specialisme vereist dan

de kooromgang en bij de gildeborden en epitafen in

het onderhoud aan bijvoorbeeld het orgel zelf. Zo heeft

het monument. Ook nu werd er gelukkig geen activiteit

het onderhoud in de Pieterskerk Leiden meerdere

geconstateerd.

het monument voor toekomstige generaties in stand te

Ook in augustus kon er buiten werk plaatsvinden. Zo

houden.

werden de hekwerken rondom het monument door de

het

Midden aan de Pieterskerk Leiden, 2023

huismeesters van de Pieterskerk Leiden voorzien van

Onderhoud en inspiratie

een nieuwe coating laag. Een bijzonder moment was de

In mei werd het jaarlijkse onderhoudsmoment van het

plaatsing van een nieuw bankje in de zuidelijke tuin van

koororgel - het 19e-eeuwse Thomas Hill orgel - aangegrepen

het monument. Dat de tuinen rond de Pieterskerk Leiden

om ook wat grotere onderhoudswerkzaamheden te

een fijne plek zijn om te zitten is namelijk mede te danken

verrichten. Het onderhoud van het Thomas Hill wordt

aan de inzet van de tuinvrijwilligers. De afgelopen jaren

jaarlijks uitgevoerd door Elbertse en Van Vulpen

zijn de tuinen liefdevol verzorgd door tuinvrijwilligers

Orgelmakers. Het orgel heeft voor de restaurateurs

Anneke en Johanna. Na het plotselinge overlijden van

van het gespecialiseerde bedrijf geen geheimen meer.

Soms volstaat routineonderhoud, maar soms hebben Tuinbank in de tuin op zuid, 2023

In mei vond er ook een bijeenkomst van het Grote Kerken Overleg in de Pieterskerk Leiden plaats. Deze samenwerking van grote stadskerken in Nederland boog zich ditmaal onder andere over de inrichting van onderhoudssystemen. In het Pieterskerkcafé gaf het Pieterskerkteam een presentatie over de digitale systemen die gebruikt worden om het onderhoud in het

Boven: Op maat snijden van het nieuwe leer voor het tafelblad, 2022 (© Meubelmakerij Vos Zeist) Midden: Afgeronde tafelblad in het atelier, 2022 (© Meubelmakerij Vos Zeist) Onder: Het nieuwe tafelblad in de KMK, 2023

in

Locatiebezoek van de Brandweer Hollands

gedaantes, maar zijn ze allemaal even belangrijk om

Pieter. 32

sprinklerinstallatie

de periodieke controle van de bliksemafleiding plaats.

verwarming van het monument heel nauwkeurig af te

onderdelen van het orgel iets meer aandacht nodig.

en

Pieter. 33

In augustus kwamen bovendien verschillende teams van de Brandweer Hollands Midden op locatiebezoek in de Pieterskerk Leiden. Het is een routinebezoek voor de brandweer om de teams bekend te maken met het gebouw en al haar bijzonderheden. Dit jaar kon de brandweer ook meteen hun nieuwe ladderwagen bij de

Van der Vegt staat al meer dan 100 jaar voor kwaliteit, duurzaamheid en vakmanschap. Door deze elementen te combineren met de passie van, Van der Vegt zijn wij in staat om uw monumenten in de originele staat te herstellen.

Reinigingsmiddelen

Pieterskerk Leiden testen. Deze ladder kan helemaal tot de top van het monument komen.

Wij vinden niets belangrijker dan uw herinneringen te behouden en nieuwe belevenissen te creëren.

Groot onderhoud in het najaar

Reinigingsmachines Reinigingsmaterialen

Begin oktober vonden er twee grote onderhoudsprojecten plaats in, op en rond de Pieterskerk Leiden. Binnen werd ál het glas-in-lood van het monument nagekeken door de

Hygiëne papier

gespecialiseerde glazenier Sven van den Hout. Dat is bijzonder veel werk,

Afvalbakken en dispsables

omdat alle vensters in het monument

De authentieke stoeltjesprofiel puien gemaakt door Van der Vegt bieden kwaliteit, lange levensduur en een unieke uitstraling. Het proces van idee tot eindproduct gebeurd bij ons in de werkplaats (Bleskensgraaf) op traditionele wijze.

glas-in-lood

zijn. Alleen al de grote transeptramen zijn een hele klus om na te kijken,

Veiligheid en milieu

maar daarnaast zijn er nog zeventig andere grote en

Gejoma Schoonmaakartikelen b.v.

(relatief) kleine vensters in de Pieterskerk Leiden. Ze zijn

T. 0251 - 21 19 21

in een paar dagen allemaal nagekeken.

Daarnaast vond er ook onderhoud plaats op de daken van de Pieterskerk Leiden, door de loodgieters en

Waterland 25

info@gejoma.nl

1948 RK Beverwijk

www.gejoma.nl

Manmakerweg 2 | 2971 VP Bleskensgraaf | 088 1652000 | www.vandervegt.nl

dakdekkers van Jobse BV. Zij controleerden en herstelden waar nodig al het loodwerk op de daken, maar ook de leistenen dakbedekking werd door hen nagelopen. Dat is een grote klus, die zij met hun specialistisch oog efficiënt kunnen uitvoeren. Eventuele beschadigde leistenen pikken zij er zo uit. Daarnaast maakten zij de daken

glas- en schilderwerk

schoon van mos, dat door het jaar heen langzaam op de natuursteen groeit.

Eind

november

inspectieronde Erfgoedhuis op

basis

vond door

de de

jaarlijkse

Zuid-Holland van

hun

tweedaagse

Monumentenwacht weer

bevindingen

meerjarenonderhoudsplanning

van

plaats.

van Mede

en

vooral

de

Pieterskerk

de

Leiden kan er weer vooruitgekeken worden naar een volgend jaar vol onderhoud. Het is altijd weer een fijne gedachte om een druk jaar vol onderhoud achter de rug te hebben, want dat betekent dat het monument ook weer een goed jaar tegemoet gaat. Als het onderhoud van het monument zou blijven liggen, zouden de problemen zich namelijk snel vergroten. Door altijd bij te blijven met het onderhoud kan dit worden voorkomen en blijft ook het toekomstige onderhoud te overzien.

Onderhoud aan de leistenen en dakbedekking door Jobse BV, 2023

Flevoweg 4, Leiden

071-5223439

info@vanmuiden.nl|www.vanmuiden.nl

PUZZELSTUK VAN EEN VERBORGEN HISTORISCHE VERBEELDING

Het verdwenen schilderij van Hendrik Ringeling

DE PIETERSKERK LEIDEN IS HET ONDERWERP GEWEEST VAN VELE SCHILDERIJEN EN TEKENINGEN, VANAF DE 15E EEUW TOT EN MET DE 21E EEUW. DE INDRUKWEKKENDE ARCHITECTUUR EN DE WEIDSHEID VAN HET INTERIEUR NODIGDEN DOOR DE EEUWEN HEEN TELKENS WEER UIT TOT HET MAKEN VAN NIEUWE WERKEN. DIT VERHAAL GAAT OVER EEN SCHILDERIJ UIT DE 19E EEUW DAT AL DECENNIA SPOORLOOS VERDWENEN LIJKT. EN OVER HOE DIE VERDWIJNING DE OORSPRONKELIJKE BEDOELING VAN DE MAKER DWARSBOOMT.

Twee verwante schilderijen

schilderij kijkt vanuit de noordelijke zijbeuk uit op de

Halverwege de 19e eeuw maakte de Leidse schilder

doopkapel in de zuidwesthoek van het monument: een

Hendrik Ringeling (1812 - 1874) twee schilderijen van

zeldzaam panorama. De meest in het oog springende

de Pieterskerk Leiden. Beide schilderijen maakte hij in

onderdelen

of rond 1848 af. Zij vormden het begin van een reeks

Hagerbeer orgel, het zonlicht dat door de grote vensters

schilderijen van de drie grote Leidse stadskerken, want

valt en de karakteristieke pilaren en bogen.

zijn

natuurlijk

het

monumentale

Van

in 1852 zou hij ook de Hooglandse Kerk en de Marekerk nog schilderen.

Tussen deze architectonische grandeur staan en lopen acht figuren, allen in 17e-eeuwse kledij. Vooraan wandelt

Maar in de schilderijen van de Pieterskerk Leiden deed

een jong koppel, bij een pilaar staan drie kleine kinderen

Ringeling nog iets extra’s. Het ene schilderij verbeeldde

en aan de rechterkant bewondert een drietal het

zijn 19e-eeuwse heden, terwijl het andere een impressie

grafmonument van Johannes Polyander van Kerckhoven

was van hoe Leidens oudste monumentale bouwwerk

(1594 - 1660). Het grafmonument van Van Kerckhoven

er in de 17e eeuw uitzag. In de andere schilderijen

stond oorspronkelijk op deze plaats, rechts naast het

heeft Ringeling dit niet herhaald, terwijl hij ook van de

westportaal, terwijl het nu in het transept staat.

Hooglandse Kerk twee schilderijen maakte. Die zijn allebei in de contemporaine 19e eeuw afgebeeld, wat

Onder het venster rechts van het grafmonument staat

duidelijk te zien is aan de kledij: hoge hoeden, jacquets,

een traditionele kerkbank afgebeeld; halverwege de

wandelstokken en een 19e-eeuws militair kostuum.

19e eeuw stond op die plek echter het monument voor Johan Meerman uit 1820. Met dit soort kleine details, die

Eén enkele reproductie

soms alleen voor de kenners bedoeld lijken, probeerde

Ringelings schilderij van de Pieterskerk Leiden in de

Ringeling de 17e eeuw opnieuw tot leven te wekken.

19e-eeuwse setting is bewaard gebleven in de collectie

Het gekozen perspectief helpt daarbij: het vestigt de

van Museum De Lakenhal, maar het schilderij met de

aandacht op al die betekenisvolle subtiliteiten in het

impressie van het 17e-eeuwse interieur is spoorloos.

grootse interieur.

Dat er überhaupt bekend is wat erop is afgebeeld, is te danken aan een 20e-eeuwse reproductie in de

De 19e-eeuwse Pieterskerk Leiden

archieven van Erfgoed Leiden en Omstreken. Hoewel de

Op Ringelings contemporaine schilderij heeft hij het

reproductie zwart-wit is, zijn de details nog duidelijk te

perspectief omgedraaid. Nu gaat de blik - in een schuine

zien. En het zijn deze subtiele verschillen die verklappen

lijn - richting de noordwestelijke hoek van het gebouw.

dat het om de 17e eeuw moet gaan: een impressie van

Ook hier zit een duidelijke bedoeling achter: met dit

een historische tijd van voorspoed in Leiden.

perspectief kon Ringeling de aandacht vestigen op twee grafmonumenten die pas in 1787 en 1820 waren

Gezicht in de Pieterskerk Leiden, ca. 1848. Hendrik Ringeling (Collectie Museum De Lakenhal)

Pieter. 36

De 17e-eeuwse Pieterskerk Leiden

toegevoegd. Het gaat dan om het eerdergenoemde

Ringelings impressie van de 17e-eeuwse Pieterskerk

monument voor Johan Meerman (midden) en het

Leiden biedt een uniek perspectief op het interieur. Het

monument voor zijn vader, Gerard Meerman (1722 - 1771;

Pieter. 37

rechts). Helemaal links staat opnieuw het grafmonument

werk was men simpelweg onderdeel van het verleden, in

voor Van Kerckhoven, dat ruim een decennium later - in

het andere overpeinsde en bewonderde men het.

1860 - naar het noordelijke transept werd verplaatst.

De verbeelding van het verleden Hiermee wilde Ringeling aan de beschouwer duidelijk

Die indruk sluit aan bij de manier waarop er in Ringelings

maken: we zijn weer terug in het heden. Ook de vier

tijd naar het verleden gekeken werd. De 17e eeuw

afgebeelde personen zijn herkenbaar 19e-eeuws: de twee

werd toen als ‘Gouden Eeuw’ gezien en beleefd als een

vrouwen dragen lange jurken en versierde kappen, de

moment in de nationale geschiedenis waarin Nederland

mannen hebben hoge hoeden en wandelstokken bij zich.

op het toppunt van zijn macht stond. Onder historici en een steeds breder publiek begon dit tijdperk veel

Ze zijn alle vier duidelijk vertegenwoordigers van de

aandacht te krijgen, in tegenstelling tot bijvoorbeeld

hogere middenklasse, dan wel de stedelijke elite.

de 18e en vroege 19e eeuw, die meestal als tijden van

Ook dit lijkt te passen bij het beeld dat Ringeling wil

stilstand en verval werden gezien.

Onze advocaten ondersteunen met gespecialiseerde kennis en ervaring ondernemers, overheden en organisaties.

Wat kunnen we voor u betekenen?

Blijf op de hoogte via lagrogeelkerken.nl

creëren. Deze hoek van het gebouw had inmiddels het karakter van een eregalerij gekregen; een prestigieuze

Ringelings representatie van de 17e eeuw past daarom

nagedachtenis aan een roemrijk verleden. De vier lijken

in de belangstelling voor de nationale geschiedenis, die

speciaal voor deze eregalerij naar de Pieterskerk Leiden

in zijn tijd in opkomst was. De Pieterskerk Leiden was

te zijn gekomen, terwijl op het andere werk ook kinderen

voor Ringeling een symbool van historische continuïteit

en een flanerend jong koppel te zien waren. In het ene

in de Nederlandse geschiedenis, ondanks dat er erg

Gezicht in de Pieterskerk Leiden (reproductie), ca.

veel veranderd was in de twee eeuwen die zijn werken

1970. Hendrik Ringeling (Erfgoed Leiden en Omstreken)

bestrijken.

Denk vooruit

La Gro Geelkerken

Interessant is dat Ringeling deze boodschap precies uitbeeldde op een moment dat de lokale geschiedenis steeds vaker zou worden uitgelegd als onderdeel van het nationale verleden. Daarvóór was het - zeker in Leiden - veelal omgekeerd: het nationale verleden werd gezien in het verlengde van de lokale geschiedenis. De grafmonumenten in de eregalerij werden bijvoorbeeld

Stichting Werk en Onderneming

eerder vanuit hun lokale context begrepen, dan vanuit een nationaal verhaal. Het effect dat Ringeling met zijn schilderijen beoogde is onderdeel van een wisseling van perspectief.

De aantrekkingskracht van het verleden Het valt op dat Ringeling voor de Pieterskerk Leiden koos om dit effect te bewerkstelligen. Misschien deed hij dit omdat het interieur meer - en grootser uitgevoerde grafmonumenten bevat en leverde dat een aansprekend beeld op. Bovendien schilderde hij het oudste monument van Leiden in zijn reeks stadskerken als eerste. In zijn zoektocht naar de verbeelding van het verleden trok de Pieterskerk Leiden hem kennelijk toch het meest aan.

Het is daarom misschien ietwat ironisch dat juist het schilderij van de 17e-eeuwse Pieterskerk Leiden door

starters zzp’ers ondernemers kunstenaars flexwerkers

Bedrijfsruimte Voor Starters Starterskortingen tot 50% Kortlopende contracten

www.werkenonderneming.nl

Gratis flexwerkplekken betaalbare vergader-, cursus- en coachruimtes

Bel 071 - 513 82 67

een onbekend historisch toeval verdwenen is, met als gevolg dat het beeldverhaal dat Hendrik Ringeling voor ogen had alleen met enig speurwerk te herleiden is.

Pieter. 38

De Framboos

De Olga

Haagweg 4

Tieleman & Dros

Ir. Driessen

EEN INTERVIEW MET VRIJWILLIGERS VAN DE PIETERSKERK LEIDEN

‘Bezoekers zeggen als ze het monument binnenlopen meestal één woord: wauw!’

DE PIETERSKERK LEIDEN HEEFT TIENTALLEN VRIJWILLIGERS. ZIJ HELPEN OP ALLERLEI MANIEREN BIJ HET BEHOUD VAN HET MONUMENT. ZIJ HELPEN BIJ DE CATERING VAN CONCERTEN EN CULTURELE ACTIVITEITEN, GEVEN RONDLEIDINGEN, HELPEN IN HET MUSEUMCAFÉ, ONDERHOUDEN DE TUINEN EN ZIJN ENTHOUSIASTE AMBASSADEURS VOOR HET MONUMENT...

KORTOM: DE PIETERSKERK LEIDEN KAN NIET ZONDER HEN. HET IS EEN DIVERSE GROEP LIEFHEBBERS: VAN VRIJWILLIGERS VAN HET EERSTE UUR TOT LEIDSE STUDENTEN DIE MEER WILLEN WETEN OVER DE GESCHIEDENIS. ALS KANTOORTEAM KENNEN WIJ ONZE VRIJWILLIGERS ALLEMAAL, MAAR WAT WETEN WIJ NU PRECIES VAN HEN EN WAT WETEN ZIJ VAN ELKAAR? WIJ NODIGDEN EEN GROEPJE VAN VIER VRIJWILLIGERS MET VERSCHILLENDE ACHTERGRONDEN UIT VOOR EEN KOP KOFFIE OF THEE EN EEN GESPREK. EEN MOMENT OM STIL TE STAAN BIJ WAT ZIJ VOOR DE PIETERSKERK LEIDEN BETEKENEN EN WAT HET MONUMENT VOOR HEN BETEKENT.

Een gesprek in het museumcafé Het is een nazomerse dag in de week na het Leids Ontzet.

op een moment per week, maar vult beschikbaarheid in het

Terwijl de vrijwilligers ’s ochtends het museumcafé

rooster in.

binnenlopen klinkt op de achtergrond de orgelmuziek van het 17e-eeuwse Van Hagerbeer orgel. De junior

Ik was al een paar keer in de Pieterskerk geweest en heb

organist-in-residence van de Pieterskerk Leiden, Victor

jaren met de Scratch Muziekdagen meegedaan. Ik kende

Baena de la Torre, repeteert voor een lunchconcert.

het monument ook van de herdenkingsdienst op 3 oktober.

Ik heb het altijd bijzonder gevonden dat Leiden twee grote

Het instrument heeft genoeg volume om het café

stadskerken heeft, dus ik wilde graag meewerken om het

te bereiken, dus tijdens het gesprek is er unieke

monument in stand te houden en mijn hulp aanbieden. Toen

achtergrondmuziek. Met een kop koffie of thee komt het

kwam ik in het museumcafé terecht. Ik heb één of twee keer

gesprek aan tafel op gang. Naast de vrijwilligers - Annette

bij een evenement geholpen, maar dat is erg massaal. Dat

Vrouwenvelder, Mike van Booren, Hanna Verhoef en

gaat in pieken, dus je moet echt vlammen in zo’n pauze. Het

Adrian Young - zitten hoofd cultuur & exploitatie Nicole

café vind ik wat ontspannener en gezelliger ook, intiemer.

Theeuwes en conservator Ward Hoskens aan tafel.

Ik help ook bij het stemmen van de orgels. Ik zit dan bij

Pieter. 40

Mike van Booren (73 jaar)

de toetsen en de stemmer zit hoog bij het bovenwerk van

Zal ik beginnen? Ik kom uit Leiden en ben geboren in de

het orgel. Bij het Van Hagerbeer orgel is de stemmer zelfs

Professorenwijk. Ik heb hier zo'n beetje mijn hele leven

vijf minuten onderweg naar boven. Ik druk een toets in en

gewoond en werkte in het onderwijs en als muziekdocent op

als de stemmer roept: ‘Ja!’, druk ik de volgende in. Hij tikt

de pabo. Dat heb ik mijn hele leven gedaan. Op een gegeven

de orgelpijp aan met een stemijzer, wat de toon beïnvloedt.

moment kwam de pensioenleeftijd eraan en zag ik een

Het werkt met ‘zweven’, dus als je bijvoorbeeld het register

oproep van de Pieterskerk om vrijwilliger te worden. Dat kon

trompet gaat stemmen, dan trek je dat register uit en doe

in de tuin zijn, bij een evenement of in het café. Toen kwam ik

je dat ook met een register dat stabieler is; dan hoor je het

op gesprek en mocht ik aan de slag. Het prettige vond ik dat

‘zweven’. Als dat weg is, dán is het goed. De orgels worden

je het zelf kunt regelen. Je hoeft je niet vooraf vast te leggen

voor elk concert bijgestemd, waar dat nodig is.

Pieter. 41

Hanna Verhoef (75 jaar)

duurzaam en goedkoop. De schildering verging niet, maar

Ik ben geboren in Hoogeveen, maar ben opgegroeid en heb

een kleed vergaat wel.

gestudeerd in Utrecht. Inmiddels woon ik 50 jaar in Leiden, dus ik vind het zo langzamerhand wel mijn stad. Ik ben eerst

Adrian Young (55 jaar)

in het onderwijs terechtgekomen, bij lerarenopleidingen. Daar

Ik kom uit Schotland, maar heb langer in Leiden gewoond

gaf ik maatschappijleer, sociologie en organisatiekunde.

dan waar dan ook in de wereld. Dus ik ben een Schotse

Ik heb daar veel geleerd. Zo gaf ik bijvoorbeeld les op een

Leidenaar. Ik werk in de luchtvaart als vliegtuigongeval-

internaat waar veel meiden uit de Antillen en Suriname zaten.

onderzoeker en luchtvaartjurist, met een kleine hobby erbij:

Daar kreeg je een soort eyeopener, van wat zij over Nederland

ruimtevaartjurist. Dat heeft helemaal niks te maken met

weten en wat wij niet over Suriname en de Antillen weten.

middeleeuwse gebouwen. Juist daarom vind ik het rondleiden

En die meiden leerden bijvoorbeeld: 21 oktober begint de

in de Pieterskerk leuk, want het is iets totaal anders. Ik heb zelf

herfst, 21 maart de lente en vanuit theorie weten ze dan dat

belangstelling voor geschiedenis en de vraag ‘waarom het is

de winter in december begint. Dus op 21 december rende

zoals het is’. En in het bijzonder heb ik een liefde voor de grijze

iedereen meteen naar buiten, want het moest gaan sneeuwen.

verhalen ertussenin. Al dat zwart-wit, daar heb ik niks mee.

We hebben net bijvoorbeeld 3 oktober achter de rug, dan

Na mijn pensioen besloot ik om leuke dingen te gaan doen,

zeggen mensen: het waren Spanjaarden! Ja, behalve al die

zoals kunstgeschiedenis. Daar wist ik eigenlijk niks van, dus

Nederlanders die vochten aan de kant van de Spanjaarden.

ben ik cursussen gaan volgen en kwam ik iemand tegen die

En de geuzen waren ook een soort huurlingenleger vol met

zei: bij de Pieterskerk Leiden kun je rondleidingen geven. Toen

Engelsen en Zweden. Dat grijze verleden, dat vind ik leuk.

ben ik op gesprek geweest en heb een rondleiderstraining Ik kwam bij de Pieterskerk Leiden omdat er gezocht werd naar

gevolgd. Inmiddels loop ik zo’n twaalf jaar mee.

Engelstalige rondleiders. Ik zei: als je niemand vindt die beter Wat ik van de Pieterskerk

is, mag je mij altijd bellen! Dat was in 2017 of 2018. Ik geef

onwijs goed vind is dat

rondleidingen en heb soms met Engelse teksten geholpen in

we van tevoren bij elkaar

de coronaperiode. In het weekend ben ik vaak in het café om

zitten en de rondleidingen

rondleidingen te geven. Wat ik leuk vind is dat je soms met

doornemen.

één persoon loopt en een andere keer met een grote groep,

Hierdoor

wordt je geheugen weer even

opgefrist

je

een

en

waar je een soort schaapsherder bent.

De Pieterskerk zelf, ja, het is echt een parel in de Leidse stad

hou

professionele

De meeste gasten zeggen als ze het monument binnenlopen

standaard. Ook de aanpak

vaak als eerste één woord: wauw! Als mensen vragen hoe

bij de Pieterskerk vind ik

lang een rondleiding duurt, dan zeg ik vaak: ‘15-20 minuten,

fijn. Er wordt echt gekeken

maar als ik alles vertel ben ik 3 uur bezig’. Er zijn zoveel

hele fijne overzichtelijke stad. Het heeft iets van een dorp en

mij aan. Ik sta af en toe in het café en help soms mee tijdens

wat voor groep er moet worden rondgeleid en waar de

verhalen. Een mooi voorbeeld vind ik het verhaal van Jean

het heeft iets van een stad. En ja, de ligging aan de kust en in

evenementen, zoals de Scratchdagen, de kerstnachtdienst,

belangstelling ligt. Hoe kunnen we daarop inspelen? En wie

Luzac, dat verbonden is met de Amerikaanse geschiedenis en

het Groene Hart, dat is zoals in het Leidse volkslied: ‘Leiden

lezingen, de boekenbeurs en met Pasen de Matthäus Passion.

zou daar het beste bij passen? Ook vind ik het fijn hoe vaak

het ontstaan van de Verenigde Staten. Zijn monument staat

stad van mijn hart’, dat geldt voor mij ook.

Het is heel divers en dat spreekt me ook aan. En de Pieterskerk

je een borrel of een contactmoment hebt, waar informatie

vlakbij de ingang, dus je kan daar een rondleiding afsluiten

wordt gegeven over hoe de Pieterskerk er voor staat. De

met een verhaal dat voor de meeste bezoekers nog onbekend

Ik ben verpleegkundige geweest op verschillende afdelingen.

Pieterskerk Leiden springt er als vrijwilligersorganisatie echt

is. Of het verhaal van Edward Paige, die in Amerika geboren

Ik ben heel lang intensive-care-verpleegkundige geweest,

uit. Je wordt als serieus persoon behandeld.

is, maar als tiener in de 17e eeuw naar Leiden kwam en in de

daarna kinderoncologisch verpleegkundige en de laatste

(voormalige, red.) Engelse kerk begraven is. Zijn grafzerk werd

jaren seniorverpleegkundige, met als aandachtspunt de

pas later naar de Pieterskerk overgebracht.

hartchirurgie en cardiologie. Dat heb ik altijd met hart en

Vrijwilliger worden bij de Pieterskerk Leiden

Bij rondleidingen vertel ik graag het verhaal van het

zelf, ja, het is echt een parel in de Leidse stad en zo’n stuk geschiedenis.

ziel gedaan. Door COVID viel ik na mijn pensioen toch een

Wil jij ook vrijwilliger worden bij de Pieterskerk Leiden?

dat daarmee verbonden is. Net als de band tussen de

Annette Vrouwenvelder (69 jaar)

beetje in een gat. Je hebt wel hobby's, maar op een gegeven

Neem dan contact op met Raymond van Ruitenburg, via

Pieterskerk en de Universiteit Leiden, omdat het venster

Ik denk dat ik hier het kortste werk, want ik ben na de

moment heb je dat ook wel gezien. Dus ik wilde iets doen voor

een cadeautje van de universiteit was. En ook over het

coronaperiode gekomen. Ik ben een echte ras-Leienaar, maar

de maatschappij, maar ook voor mezelf. En ik fietste langs de

vrijwilliger@pieterskerk.com of bel 071 512 4319 (ma-vr

persbrokaat in het koor: van veraf lijkt het op een wandkleed,

leer Leiden nu ik met pensioen ben steeds beter kennen. Ik

Pieterskerk Leiden en daar hing een affiche dat er vrijwilligers

terwijl het gewoon op de pilaar geschilderd is, want dat was

woon nog steeds in Leiden, met veel plezier. Ik vind het een

werden gezocht. Toen dacht ik, dat is hem! Cultuur spreekt

Marnixvenster. En het verhaal van de Tweede Wereldoorlog

Pieter. 42

Pieter. 43

10.00-17.00).

de graven van de leidse oudkatholieke parochie

De Liefde en de Pieterskerk Leiden

H

HOEWEL DE PIETERSKERK LEIDEN IN 1572 NAAR HET PROTESTANTSE GELOOF OVERGING, BETEKENDE DAT NIET DAT HET KATHOLIEKE LEIDEN VOLLEDIG UIT HET MONUMENT VERDWEEN. HET IS BIJVOORBEELD AL BEKEND DAT KATHOLIEKEN OOK NOG IN DE 16E EN 17E EEUW IN DE PIETERSKERK LEIDEN TERUG TE VINDEN WAREN. ZO WERDEN ER RIJKVERSIERDE ZERKEN GEPLAATST BIJ DE GRAVEN VAN DRIE KATHOLIEKE ABDISSEN EN HAD OOK DE KATHOLIEKE FAMILIE VAN DE SCHILDER JAN STEEN EEN FAMILIEGRAF IN HET KOOR. MAAR ÓÓK IN DE 18E EEUW BLIJKT DE PIETERSKERK LEIDEN TOEGANKELIJK TE ZIJN GEBLEVEN VOOR KATHOLIEKE LEIDENAREN, IN DIT GEVAL VAN DE OUDKATHOLIEKE PAROCHIE DE LIEFDE. IN DIT ARTIKEL LEEST U HUN VERHAAL.

Twee bijzondere graven Het verhaal gaat schuil achter een tamelijk onopvallende notitie: in de omvangrijke grafboeken van de Pieterskerk Leiden zijn twee graven terug te vinden, die vanaf de eerste helft van de 18e eeuw in het bezit waren van de oudkatholieke parochie De Liefde aan de Hooigracht.

Eén lag in de viering en het andere in de zuidelijke buitenbeuk. De graven waren voor de helft toegewezen aan de armen van de parochie: het waren dus niet alleen de bemiddelde leden van de Oud-Katholieke Kerk die in de Pieterskerk Leiden begraven werden. In de hoofdkerk van protestants Leiden werden dus ook in de 18e eeuw nog katholieke Leidenaren begraven.

Een schuilkerk aan de Hooigracht

Gevelteken oudkatholieke

De Liefde was tegen die tijd echter geen reguliere rooms-

tentoongesteld in Museum De Lakenhal. Het bevat

katholieke gemeenschap meer, maar een oudkatholieke

schilderijen van Willem van Ingen (1651 - 1708), die door

de Kloosterpoort aan

gemeente. De Nederlandse oudkatholieken hadden zich

Italië en naar Rome was gereisd. Daar sloot hij zich aan bij

de Hooigracht (Erfgoed

in 1723 afgescheiden van de Rooms-Katholieke Kerk en

het roemruchte Nederlandse kunstenaarsgenootschap

Leiden en Omstreken)

het pauselijk primaat in Rome. Net als andere Leidse

de Bentvueghels.

katholieken moesten zij in een schuilkerk samenkomen.

De parochie De Liefde ging aan de Hooigracht ter kerke,

Afstand tot Rome

in het huis van de geestelijke H.F. van Heussen (1654 -

Toen Van Heussen zijn parochie in 1694 oprichtte, was

1719).

er echter nog geen sprake van een Oud-Katholieke Kerk.

De parochie De Liefde werd in Leiden het zwaartepunt van

Het huis luisterde naar de naam De barmhartige

een katholieke beweging die zich steeds meer van Rome

Samaritaan. Het gevelteken, dat nog altijd op de

afkeerde, om uiteindelijk na de kerkscheuring van 1723

Hooigracht te zien is, verbeeldt een scène uit dit

als eigen geloofsgemeenschap door te gaan.

Bijbelverhaal. Op het gevelteken is ook de naam van de

Processie in de oudkatholieke kerk van Den Haag, 1881 (Collectie Museum Catharijneconvent, Utrecht; foto Ruben de Heer)

Pieter. 44

parochie terug te lezen: De Liefde. Van Heussen had het

Het was het gevolg van een geleidelijke ontwikkeling, die te

huis in 1694 als statie (m.a.w. een schuilkerk) ingericht

maken had met de isolatie van de Nederlandse katholieken

voor katholieke Leidenaren. Het indrukwekkende altaar

sinds het ontstaan van de protestantse Republiek. Zij

uit het huis is bewaard gebleven, maar staat inmiddels

waren in de 17e eeuw steeds verder van de roomse praktijk

Pieter. 45

parochie De Liefde boevn

misdiensten liet opstellen. Bovendien werd ook de Bijbel

zich rond de schuilkerk in het huis van Van Heussen. Zij

Van Heussen blaekte door een drift

vertaald. Het vertalen kon in Rome op afkeuring rekenen.

kwamen er al sinds 1694 en bleven ook na de scheuring

Om 't out gestel van Neêrlants wyken

hier samenkomen. Van Heussen was zelf een sympathisant

Te zoeken in beschimmelt schrift

Jansenisme

van Codde (de controversiële apostolisch vicaris die in

En hoogbejaerde lantkronyken.

De onrust escaleerde onder het bestuur van Petrus

1704 werd afgezet) en vond dat de benoemingsrechten

Hy vondt het dra, en zette 't neêr

Codde (1648 - 1710), die in 1689 aantrad als apostolisch

bij Nederlandse katholieken moesten liggen.

Door zyn Latynsche heldeveêr.

vicaris. Hij werd door jezuïeten beschuldigd van het bevorderen en toestaan van een onorthodoxe leer en

Van

woonde

Van Heussen overleed in 1719 en zou de scheuring

liturgische praktijk. Zij veroordeelden het als ‘jansenisme’,

in

een controversiële nieuwe stroming in het katholieke

twee

huis

met

zijn

hierdoor

zussen,

die

als

geloofsgemeenschap bleef zijn huis echter als schuilkerk

geloof, die vernoemd was naar de theoloog Cornelis

‘klopjes’ leefden. Klopjes

gebruiken. Het was geen bijzonder grote gemeente: in

Jansen (1585 - 1638). Hoewel Nederlandse katholieken

waren vrouwen die te

1695 waren er 120 leden, in 1705 ongeveer 700. Aan het

verwante ideeën hadden, ging het toch om twee

vergelijken

einde van de 18e eeuw was dat weer teruggelopen naar

verschillende stromingen. Ze deelden wel een grotere

nonnen, maar in een

belangstelling voor de innerlijke geloofsbeleving, wat in

wereldlijke

Nederland te zien was in de vertalingen van religieuze en

een leven van gebed,

Ondanks dat het een kleine gemeente was, speelde Van

liturgische teksten.

beschouwing en dienstbaarheid leefden. In Nederland

Heussens schuilkerk aan de Hooigracht een belangrijke

Deze nieuwe stromingen vertoonden overeenkomsten

waren klopjes soms misdienaren, wat in die tijd in de

organisatorische en spirituele rol in de ontwikkeling

met

katholieke kerk ongekend was.

van de oudkatholieke gemeenschap in Nederland. Hun

het

protestantisme,

waarin

de

innerlijke

Heussen het

waren

met

niet

zelf

meemaken.

De

oudkatholieke

ongeveer 100 leden.

omgeving

bijzondere verhaal blijkt nu ook verbonden te zijn met de

geloofsbeleving een belangrijke rol speelt. Toen het jansenisme zich begon te vermengen met gallicanisme,

Van Heussen was zelf nog actief als amateurhistoricus.

geschiedenis van de Pieterskerk Leiden, waar leden van

waarin de invloed van de paus in de Franse kerk

Een paar dichtregels omschrijven zijn passie voor het

de oudkatholieke parochie De Liefde in de 18e eeuw in

bekritiseerd werd, ontstond er een politiek probleem.

historische speurwerk:

gezamenlijke grafkelders werden begraven, arm en rijk, naast hun gereformeerde stadsgenoten.

Er werden zelfs vervolgingscampagnes opgezet. De raakvlakken tussen het jansenisme en de nieuwe geloofsbeleving van katholieke Nederlanders betekenden dat ook zij met argwaan werden bekeken.

Interieur van de oudkatholieke kerk aan de Hooigracht, 1694 (Collectie Museum De Lakenhal)

Een katholiek schisma De controversiële Codde werd naar Rome ontboden en in 1704 afgezet als Nederlands apostolisch vicaris. De benoeming van zijn vervanger (Theodorus de Cock, 1650 -

af komen staan, waardoor ook hun geloofsopvattingen

1720) lag moeilijk bij de meerderheid van de Nederlandse

begonnen te verschillen. Katholieke orden zoals de

katholieken. De onvrede over de benoemingsrechten

jezuïeten en de franciscanen, die uit Zuid-Europa naar

duurde tot 1723 voort, toen het Utrechtse kapittel zelf

het ‘missiegebied’ van de Noordelijke Nederlanden

een nieuwe bisschop benoemde, Cornelius Steenoven

kwamen, hielden er andere geloofsopvattingen op na.

(1661 - 1725), zonder om de bevestiging van Rome te

Zij hadden na de contrareformatie een grotere aandacht

vragen.

voor heiligenverering en de Mariadevotie ontwikkeld.

Dat was voor Nederlandse katholieken lang niet zo

Hiermee was de scheuring in de katholieke kerk een feit.

vanzelfsprekend.

Uiteindelijk zouden vooral de geestelijken overstappen en bleven veel Nederlandse gelovigen Rome trouw, of

Ook de benoeming van bisschoppen, of in de protestantse

keerden op een later moment terug naar de Rooms-

Republiek ‘apostolisch vicarissen’, werd steeds meer

Katholieke kerk. Dat Nederlandse katholieken kritisch

een netelige kwestie, omdat katholieken in Nederland

waren op het roomse gezag was echter duidelijk: er

afhankelijk bleven van goedkeuring uit Rome. Ook deed

gingen zelfs antipapistische kaartspellen onder hen rond.

het in Rome wenkbrauwen fronsen dat de Nederlandse bisschop en apostolisch vicaris Johannes van Neercassel

Van Heussen en de oudkatholieken in Leiden

(1625 - 1686), een volledige vertaling van de orde van

In Leiden concentreerde de oudkatholieke gemeenschap

Pieter. 46

Pieter. 47

Satirisch kaartspel, circa 1715 (Collectie Museum Catharijneconvent)

MARIA VAN NISPEN (1666-1730) - DE CIPIERSTER

Metselaarsdochter en dienstmaagd Maria werd in oktober 1666 geboren in Dordrecht. Haar

Aan het hoofd van een micro samenleving

vader was meestermetselaar Cornelis van Nispen. Haar broers zouden allemaal in zijn voetstappen treden.

Maria niet. Het lijkt erop dat zij de eerste jaren van haar werkzame leven het beroep van de vrouwelijk kant van de familie volgde.

Hoe precies is moeilijk na te gaan. Van vrouwen die beroepen uitoefenden werd weinig geregistreerd. Zeker van dienstbaar personeel. Want dat is wat ze werd: dienstmaagd. Maria trad in dienst bij Anna van der Burch.

Anna kwam uit een rijk Dordts regentengeslacht. Ze was naar Leiden gekomen toen ze trouwde met Gerard van Hoogeveen, later schout van deze stad. Zo kwam ook Maria in Leiden terecht. Anna was van de leeftijd van Maria's grootmoeder. Het testament dat Anna liet opmaken in 1689 doet vermoeden dat ook Maria's moeder Anneke en tante Sibilla voor Anna hadden

EEN GRAFSTEEN AAN DE NOORDZIJDE VAN DE KOOROMGANG VERMELDT

gewerkt. (afbeelding huwelijkse voorwaarden)

'WINGER LA LOO'. NIETS DOET VERMOEDEN DAT ACHTER DEZE NAAM EEN Nog [legateer ik] aen Anneke

VERHAAL SCHUILGAAT OVER EEN KRACHTIGE VROUW. MARIA VAN NISPEN,

Weijers huijsvrou van Corn[eli]s van Nispen,

ECHTGENOTE EN LATER WEDUWE VAN WINGERT LA LOO, BESTIERDE BIJNA

eenhondert guldens ende aen mijn dienst-

30 JAAR LANG HET HUISHOUDEN IN HET NAASTGELEGEN GRAVENSTEEN.

guldens, indien deselven op mijn overlijden als

maeght Maria van Nispen gelijke hondert nogh tmijnen huijse moght wonagtigh sijn, aen haer ter hand te stellen, soo wanneer sij sigh in den huwelijken staet sal komen te begeven met goetvinden van mijn erfgenamen, ofte dat sij anders scheijdende uijt het dienen een winkeltie mogt gaen opsetten, ofte eenige koopmanschap ter hand nemen, ende laestelijk nogh aen Sibilla Weijers, wed[uw]e van W[ille]m van Wijnbergen, een silver tailljoor benevens het bed met kleijne streepen, een peuluw met twee oorkussens, sijnde op de hofstede Rijnenburgh [...]

Anneke, Maria en Sibilla worden alle drie genoemd. Het lijkt erop dat Anna een hechtere band had met Sibilla dan met Anneke, Maria's moeder. Zij krijgt namelijk een zilveren schotel en een bed met twee kussens van Anna's buitenplaats aan de Rijn. Sibilla was getrouwd geweest met Willem van Wijnbergen, die substituut-schout in Leiden was. Zij woonde op de Papengracht, vlakbij Anna van der Burch, die aan het Pieterskerkhof woonde. Bij het verlaten van Anna’s woning kwam je meteen voor de entree van het Gravensteen uit.

Pieterskerkhof met de Pieterskerk Leiden en het Gravensteen, 1782 (Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken)

Pieter. 48

Pieter. 49

Cipier Toen Anna overleed in 1690 was Maria nog steeds

per 1 mei 1699. De connecties van Maria met de Van

door de medewerking van Joris, de cipiersknecht. Deze

haar dienstmaagd. Anna had bij het opstellen van haar

Hoogeveens kwamen hierbij vast van pas.

opende de mannencel, waarna twee mannen Wingert

testament al in de toekomst van Maria voorzien: 'een

Wingert en Maria gingen met hun 9 maanden oude

wisten te overmeesteren, hem de sleutel van de voordeur

winkeltje of koopmanschap', waarbij haar kinderen

dochtertje Anna wonen in de cipierswoning in het

afhandig maakten en zo vertrokken. Hoewel Wingert pas

Gerard en Cornelia Dina en andere erfgenamen haar

Gravensteen. Deze was rechts van de ingang. En van

47 was, was hij al enige tijd ziek. Niet lang daarna diende

konden helpen.

hen moest namelijk altijd aanwezig zijn om de deur te

Maria dan ook een verzoek in bij het stadsbestuur. Zij

openen, dag en nacht. Dat staat in de 'instructie voor

liet weten dat Wingert een 'langduijrende en uijtterende

Dat gebeurde niet direct in 1690. Toen Maria vijf jaar

de cipier' die bij de aanstelling is opgesteld. Hieruit blijkt

siekte' had en dat zijn dood elk moment te verwachten

later met Wingert la Loo trouwde, woonde ze nog op

dat het cipiersechtpaar verantwoordelijk was voor het

was. Omdat zij eigenlijk al jaren de directie van het

het Rapenburg, waarschijnlijk bij Gerard van Hoogeveen.

volledige reilen en zeilen in het gebouwencomplex.

Gravensteen zorgvuldig had waargenomen, verzocht zij om na Wingerts dood zijn plaats in te mogen nemen. Het

Wingert woonde in een van de huisjes aan de Pieterskerk.

Maria werkte als dienstmaagd voor Anna van der Burch, die aan het Pieterskerkhof woonde, in

Uit de huwelijkse voorwaarden blijkt dat Maria degene

Microsamenleving

verzoek werd ingewilligd en Maria werd naast Wingert

was met geld en goederen. Waar Wingert 'alleenlick sijn

Als iemand werd gearresteerd, kwam deze in voorlopige

aangesteld op 9 november 1713. Precies op tijd, want

klederen van linne ende wolle, t' sijnen rugge en[de]

hechtenis. Hiervoor kreeg de cipier zes stuivers per dag.

in de week van 11 tot 18 november werd hij begraven in

lijve behoorende' inbrengt, somde de notaris van Maria

Voor ondervragingen en het afleggen van bekentenissen

de Pieterskerk.

naast 400 gulden ook een hele waslijst aan meubels,

haalde de cipier de gevangene uit de cel en bracht deze

sieraden en kleding op. Het is ook niet duidelijk of

weer terug. Bij een vergadering van schout en schepenen,

Nog 14 jaar cipierster

Wingert een ambacht beheerste of baantje had. Zijn

een rechtszitting, moest hij de Vierschaar aan de zijde

Maria ging door met haar werk, wellicht geholpen door

vader was greinwerker, vast met een weefgetouw in het

van het Gerecht opruimen en schoonmaken. Tijdens de

Gezicht op het

voorhuis. Het kan zijn dat Wingert hem hielp of losse

zitting moest hij aanwezig zijn.

Gravensteen vanaf

klusjes deed in de stad. Maria startte ook geen winkeltje

haar zoon Cornelis. Maar Cornelis had ook een eigen carrière. Hij werd met Maria's hulp op zijn negentiende

het Gerecht, rechts de

uit een geldboete, verbanning, geseling, brandmerking,

jongste klerk op het stadhuis en acht jaar later substituut-

een tuchthuisstraf of een combinatie hiervan. In het

schout. Maria was toen ruim 60 jaar oud. Na bijna 30

het achterhuis dat bij Rapenburg

of koopmanschap, zoals Anna in haar testament

De delicten waar men voor gearresteerd werd, varieerden

Vierschaar, links het

38 hoorde. Inmiddels is dat huis

verwoordde. Het eerste wat in de archieven opduikt is

van overspel, prostitutie en fraude via diefstal en inbraak

tuchthuis, 1763 (Collectie

geval van een tuchthuisstraf bleef de misdadiger onder

jaar als cipierster de scepter te hebben gezwaaid in het

gesloopt. Sporen zijn nog te zien

de aanstelling van Wingert als cipier van het Gravensteen

tot geweldpleging en zelfs moord. Straffen bestonden

Erfgoed Leiden en

verantwoordelijkheid van de cipier.

Gravensteen, diende zij haar ontslag in wegens 'een

Omstreken)

Deze tuchtelingen kwamen in het rasp- of spinhuis

quaal aan de borst'. De laatste drie jaar van haar leven

terecht. De mannen raspten hardhout als kleurstof voor

woonde ze in bij haar zoon. Ze overleed in de laatste

Detail van de ontslagbrief van

verf. De vrouwen sponnen wol. Voor elke tuchteling

week van 1730. Maria werd bij Wingert in het graf gelegd.

Maria in het stadsdienaarsaan-

kreeg de cipier eenmalig 25 gulden, omdat de tuchteling

Alleen staat háár naam niet op de steen.

in de muur, 18e eeuw (Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken)

neemboek (Collectie Erfgoed

waarschijnlijk niet meteen productief werkte door een

Leiden en Omstreken)

eerdere lijfstraf of gewoon onkunde. Als een tuchteling 1 gulden en 12 stuivers per week had verdiend, kreeg hij eten. Had hij minder gewerkt, dan was het eten naar verhouding. Had hij meer verdiend, dan ging de helft hiervan naar de cipier en de andere helft mocht hij houden om bijvoorbeeld kleding of stro van te kopen.

Het leven in het tuchthuis was een micro-samenleving.

Sommige tuchtelingen zaten een straf uit van wel 25 jaar.

Het cipiersechtpaar werd bijgestaan door in elk geval één knecht en een dienstmeid, later waarschijnlijk ook door hun dochter Anna en zoon Cornelis.

Er zaten ook andere mensen opgesloten in het Gravensteen, bijvoorbeeld schuldenaars die in gijzeling zaten. Die betaalden zeven stuivers per dag, waarvoor ze per week twaalf pond brood, een pond zoetemelkse kaas, een half pond boter en veertien pinten bier kregen.

Uitbraak Vanzelfsprekend zaten niet alle tuchtelingen geduldig hun

Susan Suèr is projectmanager educatie bij Erfgoed Leiden en Omstreken

straf uit. Eens in de zoveel tijd was er een uitbraakpoging.

en werkt aan een historische roman over Maria van Nispen.

In het voorjaar van 1713 was een poging zelfs succesvol

Pieter. 50

Pieter. 51

DE TONEELCARRIÈRES VAN ADRIANA VAN TONGEREN EN JOHANNA JORDAAN

Een leven op de planken IN DE ACHTTIENDE EEUW WAS ADRIANA VAN TONGEREN (CA. 1691 - 1764) VEEL GEZIEN OP HET HOLLANDSE TONEEL. HAAR CARRIÈRE BEGON IN DEN HAAG EN EINDIGDE VIA LEIDEN OP HET TONEEL VAN DE AMSTERDAMSE SCHOUWBURG. ZE WAS SUCCESVOL IN HAAR VAK EN MAAKTE NAAM. HAAR DOCHTER JOHANNA JORDAAN (1715 - 1766) VOLGDE IN DE VOETSPOREN VAN HAAR MOEDER. IN HUN TIJD IN LEIDEN RAAKTE DE BIOGRAFIE VAN DEZE THEATERFAMILIE OOK VERBONDEN MET DE PIETERSKERK LEIDEN.

De Leidse Schouwburg, 1788.

Jacob Timmermans (Erfgoed Leiden en Omstreken)

Adriana en Hendrik zouden hun hele leven bij elkaar blijven en in Leiden, waar zij ongetwijfeld waren voor voorstellingen in de Leidse Schouwburg van Van Rijndorp, werd hun eerste kindje geboren. Het meisje, Johanna, werd in de Pieterskerk Leiden gedoopt. Van de acht kinderen - waarvan er drie jong stierven - werd Johanna als enige hier gedoopt, omdat Adriana en Jan Hendrik later overgingen naar de remonstrantse kerk.

Het begin in het theater

Een bloeiende carrière

Adriana’s vroege levensloop is niet helemaal zeker, maar

Adriana maakte naam in het gezelschap van Van Rijndorp.

vermoedelijk kwam ze uit Amsterdam. Naar eigen zeggen

In 1717 kreeg zij een contract bij de Amsterdamse

stond zij al op haar 14e op het toneel. In 1710 kwam zij

Schouwburg. Jan Hendrik kon pas in 1720 aansluiten

bij het toneelgezelschap van Jacob van Rijndorp (1663

in Amsterdam, wat te maken zal hebben gehad met

- 1720) in Den Haag. Het gezelschap reisde veel rond,

zijn historie op de plek waar hij eerder ontslagen was.

maar speelde vaak in Den Haag en Leiden. In 1705 liet

Ondertussen groeide Adriana uit tot ‘eerste actrice’.

Van Rijndorp in Leiden zelf een theater bouwen aan de

Ze speelde onder andere de titelrol in het toneelstuk

Oude Vest, wat het begin was van de Leidse Schouwburg.

Jacoba van Beieren, de rol van Badeloch in de jaarlijkse opvoeringen van Vondels Gijsbrecht van Amstel en de rol

Een theaterfamilie

van Deugd in het stuk Eeuwgetyde, dat werd gespeeld bij

In 1714 trouwde Adriana met de toneelspeler Jan Hendrik

het 100-jarig bestaan van de Amsterdamse Schouwburg.

Jordaan in Delfshaven, waar de troep van Van Rijndorp De vorstelijke loge in de Amsterdamse Schouwburg, 1768. Simon Fokke (Collectie Rijksmuseum)

vaak optrad. Jordaan had al een bewogen leven achter

In de schaduw van haar leerling

zich. Uit een eerder huwelijk had hij twee kinderen en hij

Thuis hadden Adriana en Jan Hendrik een naaister in

had ook een aantal geruchtmakende verhoudingen achter

dienst, door wie Adriana haar rollen liet overhoren. Zo

de rug. Hij was eerder ontslagen bij de Amsterdamse

ontdekte Adriana dat het meisje, Adriana Maas, een

Schouwburg, nadat hij een kind had gekregen met de

talent had voor toneel. Ze leidde haar op en had daardoor

toneelspeler Isabella Rigo. Waarschijnlijk was hij na het

een rol in haar groeiende succes bij de Amsterdamse

in de Amsterdamse Schouwburg spelen, tegen een

ontslag in dienst getreden bij Van Rijndorp, waar hij

Schouwburg. Langzaam maar zeker kwam de meester

vergoeding van 1,5 gulden per optreden. Net als haar

Adriana ontmoette.

in de schaduw van de leerling te staan. Adriana begon

moeder en haar broer Jacob trad zij ook op in het

andere rollen te krijgen, wat ook te maken had met

toneelstuk Eeuwgetyde, in de zangrol Euterpe. Ook

haar leeftijd. Ze speelde vooral koningin-moeders in

haar toekomstige echtgenoot

treurspelen en de rol van moeders in kluchten.

Jacobus Verkuyle speelde een rol in het stuk.

Haar plezier in het toneel nam af. Toen een collega, Jan

Pieter. 52

Put, het theater verliet om graveur te worden, verzuchtte

Over

Adriana: “gij zijt gelukkig, dat gij buiten hetzelve [nl. het

carrière

Johanna’s

toneel] bestaan kunt” en mocht ze hem ooit terugzien op

bekend, al is zij waarschijnlijk

het toneel, dan “zal het met het uiterste leedwezen zijn”.

haar hele leven nog op het

Maar ze was desondanks toneelspeler in hart en nieren.

toneel actief geweest. Haar

Lichamelijke klachten zullen haar echter steeds meer

gage ging nog omhoog naar 2,5 gulden per optreden.

parten hebben gespeeld. Een van haar laatste optredens

Johanna overleed in januari 1766, niet lang na haar

was in november 1762; ze overleed in april 1764.

moeder.

In illustere voetsporen

Adriana en Johanna wisten allebei carrière te maken

Ook Johanna, Adriana’s eerste dochter, die in de

in het theater; in een tijd waarin betaald werk voor

Pieterskerk Leiden was gedoopt, ging volledig op in de

vrouwen geen vanzelfsprekendheid was, waren hun

toneelwereld. Vanaf 1737, op 21-jarige leeftijd, ging zij

talent en inzet de drijfveren van hun succes.

is

weinig

Pieter. 53

verdere meer

een interview met de nieuwe voorzitter van de raad van toezicht

Een kennismaking met Henriëtte van Baalen

Wanneer was de eerste keer dat u in de Pieterskerk Leiden was?

wedstrijd van onze ZZ Eredivisie Basketbal Leiden mag

Dat is een hele goede vraag. De eerste keer… ik denk

bijwonen. Een feestje!

in mijn tienerjaren - eind jaren ’70 - toen ik mijn zus de historische gebouwen van Leiden moesten zien. Of

Als u iets in de Pieterskerk Leiden zou mogen organiseren, wat zou dat dan voor activiteit zijn?

tijdens de kennismakingsperiode in ’83, toen ik zelf in

Daar hoef ik niet lang over na te denken. Een dansfeest!

Leiden aankwam voor mij studie.

Of een meezingfestival. Ik houd enorm van dansen en

bezocht die in Leiden geschiedenis studeerde en wij dus

zingen. Of misschien eens een basketbalwedstrijd? Dan In ieder geval herinner ik mij een tentamen voor

kan ik mijn twee liefdes mooi combineren, al ben ik bang

Rechtsgeleerdheid in de Pieterskerk. Met wiebelende

dat de pilaren wel wat in de weg zullen staan.

tafeltjes op de ongelijke grafzerken, waarbij ik karton meenam om het tafeltje te stabiliseren en waar de

Waar bent u het meest trots op?

vleermuizen naar beneden vielen. Ook memorabel is

Trots in de zin van dankbaar? Dat ben ik op de liefdevolle

januari 1992 toen ik met Bob Heeren - eveneens advocaat

omgeving waar ik vandaan kom en wat ik ook in mijn eigen

in Leiden - voor de Leidse gemeenschap de invoering van

gezin mag ervaren. Helaas is dat niet vanzelfsprekend. Ik

het nieuw Burgerlijk Wetboek mocht inzingen.

ben een bevoorrecht mens met wat ik heb mogen doen en nog steeds mag doen.

Ik heb ook mooie herinneringen aan de kerstdiensten met de kinderen. En de mooie gala’s.

Welke plek of welk monument in de Pieterskerk Leiden spreekt het meest tot de verbeelding voor u?

Met welke van de volgende historische personen voelt u zich het meeste verwant? En waarom?

• Rembrandt van Rijn (1606-1669) De

meesterschilder

uit

Leiden

met

een

hechte

Er is zoveel moois in de Pieterskerk, dan is één ding

familieband met de Pieterskerk Leiden, waar onder

kiezen lastig. Is het de ruimte, met de enorme pilaren?

andere zijn ouders trouwden en begraven werden.

Het gewijde dat ontstaat bij een bijzondere lichtinval? Het koor? Of toch het huiselijke museumcafé met de heerlijke

• Jean Luzac (1746-1807)

koffie? Misschien het Laatste Oordeel? De bijzondere

Advocaat, professor en hoofdredacteur van de beroemde

Gildeborden? De Kerkmeesterskamer? De prachtige

krant Gazette de Leyde, die onder andere door Thomas

orgels? Of juist de hoogte in het monument, waar wij

Jefferson, de derde president van de Verenigde Staten,

eens met een kantooruitje van mochten abseilen? Er

gelezen werd. Jean Luzac heeft een gedenkmonument in

is zoveel keuze. Ik kies voor de ruimte met de enorme

de Pieterskerk Leiden.

pilaren. Ontzagwekkend. Daar word ik stil van.

•Maria van Nispen (1666-1730)

Wat is uw band met Leiden?

Decennialang werkzaam als cipierster bij Het Gravensteen,

Ik heb in Leiden Rechtsgeleerdheid gestudeerd. Vanaf

waar zij gevangenen bewaakte en begeleidde. Zij werd in

1983 heb ik als student door de stad gebanjerd en een

de Pieterskerk Leiden begraven.

aantal jaar op de Nieuwe Rijn gewoond. Bij de Leidse

Naam:

Henriëtte van Baalen

Geboortejaar:

1964

Geboorteplaats:

‘s-Gravenzande

Middelbare school:

Het Groen van Prinsterercollege in Den Haag

Studie:

Rechtsgeleerdheid, Nederlands Recht en de Vrije Studierichting

Woonplaats: Huidige functie:

markt. Na mijn studie ben ik terechtgekomen bij De

Het ligt voor de hand om Rembrandt van Rijn te kiezen.

Clercq, als advocaat-stagiaire. En het leuke is dat ik

Met hetgeen hij voor de stad - en ons land - heeft

aan deze baan ben gekomen doordat ik Ernst van Win

betekend. Anderzijds ligt Jean Luzac voor mij voor de

ontmoette op een banenbeurs die nota bene in de

hand gelet op zijn professie en het feit dat hij uit een

Pieterskerk werd gehouden.

Hugenotenfamilie komt.

Vervolgens heb ik een behoorlijk aantal jaar in de

Maar ik kies voor Maria van Nispen. Ja, ook omdat zij

Cobetstraat gewoond met mijn jonge gezin. We zijn

een vrouw is. Vrouwen zijn in de geschiedenis nogal

naar Hoogmade verhuisd, maar hebben altijd in ons

onderbelicht gebleven. En dat is een understatement. Ik

achterhoofd om ooit weer terug te komen naar deze

kies ook voor haar gelet op de plaats waar zij werkte: het

heerlijke stad. Aan Leiden heb ik mijn hart verloren.

Gravensteen. In mijn tijd een onderdeel van de juridische

Dat hart is soms rood-wit, soms blauw-groen: als ik een

faculteit waar ook de bibliotheek gevestigd was. Ik heb er nogal wat uurtjes doorgebracht.

Hoogmade Advocaat, Mediator en Partner bij De Clercq Advocaten Notariaat

Pieter. 54

Pieter. 55

De Pieterskerk Kraamkamer van de Universiteit Leiden 448 jaar geleden is de Universiteit Leiden in de Pieterskerk opgericht. Sindsdien zijn we onlosmakelijk aan elkaar verbonden in het hart van de stad. Onze wetenschappers en studenten ontmoeten elkaar onder het schitterende dak. We vieren er onze verjaardag (de dies natalis) en verwelkomen er elk jaar onze nieuwe

eerstejaars tijdens de opening van het academisch jaar. Nelson Mandela en Prinses Beatrix kregen er een eredoctoraat. En voordat onze kersverse alumni hun handtekening in het Zweetkamertje kunnen zetten na het behalen van hun bul, heeft menigeen gezweet op een tentamen in de Pieterskerk.

Als betalen niet vanzelf gaat

Boommarkt 3a 2311EA Leiden • Postbus 11122 2301EC Leiden • Tel 071-5161010 • www.buikenvanderhorst.nl

De duinen zorgen voor ons water.

Wij zorgen voor de duinen.

Ook in de toekomst. Helpt u mee? www.dunea.nl/dwtoekomst Bij ons leer je de wereld kennen

Pieter. 56

Pieter. 57 DUNEA - Advertentie De Pieter 2022 v03.indd 1

01-09-2022 10:09

2013

1940

1998 MODERNE ONTWERPEN IN DE PIETERSKERK LEIDEN

Oud & nieuw

WIE DE MEER DAN 900 JAAR OUDE PIETERSKERK LEIDEN BINNENLOOPT, VERWACHT OMRINGD TE WORDEN DOOR OUDE OBJECTEN. DIE VERWACHTING WORDT MEER DAN WAARGEMAAKT DOOR DE VELE EEUWENOUDE KUNSTOBJECTEN EN BOUWMATERIALEN, MAAR NIET

Familiewapens op het Van Hagerbeerorgel (wapen Goekoop centraal onderin)

ÁLLE KUNST IN HET INTERIEUR IS HONDERDEN JAREN OUD. HET IS ALLEEN WEL ZAAK OM TE WETEN WAAR TE KIJKEN. IN DIT BEELDARTIKEL

2004

WERPEN WE DAAROM EEN BLIK OP MODERNE ONTWERPEN IN DE PIETERSKERK LEIDEN.

B

ij sommige objecten is al snel duidelijk dat het om een modern ontwerp gaat.

Bijvoorbeeld bij de messing gedenkplaat voor de organist Cornelis Schuyt (1557 Detail van het Marnixvenster in de oostelijke kooromgang

Gedenkten voor Jan van Hout

1616) op de deur naar het Van Hagerbeer orgel. Of de gedenksteen voor de Pilgrims aan de buitenkant van de doopkapel, waar de gave steen de recente leeftijd prijsgeeft.

Ook de gedenksteen voor Jan van Hout (1542 - 1609) is op het eerste oog te herkennen

2011

als een strak, modern ontwerp. En dat klopt, hoewel het ontwerp wel gebaseerd is op

2000

een eeuwenoud idee, nota bene van Van Hout zelf. Hij liet zijn grafzerk - die al lang

Gedenkteken voor de Pilgrims aan de buitenmuur van de doopkapel

geleden verdwenen is - eveneens uit verschillende delen opbouwen. Ook de gave, strak vormgegeven epitaaf van Ludolph van Ceulen (1540 - 1610) is gebaseerd op de oorspronkelijk grafzerk voor Van Ceulen. Die lag uiteraard in de zerkenvloer en had niet - zoals het nieuwe ontwerp - een ijzeren middellijn, die een extra verwijzing

2018

vormt naar Van Ceulens belangrijkste ontdekking: het getal π (pi) tot de 35e decimaal.

Maar er zijn ook ontwerpen in de Pieterskerk Leiden die er oud en oorspronkelijk uitzien, maar toch een stuk jonger zijn dan ze op het eerste gezicht lijken. Wat te denken van het kleurrijke glas-in-loodraam voor Filips van Marnix van St.-Aldegonde (1540 - 1598)? Dat werd in 1940 onthuld en pas definitief geplaatst in 1945, toen de Tweede Wereldoorlog was afgelopen. Het Prinsesseraam uit 2011 is ook een klassiek glas-in-loodontwerp, waar de namen van de huidige prinses van Oranje en haar zussen, prinsessen der Nederlanden, te zien zijn.

Het moderne ontwerp dat het lastigste te herkennen is, is terug te vinden op het 17e-eeuwse Van Hagerbeer orgel. Daar zijn verschillende familiewapens op geplaatst (zie ook het artikel op pagina’s 14 t/m 17), waarvan het laatste uit 1998 stamt. Deze werd geplaatst voor Cees Goekoop, toenmalig burgemeester van Leiden, omdat hij een grote rol had gespeeld in de fondsenwerving voor een hoogstnoodzakelijke 4-jarige restauratiecampagne. Hij mocht zijn familiewapen tussen de andere historische wapens plaatsen. Het lijkt misschien alsof het er al eeuwen hangt, maar het hangt er in werkelijkheid pas een kleine kwarteeuw.

Prinsesseraam in het noordtransept

Gedenkteken voor Ludolph van Ceulen

Pieter. 59

Gedenkplaat voor Cornelis Schuyt - Overzicht

Column. van kerk, concertzaal en aula tot stichting pieterskerk

De Pieterskerk Leiden 50 jaar geleden IN DE VORIGE EDITIES VAN DE PIETER KWAMEN IN DEZE COLUMN DE PERIKELEN AAN BOD DIE ONTSTONDEN TOEN DE HERVORMDE GEMEENTE BESLOOT OM DE PIETERSKERK LEIDEN AF TE STOTEN. DIT KEER GAAT DE BLIK TERUG NAAR HET JAAR 1973, EEN MOMENT WAAROP ALLE OPTIES VOOR EEN NIEUW BEHEER UITGEPUT LEKEN. ER WAREN VERSCHILLENDE ALTERNATIEVEN GEPROBEERD, ZOALS EEN OVERDRACHT AAN DE RIJKSOVERHEID OF DE UNIVERSITEIT LEIDEN, MAAR VOORALSNOG WAS ALLES GEKLAPT. OP 9 FEBRUARI VERSCHEEN IN HET LEIDSCH DAGBLAD EEN ARTIKEL MET DE OMINEUZE KOP: PIETERSKERK GESLOTEN.

Pieterskerk mag niet “verpieteren” In juni verscheen in de Leidse Courant een opiniestuk met de veelzeggende titel: “Pieterskerk mag niet “verpieteren””. De sluiting was op dat moment al bijna een half jaar van kracht en de sentimenten logen er niet om: “een nationale schande” werd het genoemd. Inmiddels gloorde er gelukkig ook weer hoop aan de horizon. De Leidse burgemeester A.J. Vis had uit contacten met Amerikanen vernomen dat daar belangstelling bestond om financieel bij te dragen aan het behoud van het monument. En inmiddels werd er weer nagedacht over een nieuwe bestemming voor de Pieterskerk Leiden, dit keer als cultuurcentrum.

De schrijver van het artikel toonde zich in elk geval strijdvaardig: “Nu zich een nieuwe ramp dreigt te voltrekken, waarbij het bestaan van het gebouw zelf in het geding is, dienen wij Leidenaren onze taak te weten.

Gesloten deuren

Laten wij allen de handen ineenslaan en tonen dat onze

Het artikel verscheen niet toevallig op de eerste dag na de Dies Natalis van de

cultuur ons na aan het hart ligt”. De geschiedenis had

universiteit. Voor deze eeuwenoude traditie was het monument nog open gehouden,

een gewichtige opdracht in handen gegeven: “Laten wij

maar daarna gingen de deuren onverbiddelijk dicht. De opening van het artikel was er

niet de geschiedenis ingaan als een stelletje sukkelaars,

duidelijk genoeg over: “De Pieterskerk is met ingang van vandaag volledig gesloten. Pas

die de Pieterskerk lieten verpieteren”.

wanneer er een nieuw gebruiksdoel voor het gebouw is gevonden, zal zij weer geopend kunnen worden”. De laatste eredienst had al maanden daarvoor plaatsgevonden, op

Dat het daar soms wel op begon te lijken, kwam ook

28 november 1972.

doordat lokale vandalen zich met luchtbuksen uitleefden op de glas-in-loodramen van de Pieterskerk Leiden. Het

“Laten wij niet de geschiedenis ingaan als een stelletje sukkelaars, die de Pieterskerk lieten verpieteren”.

Pieter. 60

Wat het nieuwe gebruiksdoel zou kunnen worden, daar viel toen kennelijk nog niets

beeld van het gesloten gebouw werd er alleen maar

over te zeggen. Met de universiteit was in de voorgaande jaren weliswaar uitgebreid

droeviger van. Maar er was halverwege 1973 weer wat

over andere vormen van gebruik gedelibereerd, maar begin 1973 had men nog geen

optimisme en een zekere can do attitude ontstaan.

alternatieven voor ogen. De meeste aandacht ging uit naar het urgente probleem van

Ook was er de hoop dat er een nieuwe stichting kon

het beheer, want nadat de Rijksoverheid het overnamebod had afgeslagen, was ook de

worden opgericht. In de volgende editie van de Pieter

hervormde gemeente van elke onderhouds- en verzekeringsplicht voor de Pieterskerk

gaat de column verder in 1974, het jaar dat de Stichting

Leiden ontslagen. Het monument stond er nu echt alleen voor.

Pieterskerk Leiden werd opgericht.

Pieter. 61

Matthaüs Passion Pieterskerk Leiden 28 & 29 maart 2024

Nederlands Kamerkoor Concerto Köln Peter Dijkstra, dirigent

Een heldere administratie is altijd winst De ene onderneming is meer de M, de andere meer de K van MKB. Maar hoe het ook is: altijd levert de stroomlijning van de bedrijfsadministratie een interessante besparing op.

Niet alleen in geld, maar ook in tijd. Wij bezorgen de opdrachtgever de voordelen van een heldere administratie. Ook profiteren van de kennis en kunde, die wij al meer dan 30 jaar delen met onze klanten? Bel of mail: 071 523 55 88 | info@apek.nl | www.apek.nl

www.pieterskerk.com/wo-23 Pieter. 62

Pieter. 63

Administratie Belastingen Controlling Detachering

Pieterskerk Leiden Kloksteeg 16 2311SL Leiden +31(0)71 512 43 19 info@pieterskerk.com www.pieterskerk.com Onderstuk van de Grote Hagenkaart, 1670. Christiaan Hagen (Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken)