Vriendenbericht april 2011

Pieterskerk Leiden

vriendenbericht

04/11

jaargang 18/1 - april 2011 ISSN 1387-9952

2 vriendenbericht > column en colofon

column

De poorten gaan open In het vorige Vriendenbericht heeft Joop Maat mij bij u geïntroduceerd. De komende tijd wil ik u graag in een column op de hoogte houden van de ontwikkelingen rondom de Pieterskerk. Want ontwikkelingen zijn er voldoende.

Frieke Hurkmans

colofon Toen de meest recente kerkrestauratie eind jaren

van de Pieterskerk en Leiden in een brede context.

Het Vriendenbericht is een uitgave van de

negentig startte, kon niemand bedenken dat deze

Dit project is ontwikkeld in samenwerking met

Stichting Vrienden van de Pieterskerk en

meer dan tien jaar zou gaan duren. De laatste weken

Leidse scholen en heeft als doel de Pieterskerk te

verschijnt tweemaal per jaar.

van 2010 zijn de steenhouwers nog bezig geweest

introduceren bij (leidse) basisschoolleerlingen. De

met het herstellen van onderdelen in bogen en pi-

website zal vanzelfsprekend in beweging blijven en

Redactie

laren. In een hoogwerker mocht ik mee naar boven

verder worden uitgebouwd, er zijn plannen te over.

Joop Maat (hoofdred.), Monique Roscher en

om het werk te bekijken. Met enorme bevlogenheid

Wilma Steverink.

legde steenhouwer Martin en zijn collega uit hoe

De grote restauratie is nu bijna afgerond. Naar ver-

mallen worden gemaakt en hoe zij steen voor steen

wachting zullen dit voorjaar de herstelwerkzaamhe-

Bijdrage van

het raam in het noord transcept met de hand heb-

den aan het Thomas Hill orgel worden gestart en

Frieke Hurkmans

ben vervangen. De steenhouwers komen uit Win-

zodra dat weer geplaatst is kan de laatste restaura-

terswijk en Martin vertelde mij: ‘Ik heb mijn moeder

tie periode als afgesloten beschouwd worden. De

Foto’s/illustraties

meegenomen naar de Pieterskerk Leiden om haar

komende jaren zullen kleinere, maar daarom niet

Claudia Claas, RAL, Joop Maat

het raam te laten zien. Dit is mijn levenswerk.’

minder belangrijke, projecten aandacht vragen.

Vormgeving en Druk

Vanaf de hoogwerker is het uitzicht over de kerk

over inlichten. Ondertussen zijn wij druk bezig de

Valetti, Claudia Claas

spectaculair. Wat een prachtig licht en open mo-

organisatie opnieuw in te richten, dit o.a. om de

Drukkerij van der Linden.

nument is de Pieterskerk toch. Al werk ik hier nog

openstelling van de kerk te kunnen garanderen.

In het volgende Vriendenbericht zullen wij u daar-

maar kort, toch voel ik mij al met hart en ziel aan de

Redactieadres

kerk verbonden. En dat gevoel groeit naar mate ik

Het Leidsch Dagblad kopte onlangs: ‘De poorten

Stichting Vrienden van de Pieterskerk

meer leer over de rijke geschiedenis.

van de Pieterskerk gaan open.’ Een terechte constatering want vanaf eind maart is de kerk weer

Antwoordnummer 12052 VC Leiden Bureau: Kloksteeg 16, 2311 SL Leiden

Die historie van de Pieterskerk Leiden maakt ook

zoveel mogelijk open voor inwoners en bezoekers

T 071 512 43 19 vriend@pieterskerk.com

volop deel uit van de nieuwe website. Ik nodig u

van Leiden. Dit mooie monument en zijn geschie-

www.pieterskerk.com

van harte uit deze site (www.pieterskerk.com) te

denis verdienen het om door zoveel mogelijk men-

Rekeningnummer: 88 15 28 307

bezoeken. Onder het kopje gebouw vindt u een

sen ontdekt te worden. Vanzelfsprekend hopen wij

plattegrond die de verschillende monumenten

ook u weer in de Pieterskerk te mogen ontmoeten.

© Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande

en wetenswaardigheden op een overzichtelijke

toestemming van de uitgever worden openbaar

manier presenteert. Klikt u op de kop educatie

Frieke Hurkmans

gemaakt of verveelvoudigd.

dan vindt u het project Ontdek! U kunt daar een

Directeur Pieterskerk Leiden

virtuele wandeling maken door de geschiedenis

Waar is de kerk in het logo? < vriendenbericht 3

Waar is de kerk in het logo?

Dit vraagt u zich vast af bij het openen van de envelop met dit Vriendenbericht.

Het beeldmerk met de vertrouwde, bordeauxrode kerk heeft plaatsgemaakt voor iets heel anders: de in elkaar verstrengelde letters PK – Pieterskerk Leiden.

Met de keuze voor de letters PK begon de zoektocht naar geschikte lettervormen. Het werd een stevige typografie die de kracht en robuustheid van het kerkgebouw uitstraalt. De K vormt als het ware de steunbeer van de P. Ook bij het bepalen van de kleuren is niet over één nacht ijs gegaan. Het diepe grijs van de P is monumentaal. Het koninklijke oker van de K refereert aan het licht dat het kerkgebouw binnenstroomt. Het staat ook symbool voor alle mogelijke activiteiten die in de kerk plaatsvinden. Van scratch-muziekdagen tot de viering van Thanksgivingday: feestelijke gebeurtenissen waarDe stationary van de nieuwe huisstijl. Het briefpapier, het visitekaartje en de achterkant van de With Compliments kaart met een detail van het logo.

voor je graag naar de Pieterskerk komt.

Het nieuwe logo past bij een organisatie die een nieuwe weg inslaat om dit zo belangrijke Leidse erfgoed voor de toekomst te behouden. De ambitie van een zakelijke evenementenorganisatie, maar ook de museale betekenis van het kerkgebouw zijn er uit af te lezen. Het was geen eenvoudige opgave.

Lizzy Loesberg, creative director bij Akron, ging er mee aan de slag in nauwe samenwerking met de mensen van de Pieterskerk. Het resultaat zal de Pieterskerk vanaf heden herkenbaar maken in binnen- en buitenland.

Het logo vormt de basis van de nieuwe huisstijl van de Stichting Pieterskerk. Inmiddels is ook de website aangepast; neemt u daarvoor een kijkje op www.pieterskerk.com

4 vriendenbericht > Stovenzetters en kippen op een graf

De tijd dat de Pieterskerk iedere zondag voor een protestantse eredienst werd gebruikt, ligt al geruime tijd achter ons. Gelukkig zijn er nog mensen die uit eigen ervaring over die periode kunnen vertellen. De redactie van het Vriendenbericht wilde graag met twee personen, die geruime tijd als hulpkoster in de kerk hadden opgetreden, een gesprek: Dik Erades en Ruud Spruit. Met de eerstgenoemde is het niet meer tot een ontmoeting gekomen: Dik Erades overleed kort voor onze afspraak. In een brief aan de redactie had hij al iets geschreven over zijn ervaringen, zodat zijn herinneringen toch in dit artikel opgenomen kunnen worden.

Herinneringen van hulpkosters Erades en Spruit

Stovenzetters en kippen op een graf

Uit de brief van Dik Erades: â&#x20AC;&#x153;Tot 1932 werd de koster van de Pieterskerk geassisteerd door een groep betaalde krachten: hulpkoster, kaartjesverkopers, stovenzetters en stovenzetsters, klokkenluider, orgeltrappers (tot de invoering van elektrische windvoorziening). Ook waren er plaatsengevers, die de gekochte plaatskaartjes innamen en de kerkgangers, die niet over verhuurde plaatsen beschikten, een plaats aanwezen.

Vijf minuten voor aanvang van de dienst drukte de koster of de hulpkoster op een bel, waarna een ware stoelendans begon om de nog niet bezette verhuurde plaatsen. De huurders hadden namelijk vanaf dat moment geen recht meer op hun plaatsen.

De koster had dus, vooral bij drukke diensten, de

Stovenzetters en kippen op een graf < vriendenbericht 5

beschikking over een staf aan personeel. Uiteraard

half uurtje gewacht en ben toen maar aan de slag

deden stovenzetters en de vuurmaker alleen in de

gegaan. Eerst met natte lappen alle banken afne-

winter dienst”.

men. Daarna de hele kerk dweilen. In de namiddag was ik klaar, toen de eerste musici kwamen. Ik kan

Vrijwilligers

er op bogen in mijn eentje ooit de hele Pieterskerk

Uit de brief van Erades blijkt dat de Pieterskerk

te hebben gedweild!” vertelt Spuit lachend.

als laatste van de hervormde kerken van betaalde krachten overging op vrijwilligers. Onder druk van

Kippen op het graf

de penibele financiële situatie van de Hervormde

Hij herinnert zich ook een voorval, dat kenmerkend

Gemeente in de periode na de eerste wereldoor-

is voor de maatschappelijk veranderingen in de ja-

log, was er begin jaren twintig al een initiatief ge-

ren zestig en zeventig. “Eind juni 1970 werd er een

weest om de hulpdiensten in de kerken (behalve

lustrum van de universiteit gevierd, met een vier-

kostersdienst en vuurmaker) vrijwillig te gaan doen.

daags congres. De Pieterskerk werd toen naar de

Er werd daartoe zelfs een vereniging opgericht met

mode van die tijd door de Amsterdamse kunstaca-

de naam “Vrijwilligerscorps”. Na een wat stroeve

demie aangekleed met een ‘environment’. De kerk,

start werd in 1927 de Marekerk aan vrijwilligers toe-

die nog werd gebruikt voor de eredienst, stond vol

vertrouwd, in 1929 de Oosterkerk, in 1930 de Hoog-

met wonderlijke bouwsels, poppen enz. Het meest

landse Kerk en tenslotte in 1932 de Pieterskerk.

opmerkelijk was dat op het graf van Boerhaave

“Mijn ouders hebben van 1927 tot december 1933

binnen het hekje enkele Barnevelder kippen rond

in de Marekerk dienst gedaan”, zo schrijft Erades.

liepen. Veel kerkgangers waren hevig ontsteld.

“Mijn vader werd toen gevraagd naar de Pieters-

Vooral ouderen hadden dierbare herinneringen aan

kerk te gaan, terwijl mijn moeder zich toen een

de kerk waar zij waren gedoopt, belijdenis hadden

aantal jaren terugtrok omdat ik op komst was. Als

gedaan, getrouwd, afscheid van dierbaren hadden

kleuter huppelde ik al gauw met mijn vader mee en

genomen. Op dringend verzoek heb ik toen na af-

wat groter geworden hielp ik mee. Sinds 1952 werd

loop van een morgendienst een bijeenkomst be-

ik in de diensten in de Pieterskerk ingeschakeld.

legd waarop men zijn hart kon luchten. De emoties

Graag ben ik u van dienst om u deel te maken van

liepen hoog op. Mensen hebben zitten huilen in de

de vele herinneringen die ik daar heb liggen”, zo

kerk. De kerkvoogden besloten toen in ieder geval

besluit Erades zijn brief. Zijn overlijden verhinderde

de kippen te laten verwijderen, tot verontwaardiging

dat. Als herinnering aan hem staat zijn naam in één

van de makers van het ‘environment’ die kippen op

van de gerestaureerde ramen.

een graf zo symbolisch vonden voor het contrast tussen leven en dood”.

Hofjes Ruud Spruit (68) woont al geruime tijd in Medem-

Snelle organist

blik. Maar hij is nog zeer regelmatig in Leiden in

“Vaste organist van de Pieterskerk was een aantal

verband met een serie van verhalen over de 35

jaren Adriaan Blankenstein. (1952-1973)”, zo brengt

hofjes, die hij schrijft voor het Leidsch Dagblad.

Spruit in herinnering. “Blankenstein was een uitste-

Velen zullen zijn naam kennen als de auteur van

kend organist, die veel succes had met zijn con-

het boek dat hij, samen met fotograaf Herman Klei-

certen. Bij de begeleiding van de eredienst koos

brink, ruim dertig jaar geleden heeft gemaakt in de

hij voor een rap tempo en vaak in een hoge toon-

strijd tot behoud van de hofjes.

soort met als gevolg dat de gemeente hem soms

Spruit’s herinneringen aan zijn periode als hulp-

moeilijk kon bijhouden bij het zingen van psalmen

koster in de Pieterskerk zijn zeer levendig. Sinds

en gezangen. Op zondagmiddagen waren er ge-

het begin van de jaren zestig verrichte hij allerlei

ruime tijd in de zomermaanden diensten voor de

hulpdiensten tijdens diensten en concerten. “Een

kerkgangers van de Gereformeerde Bond in de

keer met de uitvoering van de Hohe Messe zou ik

Protestantse Kerk, de “Bonders” Het was bij deze

helpen schoonmaken.

kerkgangers de gewoonte om uitsluitend psalmen

In de voorafgaande nacht had het enorm gestormd

te zingen en dan in een bedaagd tempo. Het is

En als het had gewaaid, dan lag alles, de banken

diverse malen gebeurd dat Blankenstein in zijn

en de vloer, onder het zand. Boven in de kerk klap-

eigen tempo speelde terwijl de volle kerk in alle

ten de luikjes open, er vlogen duiven naar binnen.

rust de psalmen zong. Blankenstein was dan klaar,

Schoonmaak was dus hard nodig, maar toen ik

terwijl de gemeente nog midden in de psalm zat.

aankwam trof ik een verlaten kerk. De koster was

Dit leidde tot een conflict. De bonders gaven in een

ziek. De werksters hadden de avond ervoor een

volgend seizoen de voorkeur aan een andere kerk

feestje gehad en lagen laveloos op bed. Ik heb een

in Leiden: Marekerk en Hooglandse Kerk”.

Het graf van Boerhaave.

6 vriendenbericht > Onooglijk of bekoorlijk?

Onooglijk of bekoorlijk?

De huizen rondom de Pieterskerk ‘Pieterskerk mag verkopen’ zo kopte het Leidsch Dagblad onlangs. Deze verkoop betreft de huisjes om de kerk heen. De Stichting Pieterskerk kan de inkomsten goed gebruiken. Geld was overigens ruim 450 jaar geleden ook de belangrijkste aanleiding voor de bouw van de huisjes. Wie liet ze optrekken, wie woonde er en wat zijn de logevallen van deze voor de Pieterskerk zo kenmerkende huisjes?

Tot ‘proffijt’ en ‘beeter aaensien’ Na de Reformatie kwamen de drie Leidse hoofdkerken (Pieterskerk, Hooglandse Kerk en Vrouwekerk) eind 16de eeuw in handen van het stadsbestuur. Zij stelde kerkmeesters aan die verantwoordelijk waren voor het beheer en onderhoud van de gebouwen.

De nodige inkomsten verkregen de kerkmeesters uit de exploitatie van onroerende goederen, de verhuur en verkoop van graven en bepaalde belastinginkomsten. De kerkmeesters gingen, steeds met de nodige goedkeuring van het stadsbestuur, investeren in de bouw van huisjes om de kerken heen. Geen slecht beleid gezien de enorme bevolkingsgroei die Leiden in de 17de eeuw doormaakte en de daarmee gepaard gaande woningnood.

Er speelde nog iets anders. De ruimtes tussen de steunberen van de kerk waren een ideale, illegale vuilstortplaats. Met de kerkhuisjes verdwenen deze onwelriekende nissen. Of het probleem hiermee helemaal werd opgelost is de vraag. Ook na de bouw van de huisjes hadden de kerkmeesters Anna, een ‘vullenswijff’ in dienst ‘voort reynigen om de kercken’. De huizenrij diende ook als geluidsisolatie. Herhaaldelijk werden de kerkdiensten immers verstoord door baldadige jongeren die op de kerkhoven rondhingen.

Van knoopmaker tot schoolmeester De kerkhuizen rond de Pieterskerk waren niet bedoeld als proveniershuisjes (bewoners betalen eenmalig bedrag in ruil voor levenslange inwoning),

Links: H.P. Schouten, Pieterskerkhof met het Tuchthuis en de huizen aan de westzijde van de Pieterskerk, tweede helft 18de eeuw (RAL)

Vriendenkorting < vriendenbericht 7

zoals het Leidsch Dagblad abusievelijk schreef. De kerkmeesters verhuurden de woningen over het algemeen aan een lagere middenklasse. Tussen 1645 en 1665 komen onder andere de volgende beroepen voor: knoopmaker, stoeldraaier, dienaar bij de bank van lening, hoedenmaker, meesterbrouwersknecht en schoolmeester. Werknemers in dienst van de kerkmeesters wonen er ook; bijvoorbeeld de koster en de ‘clops’(ordebewakers tijdens de eredienst), ‘om nyet’, de grafmakers krijgen korting. De gewone huurprijzen varieerden al naar gelang de grootte van de woningen.

Vriendenkorting bij première Magnificat door Egidius Kwartet

Doodskisten De eerste huizen rond de Pieterskerk verschenen in 1622: drie stuks ten zuiden van het schip, aan de Kloksteeg. In 1648 is de kerk omringd door 24 huizen. Daarvan resten er nu nog 12. Voor de ver-

Op vrijdag 20 mei a.s. kunt u als Vriend van de Pieterskerk met korting naar de unieke première

schillende bouwcampagnes moest steeds een

van het tweede Leidse koorboek.

stuk van het kerkhof bouwrijp worden gemaakt.

De kerkmeesters stelden dan ook voorschriften op

Zorg dat u erbij bent op de plek waar deze koorboeken 400 jaar geleden ook gezongen werden!

voor het verwijderen van de doodskisten en wat te

Via www.leidsekoorboeken.nl kunt u uw kaarten bestellen. De kortingscode voor de Vrienden

doen met de lichamen die nog niet ‘nae behoren’

van de Pieterskerk is LKBPKVR. Een Leidse Koorboeken concert is meer dan alleen luisteren

zijn vergaan. Overigens is het kerkhof vanaf 1635

naar een aantal topzangers. Het is een totaalbeleving, waarbij oor en oog worden gestreeld.

niet meer als zodanig in gebruik. De Leidenaren begraven hun doden van toen af aan onder andere

Het tweede koorboek van de Pieterskerk, officieel ms. 1439 geheten en in het gebruik codex B

op de nieuwe begraafplaatsen aangelegd op de

genoemd, is vervaardigd in 1559. In de maand september van het jaar daarvoor overleed Karel V.

bolwerken.

Eind december 1558 werden er overal in de Nederlanden rouwplechtigheden en herdenkingsdiensten voor de in Spanje gestorven keizer gehouden. De Magnificats (Lofzang van Maria),

Onooglijk of bekoorlijk?

in de Leidse codex B behoorden tot het belangrijkste repertoire van de getijdencolleges. Dit

De eerste kerkhuizen verdwenen in de 19de eeuw,

waren de centrale en vaste muziekstukken in de dagelijkse vespers, het voorlaatste getijde van

eerst om praktische redenen: ze waren te bouw-

de dag, waarin Maria centraal stond.

vallig. Na 1875 is het ‘blootleggen’ van de kerk de belangrijkste beweegreden. Rijksadviseurs Victor de Stuers en architect Cuypers schrijven: “Uitwendig is de kerk aan alle zijden omklemd door een aantal onooglijke kleine gebouwtjes, aan eenig onderhoud dan dat der daken werd niet gedacht”.

Enkele decennia later wordt er heel anders tegen aan gekeken. De huisjes zijn nu ‘schilderachtig’ en de bekende historicus Huizinga heeft het in 1941 over “den bekoorlijken aangroei van kleine huisjes rondom de oude kerken”. De 12 overgebleven huizen rond de Pieterskerk zijn verder dan ook behoed voor de slopershamer.

Dit artikel is gebaseerd op: J.C. Brons, ‘de Leidse kerkhuizen’ in: Leids Jaarboekje 1983 (pp. 46-72), Leiden 1983

Rechts: Huisjes aan de Pieterskerk anno 2011

Pieterskerk Leiden - vrijdag 20 mei 2011 aanvang 20:15 uur

agenda pieterskerk

Openstelling en rondleidingen: Wanneer er geen evenementen plaatsvinden is de Pieterskerk geopend voor publiek. Op maandag t/m vrijdag van 10.00 tot 16.00 uur en op zaterdag en zondag van 13.30 tot 16.00 uur. Op zondagen kunt u deelnemen aan een rondleiding vanaf 14.00 uur.

Op www.pieterskerk.com vindt u de data van actuele openstellingen en rondleidingen.

Augustus 2011 zo 14 Inloopconcert

Aanvang: 15.00

Inlichtingen: www.pieterskerk.com zo 21

Inloopconcert Aanvang: 15.00 Inlichtingen: www.pieterskerk.com

Wilt u een rondleiding op een niet gepubliceerde datum of met een groep? Onze vrijwilligers zijn graag bereid u rond te leiden in de Pieterskerk. Voor meer informatie en reserveringen kunt u contact opnemen met de salesafdeling van de Pieterskerk via (071) 513 77 64 of een e-mail sturen naar sales@pieterskerk.com

zo 28

Inloopconcert Aanvang: 15.00 Inlichtingen: www.pieterskerk.com

Parkeren: Wij adviseren u te parkeren op het Haagweg Parkeerterrein, kosten hiervoor zijn € 6,- per auto per dag inclusief vervoer naar en van de binnenstad. Zie voor meer informatie www.stadsparkeerplan.nl. Vanaf Leiden CS stoppen verschillende bussen op de Breestraat, op 2 minuten loopafstand van de Pieterskerk.

concerten Ingang concerten e.d.: Pieterskerkhof 1A April 2011 Matthäus Passion (Ex Animo) wo 20

Aanvang 19.30 uur

Inlichtingen en kaartverkoop:

www.exanimo.nl | 06 162 468 81 do 21

Matthäus Passion (Bachkoor Holland) Aanvang 19.30 uur Inlichtingen en kaartverkoop: www.bachkoorholland.nl | (071) 51 44 769

vr 22

Matthäus Passion (Bachkoor Holland) 11.30 tot 13.00 uur en 14.30 tot 16.15 uur Inlichtingen en kaartverkoop: www.bachkoorholland.nl | (071) 51 44 769

Mei 2011 do 05 5 mei concert

Aanvang 20.00 uur Inlichtingen en kaartverkoop:

www.pieterskerk.com vr 20

Concert Leidse Koorboeken Aanvang 20.15 uur Inlichtingen en kaartverkoop: www.leidsekoorboeken.nl

Juni 2011 za 04 27e Leidse Orgeldag

Organist: Leo van Doeselaar

Aanvang 11.00 uur

Inlichtingen: www.stichtingorgelstadleiden.nl Juli 2011 zo 17 Zomerorgelconcert

Aanvang: 16.00

Inlichtingen: www.pieterskerk.com zo 24

Zomerorgelconcert Aanvang: 16.00 Inlichtingen: www.pieterskerk.com

zo 31

Zomerorgelconcert Aanvang: 16.00 Inlichtingen: www.pieterskerk.com

September 2011 zo 18 Mariavespers

Aanvang 14.30 uur

Inlichtingen en kaartverkoop: www.mariavespers.nl

overige evenementen Mei 2011 Graduation Ceremony Webster University za 07

Inlichtingen: www.webster.nl wo 11

Boekpresentatie Leidse Koorboeken Inlichtingen: www.pieterskerk.com

za 14

Leiden Marathon Inschrijving en sportmarkt Aanvang 13.00 uur Inlichtingen: www.marathon.nl

zo 15

Leiden Marathon Start marathon vanaf 08.00 uur Inlichtingen: www.marathon.nl

Juni 2011 Leids Film Festival (optie) do 16

op het Pieterskerkplein

Inlichtingen: www.leidsfilmfestival.nl vr 17

Vrijheidslezing Aanvang: 15.00 uur Inlichtingen: www.leiden.nl

vr 17 + za 18

Leids Film Festival op het Pieterskerkplein Inlichtingen: www.leidsfilmfestival.nl

September 2011 Opening Academisch Jaar ma 05

Aanvang: 15.00 uur

Inlichtingen: www.leidenuniv.nl vr t/m wo Tentoonstelling Quiltersgilde 09 t/m 14 Inlichtingen: www.quiltersgilde.nl za 10 + zo 11

Open Monumentendagen Beperkte bezichtiging mogelijk ivm tentoonstelling Quiltersgilde Inlichtingen: www.pieterskerk.com (071) 512 43 19

Pieterskerk Leiden Postadres Kloksteeg 16, 2311 SL Leiden Bezoekadres Pieterskerkhof 1a, Leiden (071) 512 43 19 www.pieterskerk.com