Pieter 01

Pieter. 01 MAGAZINE OVER DE PIETERSKERK LEIDEN, SINDS 1121 Jaargang 01 | 2018

Pieter. 1

Inhoud.

Jaargang 01 | 2018

05 06

35

Column

Met aandacht zorg dragen voor

Rembrandt 2019

het monument

Herman Boerhaave - Grondlegger van de moderne geneeskunde

40

Mayflower 400 en het Pilgrim herdenkingsjaar 2020

11

Rondleiders trainingen voor jong & oud

16

Archief overgebracht naar

50

Interview met het bestuur Stichting Vrienden van de Pieterskerk

18

Interview Leo

22

Rembrandt 2019

24

Onderhoud van de Pieterskerk

van Doeselaar

Leiden is een monumentale klus

30

Luzac en de Amerikaanse Declaration of Independence

Erfgoed Leiden

28

46

54

Genieten van Bach in optima forma

56

Ramen met Namen

59

Het aftellen naar de 900

jaar is

begonnen…

Pieterskerk Leiden, toplocatie tijdens

Open Monumentendagen

60

Conservator start promotie onderzoek naar de Pieterskerk

Gedenkplaat onthuld voor

Cornelis Schuyt

22 Colofon.

Redactie

Wouter Hollenga (hoofdred.) / Ward Hoskens

Eindredactie

Frieke Hurkmans

Vormgeving

Valetti, Claudia Claas

62

Agenda: concerten en evenementen

Drukwerk

Drukkerij Van der Linden

Oplage

2000 exemplaren

van kozijn tot kathedraal

Luzac en de Amerikaanse

Genieten van

Declaration of Independence

Bach

Donateur worden

Wilt u Vriend worden van de Pieterskerk Leiden?

Ga naar www.pieterskerk.com/steun-ons of bel ons op onderstaand telefoonnummer.

Adverteren

Wilt u adverteren in De Pieter?

Contacteer ons via marketing@pieterskerk.com

Acht jaar hebben we eraan gewerkt: de Pieterskerk in Leiden. Een fantastisch project!

of bel ons op onderstaand telefoonnummer.

De Pieter is een jaarlijkse uitgave van de Stichting Vrienden van de Pieterskerk.

Kloksteeg 16, 2311SL Leiden Tel. +31(0)71 512 4319 (ma-vrij, 9:00 – 17:00 uur) E-mail: info@pieterskerk.com

www.burgy.nl Pieter. 2

46

54

Pieter. 3

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Column.

Frieke Hurkmans

directeur-bestuurder Pieterskerk Leiden

Beter met planten Better with Plants 20.04.2019 – 7.10.2019

V

OOR U LIGT HET EERSTE NUMMER VAN

HET NIEUWE MAGAZINE DE PIETER DAT NAMENS HET BESTUUR VAN DE VRIENDEN VAN DE PIETERSKERK LEIDEN MET TROTS AAN U WORDT GEPRESENTEERD.

© Foto: Mike van Bemmelen

U was in het verleden gewend om tweemaal per jaar van ons

toedragen. Wij zijn onze adverteerders dan ook oprecht

een vriendenbericht te ontvangen. Het was een manier om

zeer erkentelijk dat zij ons op deze wijze willen steunen. Uw

u te bedanken voor uw bijdrage aan het onderhoud en u op

bijdrage aan het monument gaat dan ook vanaf nu voor de

de hoogte te houden van nieuwtjes en wetenswaardigheden

volle 100% richting het onderhoud en daar zijn wij zeer, zeer

over uw Pieterskerk. De kosten voor het maken van de twee

dankbaar voor.

vriendenberichten werd vanzelfsprekend betaald uit uw donaties. Dat vond het bestuur van de Vrienden uiteindelijk

Wat betreft het onderhoud, er is dit afgelopen jaar weer veel

zonde van uw bijdrage, hetgeen ik van harte ondersteun.

gebeurd. Om maar een paar zaken te noemen, de schilders

Kon er niet iets bedacht worden dat uw bijdrage volledig

zijn het dak op geweest en hebben meer dan 22 houten

terecht zou komen bij het onderhoud, maar dat u gelijktijdig

deuren en ramen - die zich op grote hoogte bevinden -

wel op de hoogte gehouden zou worden?

geschilderd; dakdekkers hebben een gedeelte van de leien en het zink hersteld; monumentaal hekwerk in en rond

Hortus botanicus Leiden

Het antwoord kwam van voormalig bestuurslid van de

het monument is gerestaureerd en opnieuw geschilderd;

Vrienden van de Pieterskerk Leiden, Koen Brakenhoff. Koen,

de zerkenvloer is net als ieder jaar in de was gezet en

in het dagelijks leven hoofd marketing van het Mauritshuis,

waar nodig bijgewerkt, van het historisch kansel is het

stelde voor om een echt ‘glossy’ magazine te maken zoals

binnenwerk schoongemaakt en de zitting met nieuw groen

in de museumwereld niet ongebruikelijk is. Een mooi en

laken bekleed (de oude paardenharen vulling is daarbij

inhoudelijk jaarlijks blad, dat bewaard kan worden. Met dat

geheel bewaard gebleven). En, afgelopen week zijn alle

idee zijn wij aan de gang gegaan binnen onze organisatie.

gildenborden preventief aan een inspectie onderworpen

Het zal u niet verbazen dat de naam snel gevonden was. In

op houtaantasting door insecten en/of zwammen, gelukkig

navolging van de Linda, de Chantal, de Wendy en zelfs de

bleek alles prima in orde.

Maarten, leek ons De Pieter de lading wel dekken.

Dankzij u allen als Vrienden van de Pieterskerk Leiden In alle eerlijkheid had het wellicht De Paul & Pieter moeten

kunnen wij dagelijks blijven werken aan de instandhouding

heten, want zoals u vast wel weet werd in 1121 de kapel die

van ons aller bijna 900 jaar oude monument. Zoals in De

de voorloper was van ons huidige monument, gewijd aan

Pieter te lezen is, het aftellen is begonnen…

de heiligen Petrus en Paulus. Paulus is echter al vanaf een vroeg stadium naar de achtergrond verdwenen en Petrus

Ik hoop, als altijd, u in het komende jaar in de Pieterskerk te

werd met zijn sleutels schutspatroon van de stad Leiden.

mogen begroeten bij één van de evenementen, concerten

De kosten voor De Pieter worden nu gedekt uit advertenties

of tijdens openstellingen van uw prachtige monument.

van (stads)partners die de Pieterskerk Leiden een warm hart

Pieter. 4

Pieter. 5

H

HET 350STE GEBOORTEJAAR IN 2018 VAN HERMAN BOERHAAVE (1668-1738) WAS AANLEIDING VOOR HERNIEUWDE AANDACHT VOOR ZIJN LEVEN EN WETENSCHAPPELIJKE NALATENSCHAP. ER ZIJN VEEL PLEKKEN IN LEIDEN EN OMGEVING DIE HERINNEREN AAN BOERHAAVE, WAT ONDER MEER TE DANKEN IS AAN ZIJN VELE TALENTEN EN ZIJN WELVAART. IN DE PIETERSKERK LEIDEN HERINNERT EEN INDRUKWEKKEND MONUMENT AAN BOERHAAVE.

Herman Boerhaave

Grondlegger van de moderne geneeskunde

Jonge jaren

medepassagier in een trekschuit zou zo tekeer zijn gegaan

Boerhaave kwam uit een Leidse poortersfamilie, maar

tegen de werken van Spinoza, dat Boerhaave het niet kon

groeide op in het nabijgelegen dorpje Voorhout, waar

weerstaan te vragen of de beste man wel ooit eens wat

zijn vader was aangesteld als predikant. Op veertienjarige

van Spinoza had gelezen? Spinoza’s theorie werd in die tijd

leeftijd vertrok Boerhaave naar Leiden om onderwijs

als bijzonder onchristelijk beschouwd (de Curatoren van

te volgen aan de Latijnse School in de Lokhorststraat.

de universiteit karakteriseerden het als volgt: “[Spinoza’s

Zijn puberteit werd getekend door een wond die hij

theorieën

op zijn twaalfde opliep aan zijn linker bovenbeen, dat

schadelijke,

geïnfecteerd raakte en niet wilde genezen. Talloze artsen

en heterodoxe stellingen

die hij bezocht konden hem niet helpen, maar op zijn

ende conclusien bequaem

zeventiende bedacht Boerhaave zelf een succesvolle

om de geheele christelijke

behandeling. Vijf jaar lang had hij als jongeman het

religie

te

onvermogen van de geneeskundige praktijk aan den lijve

ende

voor

ondervonden. Naar alle waarschijnlijkheid was het deze

menschen den wegh te

ervaring die in hem de belangstelling voor de medische

banen tot het absoluut

wetenschap opwekte. Een van de meest prominente

atheismus”). Dit incident betekende echter niet dat

monumenten in de Pieterskerk Leiden gedenkt tot op

Boerhaave zich volledig van het geloof afkeerde, maar de

de dag van vandaag zijn baanbrekende innovaties en de

heersende vijandigheid tegenover andersdenkenden was

faam die hij verwierf.

waarschijnlijk toch een factor in zijn beslissing de theologie

kunnen

worden

beschouwd]

als

zeer

goddelooze

subverteeren eenvoudige

te laten voor wat het was.

Boerhaave was als jongetje door zijn vader onderwezen

BESCHEIDEN PREDIKANTENZOON GROEIDE UIT TOT AUTORITEIT IN DE MEDISCHE WETENSCHAP IN EUROPA

in onder andere de klassieke talen, geschiedenis en

Mechanische interpretatie

uiteraard, als predikantszoon, Bijbelstudies. Boerhaave

Boerhaave vestigde zich als arts in Leiden. Boerhaave’s

was dan ook een overtuigd christen. Toen hij zich op zijn

talent werd herkend en in 1701 kreeg hij een positie als

zestiende inschreef bij de universiteit in Leiden begon hij

lector toegewezen aan de universiteit, zodat hij mocht

aanvankelijk met een studie theologie. Al snel legde hij

doceren. Boerhaave bleef graag in Leiden blijkens zijn

zich echter ook toe op de geneeskunde. Wellicht om geen

afwijzing van een aanstelling als hoogleraar geneeskunde

aanstoot te geven door zijn theologische studie opzij te

aan de universiteit van Groningen in 1703. De beloning

leggen besloot hij om in Harderwijk te promoveren op de

voor Boerhaave’s loyaliteit, en een poging om hem

geneeskunde, in plaats van in Leiden. Alle studie had hij

ook in de toekomst voor Leiden te behouden, was een

in Leiden verricht, hij ging slechts voor de verdediging van

verhoging van zijn jaarlijkse bezoldiging met bijgaand de

zijn proefschrift naar Harderwijk.

veelzeggende belofte dat de eerste vrijkomende leerstoel voor een hoogleraarschap aan Boerhaave zou worden

Andersdenkenden

toegekend. Deze dubbele gunst werd door Boerhaave

Volgens een anekdote besloot hij op de terugreis

dankbaar in ontvangst genomen door het geven van een

definitief af te zien van een vervolg in de theologie. Een

rede, die werd gezien als een van zijn beste. Zijn betoog

Hermanus Boerhaave (1668-1738). Geneeskundige, hoogleraar aan de universiteit te Leiden, Cornelis Troost, 1735. Collectie: Rijksmuseum, Amsterdam

Pieter. 7

ging over het nut van een mechanische interpretatie van

nauw verwant met de medische wetenschap en werd als

te geven aan studenten. Het profijt van deze omslag kan

het functioneren van het lichaam voor de geneeskunde.

onlosmakelijk onderdeel ervan beschouwd.

haast niet overschat worden.

allegorische opvatting vervangen. De wetmatigheid die

Hortus Botanicus

Professor Boerhaave, Europa

achter deze ‘mechanische wetten’ van Boerhaave lag

De medicinale werking van planten stond centraal in deze

Al in zijn eigen tijd werden Boerhaave’s werk en innovaties

is kenmerkend voor de richting waarin hij de medische

studies naar het plantenrijk. Botanische tuinen zoals de

alom erkend als van buitengewoon hoge kwaliteit. Zijn

wetenschap wilde bewegen, namelijk naar een meer

Hortus Botanicus van de Universiteit Leiden werden veelal

reputatie was zo breed bekend dat studenten vanuit heel

exacte wetenschap. Met deze

gebruikt om deze planten te kweken, om ze te gebruiken

Europa speciaal naar Leiden afreisden om zijn colleges

rede was het hoogtepunt van

voor onderzoek. De Vlaamse geneeskundige Rembert

te kunnen volgen. Boerhaave kreeg zelfs bezoek van

Boerhaave’s carrière echter nog

Dodoens (1517-1585; gelatiniseerd naar Dodonaeus)

de Russische tsaar en vernieuwer Peter de Grote, die

lang niet in zicht. Uiteindelijk

publiceerde bijvoorbeeld een Cruijdeboeck waarin hij

naar West-Europa reisde om nieuwe kennis op te doen.

zou Boerhaave namelijk zijn

de geneeskundige planten zorgvuldig en overzichtelijk

Volgens een anekdote zei Boerhaave, toen hij hoorde dat

felbegeerde

aanstelling

als

documenteerde zodat de apothekerspraktijken beter

de tsaar hem wilde bezoeken, dat hij de volgende dag om

hoogleraar

geneeskunde

in

konden bepalen wat een goede werking had en, minstens

vijf uur ’s ochtends nog wel tijd in zijn agenda vrij had.

Leiden toch krijgen, al was het

even belangrijk, welke planten geen of slechte effecten

Boerhaave’s toewijding aan werkzaamheden als arts en

nog een aantal jaar wachten.

hadden. Dodonaeus, die ook in Leiden hoogleraar was,

het geven van colleges was zo groot dat hij zelfs voor een

De

die

wordt tevens in de Pieterskerk Leiden herdacht, met een

vorst zijn dagschema niet wilde omgooien. Ook de lijfarts

vrijkwam, in 1709, bleek die van de geneeskunde en

epitaaf. De leerstoel in de botanie ging over het algemeen

van de Oostenrijkse keizer in Wenen bezocht Boerhaave

Linksboven: Hermanus Boerhaave onderwijst een groep

botanie te zijn. Deze gecombineerde leerstoel, hoewel

gepaard met het directeurschap van de Hortus Botanicus,

in Leiden om te leren van deze briljante wetenschapper.

leerlingen, Jacob Folkema, 1756. Collectie: Rijksmuseum,

nog niet direct gericht op de medische praktijk, was toch

een functie die Boerhaave zou bekleden van 1709 tot

een goede vervolgstap in zijn wetenschappelijke carrière.

1730. Hij vernieuwde de plantencollectie en inrichting van

Een andere anekdote verhaalt van een brief die Boerhaave

De botanie, ofwel de plantkunde, was zeker in die tijd

de Hortus gedurende zijn aanstelling.

ontving, geadresseerd met uitsluitend de tekst: professor

De ‘mechanische’ interpretatie moest de heersende

eerste

leerstoel

Amsterdam Rechtsboven: Het huis van Boerhaave aan het Rapenburg. © Foto: Claudia Claas

Boerhaave, Europa. Vaak wordt gezegd dat deze brief

Hippocratische geneeskunde

afkomstig was van een vorst uit het Verre Oosten, het

In 1714 volgde de leerstoel in de praktische geneeskunde,

keizerlijk hof van China werd zelfs als oorsprong genoemd.

waarmee Boerhaave zijn studenten aan het ziekbed kon

De faam van Boerhaave zou genoeg zijn geweest om de

onderwijzen. Het was in deze aanstelling dat Boerhaave

brief op het juiste adres te doen arriveren.

privé-experimenten wagen in het laboratorium dat hij speciaal in zijn eigen huis liet inrichten.

zijn wereldfaam zou verdienen. Hij wist zijn diepgaande theoretische kennis van de klassieke geneeskunde,

Bij al deze internationale contacten hielp het dat

gebaseerd op de overlevering uit de klassieke oudheid,

Boerhaave een polyglot was, wat wil zeggen dat hij

Boerhaave was als viervoudig hoogleraar een welgesteld

te combineren met de ontwikkelende wetenschappelijke

meertalig was. Hij sprak naast Nederlands, ook vloeiend

man. Hij woonde met zijn vrouw Maria (geboren

methoden in de praktische behandeling van patiënten.

Engels, Frans, Duits en Latijn en kon ook Grieks, Italiaans

Drolenvaux) met wie hij in 1710 was getrouwd in een

Hierin kwam zijn ‘mechanische interpretatie’ tot zijn recht.

en Spaans lezen. Boerhaave’s internationale reputatie

groot herenhuis aan het Rapenburg 31-33, dat te

was zo groot dat zijn neefjes later op zijn naam (en met

herkennen is aan een gedenkschrift aangebracht op de

Hiermee baande Boerhaave de weg voor de omslag van

een aantal van zijn manuscripten en collegedictaten) zich

buitenmuur. In 1724 kocht Boerhaave het kasteel Oud-

de oude geneeskunde, die uitsluitend op gevestigde

als geneeskundigen konden vestigen in Sint-Petersburg,

Poelgeest, in Oegstgeest gelegen. Het indrukwekkende

kennis voortbouwde, naar de medische wetenschap zoals

waar tot op heden een deel van Boerhaave’s archieven

bouwwerk had ook omvangrijke tuinen, waar Boerhaave

wij die vandaag de dag kennen, waarin het onderzoek

aanwezig zijn, die de neefjes met zich meebrachten.

een bomenverzameling (arboretum) liet planten en een kruidentuin liet aanleggen, vergelijkbaar met de

door middel van experimenten nieuwe kennis moest opleveren. Boerhaave was vooral voorstander van

Laboratorium aan huis

Hortus Botanicus. Het echtpaar kreeg vier kinderen,

de praktijkgerichte Hippocratische geneeskunde. Bij

Dat Boerhaave een uitzonderlijke kennisdrift bezat blijkt

hoewel slechts een van hen een volwassen leeftijd zou

patiënten werd een speciaal behandelingsplan opgesteld

ook wel uit het vierde hoogleraarschap dat hij vanaf 1718

bereiken. Dit was zijn oudste dochter Johanna Maria, die

op basis van symptomen in plaats van het toepassen

zou bekleden in de scheikunde, in de vroege achttiende

trouwde met Frederik de Thoms, een man die dankzij een

van (vaak ineffectieve) standaardbehandelingen. Deze

eeuw een nieuwe wetenschap die nog grotendeels in de

diplomatieke carrière onder meer werkte voor de Britse

praktijkcolleges gaf Boerhaave in het Caeciliagasthuis in

kinderschoenen stond. De ontwikkeling van de chemie

koning George I, graaf werd in het Koninkrijk van Napels

Leiden (waar nu Museum Boerhaave gevestigd is), dat in

was indicatief voor de wetenschappelijke revolutie die in

(Zuid-Italië) en Pruisisch gezant in Venetië. Ook zij werden

1636 door de gemeente ter beschikking werd gesteld aan

Europa gaande was en waar Boerhaave als medicus ook

in het familiegraf van de Boerhaave’s in de Pieterskerk

de arts Otto Heurnius (1577-1652) om medisch onderwijs

onderdeel van was. Ook Boerhaave zou zich aan talloze

Leiden begraven.

Gezicht op de Hortus Botanicus te Leiden, Anoniem, 1712. Collectie: Rijksmuseum, Amsterdam

Pieter. 8

Pieter. 9

Gezicht op Kasteel Oud-Poelgeest. 1738, Hendrik Spilman, naar Abraham de Haen

Sigillum veri simplex

(II), 1750-1792. Collectie: Rijksmuseum,

Dat Boerhaave ongeëvenaarde gaven bezat moge

Amsterdam

duidelijk zijn. Hij speelde ook nog de luit, maar of zijn talent daarvoor van hetzelfde niveau was is niet bekend. Boerhaave stond algemeen bekend om zijn

zoon van de classicus en hoogleraar Tiberius Hemsterhuis

bescheidenheid en zijn alledaagse voorkomen. Hij droeg

en werd zelfs conservator van de antiquiteitencollectie

geen pruik, zoals in die tijd gewoon was en ook zijn

van de stadhouderlijke familie.

kleding was eenvoudig voor een man van zijn welvaart en positie. Dat Boerhaave waarde hechtte aan eenvoud en

Heiligdom voor het helende genie

bescheidenheid blijkt uit zijn persoonlijke motto Sigillum

Centraal in het ontwerp staat een klassieke funeraire urn,

veri simplex (‘het teken van de waarheid is eenvoud’), dat

geplaatst op een hoge sokkel. Het monument verwijst op

ook op een kleine decoratief gebeeldhouwde zegel op

meerdere manieren naar Boerhaave’s betekenis voor de

zijn monument in de Pieterskerk Leiden staat. Het motto

geneeskunde. De hoofdjes rondom de urn verbeelden

is kenmerkend voor de relatieve praktische eenvoud

de levensloop van de mens, man en vrouw, van jong

en toepasbaarheid die Boerhaave nastreefde in zijn

naar oud. Een slang rond het medaillon met Boerhaave’s

wetenschappelijke theorieën en onderwijs. Boven het

portret symboliseert de geneeskunde, vergelijkbaar

zegel is een medaillon met zijn beeltenis te zien.

met het universele symbool voor de geneeskunde, de

Boerhaave, het orakel dat de geneeskunde opnieuw uitvond.

esculaap. De slang vertegenwoordigt zowel de dood, Het monument werd pas in 1762 opgericht, dus ruim

door zijn gif, als de genezing, door het vervellen. De

twintig jaar na zijn dood. De eenvoud die eerst behouden

brandende toortsen in de decoraties rond het medaillon

bleef door de afwezigheid van een monument bij het

symboliseren het leven. Aan de voorkant van het

familiegraf werd niet toereikend geacht door Boerhaave’s

monument staat de Latijnse tekst Salutifero Boerhaavii

nabestaanden. Vanuit het heden beschouwd is dit een

Genio Sacrum (“heiligdom voor het helende genie van

gelukkige keuze, want de zerk van het familiegraf is

Boerhaave”).

inmiddels niet meer in de Pieterskerk Leiden aanwezig.

Het ontwerp voor het monument kwam van de

Dat voor Boerhaave een ‘heiligdom’ werd opgericht is

Leidenaar Frans Hemsterhuis, een filosoof, verzamelaar

niet zo verwonderlijk gezien de bijnaam die hij kreeg

van klassieke oudheden en secretaris van de Raad van

gedurende zijn loopbaan. Doordat zoveel studenten,

State. De vervaardiging werd toevertrouwd aan Anthony

geleerden en belangstellenden naar Leiden reisden

Wapperon. Het is een typisch neoclassicistisch ontwerp,

speciaal om Boerhaave te ontmoeten of te horen spreken

wat paste bij de belangstelling, zeg gerust passie die

werd hij wel ‘het orakel’ genoemd. Het orakel dat de

Hemsterhuis had voor de klassieke oudheid. Hij was de

geneeskunde opnieuw uitvond.

Pieter. 10

Pieter. 11

Monument voor Boerhaave in de Pieterskerk Leiden. © Foto: Claudia Claas

VRIJWILLIGE RONDLEIDERS SPIJKEREN BIJ MET EEN CURSUS STORYTELLING

Pieterskerk Leiden rondleiderstrainingen voor jong & oud

IN MEI EN SEPTEMBER WERDEN EEN NIEUWE REEKS RONDLEIDERSTRAININGEN GEORGANISEERD IN DE PIETERSKERK LEIDEN. ONZE RONDLEIDERS WETEN HUN ENTHOUSIASME EN KENNIS OVER HET MONUMENT OVER TE BRENGEN AAN ONZE BEZOEKERS EN SPELEN ZO EEN ONMISBARE ROL IN HET DELEN VAN DE BIJZONDERE GESCHIEDENIS VAN DE LEIDSE PIETERSKERK.

D

e deelnemers aan deze training bestonden uit geroutineerde

rondleiders van de Pieterskerk Leiden die hun vaardigheden wilden aanscherpen, nieuwe rondleiders al dan niet met ervaring elders en (kantoor)medewerkers die hun kennis over het monument willen vergroten. De trainingen van afgelopen jaar zijn mede mogelijk gemaakt door bijdragen van Fonds 1818 en het Rabobank Wensenfonds, die het ontsluiten van de geschiedenis van de Pieterskerk Leiden van harte ondersteunen.

Persoonlijke connecties De training richt zich op de kunst van het vertellen van verhalen en wordt begeleid door een externe trainer gespecialiseerd in storytelling In twee avonden wordt iedereen bijgespijkerd over hoe je de juiste focus legt op zowel de groep die je rondleidt en het verhaal dat je wilt vertellen. Alle deelnemers krijgen vooraf de opdracht een verhaal voor te bereiden waarin hun persoonlijke connectie met het monument in naar voren komt. Dit levert de prachtigste verhalen op.

Europera Een van de vrijwilligers van het eerste uur nam iedereen mee naar 1983 en vertelde vol vuur over de eerste Leidse Uitdag en hoe het 10-jarig bestaan van de Leidse Uitdag werd gevierd met de voorstelling Europera.

Een opera waar 600 amateurs aan meededen en waar na de slotakkoord vanaf de loopbruggen minutenlang een bloemenregen over de spelers neerdaalde.

Junior rondleiders Bij de Open Monumentendagen 2018 waren voor het eerst junior rondleiders aanwezig op de zaterdag. Hun levendigheid bij het vertellen over het Laatste Oordeel van Lucas Van Leyden was zo aanstekelijk dat een dame op zondag terugkwam om te vertellen hoezeer zij geraakt was door hun enthousiasme. De vier junior rondleiders vonden de ervaring zo leuk dat zij graag ingingen op het verzoek van de Pieterskerk Leiden om verder te worden getraind. Dat zal in de komende maanden in gang worden gezet. Wie weet treft u één van hen bij een rondleiding in de Pieterskerk Leiden in 2019.

Boven: Rondleider tijdens Open Monumentendagen. © Foto: Stefan Tetelepta Onder: Junior rondleiders tijdens Open Monumentendagen. © Foto: Frieke Hurkmans

Rondleider worden?

Heeft u interesse om rondleider in de Pieterskerk Leiden te worden? Meldt u zich dan aan voor de nieuwe trainingen in 2019 via het e-mailadres vrijwilliger@pieterskerk.com.

Pieter. 12

Rabobank Wensenfonds 2018. © Foto: Lavinia Spruitenburg

Pieter. 13

Wij zijn er voor u.

Dirk Hofman, Ruud Heijnekamp en Joke Warmerdam

Bij het verlies van een dierbare komt er veel op u af. Graag nemen wij u de zorg uit handen, zodat u rustig afscheid kunt nemen. Ook als u niet of elders verzekerd bent.

Pieter

Fairtrade koffie Biologische fruitsappen Gratis WiFi Lunch Borrel Leidsche bieren

Monuta Willem de Zwijgerlaan 179, Leiden T 071 - 521 32 31 (24 uur per dag bereikbaar) E leiden@monuta.nl I www.monuta.nl/leiden

Open van 11:00 tot 18:00 uur | Kloksteeg 16, Leiden | .pieterskerk.com/cafe Pieter. 14

Pieter. 15

Archief Stichting Pieterskerk Leiden overgebracht naar Erfgoed Leiden

AFGELOPEN APRIL IS HET ARCHIEF VAN DE STICHTING

H

et archiefmateriaal dateert voor het overgrote

deel uit de periode na 1974. Oudere archieven van

PIETERSKERK LEIDEN MET ALLE ZORG EN MET BELEID

de Pieterskerk Leiden bevinden zich al in de regionale archieven, zoals de doop-, trouw- en begraafboeken en

NAAR DE ARCHIEFDEPOTS VAN ERFGOED LEIDEN

de archieven van de Hervormde Gemeente Leiden.

AAN DE BOISOTKADE VERVOERD. HIER GING EEN

Omvangrijke klus

COMPLETE HERINVENTARISATIE VAN DE ARCHIEVEN AAN VOORAF, UITGEVOERD DOOR DE CONSERVATOR WARD HOSKENS EN ONDER BEGELEIDING VAN DE ARCHIEFSPECIALISTEN VAN ERFGOED LEIDEN. DIT ALLES OP INITIATIEF VAN DE STICHTING PIETERSKERK LEIDEN OM OOK DE NIEUWSTE GESCHIEDENIS VAN DE KERK TE ONTSLUITEN.

Het stichtingsarchief omvat een divers geheel van documentatie. Het begint natuurlijk met de overdracht van de kerk door de Hervormde Kerkgemeente van Leiden en de oprichting van de nieuwe stichting op initiatief van de gemeente en universiteit, gevolgd door de eerste grote restauratieperiode van de kerk tussen 1978-1982. Daarna komt de opbouw en het reilen en zeilen van de kerk als culturele instelling en evenementenlocatie in beeld. Ook de tweede restauratieperiode gedocumenteerd.

van De

2001-2010 nieuwste

is

uitgebreid

stukken

in

het

stichtingsarchief dateren uit 2017.

De herinventarisatie was een omvangrijke klus, waarbij al het aanwezige materiaal moest worden beschreven conform de richtlijnen van het Regionaal archief en omgepakt moesten worden in zuurvrije archiefdozenen

mappen.

Voordat

het

ompakken

van

het

archiefmateriaal plaatsvond nam het archief 55 meter opslagruimte in beslag. Na ompakken, samenvoegen en deels vernietigen van dubbelen van de materialen, die zich op verschillende locaties in de bijgebouwen van de Pieterskerk Leiden bevonden, meet het archief 27 strekkende meter en bestaat het uit 349 dozen.

Daarnaast werden bijvoorbeeld ook dia’s, video’s, CD’s en historische tekeningen overgedragen.

De overdracht en de herinventarisatie aan Erfgoed Leiden zijn een belangrijk onderdeel van het ontsluiten van

de

geschiedenis

van

het

monument

voor

toekomstige generaties. Omdat de Stichting Pieterskerk Leiden zo veel als mogelijk paperless werkt, is dit een van de laatste keren dat er een groot papieren archief van de Pieterskerk Leiden zal worden overgedragen.

In de toekomst zullen voornamelijk digitale bestanden als archiefmaterialen overgedragen worden aan het regionaal archief, dat internationaal voorloper is in de voorbereidingen op grootschalige dataopslag.

Boven: Origineel programma van de onthulling van het Marnix-venster in de Pieterskerk, 1940 - uit archief van Stichting Pieterskerk Leiden Midden: De verhuizing van het archief Stichting Pieterskerk Leiden.

Onder: Het ontvangst van het archief door Erfgoed Leiden en Omstreken.

Foto afkomstig uit fotoverzameling van W.K.L. Rameau, maker onbekend, periode begin 20ste eeuw.

Pieter.166 Pieter.

Pieter. 17

INTERVIEW MET TITULAIR-ORGANIST LEO VAN DOESELAAR

Van Sweelinck tot Frank Zappa LEO VAN DOESELAAR IS EEN VEELZIJDIG MUSICUS, DIE ALS ORGANIST, PIANIST EN FORTEPIANIST EEN ENKELE EEUWEN OMVATTEND REPERTOIRE BESTRIJKT. NAAST ZIJN ‘PROFESSUR’ AAN DE UNIVERSITÄT DER KÜNSTE IN BERLIJN HEEFT HIJ ALS ORGANIST EEN GROTE CONCERTPRAKTIJK OPGEBOUWD IN BINNEN-EN BUITENLAND. SAMEN MET ZIJN VROUW, WYNEKE JORDANS, VERZORGT HIJ PIANOCONCERTEN OVER DE HELE

Hoe bent u met orgelmuziek in aanraking gekomen?

WERELD. SINDS 1998 IS VAN DOESELAAR TITULAIR-

Mijn vader en moeder waren beide amateur-organist. Op zondag speelde de een bij de ochtenddienst in

ORGANIST IN DE PIETERSKERK LEIDEN. HOOG TIJD

de kerk en de ander tijdens de middagdienst. Vooral bij de middagdienst ging ik vaak mee en zat ik naast

OM LEO VAN DOESELAAR AAN HET WOORD TE

met enige regelmaat aanwezig was bij de repetities met een mannenkoor en een fanfare. Bij ons thuis

mijn vader of moeder bij het orgel. Mijn vader was daarnaast amateur-dirigent in Zeeland, waardoor ik stond een klein harmonium, waar ik psalmen en gezangen op speelde. Vanaf mijn achtste kreeg ik les

LATEN OVER ZIJN LEVEN MET MUZIEK.

op het harmonium. De leraar vond mij helaas nog te klein voor het orgel, “Je kunt niet bij de pedalen!”.

Op mijn tiende zijn we verhuisd naar Den Haag. Daar kreeg ik de gewilde lessen op het orgel van Gerard Akkerhuis, een groot Bach-specialist, op het orgel van de Nieuwe Kerk aan het Spui. Dat klikte geweldig: hij was een levenslustige, muzikale, maar soms ook erg strenge man, maar dat was precies wat ik nodig had. Hij liet mij op dertienjarige leeftijd meedoen met een nationaal amateur-concours, dat ik vervolgens gewonnen heb. In die tijd was het winnen van een dergelijk concours landelijk nieuws, al helemaal als dertienjarige, waardoor ik als kleine jongen interviews op radio en televisie mocht geven, prachtig!

Akkerhuis heeft mij op een geweldige manier gevormd. Hij heeft mij het vak van musicus ingetrokken en kansen geboden die niet voor iedereen vanzelfsprekend waren. Zo ben ik via Akkerhuis begonnen met studeren aan het Amsterdamse Sweelinck Conservatorium: orgel bij Albert de Klerk en piano bij Jan Wijn.

Pieter. 18

Pieter. 19

© Foto: Claudia Claas

Nee, dat weet je bijna nooit van tevoren. Wat je wel weet is, welk soort orgel, qua grootte, stijl, stijlperiode en in welke akoestische omstandigheden. Daarmee houd je met de programmering vooraf zeker rekening. Bij het begin van een concert voel je vaak aan of het een aandachtig en geconcentreerd publiek is. Dat is niet uit te leggen of te verklaren, maar dat voel je gewoon. Ik heb het hier vaker over gehad met collega musici, die dit ook herkennen.

Leiden, Pieterskerk – restauratie 1998 / groot onderhoud 2017

Tarragona, kathedraal – nieuwbouw 2013 in orgelkast uit 1563

Past u het orgelspel aan op het publiek, bijvoorbeeld verschil in land of leeftijd van bezoekers?

U reist de hele wereld over voor orgel- en pianoconcerten.

Wat is het meeste bijzondere dat u tijdens de vele reizen heeft meegemaakt?

In China zijn er ontzettend veel mensen die piano spelen, ook veel kinderen. Bij concerten zitten er dan ook meestal moeders - en een enkele een vader - met hun enige kind. Toen mijn vrouw en ik in China, jaren geleden, een pianoconcert gaven speelden wij op een zeker moment een Hongaarse dans van Brahms. Al bij de eerste noten begon iedereen op de maat mee te klappen, van jong tot oud! Blijkt dat dit stuk werd gebruikt in een film van Charlie Chaplin (‘The Great Dictator’ red.), die daar op dat moment heel populair was. Heel indrukwekkend om mee te mogen maken! © Foto: Claudia Claas

Wat verwachten mensen niet van Leo van Doeselaar?

sound craftmanship

Oceanië 4 – 6014 DB Ittervoort (NL) E info@verschuerenorgelbouw.nl

T 00 31 (0) 475 491882 I www.verschuerenorgelbouw.nl

Vanaf 1994 bent u als ‘Professor für künstlerisches Orgelspiel’ verbonden aan de Universität der Künste in Berlijn. Is de opleiding tot organist een populaire opleiding?

erg van echt hele moderne muziek. Vroeger ging ik, gek

Ja en nee. Over het algemeen ziet men in Europa het aantal studenten afnemen,

van klassieke muziek. Bijvoorbeeld concerten van Frank

behalve in Berlijn en andere grote Duitse steden. Bij mijn aanstelling, een paar jaar

Zappa, daar heb ik heel wat geld aan uitgegeven.

sound www.elbertse.com craftmanship

opleiding. Tegenwoordig zit de opleiding in Berlijn nog steeds ieder jaar vol, met

Wat is het mooiste muziekstuk om te spelen op een orgel?

www.elbertse.com

ongeveer 24 á 25 studenten. Ter vergelijking: in Parijs zijn het er nu 12. In Duitsland

Specifiek voor het Van Hagerbeer-orgel? Dan kies ik

is orgelmuziek onverminderd populair. Doordat veel organisten die geboren zijn in

persoonlijk voor een grote Sweelinck Fantasie. Dat is alsof

de babyboomperiode nu met pensioen gaan, komen er veel plekken in Duitsland

je met een tijdmachine wordt teruggeschoten naar 1610,

beschikbaar voor jonge organisten-kerkmusici. Voor Duitsland, maar ook Zwitserland

1620. Alles klopt dan, de akoestiek in de Pieterskerk Leiden

en de Scandinavische landen, geldt dat je van alleen kerkorganist zijn goed kunt leven.

sluit hier fantastisch op aan. Dit moet zijn zoals Sweelinck

In Nederland moet je als organist bijna altijd ook nog een ander instrument beoefenen

het bedoeld heeft. Ik krijg er altijd een heel bijzonder,

om rond te kunnen komen.

onbeschrijfelijk gevoel bij, wetende dat je orgelpijpen

Ha! Ik heb niet zoveel geheimen. Geen gekke hobby’s. Ik hou van hele goede popmuziek of jazz. Ik hou ook heel genoeg, vaker naar popconcerten dan naar uitvoeringen

na de val van de Berlijnse muur, wilde men een nieuwe, andere richting op met de

zitten. Dat zijn orgelpijpen die het Leidens Ontzet hebben

Beide orgels zijn op hun eigen manier bijzonder. Sowieso is Nederland als orgelland

meegemaakt! Als organist is het een voorrecht om zo’n

erg bijzonder. Ieder orgel is weer anders, qua toon, geluid, stemming enzovoort. De

orgel te mogen bespelen. Die geschiedenis moet je in

orgels met elkaar vergelijken is simpel gezegd appels met peren vergelijken. Maar het

ere laten. Daarom is het zo belangrijk om goed voor de

Van Hagerbeer-orgel is zo uniek, zo zonder vergelijk en bezit zoveel heel oud, prachtig

orgels te zorgen, ze te onderhouden, zodat dit ook voor

pijpwerk, dat ik toch wel daarvoor moet kiezen.

toekomstige generaties bewaard blijft.

100 jaar toonaangevend Pieter. 20

Kom naar een cantate van Bach uitgevoerd in de oorspronkelijke kerkdienstsetting

Hooglandse Kerk & Pieterskerk Leiden

aanspreekt die al vanaf de 15e, 16e eeuw in het orgel

Van Hagerbeer-orgel of het Thomas Hill-orgel?

CANTATEDIENSTEN

Bezoek ons | www.stichtingcantate.nl

H

Hoewel mensen vaak aan Amsterdam denken als het om Rembrandt gaat zijn er meerdere steden die een programma ontwikkelen. Leiden zal als geboortestad uiteraard aandacht besteden aan de meester, te meer omdat Rembrandt zijn carrière in Leiden begon en zich in zijn eigen atelier in de stad zeven jaar heeft toegelegd op het verfijnen van zijn kenmerkende schilderstijl.

Opgegroeid in het hart van Leiden De familie Van Rijn was geworteld in Leiden, de stad waar Oude en Nieuwe Rijn samenkomen. De jonge Rembrandt werd ingeschreven bij de Latijnse School, op steenworp afstand van de Pieterskerk Leiden. Als leerling van die school zong hij met zijn klasgenootjes in het koor van de Pieterskerk Leiden. Hij heeft vele voetsporen achtergelaten in de straten rond de kerk, waar hij ook als student veel zal hebben vertoefd. Hij verliet de universiteit al weer snel omdat hij zijn roeping al gevonden had.

Als tiener ging hij in de leer bij de schilder Jacob Isaacsz. van Swanenburg. In 1625 begon Rembrandt zijn eigen atelier in Leiden, waar hij zich concentreerde op het verfijnen van zijn vaardigheden. Oudere generaties

Leiden viert het Rembrandtjaar in 2019 IN 1609 WERD REMBRANDT VAN RIJN IN LEIDEN GEBOREN ALS MOLENAARSZOON.

LANDELIJK ZAL HET AANKOMEND JAAR DAAROM IN TEKEN STAAN VAN WERK EN LEVEN VAN NEDERLANDS MEEST FAMEUZE MEESTERSCHILDER.

schilders reisden naar Italië om de oude meesters te zien, maar Rembrandt koos voor diepgang op afstand.

Rouw en trouw in de Pieterskerk Leiden Rembrandt vond de volgende stap in zijn carrière in Amsterdam, waar hij veel portretopdrachten kreeg. Hij zou tot zijn dood in Amsterdam blijven. Rembrandts vader Harmen Gerritsz. van Rijn overleed in 1630, al voordat zijn zoon naar Amsterdam toog. Hij werd begraven in het familiegraf van de familie Van Rijn, vlak voor het kansel van de Pieterskerk Leiden. In 1636 trouwde zijn broer Willem in de Pieterskerk Leiden met Willempje Pietersdr. van Steijlant. In 1640 werd zijn moeder Neeltgen Willemsdr. van Zuytbrouck bijgezet in het familiegraf, bij haar echtgenoot. Zijn broer Adriaen werd in 1652 in de Pieterskerk Leiden begraven. Ongetwijfeld keerde Rembrandt hiervoor terug naar Leiden.

Links: Zelfportret jonge Rembrandt, Rembrandt van Rijn, 1629 Rechtsboven: Portret van Rembrandt’s moeder, Rembrandt van Rijn, 1628 Rechtsonder: Schutters van wijk II onder leiding van kapitein Frans Banninck Cocq, bekend als de ‘Nachtwacht’, Rembrandt van Rijn, 1642 Alle beelden collectie: Rijksmuseum, Amsterdam.

Pieter. 22

Pieter. 23

DE PRAKTIJK VAN HET RESTAUREREN VAN EEN EEUWENOUD RIJKSMONUMENT

HET INSTANDHOUDEN VAN EEN MONUMENTALE

Onderhoud van de Pieterskerk Leiden is een monumentale klus Restauratie goudleerbehang Kerkmeesterkamer © Foto: Hielco Kuijpers

Pieter. 24

STADSKERK IS EEN PERMANENT PROJECT. DE HISTORIE VAN DE PIETERSKERK LEIDEN WORDT GEKENMERKT DOOR TALLOZE RESTAURATIES. DE LAATSTE RESTAURATIE DUURDE VAN 2001 TOT 2010 EN HEEFT ERVOOR GEZORGD DAT HET MONUMENT NOOIT IN EEN BETERE TOESTAND HEEFT VERKEERD. NU IS HET ZAAK DIT ZO TE HOUDEN.

W

aar men zou kunnen denken dat het werk wel wat

zou afnemen na zo’n grote restauratie is dat toch niet het geval. Directeur-bestuurder Frieke Hurkmans: ‘Eigenlijk geldt, je onderhoudt om niet te hoeven restaureren.

Alles wat vandaag gedaan kan worden betekent een kostenbesparing in de toekomst. Het is voor de stichting dan ook zaak om het onderhoudspeil op een hoog niveau te handhaven. Hier is elk jaar weer een substantiële begroting voor nodig. Onze bedrijfsleider Raymond van Ruitenburg is fulltime bezig om het onderhoud in goede banen te leiden en samen met de conservator probeer ik het geld hiervoor op te halen’.

Raymond van Ruitenburg geeft aan: ’Een paar jaar geleden is er een meerjarenonderhoudsplanning (MJOP) opgesteld. De Stichting Pieterskerk Leiden is bovendien als een van de eerste monumentale kerken bezig om dit proces te digitaliseren en deels te automatiseren, waardoor alle afzonderlijke aspecten zo soepel mogelijk kunnen worden afgehandeld. Kleine klussen kunnen bijvoorbeeld al worden gemeld in een mobiele app, met een foto en omschrijving erbij, die wordt bijgehouden in de nieuwe digitale onderhoudsomgeving’. Van Ruitenburg geeft aan dat het hebben van een meerjarenplanning cruciaal is: ‘Het is de Noordster van de onderhoudspraktijk en zorgt ervoor dat onvoorziene restauratiebehoeften geminimaliseerd worden en ondervangen worden als

Pieter. 25

www.deleeuw.nl

reguliere

onderhoudsactiviteiten.

Het

HBK brengt wat verder helpt, niet alleen wat gevraagd wordt.

bedrijfsmatig

organiseren van de onderhoudstaak levert al op de korte termijn een enorm verschil op in de jaarlijkse

Onze ervaring in uw belang U staat voor een keuze die invloed heeft op een belangrijk deel van uw verdere leven. Alle reden dus om het helemaal goed te doen wat betreft de aan- of verkoop van uw huis, de financiering van uw woning of het afsluiten van een verzekering.

De Leeuw -al actief sinds 1951- helpt u graag bij het maken van een keus waarvan u nog vele jaren plezier hebt.

onderhoudskosten’.

Het

onderhoud

splitst

zich

voornamelijk

op

in

monumentaal onderhoud en routinematige klussen.

Raymond van Ruitenburg: ‘Bij alles wat met onderhoud

een groot aantal monumenten hersteld. Is de epitaaf van

te maken heeft wordt steeds de samenwerking gezocht

Thomas Erpenius schoongemaakt van specie en andere

met

gecertificeerde

en

resten die de beeldschone decoraties op de koperen

vakmensen.’ De afgelopen jaren is er

plaat ontsierden. Soms speelt toeval een rol, recentelijk

in de Pieterskerk Leiden veel gebeurd

kwam in de kansel de originele verstelbare lessenaar

op

tevoorschijn bij een kleine restauratie waarbij de niet

gebied

van

leveranciers

het

monumentale

onderhoud. Zo vond in drie fasen

Leiden Katwijk Molenwerf 4 Andreasplein 14 T 071 - 514 20 45 T 071 - 407 61 44

www.hbk.eu

originele binnenbekleding werd weggehaald.

Rijnsburg Rijnsburgerweg 100 T 071 - 405 16 16

Sassenheim Hoofdstraat 220 T 0252 - 229 646

een meerjarige restauratie van het 17e-eeuwse Van Hagerbeerorgel plaats,

Daarnaast worden er nog talloze routinematige klussen

waarbij in al het pijpwerk de loodcorrosie is bestreden.

uitgevoerd zoals jaarlijkse keuringen, het schilderen van

Werd in de Kerkmeesterskamer het goudleerbehang

kozijnen en deuren op het dak met kleuren van het Leidse

en

kerkmeesters

kleurenpalet, het recht leggen van leien en het jaarlijks in

gerestaureerd. Zijn de smeedijzeren hekken rondom

de was zetten van de zerkenvloer om het oppervlak van

de

perkamenten

naamlijst

der

REDFRAME PRODUCTIES

een beschermende laag te voorzien, die bovendien een mooie glans op de stenen oplevert.

Naast de eigen inkomsten ontvangt de Pieterskerk Leiden ook nog belangrijke bijdragen van de gemeente Leiden en het Rijk. Hurkmans: ‘Met ons eigen verdienvermogen

beleving creëren

en de structurele bijdragen van de (lokale) overheid hebben we een mooie basis. Maar een monument van de omvang van de Pieterskerk Leiden is net een rupsje-nooitgenoeg. Incidentele projectsubsidies en de bijdragen van de Vrienden zijn zo ongelofelijk noodzakelijk en maken dat wij speciale restauratieprojecten kunnen uitvoeren’.

Bedrijfsleider Raymond van Ruitenburg sluit af: ‘Op mijn lijstje staan nog een heleboel onderhoudsprojecten die noodzakelijk zijn. We zorgen goed voor onze oude dame, zoals de Pieterskerk op kantoor ook wel wordt genoemd’.

Linksboven: Restauratie epitaaf Erpenius. © Foto: Stefan Tetelepta Rechtsboven: Zijpanelen van het kansel worden voorzien van nieuwe stof bij Stoffeerderij Nieuwe Rijn. © Foto: Stoffeerderij Nieuwe Rijn.

Linksonder: Schilderen van de dakkapellen. © Foto: Claudia Claas

INNOVATIEVE AUDIOVISUELE OPLOSSINGEN Doeltreffend communiceren. Efficiënt vergaderen. Beleving creëren.

AVEX heeft een innovatieve kijk op audiovisuele oplossingen in de vergaderomgeving. We realiseren oplossingen waarmee u uw boodschap met impact overbrengt.

www.avex-int.com Lid van Global Presence Alliance, Benelux Member

Pieter. 26

door Mike van Bemmelen

Uw bedrijf beter in beeld in foto of film?

Voor een uitgebreide portfolio kijk op onze websites fotografievanbemmelen.nl of redframe.nl tel: 071-5801353

AANDACHT VOOR KENNISOVERDRACHT ROND NEDERLANDS ERFGOED

HET JAARLIJKS WISSELENDE THEMA

De Pieterskerk Leiden hoort altijd bij de landelijke

kwam er ook uit Frankrijk natuursteen. Bij de laatste

toplocaties

Monumentendagen.

restauratie van 2001 tot 2010 is gebruikgemaakt van

In 2018 was dat niet anders, met bijna zesduizend

Portland Stone, afkomstig uit Dorset aan de zuidkust

bezoekers (5982 om precies te zijn…) hoorden wij

van Engeland en uit Polen de Rakowicer zandsteen,

opnieuw bij de toppers. Het landelijke thema van dit

die sterk lijkt op het Duitse Bentheimer zandsteen. De

jaar, Europese oorsprong van kennis en ideeën, kunst- en

Europese handelswegen van arbeid, kapitaal, goederen

bouwstijlen en materialen was voor de Pieterskerk Leiden

en diensten waren dus ook in de middeleeuwen volop

niet ingewikkeld om vorm te geven.

aanwezig.

Bouwmeesters

Europees karakter

EN ZO ANDERE DELEN VAN DE

Doordat de Pieterskerk geworteld is in de Leidse

De vele kunststijlen die dankzij de eeuwenoude

gemeenschap en de Nederlandse geschiedenis, brengt

geschiedenis in het monument aanwezig zijn geven

GESCHIEDENIS TE ONTSLUITEN. VOOR

het bijna als vanzelfsprekend met zich mee dat er talloze

een goed beeld van de ontwikkeling van de Europese

verbanden zijn met de Europese cultuur, handel en

kunst. In de laatgotische kerk bevinden zich elementen

politiek. Alleen al de bouw- en architectuurgeschiedenis

uit de gotiek, de renaissance, de barok, het rococo, het

is doordrongen van de Europese invloeden. Zo was een

neoclassicisme, de romantiek, de neogotiek en inmiddels

van de bekendste bouwmeesters van de Pieterskerk

ook meerdere modern ontwerpen. Het Europese

Leiden, Rutger van Kampen, een Keulenaar die jarenlang

karakter van de geschiedenis van de Pieterskerk Leiden

gewerkt heeft in Praag voordat hij naar de Nederlanden

is op cultureel vlak net zo zichtbaar als in bouwkundig

kwam. Het vakmanschap van bouwmeesters als Rutger

opzicht. De Pieterskerk is gebouwd in een tijd dat heel

was veelgevraagd in een periode waarin groeiende

West-Europa katholiek was, een van de vele erfenissen

Europese steden elkaar probeerden de loef af te

van het Romeinse Rijk. De oorspronkelijke Pieterskerk

steken met indrukwekkende kerken en kathedralen. De

Leiden is weliswaar gebouwd als familiekapel van de

bouwmeesters van de Pieterskerk Leiden kwamen vaker

graven van Holland, maar ook dat is kenmerkend voor

uit andere streken. Zo kwam bouwmeester Aernt van

de Europese feodale cultuur van die tijd. Het groeien

den Doem uit Utrecht, Evert Spoorwater uit Antwerpen.

van steden en het bouwen van nieuwe kerken past

VAN DE OPEN MONUMENTENDAGEN

Pieterskerk Leiden, toplocatie tijdens Open Monumentendagen

BIEDT DE MONUMENTEN DE MOGELIJKHEID OM HUN ERFGOED OP TELKENS NIEUWE MANIEREN AAN BEZOEKERS TE PRESENTEREN

DE PIETERSKERK LEIDEN ALTIJD EEN BIJZONDER WEEKEINDE.

tijdens

de

Open

net zozeer in Europese ontwikkelingen, waarbij in

Europese handelswegen

het bijzondere geval van de Pieterskerk Leiden werd

Niet alleen de kennis en kunde kwam van over het

voortgebouwd op een inmiddels al eeuwen op die

hele continent, ook de bouwmaterialen kwamen van

plaats verankerde locatie.

ver. Niet vreemd als je bedenkt hoeveel natuursteen er nodig was voor een imposant kerkgebouw zoals de

Schommelen

Pieterskerk Leiden moest worden. De stenen waren in

Europa mocht dan als thema geen probleem zijn, voor

Nederland niet voorradig en werden via de vele rivieren

2019 is het landelijke thema 'Plekken van plezier'. Hoe de

van de laaglanddelta naar Leiden getransporteerd. De

Pieterskerk daar invulling aan gaat geven is nog even de

bakstenen kwamen simpelweg van steenhandelaren

vraag. Met zekerheid zal met dit thema de schommel

vlak buiten Leiden, maar de natuursteen kwam van

die dit jaar in het Schip hing terugkomen. Zet u alvast

verder. Het kwam bijvoorbeeld uit de omgeving van

de data in uw agenda: zaterdag 14 en zondag 15

Brussel, Doornik en Namen in het huidige België en

september 2019.

de Eifel in het huidige Duitsland. Bij latere restauraties

1121

Pieter. 28

© Foto: Stefan Tetelepta

ca. 1300

ca. 1450

ca. 1500

Pieter. 29

1565

ca. 1650

ca. 1860 - heden

Nieuwe gedenkplaat in de Pieterskerk Leiden

IN JUNI IS EEN NIEUWE GEDENKPLAAT ONTHULD VOOR DE ORGANIST EN COMPONIST CORNELIS SCHUYT (1557-1616) IN JUNI VIERDEN KLASSIEKE MUZIEK LIEFHEBBERS IN LEIDEN TIJDENS HET SCHUYT-FESTIVAL HET LEVEN EN DE WERKEN VAN DE LEIDSE COMPONIST CORNELIS SCHUYT, DIE HOOFDORGANIST WAS VAN ZOWEL DE PIETERSKERK LEIDEN ALS DE HOOGLANDSE KERK.

T

© Foto: Mike van Bemmelen

was waarschijnlijk bedoeld om een band te scheppen met Cornelis, die de reis samen met zijn vader Floris ondernam. Ook Floris was in zowel de Pieterskerk Leiden als de Hooglandse kerk hoofdorganist. Onderweg zullen vader en zoon menige indrukwekkende muziektradities zijn tegengekomen, maar tot een aanstelling elders

ijdens het festival werd door Henri Lenferink,

kwam het niet.

burgemeester van Leiden en tevens lid van het Comité van aanbeveling van het Schuytfestival, een gedenkplaat

Keuze voor locatie

voor Cornelis Schuyt onthult op de deur naar het Van

Dat Cornelis de rest van zijn leven in Leiden zou

Hagerbeerorgel. Een geschikte plaats om een organist

doorbrengen

te herdenken omdat Cornelis Schuyt zelf nog via deze

geschreven.

deur de wenteltrap op heeft gelopen op weg naar het

1593 een levenslang contract aangeboden van het

klavier van het orgel. Hoewel in Cornelis Schuyt’s tijd het

stadsbestuur, maar vond aanvankelijk drie of vier jaar

Van Hagerbeerorgel nog een heel ander uiterlijk had,

ruim voldoende. Cornelis lijkt zijn opties open te hebben

aangezien de huidige orgelkas dateert uit 1643 toen

gehouden, wellicht hield hij rekening met een terugkeer

vader en zoon Van Hagerbeer het orgel in de huidige

naar een van de plekken die hij tijdens zijn studiereis had

staat brachten.

bezocht. Omdat zijn vader Floris nog altijd hoofdorganist

stond De

echter

allerminst

teruggekeerde

Cornelis

in

steen

kreeg

in

was moest Cornelis bovendien nog even in de schaduw van zijn vader blijven staan.

Aanstelling in Leiden Lenferink benadrukte in zijn speech de trots die de stad

Pieter. 30

© Foto: Mike van Bemmelen

nog altijd mag hebben voor de componist die als jonge

Goede contracten

man al dermate getalenteerd was dat het stadsbestuur

Het Leidse stadsbestuur was echter vastberaden de

besloot een studiereis naar Italië voor hem te bekostigen,

componist voor de stad te behouden. Gedurende zijn

zodat hij zich verder kon ontwikkelen en voorbereiden

carrière ontbrak in de contracten van Cornelis altijd

op zijn toekomstige aanstelling in Leiden. En dit terwijl

de provisie die organisten aanmaande hard te blijven

een dergelijke investering in talent in die tijd niet bepaald

studeren en bovendien was hij vrijgesteld van de eed die

gebruikelijk was. Er is, aldus Lenferink, genoeg reden om

voor Leidse publieke ambten gebruikelijk was. Ook zijn

stil te staan bij deze muzikaal begaafde stadsgenoot, die

jaarlijkse vergoeding was niet mis, hij zou uiteindelijk 450

zo’n goed gevoel had voor de ontwikkelende tradities van

gulden per jaar gaan verdienen. Daar stond uiteraard wel

zijn tijd.

een behoorlijk takenpakket tegenover. Na het overlijden

Dat het stadsbestuur besloot te investeren in de

van zijn vader werd Cornelis in 1601 hoofdorganist van

ontwikkeling van de jonge organist is tekenend voor de

de twee grote stadskerken. Naast die dubbele functie

waarde die gehecht werd aan zijn gaven. De studiereis

werd hij geacht tafelmuziek te verzorgen bij bijzondere,

Pieter. 31

leven, ondanks dat het katholicisme zich wel naar de

Voorliefde voor madrigalen Schuyts muzikale oeuvre was niet gering, maar er is helaas veel oorspronkelijk werk verloren gegaan.

Cornelis stond misschien wel het meest bekend om zijn madrigalen, een seculiere muziekvorm die zijn oorsprong vond in Italië. Deze voorliefde voor madrigalen deed Cornelis op tijdens zijn studiereis, toen

sluiten voor de schepenen, in plaats van voor de kerk.

madrigalen droeg hij zo nu en dan ook

Dit burgerlijk huwelijk was een Hollandse oplossing voor

op aan Leidse burgers, zoals zijn tweede

het onvoorziene probleem dat mensen uit verschillende

bundel Italiaanse madrigalen Hymeneo,

kerken nog wel eens met elkaar zouden willen trouwen.

overo madrigali nuptiali et altri amorosi

Deze enorm praktische en medemenselijke oplossing in

(Lofzang aan Hymen, ofwel bruiloftsen andere liefdesmadrigalen), die hij opdroeg aan Jacob van Duvenvoorde, Heer van Obdam en admiraal voor Holland, die in 1604 trouwde met Anna van Brederode.

Veel van zijn madrigalen zijn echter verloren gegaan.

tijden van religieuze twisten was zo effectief dat ook de Pilgrims hem vanuit Leiden introduceerden in hun nieuwe gemeenschap in Plymouth, Amerika.

Nederlandstalig Schuyt was ook betrokken bij een andere vernieuwing

Uitzondering organisten Zijn belangstelling voor Italiaanse muzikale tradities Cornelis

laten gaan.

Cornelis, zijn zus en zijn twee halfbroers hun huwelijk lieten

uitweidde over zijn reiservaringen. De

achtergrond.

dat men er niet aan zou durven denken dit verloren te

familie Schuyt aan haar oorspronkelijke geloof is dat zowel

dat hij juist in zijn eerste madrigaalboek

te

Floris en Cornelis Schuyt was waarschijnlijk van dien aard

Een veelzeggend teken van het vasthouden door de

op haar hoogtepunt was. Vandaar ook

mogelijk

een uitzondering gemaakt. Het talent en de kunde van

Burgerlijk huwelijk

de populariteit van deze composities

hadden

schuilkerken verplaatste. Voor organisten werd wel vaker

maken werd

met

zijn

volwassen

katholieke tijdens

de

meer wereldse gelegenheden en moest hij een aantal

onafhankelijkheidsstrijd tegen de Spanjaarden, waarin

leerlingen muziekonderwijs geven. Daarnaast was hij een

de Calvinisten in de noordelijke Nederlanden de

aantal jaar verantwoordelijk voor het ‘versteken’ van de

katholieke kerk zouden vervangen. Omdat grote delen

klokkenspelen van het stadhuis en de looihal, oftewel

van de bevolking na deze ‘Alteratie’ katholiek bleven

het herprogrammeren van de carillons. Dit was iets wat

werden zij niet per definitie geweerd uit het publieke

meerdere keren per jaar moest gebeuren, rond zijn tijd gemiddeld zo’n acht keer per jaar (en dat voor twee

uit zijn tijd, namelijk de groeiende belangstelling voor de Nederlandse taal, onder andere aan de universiteit.

Hoewel Cornelis zelf graag voor Italiaanse werken componeerde zette hij ook Nederlandstalige werken op muziek, zoals de gedichten van de beroemde classicist en humanist Daniël Heinsius.

Ontegenzeggelijk een levensloop en nalatenschap die het herdenken meer dan waard zijn, zoals ook Lenferink tijdens de onthulling van de gedenkplaat opmerkte.

Zichtbaar voor toekomstige generaties

torens).

De nieuwe messing gedenkplaat is op initiatief van de Stichting Leiden stad van muziek in samenwerking met de

Dankbaarheid

Stichting Pieterskerk Leiden, ontworpen door de Leidse

Onze kennis over Cornelis’ buitenlandse verblijf is

ontwerpers Sam Gobin en Nina Kleingeld. De laatste is

gebaseerd op mededelingen in zijn Primo libro de madrigali

de dochter van de ontwerper Jan Kleingeld, die vele

(Eerste madrigaalboek) uit 1600, waarin hij in het Italiaans

ontwerpen voor de Pieterskerk Leiden heeft gemaakt,

schrijft blij te zijn dat hij in Leiden was teruggekeerd na

waaronder die van het monument voor Jan van Hout

veel werkzaamheden en omzwervingen in Italië en elders.

in de noordwesthoek van de kerk. Het ontwerp van de

Hij droeg het boek op aan de pretore, consuli et senato, dus

gedenkplaat voor Schuyt verbeeldt een fragment uit zijn O

aan de schout, schepenen en vroedschap van Leiden, en

Leyda gratiosa. Rechts van het midden is de handtekening

toonde zich dankbaar voor de gunsten die zij hem en zijn

van Cornelis Schuyt te zien, die uit de archieven is

vader hadden bewezen. Zijn dankbaarheid is bovendien

overgeleverd. Door deze gedenkplaat blijft de naam en

vereeuwigd in de madrigaal O Leyda gratiosa (O bevallig

het talent van Cornelis Schuyt ook voor toekomstige

Leiden), die ook werd uitgevoerd tijdens het concert op 9 juni en in een canon met de tekst ‘Bewaert Heer Hollandt,

Ontwerpers Nina Kleingeld & Sam Gobin tijdens de

generaties zichtbaar.

onthulling van de gedenkplaat. © Foto: Mike van Bemmelen

En zalicht Leyden’.

Pieter. 32

Pieter. 33

Van Hagenbeerorgel © Foto: Maarten van der Kamp

VEELAL ACHTER DE SCHERMEN WERKEN MEDEWERKERS VAN DE STICHTING PIETERSKERK LEIDEN ER HARD AAN OM HET MONUMENT TE ONDERHOUDEN EN GELIJKTIJDIG OM ALLES GEBRUIKSKLAAR TE MAKEN VOOR DE

Relaxed thuiskomen in het hart van Leiden

Met aandacht zorg dragen voor het monument

VERSCHILLENDE EVENEMENTEN. TWEE VAN DE KERNTAKEN VOOR ONZE ORGANISATIE ZITTEN IN ELKAARS VERLENGDE, DE VERHUUR EN HET ONDERHOUD. EEN INTERVIEW MET OUD-COLLEGA EN HUIDIG LEVERANCIER, DAAN FRERIKS.

Kloksteeg 16, Leiden | www.villarameau.nl | 071 512 43 19 Pieter. 34

Pieter. 35

© Foto: Claudia Claas

Samen met Frieke heb ik verder gebouwd aan de professionalisering van de organisatie. Bij mij lag de focus voornamelijk op het inrichten van allerhande systemen.

Dit heb ik vierenhalf jaar als freelancer met heel veel plezier mogen doen’.

Samenwerken Inmiddels is Freriks na een paar andere projecten operationeel directeur bij Servé Verhuurservice, al acht jaar vaste partner van de Pieterskerk Leiden. Daan Freriks legt uit: ‘Servé levert alle benodigdheden voor de meest uiteenlopende evenementen. Van verhuur van stoelen, tafels en serviesgoed tot volledig ingerichte keukens.

Extra stap zetten

Binnen mijn functie hou ik mij bezig met de gehele

Als geen ander weet Daan Freriks hoe belangrijk het is

operatie en dan met name de

om rekening te houden met de kwetsbare kanten van

afdelingen

het werken in een monument: ‘Buiten het feit dat de

© Foto: Claudia Claas

logistiek Servé

Pieterskerk Leiden een monumentale locatie is, moeten

mensen in aanraking met de geschiedenis van de

natuurlijk al uit de tijd dat ik bij

wij als leverancier ook rekening houden met de ligging

Pieterskerk Leiden. Activiteiten, hetzij cultureel, hetzij

de Pieterskerk Leiden werkte.

in het historische centrum en de omwonenden. Daarom

commercieel hebben een waarde die verder gaat dan

Het is erg leuk om nu de zaken

werkt Servé met chauffeurs die net even de extra stap

het strikt financiële, maar hebben die evenementen dan

van de andere kant te kunnen

willen zetten. Dit houdt in dat onze chauffeurs op de

geen gevolgen voor het onderhoud van het monument?

bekijken. Servé is continu op zoek

hoogte zijn van de huisregels in en rond de Pieterskerk

Dit is een terechte vraag, die wij als beheerder van een

naar goede samenwerkingen met

Leiden, zoals bijvoorbeeld het gebruiken van de sluis bij

rijksmonument en stichting met een publieke doelstelling

deze

opdrachtgevers. Iedereen heeft het tegenwoordig over

het laden en lossen in verband met het binnenhouden van

mogen verwachten. En hoewel het simpele antwoord

activiteiten elkaar. Het monument kan niet onderhouden

partnership, maar dit wordt maar op weinig plekken ook

de warmte. Daarnaast moeten onze transportmiddelen

ja is, is het volledige antwoord ietwat meer gelaagd.

worden zonder de opbrengsten van de verhuringen;

echt hard gemaakt. Bij een langdurig partnerschap zoals

die wij gebruiken voor de materialen ook geschikt zijn voor

Gebruik van een monument heeft altijd consequenties,

het is immers een zeer kostbare aangelegenheid die

bij de Pieterskerk Leiden hoort ook sámen ontwikkelen

de monumentale zerkenvloer van de Pieterskerk Leiden.

maar om bovengenoemde redenen willen wij deze graag

vanwege hoge restauratieve eisen behoorlijk wat vergt.

en sámen naar de toekomst kijken. Ik denk dat menig

Zo zijn harde wielen en pompwagens niet toegestaan,

dragen gezien de toegevoegde waarde van dat gebruik.

Daartegenover staat dat het verhuren van het monument

partner, en wij als Servé zeker, er trots op is om te kunnen

waardoor wij hiermee bij het transport rekening moeten

Bovendien heeft gebruik altijd gevolgen gehad. Slijtage

ook een reden geeft om het monument te onderhouden.

leveren aan een locatie zoals de Pieterskerk Leiden’.

houden.’

van zerken is een voorbeeld van alle tijden en problemen

en

Daan Freriks

transport,

© Foto: Servé Verhuurservice

O

p

een

bijzondere

wijze

ondersteunen

verkoop.

Ik

kende

die wij vandaag niet meer hebben zijn honden die tegen Dat geldt bijvoorbeeld voor uitzonderlijke evenementen

Moderne voorzieningen

Elk proces in de bedrijfsvoering van de Pieterskerk Leiden

zoals de 3 Oktober Dankdienst, de Dies Natalis van

De Pieterskerk Leiden is er op haar beurt trots op dat er

dat weerslag heeft op het monument is zo opgezet dat

de Universiteit Leiden, de Scratch Muziekdagen, de

ieder jaar weer talloze evenementen plaatsvinden waar

het eventuele risico’s zo dicht mogelijk bij nul brengt.

kerstnachtdienst of de uitvoeringen van de Matthäus

±70.000 tot 80.000 mensen in contact komen met elkaar

Hoewel er veel mogelijk is in het monument voor klanten,

Passion in de Stille Week (om er maar een paar

en met de geschiedenis van het monument en de stad.

is bepaald niet alles mogelijk. De Pieterskerk Leiden denkt

te

commerciële

Al eeuwenlang is de Pieterskerk Leiden de plaats waar

actief mee met klanten om een gewenst resultaat op

evenementen. Grotere en kleinere evenementen, diners,

de Leidse gemeenschap samenkomt en is gastlocatie

een verantwoorde manier te bewerkstelligen. Daarnaast

recepties, lezingen en congressen zijn een manier om

voor mensen uit alle windstreken. Dankzij de moderne

werkt de Pieterskerk Leiden met haar vaste partners,

meer mensen in contact te brengen met de Pieterskerk

voorzieningen die vandaag de dag aanwezig zijn is er

leveranciers en kennisinstellingen actief samen om

Leiden, naast dat ze uiteraard substantieel bijdragen aan

veel mogelijk en kunnen evenementen zoals concerten,

processen te verbeteren en kennis uit te wisselen. Zo

het onderhoudsbudget.

lezingen en symposia plaatsvinden op manieren die

worden na ieder evenement evaluaties geschreven

eerder niet mogelijk waren. De 3000m² vloerverwarming

waarin door de leidinggevenden op de vloer ook

Professionalisering van de organisatie

zorgt er dan ook nog voor dat het binnen aangenaam

onderhoudskwesties worden benoemd die vervolgens

Iemand die alles weet van de verhuur en het onderhoud

warm is in hartje winter.

direct kunnen worden opgepakt of gemonitord.

noemen),

maar

evengoed

voor

van de Pieterskerk Leiden weet is Daan Freriks (35 jaar): ‘Eind 2010 ben ik bij de Pieterskerk Leiden begonnen als

Evenementen van groot belang

senior accountmanager. In eerste instantie had ik twijfels

Jaarlijks ontvangt de Pieterskerk Leiden naast gasten

over het ‘werken bij een kerk’, maar na een aantal goede

voor de evenementen ook nog ruim 40.000 bezoekers

gesprekken met Frieke (Hurkmans – directeur-bestuurder

tijdens de museale openstellingen. Samen met de

Pieterskerk Leiden, red.) heb ik toch de stap gemaakt.

evenementen komen meer dan 110.000 tot 120.000 Groepsfoto Servé Verhuurservice. © Foto: Servé Verhuurservice

Pieter. 36

Pieter. 37

zuilen plassen of een kudde vee die door het transept heen loopt. Ook hoeven er geen 600 stoven meer binnengedragen te worden met brandende briketten om de kerk een beetje op temperatuur te houden. De vraag is vooral hoe met die consequenties van gebruik wordt omgesprongen. Door het jarenlang opbouwen en verzamelen van kennis door de Pieterskerk Leiden én haar partners is er ruimschoots ervaring aanwezig om een

'Je krijgt het gevoel in de geschiedenis te stappen en er zelfs onderdeel van te zijn'

proactief beleid te voeren. We weten waar knelpunten zitten en wat de eventuele risico’s zijn.

Gemeenschappelijke waarde Haring & Corenwyn Gala

Freriks vult nog aan: ‘Een monument als de Pieterskerk

Gevraagd naar wat voor Freriks het meest memorabele

Leiden zorgt er met haar serene schoonheid niet

evenement is dat hij in de Pieterskerk Leiden hebt

alleen voor dat je bijna niet om die geschiedenis heen

meegemaakt antwoordt hij: ‘Ja, ik kan niet anders

kan, je krijgt ook het gevoel er in te stappen en er zelfs

zeggen dan dat dit het Haring & Corenwyn Gala is. Dit

onderdeel van te zijn. Dit is een unieke kwaliteit en dat

is een evenement dat echt onderscheidend is, waarbij

is een kostbaar goed. Het overstijgt het rumoer van het

de Pieterskerk Leiden als evenementenorganisatie een

alledaagse leven en biedt een plek om verbinding te

hele mooie rol weet te vervullen. Samen met een aantal

vinden met het verleden. Naast de cultuurhistorische

partners, waaronder Servé, zet de Pieterskerk Leiden

waarde is er namelijk sprake van een gemeenschappelijke

jaarlijks een gala van formaat neer, dat altijd net even

waarde, iets waar de Pieterskerk Leiden altijd bijzonder

anders is. Heel eerlijk, daar mag de Pieterskerk Leiden,

aan hecht. Als ik iets heb meegekregen uit de tijd dat ik er

gezien de omvang van het team, heel erg trots op zijn.

werkte, is het dat wel’.

Evenementen van groot belang voor het monument

Daarom vind ik het ook zo mooi dat ik dit evenement vanuit meerdere hoeken heb mogen meemaken: vanuit mijn oude functie bij de Pieterskerk Leiden, vanuit mijn huidige functie bij Servé en vanaf dit jaar ook als lid van de Commissie Protocol van de 3 October Vereeniging.’

Stagehands maken de Pieterskerk klaar voor het Haring & Corenwyn Gala. © Foto: Hielco Kuijpers

Pieter. 38

Impressie inrichting Haring & Corenwyn Gala. © Foto's: Claudia Claas

Pieter. 39

Mayflower 400 en het Pilgrim herdenkingsjaar 2020

In 1620 vertrokken de Pilgrims vanaf de Vliet uit Leiden

van de Pieterskerk Leiden komen dan ook al sinds jaar en

op weg naar Delfshaven, waar zij ter zee zouden gaan op

dag uit Amerika.

de Speedwell op weg naar de Britse territoria in NoordAmerika. In 1607 waren zij Engeland ontvlucht om hun

Plymouth Colony

geloofsopvatting in vrijheid te kunnen belijden. De Engelse

In 1620 zou een groot deel van de Pilgrims, gedreven door

kerk stond onder het gezag van de koning en duldde

noodzaak en idealisme, hun heil zoeken door verder te

geen afwijkende geloofsopvattingen. Bovendien waren

trekken naar de Nieuwe Wereld. Ze waren gedwongen in

de Pilgrims van mening dat elke kerk zelfstandig moest

Engeland aan te meren vanwege de slechte staat van hun

zijn en wees dus de Anglicaanse kerk als hiërarchische

eerste schip en stapten na een enerverende zoektocht

instelling af. Om deze redenen werden de Pilgrims, die

over op de Mayflower. De naam van dit schip is tot de dag

een puriteins calvinisme beleden, actief vervolgd in hun

van vandaag diep ingebed in het Amerikaans historisch

thuisland en besloten zij als complete gemeenschap een

bewustzijn. De Pilgrims zouden de eerste permanente

nieuwe, veilige thuishaven te vinden waar zij hun idealen

nederzetting stichten in wat later de Verenigde Staten van

REISDEN. NA TWAALF JAAR GEWOOND TE HEBBEN IN O.A. DE KLEINE WEVERSHUISJES TEGENOVER DE

konden verwezenlijken.

Amerika zou worden, de Plymouth Colony. Het Mayflower

PIETERSKERK EN HIER GELEEFD, GELIEFD EN GELOOFD TE HEBBEN WAAGDEN ZIJ DE OVERTOCHT OM EEN

Vrijheidsmentaliteit

1620 hun gemeenschappelijk zelfbestuur verklaarden,

De jonge Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden,

is een cruciaal manuscript in de geschiedenis van de

die bekend stond om haar tolerantie, bood goede

Verenigde Staten.

HET JAAR 2020 IS EEN BIJZONDERE MIJLPAAL VOOR HET VERHAAL VAN DE PILGRIMGESCHIEDENIS IN LEIDEN EN DE UNIEKE BAND DIE DE STAD HEEFT MET DE VROEGSTE AMERIKAANSE GESCHIEDENIS. IN DAT JAAR IS HET PRECIES VIERHONDERD JAAR GELEDEN DAT DE PILGRIMS, EEN BEKENDE GROEP AMERIKAANS KOLONISTEN, UIT LEIDEN VERTROKKEN EN OP HET SCHIP DE MAYFLOWER NAAR DE NIEUWE WERELD

NIEUWE EIGEN GEMEENSCHAP OP TE BOUWEN IN DE TOENMALIGE BRITSE DOMEINEN. DE ORGANISATIE DIE DE INTERNATIONALE HERDENKINGEN ORGANISEERT GAAT ONDER DE NAAM MAYFLOWER 400.

Compact, een document waarin de Pilgrims in november

vooruitzichten voor de Pilgrims. Na een maandenlange zoektocht naar een nieuwe thuishaven vonden zij deze

Omwille van de vrijheid

in Leiden, waar zij in 1609 een samenleving troffen

Deze kleine kolonie zou de bron blijken van veel van de

die bekend stond om haar onderscheidende vrijheid

belangrijkste waarden van de Amerikaanse republiek, zoals

van meningsuiting, voortkomend uit de strijd tegen

de vrijheid van geloof, de vrijheid van meningsuiting, een

de Spaanse overheersing gedurende de Nederlandse

democratisch bestuur en de overweldigende ambitie om

Opstand en uit de grondslagen van de betrekkelijk

een nieuwe, idealistische gemeenschap op te bouwen. De

nieuwe universiteit van Leiden. De Leidse uitgevers

inspiratie hiervoor kwam deels voort uit hun twaalfjarig

stonden bekend in Europa om hun progressieve

verblijf in de dynamische, tolerante Hollandse stad, met

publicatiebeleid. Deze vrijheidsmentaliteit kwam ook

het motto ‘Haec libertatis ergo’ (ofwel: Dit omwille van de

voort uit voorspoedige economische ontwikkeling van

vrijheid), Leiden.

de stad, dankzij een sterk aantrekkende lakenindustrie en een grote instroom van arbeiders, zelfstandige ondernemers, geleerden en kapitaalkrachtige migranten uit de Hugenoten-gemeenschappen in Frankrijk en de Zuidelijke Nederlanden.

Rol van de Pieterskerk Leiden In Leiden vestigden de Pilgrims zich in de schaduw van de grootste stadskerk waar zij hun huwelijken, dopen en overledenen in de boeken lieten registreren en veel van hun geloofsgenoten lieten begraven, waaronder uiteindelijk ook hun leider John Robinson, in 1625.

Al in 1891 werd op initiatief van Amerikaanse kerken een gedenkplaat onthuld aan de buitenkant van de doopkapel van de Pieterskerk Leiden. Hiermee werd de Pilgrimgeschiedenis, die inmiddels in de Verenigde Staten haast mythische proporties had aangenomen, ook in Leiden zichtbaar. Sindsdien is er regelmatig aandacht geweest vanuit Amerika voor het Leidse hoofdstuk van de Pilgrimgeschiedenis. Veel van de internationale bezoekers Gedenkplaat John Robinson aan de buitenkant doopkapel. © Foto: Stefan Tetelepta

Pieter. 40

Eerste publieke dienst Pilgrims in Amerika, 1621, naar Johann Georg Schwartze, 1814-1874. Collectie: Rijksmuseum, Amsterdam

Pieter. 41

Afstammelingen van de Pilgrims

terug te zien in deze bijna 900 jaar oude monumentale

De Pilgrims hebben een grote naamsbekendheid onder

stadskerk, middenin een stad die vele eeuwen ouder is

de Amerikaanse bevolking, vanwege hun historische

dan hun thuisland. Op deze plek is al jarenlang een kleine

belang voor het Amerikaanse nationaal bewustzijn, maar

tentoonstelling ingericht waarin het Leidse hoofdstuk in

ook dankzij de vele Amerikanen die afstammen van de

de Pilgrimsaga wordt verteld. Daar is sinds een aantal jaar

Mayflower passagiers van 1620. In totaal stammen 9

bovendien een kopie te zien van het Mayflower Compact

Amerikaanse presidenten van hen af, te weten John

waarin de Pilgrims het zelfbestuur uitriepen voor de

Adams, John Quincy Adams, Zachary Taylor, Ulysses

nederzetting die bekend zou worden als Plymouth Colony.

S. Grant, James A. Garfield, Calvin Coolidge, Franklin

Zij tekenden het document aan boord van de Mayflower,

Delano Roosevelt, George H.W. Bush, George W. Bush

toen het schip voor anker lag vlak voor de kust van Amerika.

en Barack Obama). De schattingen van het totaal aantal Pilgrimafstammelingen lopen op tot enkele miljoenen en

Portret van John Adams,

Naast een zelfstandigheidsverklaring

ook een aantal hedendaagse Leidse families stamt van

Reinier Vinkeles (I), 1782.

aan het adres van de Engelse koning

Collectie: Rijksmuseum,

hen af, doordat een deel van de Pilgrimgemeenschap in

was het een belofte van de mensen

Amsterdam

Leiden achterbleef met hun leider John Robinson.

aan boord om zich te binden aan het lot van deze nieuwe gemeenschap,

Herdenking

hier en nu, bijvoorbeeld ten aanzien van migratie en de

Ook in het Verenigd Koninkrijk zal tijdens de Mayflower

vrijheid van meningsuiting.

400 uitgebreid aandacht besteed worden aan deze

Het verhaal van de Pilgrims roept vragen op die ook in

helft van de opvarenden waren avonturiers en handelaren

geschiedenis. In een landelijk programma zullen zij

het hier en nu van toepassing zijn. De internationale

die pas in Engeland aan boord waren gegaan. Ze

aansluiten bij de internationale herdenkingen door

herdenking van de vier naties - Nederland, Engeland,

ondertekenden allen op 21 november 1620 en wisten dat

aandacht te geven aan de oorsprongsgeschiedenis van

de Verenigde Staten en de First Nations - is een goede

hen een zware winter te wachten stond. Op de achterkant

de Pilgrims. Zij waren immers van oorsprong Engelsen

gelegenheid om de immer relevante thematiek van

van het Mayflower Compact is een nieuwe belofte te zien

en hoewel zij hun gemeenschap naar eigen inzicht

migratie, tolerantie en oppressie op het heden te

van de leden van de Mayflower 400, waarin de betrokken

organiseerden stonden zij officieel nog onder bescherming

betrekken om toekomstige generaties te inspireren met

instellingen

van de Engelse koning Jacobus I (1566-1625).

deze rijke en altijd nog relevante geschiedenis.

herdenking in 2020 op zich nemen.

In Leiden wordt door samenwerkende organisaties,

VERNIEUWDE INRICHTING DOOPKAPEL

Rabobank Wensenfonds

is geweest, een uitgebreid en gevarieerd programma

Er worden in de doopkapel van de Pieterskerk Leiden

lichtbakken met led-lampjes maken de informatiedoeken

opgezet om deze geschiedenis onder de aandacht te

al decennia geen kinderen meer gedoopt, maar deze

ook zichtbaar tijdens de avonduren in de winter, wanneer

brengen bij Leidenaars en Nederlanders.

rustige hoek van de kerk is nog altijd een belangrijke

dit hoekje van de kerk in donker gehuld is. Deze verbetering

De herdenkingen zullen worden verbonden aan vier

plek. Hier werd namelijk John Robinson (1576-1625)

is mogelijk gemaakt dankzij een genereuze bijdrage uit het

thema’s: de context van de Nederlandse Gouden Eeuw,

begraven. Hij was de leider van de Pilgrims die hen vanuit

Rabobank Wensenfonds, die begin dit jaar werd uitgereikt.

vrijheid en tolerantie als internationale waarden, de

Engeland naar Leiden bracht en uiteindelijk ook in de

Het Wensenfonds is een initiatief van de Rabobank Katwijk-

invloed van het Hollandse vrijheidsdenken op de Pilgrims

stad zou achterblijven om te zorgen voor de mensen die

Leiden om culturele en sociale projecten te ondersteunen

en de relevantie van het verhaal en haar thema’s in het

nog niet naar Amerika konden reizen. In 1625, vijf jaar

die zonder steun niet gerealiseerd kunnen worden. De

na het vertrek van de Mayflower, overleed Robinson in

Pieterskerk Leiden is een van de vele begunstigden uit

een van de huisjes aan de overkant van de Kloksteeg, die

Leiden en omstreken.

waar de Pieterskerk Leiden vanaf het begin bij betrokken

met in gedachten de zware tijden die voor hen lagen. Ongeveer de

de

organisatie

voor

de

internationale

In de zomer is de tentoonstelling vernieuwd. Nieuwe

de Pilgrims toen al zeventien jaar bewoonden. Net als Vanaf dit najaar is er een nieuwe stadswandeling door Leiden beschikbaar: de Pilgrims Route. In deze

veel van zijn vrienden en geloofsgenoten werd hij in de

Barack Obama

Pieterskerk Leiden begraven.

De nieuwe doeken gaven ons de kans om een belangrijke

wandelgids is een fraaie route uitgestippeld langs vele

toevoeging te maken. In de lijst van Amerikaanse

bezienswaardigheden met betrekkingtot de Pilgrims, elk rijkelijk voorzien van

De afstammelingen van de Pilgrims die naar Amerika

presidenten die afstammen van de Pilgrims ontbrak nog

achtergrondverhalen, anekdotes en illustraties. Enkele hoogtepunten op de

voeren zouden uiteindelijk deze plek kiezen voor hun

de naam van Barack Obama, die net als zijn voorganger

route zijn het Jean Pesijnhof, Universiteit Leiden, Erfgoed Leiden en Omstreken,

eerste gedenktekens ter nagedachtenis aan de twaalf jaar

George W. Bush afstamt van de Pilgrimfamilie Blossom.

de William Brewstersteeg, het Leiden American Pilgrim Museum, Museum De

die hun voorouders in Leiden doorbrachten.

Lakenhal en natuurlijk de Pieterskerk Leiden. Dit boekje is daarmee de ideale

Speciaal voor Mayflower 400 is er door de organiserende

basis voor een onvergetelijke wandeling in de voetsporen van de Pilgrims

Mayflower Compact

partners uit Amerika, Engeland en Nederland een website

door historisch Leiden. De wandelgids is voor € 3,50 verkrijgbaar en wordt

De doopkapel is dan ook waar onze Amerikaanse

gemaakt met informatie over de verschillende locaties:

onder andere verkocht in de museumwinkel van de Pieterskerk Leiden.

bezoekers langslopen om een stukje van hun geschiedenis

www.mayflower400leiden.nl.

Pieter. 42

Vernieuwde inrichting doopkapel © Foto's: Claudia Claas

Pieter. 43

Door de jaren heen hebben wij als catering partner talloze evenementen verzorgd in de Pieterskerk. Een partnership waar wij als familiebedrijf trots op zijn!

Bij All Class Kitchen Art Events ligt de focus op producten uit de regio, voornamelijk het Groene Hart. Onze filosofie begint bij de basis, simpel is het moeilijkst. Pure smaken op onze eigen wijze gepresenteerd.

Binnen All Class hebben wij 4 labels geïntroduceerd waarmee we de particuliere en zakelijke markt nog beter kunnen bedienen.

A Complete Event

Ons good looking label voor het organiseren, produceren en uitvoeren van zakelijke events. Bij dit label worden ze enthousiast van plannen, organiseren, budget bewaken, moodboards maken, locaties bezoeken en de kick van een geslaagd event.

Drukwerk, Print, Kopie

A Ceremony

A Ceremony is het special label van All Class Kitchen Art Events. De crew van A Ceremony heeft ruime ervaring in het begeleiden, uitvoeren en produceren van de meest uiteenlopende huwelijksfeesten. Een meerdaagse bruiloft in Frankrijk, een family style wedding met shared dining of een classy high end 5 gangen diner met bijpassende wijnen.

Benieuwd naar de andere labels of naar wat wij voor u kunnen betekenen tijdens uw event? Weet dat u ons altijd kunt bellen op 0715143330.

Ga voor meer informatie over All Class Kitchen Art Events naar www.allclass.nl

DRUKKERIJ

+• Gespecialiseerd in:

• • •

Gespecialiseerd in:

Persoonsbeveiliging Persoonsbeveiliging ‘High risk’ beveiliging 'High risk' beveiliging Alarmopvolging / surveillance* Alarmopvolging/surveillance* SecuritySecurity auditsaudits

• Print, Kopie, Plot, Scan • in zwart en kleur • A4/A3 en groot formaat • Bouwtekeningen • Congresposters • Afwerken en inbinden

Gevestigd in Wassenaar verzorgt Gloseco B.V. alGevestigd 14 jaar de beveiliging voor Gloseco haar klanten. in Wassenaar verzorgt B.V. al 14In binnenen buitenland. jaar de beveiliging voor haar klanten. In binnen- en buitenland.

Gloseco B.V. Hofcampweg 71-5 2241KE Wassenaar 070-3586966 Gloseco B.V. security@gloseco.com Hofcampweg 71-5 2241KE Wassenaar

*Alarmopvolging/surveillance exclusief in de gemeente Wassenaar.

Pieter. 44

+

AL MEER DAN 115 JAAR HET ADRES VOOR UW DRUK- EN REPROWERK

security@gloseco.com

W: www.cateringlokaal.nl T: 085 – 2737900 E: info@cateringlokaal.nl

TR GEBO OUW- & Besta ORTE kaa rte an en eig de collec n ties e n ont Ook O ud H werp. ollan ds!

REPRO

070-386966 * Alarmopvolging / surveillance exclusief in de gemeente Wassenaar

Ook lokale ondernemers op jouw evenement?

Want wat je Lokaal haalt is lekker(der)! Dat is het credo en tegelijkertijd het geheim achter het succes van Catering Lokaal. Daar zijn wij van overtuigd! Catering Lokaal is een partycateraar gespecialiseerd in borrels, walking dinners, congressen maar uiteraard ook uitgeserveerde diners, waarbij alle ingrediënten voor onze seizoensmenu’s bij lokale Leidse ondernemers vandaan komen.

Denk aan: heerlijk vers brood van Mamie Gourmande uit het Gangetje, een mooi stukje vlees van Slagerij Van der Zon uit de Haarlemmerstraat, mooie kazen van De Fransoos uit de Doezastraat en wat denk je van een bijpassend wijnarrangement van Henri Bloem aan het Levendaal! Met liefde gemaakt, waarbij het ambacht je toelacht. Dit noemen wij oprecht Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, waarbij ook jij met je evenement een steentje kunt bijdragen aan de Leidse economie!

Briefpapier, Visitekaartjes, Enveloppen Geboorte- & trouwkaarten Flyers en brochures Boekjes, Scripties, Proefschriften

Schoonmaakonderhoud Glasbewassing Opleveringsschoonmaak Vloeronderhoud Gevelreiniging Woningontruiming 06 4611 5019 De Reinigers Pieter. 45

Vliet 4a-6 2311 RE Leiden Telefoon: 071 - 512 08 15 info@drukkerijvanderlinden www.drukkerijvanderlinden.nl

LEIDEN NAUW VERBONDEN MET ONTSTAANSGESCHIEDENIS VERENIGDE STATEN

Luzac en de Amerikaanse Declaration of Independence IN LEIDEN WORDT BIJ DE AMERIKAANSE CONNECTIE BEGRIJPELIJKERWIJS DIRECT

de moeite van het lezen waard is). Jefferson had hele jaargangen van de publicatie in bezit, dat hem informeerde als geen ander blad. Nederland had immers historische kennis van het rebelleren tegen een tirannieke vorst.

Portret van hoogleraar Jean Luzac, Ludwig Gottlieb Portman, 1787 - 1828.

L

Collectie: Rijksmuseum, Amsterdam

In 1581 had de Staten-Generaal een eigen document opgesteld waarin zij de Spaanse koning afzwoeren, de Akte van Verlatinghe. Dit was in feite de Nederlandse onafhankelijkheidsverklaring. Luzac’s schrijven voorzag

uzac was vanuit Leiden persoonlijk betrokken bij de strijd voor

Jefferson van inspiratie en mogelijk zelfs van de tekst zelf.

onafhankelijkheid en de totstandkoming van de Verenigde Staten van Amerika

Veel elementen hieruit, zoals bijvoorbeeld het opsommen

vanaf 1776. Jean Luzac (1746-1807) kwam uit een familie van Leidse hugenoten

van grieven jegens het wanbestuur van de koning, keren

TUSSEN DE VROEGE AMERIKAANSE GESCHIEDENIS EN LEIDEN. HET VERHAAL VAN

die halverwege de achttiende eeuw in Leiden en daarbuiten een naam hadden

terug in de Amerikaanse Declaration of Independence.

DE LEIDSE PROFESSOR EN PUBLICIST JEAN LUZAC IS NIET MINDER BIJZONDER EN

begonnen besloot Luzac na een vierjarig verblijf in Den Haag terug te keren

Buskruitramp

naar Leiden om zijn oom Etienne bij te staan op de redactie van hun Gazette de

Dankzij zijn redacteurschap en correspondentie droeg

Leyden (voluit Les Nouvelles extraordinaires de divers endroits). Deze Franstalige

Luzac bij aan een van de belangrijkste, vormende

krant was oorspronkelijk opgericht om Franse migranten in Leiden van nieuws

gebeurtenissen van zijn tijd. Daarbij zou Luzac ook

te voorzien, maar bereikte ook een internationaal lezerspubliek. Op het

hoogleraarschappen aan de Universiteit Leiden bekleden

hoogtepunt werd de krant door heel Europa gelezen met een oplage in de

in de Klassieke Talen en Vaderlandse geschiedenis. In

duizenden, waarmee rond de 100.000 lezers werden bereikt.

1807 kwam hij op tragische wijze om het leven bij de

GEDACHT AAN DE PILGRIMS. ER IS ECHTER EEN TWEEDE DIRECTE CONNECTIE

BELANGWEKKEND VOOR HET AMERIKAANS HISTORISCH BEWUSTZIJN.

gevestigd als publicisten en journalisten. Na een carrière in de rechten te zijn

Buskruitramp aan de Steenschuur in Leiden. Hij zou op De Gazette de Leyden was een van de belangrijkere nieuwsbronnen voor een

het moment van de explosie over de Steenschuur hebben

geïnteresseerd Europees publiek geworden toen Luzac zich bij de redactie

gelopen, vermoedelijk op weg naar of van zijn huis aan

voegde. Jean werd degene die de krant opstuwde tot haar hoogtepunt, door

het Rapenburg, dat te herkennen is aan de gedenkplaat

zijn verslaggeving van de ontwikkelingen in revolutionair Amerika.

die in 1909 op Amerikaans initiatief werd onthuld. Op het in 1809 opgerichte monument voor Luzac, in het

Breed netwerk

zuidtransept van de Pieterskerk Leiden, worden zijn

De familie Luzac had door haar journalistieke werk een breed internationaal

bijdragen aan de onafhankelijkheidsstrijd herdacht: “Aan

netwerk opgebouwd, ook in de Britse koloniën in Noord-Amerika. De toenemende

onzen vriend Mr. Iohan Luzac. Hoogleraar. Hij was de

Amerikaanse onvrede over het Britse bestuur begon opstandige vormen aan te

schrik der verdrukkers, de troost der verdrukten”.

nemen en in 1776 verklaarden de Amerikanen de onafhankelijkheid, in een van de beroemdste teksten uit de Westerse wereldgeschiedenis, de Declaration of

De Schoolmeester

Independence, geschreven door Thomas Jefferson.

Dankzij een van de vele bijzondere evenementen in de Pieterskerk Leiden, de Boekdrukkunstbeurs, kwam

Luzac maakte gebruik van zijn netwerk in de Amerikaanse koloniën en was

een ander bijzonder verband tussen Nederland en

op de hoogte van de laatste ontwikkelingen in Amerika. Zo werd de krant in

de Amerikaanse onafhankelijkheid aan het licht. Het

Europa de belangrijkste informatiebron voor de gebeurtenissen in de aanloop

oorspronkelijke papier van tweehonderd van de vroegste

naar en tijdens de revolutie. Jean correspondeerde met de latere presidenten

drukken van de Declaration of Independence werd

George Washington (1e president), John Adams (2e president en vader van

namelijk gemaakt in een van de molens in de Zaanstreek.

de 6e president John Quincy Adams, die tijdens het ambassadeurschap van

Luzac wees Jefferson op de goede kwaliteit van het

Declaration of Independence

zijn vader in Nederland nota bene door Luzac in Leiden werd onderwezen)

Nederlandse papier, waarop Jefferson het Zaanse papier

Ter ere van de 400-jarige herdenking van de Leids-Amerikaanse

en indirect met Thomas Jefferson (3e president), grote namen in de strijd voor

liet overkomen en liet daarop de eerste versie drukken

geschiedenis heeft de Stichting Pieterskerk Leiden de Declaration

onafhankelijkheid.

van de Declaration of Independence. Het zijn deze drukken waarop correcties werden aangebracht en die uiteindelijk

of Independence laten herdrukken op het originele papier van

Pieter. 46

papiermolen de Schoolmeester. De Declaration of Independence is

Akte van Verlatinghe

hebben geleid tot de definitieve versie van de Declaration.

samen met de uitleg over het document en haar Leidse geschiedenis

Terwijl Jefferson bezig was de zwaarwegende tekst van de Declaration op te

De enige nog overgebleven Zaanse papiermolen, de

in een stijlvolle blauwe koker te koop voor € 80,- (excl. verzendkosten).

stellen voorzag Luzac’s verslaggeving hem van de nodige kennis. Hij sprak bij

Schoolmeester, maakt tot op de dag van vandaag nog

Alle opbrengsten uit de verkoop van deze herdrukken gaan naar het

de Gazette de Leyden over the benefit of that paper (de voordelen van dat blad)

papier op precies dezelfde manier als in de tijd van de

onderhoud van de Pieterskerk Leiden.

en noemde het the only one in Europe worth reading (de enige in Europa die

Amerikaanse onafhankelijkheidsstrijd.

© Foto: Claudia Claas

Pieter. 47

INTERVIEW MET HET BESTUUR VAN DE STICHTING VRIENDEN VAN DE PIETERSKERK

Hulp gezocht!

Bij mijn onderzoek naar de Pilgrims heb ik een groot geheim ontdekt in de Pieterskerk Leiden. Sindsdien heb ik het gevoel dat ik gevolgd word. Ik ben daarom dringend op zoek naar mensen die mij kunnen helpen bij het veiligstellen van het geheim.

Ben jij de geschikte kandidaat?

Ward Hopkooper Conservator

‘De Pieterskerk verbindt alle inwoners van Leiden’

SINDS AFGELOPEN JAAR HEEFT HET BESTUUR VAN DE STICHTING VRIENDEN VAN DE PIETERSKERK EEN NIEUWE SAMENSTELLING, MET TWEE NIEUWE GEZICHTEN. MOMENTEEL WORDT HET BESTUUR GEVORMD DOOR JAN HOEKEMA (VOORZITTER), BARBARA TER KUILE (PENNINGMEESTER), SABINE VERSCHOOR (SECRETARIS) EN SASKIA HEMMES (ALGEMEEN BESTUURSLID). WAT DRIJFT HET BESTUUR?

Om maar meteen met de deur in huis te vallen: welke herinnering over de Pieterskerk Leiden zal jullie altijd bij blijven?

‘Jaarlijks mag ik namens alle Vrienden een cheque voor het onderhoud overhandigen op het benefietgala voor de Pieterskerk’, zegt Jan Hoekema, ‘Het is altijd een prachtig moment om daar namens honderden donateurs te mogen staan’.

Sabine Verschoor: ‘Ik ben opgeleid als mediëvist, voor mij is ieder bezoek aan de Pieterskerk echt een historische sensatie. Mijn mooiste belevenis was het spelen van de

0G6

Mayflower Escaperoom, een paar maanden geleden.

R 5 * XS 2

Op 20 seconden na net niet gehaald’. Barbara ter Kuile vult Sabine aan: ‘Ja, prachtig! Wij hebben dit onlangs ook tijdens ons bedrijfsuitje gespeeld’.

Een herinnering die Saskia Hemmes altijd zal bijblijven is

R 7 4 K 2 8 3

de wijze waarop zij in haar studententijd kennismaakte met de stad Leiden én met de Pieterskerk: ‘Een van de

B6B 7 % 63

2 & $ 6 6yi

activiteiten van mijn studentenvereniging – zo'n 28 jaar geleden alweer! – was het nuttigen van het avondeten in de Pieterskerk voor álle 500 eerstejaars studenten.

Als nieuwkomer bijzonder indrukwekkend!’.

www.mayflowerescaperoom.nl Pieter. 48

Pieter. 49

Links Sabine Verschoor, rechts Jan Hoekema. © Foto: Claudia Claas

grafisch ontwerp + fotografie + illustratie

WANNEER TEKST EN BEELD ELKAAR ONTMOETEN ZORGT DE VORM ERVOOR DAT ZE ELKAAR VERSTERKEN

hard er gewerkt wordt om de Pieterskerk in de beste staat Links Saskia Hemmes, rechts Barbara ter Kuile. © Foto: Claudia Claas

te brengen en te behouden’.

Sfeer • Decor • Inrichting • Styling www.nieuwenburgsfeer.nl

WWW.VALETTI.NL

Saskia vult aan: ‘Daarom hebben wij meer Vrienden en daarmee meer donaties nodig. Dat willen we doen door

‘Eén donateur meer of minder telt echt’

Sabine en Saskia, jullie zijn in 2017 toegetreden tot het bestuur van de Vrienden. Hoe combineren jullie de bestuursfunctie met de dagelijkse werkzaamheden?

meer ruchtbaarheid aan de Stichting Vrienden van de

Sabine: ‘Naast de vaste vergaderingen verspreid over het

Wat willen jullie meegeven aan de Vrienden van de Pieterskerk Leiden?

jaar, communiceren we veel via mail en WhatsApp-en met

Pieterskerk te geven, zodat de stichting blijvend de Pieterskerk kan steunen. Uiteindelijk staat dat voorop!’.

elkaar. Ik vind het belangrijk om me in mijn vrijetijd in te zetten voor cultuur en erfgoed in mijn eigen stad’.

Saskia: ‘De Pieterskerk verbindt alle inwoners van Leiden en is een monument dat de stad Leiden nooit

‘Eigen ondernemer zijn betekent een druk bestaan, maar

mag verliezen. Een minstens net zo lange en duurzame

ook behoorlijk wat flexibiliteit in tijdsindeling’, zegt Saskia:

toekomst voor de Pieterskerk als haar verleden al heeft

‘Dit zorgt ervoor dat ik ook af en toe overdag tijd kan

geduurd kan alleen gewaarborgd worden als er voldoende

besteden aan bestuurswerkzaamheden’.

middelen aanwezig zijn en blijven. Eén van de belangrijke bronnen van deze middelen betreft de vrijgevigheid van

Welk doel hebben jullie als bestuur gesteld voor de komende jaren?

de Vrienden van de Pieterskerk. Dit is een pijler die de

Jan: ‘Na de laatste grote restauratie, die in 2010 is

‘Eén donateur meer of minder telt echt’, geeft Barbara

afgerond, volgde de overgang naar de nieuwe, eigenlijk

aan: ‘Gezien het belang van het voortbestaan van de

nog moeilijkere fase van onderhoud en het bouwen aan

Pieterskerk voor alle inwoners van Leiden en omstreken,

een stevige marktpositie. Meer donateurs is dan ook

is Vriend worden naar onze mening een mooie en

het hoofddoel. Namens de Raad van Toezicht ben ik

toegankelijke mogelijkheid om wat voor de stad Leiden

voorzitter van de Vrienden. Daardoor ben ik goed op de

en haar inwoners te doen’. Sabine vat het samen: ‘De

hoogte hoe ingewikkeld het onderhoud is en weet ik hoe

Vrienden zijn de ambassadeurs voor de Pieterskerk!’.

Pieter. 50

Stichting Werk en Onderneming

Pieterskerk niet kan missen’.

Verse en authentieke Franse delicatessen Hollandse, lokale boerenkaas vers van ’t mes Ruime keuze in belegde broodjes & catering

starters zzp’ers ondernemers kunstenaars flexwerkers

Unieke kerstpakketten op maat

Bedrijfsruimte Voor Starters Starterskortingen tot 50% Kortlopende contracten

www.werkenonderneming.nl

Gratis flexwerkplekken betaalbare vergader-, cursus- en coachruimtes

Bel 071 - 513 82 67 De Framboos

De Olga

Haagweg 4

Tieleman & Dros

Ir. Driessen

Doezastraat 8, Leiden - 071 512 52 56

L

Genieten van Bach in optima forma

iefhebbers van klassieke muziek kunnen in Leiden

op meerdere momenten in het jaar genieten van muziek

van Johann Sebastian Bach. De Pieterskerk Leiden staat rond Kerstmis en Pasen, zoals u mogelijk weet, in het teken van Bach. De traditionele uitvoeringen op Witte Donderdag en Goede Vrijdag zijn bij velen bekend en de

bijzondere uitvoering van Leidse amateurs van C.O.V. Ex Animo is in de Stille week al sinds begin vorige eeuw een

traditie in Leiden. Ook komend jaar zal Ex Animo op de Heilige Woensdag weer te horen zijn in de Pieterskerk Leiden. Op Witte Donderdag en Goede Vrijdag wordt

de Matthäus Passion uitgevoerd door het Nederlands Kamerkoor en het Residentie Orkest onder leiding van Jan Willem de Vriend.

Daarnaast wordt jaarlijks rond Kerst het Weihnachts-Oratorium uitgevoerd door het Nederlands Kamerkoor en wisselende befaamde (buitenlandse) orkesten onder leiding van dirigent Peter Dijkstra.

De afgelopen jaren waren dat onder meer B’Rock en Concerto Köln. Dit jaar wordt er samengewerkt met het zeer bijzondere Praagse barokgezelschap Collegium 1704.

Bach & Leiden Mecenaat Speciaal voor de Bach-uitvoeringen in de Pieterskerk Leiden zijn er pakketten samengesteld die u de kans bieden om te genieten van Bach in optima forma. Als deelnemer van het Bach & Leiden Mecenaat heeft u recht op verschillende privileges, zoals bijvoorbeeld toegangskaarten voor de voorste rijen, een luxe voorontvangst of een Meet & Greet met de dirigent na afloop van het concert.

Het Bach & Leiden Mecenaat draagt direct bij aan het behoud van de Pieterskerk Leiden. Met uw gift steunt u 900 jaar Leids erfgoed en kunnen ook toekomstige generaties blijven genieten van de unieke sfeer en ambiance van de Pieterskerk Leiden. Uw gift zal onder andere gebruikt gaan worden voor restauratie van het 17e-eeuwse goudleerbehang in de Kerkmeesterskamer.

Voor meer informatie over het Bach & Leiden Mecenaat en de verschillende mogelijkheden kunt u een mail sturen naar sales@pieterskerk.com.

Matthäus Passion 2018 © Foto: Simon van Boxtel

Pieter. 52

Pieter. 53

Matthäus Passion 2019

Ook dit jaar ontfermt Jan Willem de Vriend zich over wat toch wel het allerbekendste werk is van Bach: de ‘Matthäus Passion’. Ontroerend beschrijft Bach een muzikaal eerbetoon aan het lijden en sterven van Christus. Voor talloze Nederlandse de jaarlijkse ontmoeting met de wonderschone aria’s, recitatieven en koralen uit dit meesterwerk. Muziek die de tijd

Nederlands Kamerkoor

za. 22 december 2018, 19.30

eventjes laat stilstaan.

Peter Dijkstra chef-dirigent

Pieterskerk Leiden

‘De Vriends visie op de Matthäus is meeslepend’, NRC

www.pieterskerk.com

Uitvoerenden Residentie Orkest Weihnachts-Oratorium 2017 © Foto: Simon van Boxtel

Weihnachts-Oratorium 2018

Bachs Weihnachts-Oratorium is de ideale manier

Nederlands Kamerkoor Haags Matrozenkoor Jan Willem de Vriend dirigent

om kerst feestelijk in te luiden. Volgens traditie werken het Nederlands Kamerkoor en chef-dirigent

Solisten

Peter Dijkstra ieder jaar samen met een ander

Marcel Beekman evangelist

topensemble en solisten van wereldformaat. Dit jaar

Andreas Wolf Christus

werkt het Nederlands Kamerkoor samen met het

Renate Arends sopraan

baanbrekende Praagse barokgezelschap Collegium

Barbara Kozelj alt

1704. En uiteraard klinkt bij het Nederlands

Robert Getchell tenor

Kamerkoor, zoals altijd, het complete Weihnachts-

Antonio Abete bas

Oratorium: van de feestelijke cantate voor Eerste Kerstdag tot die voor Driekoningen. Een mooiere manier om de feestdagen in te gaan is er haast niet.

Donderdag 18 april 2019 Aanvang concert: 19:30 uur Pauze: 21:00 uur

‘Peter Dijkstra weet kracht, energie en precisie te

Einde concert: circa 23:00 uur

bundelen’, NRC

Vrijdag 19 april 2019

Uitvoerenden

Aanvang concert (deel 1): 11:30 uur

Nederlands Kamerkoor

Pauze: circa 13:15 uur

Collegium 1704

Aanvang concert (deel 2): 14:30 uur

Peter Dijkstra chef-dirigent

Einde concert: circa 16:00 uur Kaarten via: www.pieterskerk.com/mp19

WeihnachtsOratorium

Solisten Elizabeth Watts sopraan

Verhoging BTW tarief

Maarten Engeltjes countertenor Benedikt Kristjansson tenor

Het kabinet heeft besloten per 1 januari 2019 het lage btw-tarief

Tobias Berngt bas

te verhogen van 6% naar 9%, dit geldt ook voor concertkaarten.

Koopt u uw kaarten voor de Matthäus Passion 2019 vóór 31

Zaterdag 22 december 2018

december dan geldt voor u nog het 6% tarief.

Aanvang concert: 19:30 uur Pauze: 20:45 uur

De netto opbrengst van alle Bachconcerten wordt gebruikt voor het

Einde concert: 22:30 uur

reguliere onderhoud en het behoud van de Pieterskerk Leiden.

Kaarten via: www.pieterskerk.com/wo18

Pieter. 54

met Collegium 1704 o.l.v. Peter Dijkstra

De Pieterskerk Kraamkamer van de Universiteit Leiden 444 jaar geleden is de Universiteit Leiden in de Pieterskerk opgericht. Sindsdien zijn we onlosmakelijk aan elkaar verbonden in het hart van de stad. Onze wetenschappers en studenten ontmoeten elkaar onder het schitterende dak. We vieren er onze verjaardag (de dies natalis) en verwelkomen elk jaar onze nieuwe eerstejaars. Nelson

Mandela en Prinses Beatrix kregen er een eredoctoraat.

Aanstaande studenten leren hier de universiteit kennen op onze Open Dagen. En voordat onze kersverse alumni hun handtekening in het Zweetkamertje kunnen zetten na het behalen van hun bul, heeft menigeen gezweet op een tentamen in de Pieterskerk.

Vereeuwig uw naam in de Pieterskerk Leiden MET DE FEESTDAGEN VOOR DE DEUR IS IEDEREEN DRUK MET HET ZOEKEN VAN EEN ORIGINEEL CADEAU. DE PIETERSKERK LEIDEN HEEFT HIERVOOR DE PERFECTE OPLOSSING GEVONDEN: U KUNT EEN NAAM IN EEN VAN DE RAMEN VAN HET MONUMENT LATEN BRANDSCHILDEREN. DE LEIDSE ONTWERPER SAM GOBIN EN GLAZENIER STEF HAGEMEIER UIT TILBURG, ZIJN VERANTWOORDELIJK VOOR HET BRANDSCHILDEREN VAN HET ONTWERP IN HET GLAS-IN-LOOD VAN DE RAMEN IN HET SCHIP VAN HET MONUMENT.

© Foto: Stefan Tetelepta

Knipoog naar de gildeborden Een gebrandschilderde naam, een origineel

De heiligenverering uit de katholieke tijd was na de reformatie taboe en

cadeau voor Kerstmis, verjaardag of jubileum. Bent

daarmee ook de gilde-altaren in de Pieterskerk Leiden. Om als gilde toch nog

u geïnteresseerd geraakt in het Ramen met Namen

enigszins ‘aanwezig’ te zijn in de kerk, werden toen de zogenaamde gildeborden

project? Door het 'kopen' van een naam in een van de beschikbare

vervaardigd en opgehangen. Dit zijn grote houten tableaus, fraai beschilderd

panelen vereeuwigt u uzelf of een ander in de Pieterskerk Leiden. Via

en voorzien van een bij dat gilde passende Bijbeltekst. In het gebruik van

de website van de Pieterskerk Leiden kunt u het aanmeldingsformulier

Bijbelteksten is duidelijk te zien dat er afstand werd genomen van de symboliek

invullen voor het project Ramen met Namen. Voor deelname betaalt u

uit de katholieke traditie. In de Pieterskerk Leiden hangen vijf gildeborden, van

een basisprijs van € 50 en vervolgens € 25 per teken (excl. BTW).

het gilde van de kleermakers, wevers, schoenmakers, smeden en timmerlieden.

Met het Ramen met Namen project heeft men ook tegenwoordig nog de mogelijkheid vereeuwigd te worden in de Pieterskerk Leiden.

Prinsessenraam Het Prinsessenraam werd in 2011 gemaakt om de drie prinsessen van Oranje Catherina-Amalia, Alexia en Ariane te eren. Het initiatief kwam voort uit de Ramen met Namen projectgroep van de Pieterskerk Leiden, die graag de hechte banden wilde benadrukken tussen de Pieterskerk Leiden en het Koningshuis. Via zijn persoonlijk secretaris liet Koning Willem-Alexander, destijds Prins van Oranje, weten zeer enthousiast te zijn over het ramenproject en gaf hij zijn goedkeuring voor de vervaardiging van het raam. Dit tot grote vreugde en blije verrassing van eenieder die betrokken was bij het project en de Pieterskerk Leiden.

Gildebord van de timmerlieden. © Foto: Frank Emous

Bij ons leer je de wereld kennen

Pieter. 56

Pieter. 57

G E E L K E R K E N L I N S K E N S A D V O C AT E N OP 11 SEPTEMBER 1121 WERD DE PIETERSKERK LEIDEN GEWIJD.

Grootmeesters in het recht

DE WIJDING VAN DE GRAFELIJKE KAPEL WERD VERRICHT DOOR GODEBALD, DE 24E BISSCHOP VAN UTRECHT. DE KAPEL WERD GEWIJD AAN PETRUS ÉN PAULUS. MAAR PAULUS ZOU IN DE LOOP DER TIJD UIT BEELD VERDWIJNEN EN DE PIETERSKERK LEIDEN DIE ZOU UITGROEIEN TOT DE EERSTE GROTE STADSKERK VAN LEIDEN, WERD VOLLEDIG HET DOMEIN VAN PETRUS, DE BEWAARDER VAN DE SLEUTEL VOOR DE HEMELPOORT. HET IS DE OORSPRONG VAN DE NAAM SLEUTELSTAD EN DE SLEUTELS OP DE LEIDSE VLAG.

O

Het aftellen naar de 900 jaar is begonnen…

p 11 september 2021 zal het monument en de bijzondere band met de stad de

eerbiedwaardige leeftijd van 900 jaar bereiken. Genoeg reden om feest te vieren met alle

Leiden T 071 512 44 43 F 071 512 04 81

Noordeinde 2A Postbus 2020 2301 CA Leiden

Den Haag T 070 315 60 80 F 070 315 60 90

Mercuriusweg 11 Postbus 16131 2500 BC Den Haag

netlaw

Leidenaars, iedereen die over de jaren een band heeft opgebouwd met de Pieterskerk Leiden én de mensen die nog nooit de bijzondere geschiedenis van kerk en stad hebben gehoord.

De Pieterskerk Leiden wordt dan wel weer een eeuwtje ouder, maar des te vitaler. Nog nooit heeft de Pieterskerk Leiden in zo’n goede staat verkeert dankzij het consequente onderhoud. Om dit zo te houden willen wij mensen enthousiast maken over de geschiedenis en schoonheid van ons monument. We willen zoveel mogelijk mensen kennis laten maken met de Pieterskerk Leiden en de ervaringen bieden die een leven lang bijblijven. Het monument dat al zoveel heeft meegemaakt en doorstaan heeft nog veel te bieden.

De beeldenstorm, de Gouden Eeuw, de

kruitschipramp,

Wereldoorlog,

de

de

Tweede

bevrijding

en

de secularisatie. In alle tijden bleef de Pieterskerk Leiden een plek van ontmoeting en

Gewelfschotel Paulus © Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

bezinning. Dit is wat we willen laten zien en meegeven in de evenementen en projecten die het programma zullen vormen van ons jubileumjaar. De Pieterskerk Leiden blijft een plek voor ontmoeting en gemeenschap, ook na ons 900-jarig bestaan en wij opgaan voor

Als betalen niet vanzelf gaat

ons millennium.

Kortom u hoort nog van ons. En in de tussentijd, als u als trouwe Vriend nog ideeën heeft laat het ons weten en stuur ons een e-mail naar info@pieterskerk.com o.v.v.

900-jaar Pieterskerk.

Boommarkt 3a 2311EA Leiden • Postbus 11122 2301EC Leiden • Tel 071-5161010 • www.buikenvanderhorst.nl

Pieter. 58

Pieter. 59

Gewelfschotel Petrus © Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

INTERVIEW MET WARD HOSKENS

Conservator start promotieonderzoek naar de Pieterskerk Leiden

De Pieterskerk is bijna 900 jaar oud en een plek vol historie. Wat zag jij dat je nog verder die geschiedenis in trok?

De geschiedenis van de oudste Leidse stadskerk is natuurlijk geen onontgonnen terrein. Veel jaartallen, verhalen, anekdotes, biografieën van grote namen en de bouwgeschiedenis zijn bij kenners bekend. Vooral het boek dat na de restauratie verscheen is een prachtige uitgave en een schat van informatie over voornamelijk bouw- en kunsthistorische deelonderwerpen over de kerk.

Wat er echter nog niet is en waar ik als historicus in geïnteresseerd ben, is een beschouwing van de rol van de Pieterskerk in de gemeenschap en cultuur die zij vertegenwoordigd. Het sluit aan bij thema’s die ik tijdens mijn studie onderzocht heb.

Het gaat natuurlijk om de Leidse, maar ook de Nederlandse en zelfs internationale gemeenschappen zoals de Amerikaanse. En om de Europese cultuur uiteraard.

Ik wil de Pieterskerk vanuit wat bredere perspectieven meer duiding geven, met de hoop ook meer dan alleen kenners en specialisten van deze specifieke geschiedenis te interesseren.

Je kiest voor de moderne geschiedenis van het monument, waarom eigenlijk?

Deels omdat het aansluit bij mijn specialisme, maar ook omdat ik denk dat juist de afgelopen 200 jaar een belangwekkende historische ontwikkeling laat zien. Naast de rijke, indrukwekkende geschiedenis van de Pieterskerk zit daar een bredere cultuurhistorische significantie achter.

Overigens kijken mensen me raar aan als ik vertel dat de moderne geschiedenis rond 1800 begint. Mensen zeggen dan ‘oh, noem je dát al modern’? Die perceptie op zich is al interessant, omdat ik ook geïnteresseerd ben in hoe mensen naar het verleden kijken en hoe ze het beleven.

BEGIN 2015 KWAM HISTORICUS WARD HOSKENS BIJ DE PIETERSKERK LEIDEN. HET HERINVENTARISEREN VAN HET STICHTINGSARCHIEF

WAS ZIJN TAAK ALS STAGIAIR. TIJDENS DEZE GROTE KLUS ZAG HIJ DE ONTSTAANSGESCHIEDENIS EN ONTWIKKELING VAN DE STICHTING

LANGSKOMEN. GELEIDELIJK MOCHT HIJ OOK INVULLING GEVEN AAN

Een promotieonderzoek is wel intensief natuurlijk, hoe kijk je daar tegenaan?

De standaard voor promoveren is 4 jaar, waar ik ook op mik, wetende dat er mensen zijn die het niet halen. Ik heb er echter wel vertrouwen in, toen ik studeerde heb ik ook nooit vertraging gehad.

Wat fijn is, is dat het onderwerp een op een bij mijn dagelijks werk aansluit en dat ik vanuit de Pieterskerk de ruimte krijg er ook een halve dag aan te besteden. Daaraan verbonden is dat ik voor de Pieterskerk, in aanloop naar het 900-jarig jubileum, een aantal artikelen schrijf die nauw aansluiten bij mijn onderzoek. De vrije vrijdag die ik al had zal nu ook in het teken van promoveren gaan staan.

DE FUNCTIE VAN - DESTIJDS JUNIOR - CONSERVATOR.

Pieter. 60

Pieter. 61

© Foto: Claudia Claas

Agenda.

Hieronder staan enkele van de vaste activiteiten in de Pieterskerk Leiden. Actuele

Mei 2019

Universiteit Leiden

informatie vindt u via www.pieterskerk.com/agenda. Op dagen dat er geen events

Zaterdag 4 mei

Aanvang: 15:00 uur

zijn is de Pieterskerk Leiden in haar museale kracht te bezoeken. Dagelijks van 11-

Dodenherdenking

www.leidenuniv.nl

18 uur, toegang bedraagt 4 euro. Op vertoon van uw Vriendenpas is de toegang

Aanvang: 19:00 uur

voor u en een introducee gratis.

www.dodenherdenkingleiden.nl

Zaterdag 14 & zondag 15 september

December 2018

Musical Highlights

Zaterdag 18 & zondag 19 mei

Open Monumentendagen

Vrijdag 7 december

Aanvang: 19:30 uur

Leiden Marathon

www.pieterskerk.com

Huizingalezing

www.scratchleiden.nl

Inschrijving en informatie via

Aanvang: 20:00 uur www.huizingalezing.leidenuniv.nl

www.marathon.nl Zondag 17 februari

Oktober 2019 Donderdag 3 oktober

Scratch Muziekdagen –

Juni 2019

3 October Herdenkingsdienst

Vrijdag 21 december

Johannes Passion

Zaterdag 1 juni

Aanvang: 10:00 uur

Bachacademy

Aanvang: 19:30 uur

Leidse Orgeldag

www.3october.nl

Met Aukelien van Hoytema

www.scratchleiden.nl

Aanvang: 10:00 uur

Aanvang: 19:30 uur www.bachenleiden.nl Zaterdag 22 december

www.stichtingorgelstadleiden.nl Zaterdag 23 februari

Zaterdag 19 oktober Open Dag Universiteit Leiden

Open Dag Universiteit Leiden

Juli 2019

Informatie via

www.studereninleiden.nl

Zondag 7 juli

www.pieterskerk.com

Weihnachts-Oratorium

Zomerorgelconcert -

Nederlands Kamerkoor &

Maart 2019

Matthias Neumann

Zondag 27 oktober

Collegium 1704

Dinsdag 12 maart

Aanvang: 15:00 uur

Cantatedienst

Aanvang: 19:30 uur

Benefietgala

www.pieterskerk.com

Aanvang: 19:00 uur

www.pieterskerk.com/wo18

Stichting Vrienden van de Pieterskerk

Maandag 24 december

www.stichtingcantate.nl

Informatie via

Zondag 14 juli

sales@pieterskerk.com

Zomerorgelconcert -

November 2019

Frank van Wijk

Zaterdag 9 &

Kerstnachtdienst 18:30 uur – Kinderkerstfeest

Vrijdag 15 & zaterdag 16 maart

Aanvang: 15:00 uur

zondag 10 november

20:30 uur – 1e Kerstnachtdienst

NLdoet – vrijwillige schoonmaakdag

www.pieterskerk.com

BoekKunstBeurs

22:30 uur – 2e Kerstnachtdienst

Informatie via

www.kerstnachtdienst-pieterskerk.nl

vrijwilliger@pieterskerk.com

Zomerorgelconcert -

Zondag 24 november

Januari 2019

April 2019

Leo van Doeselaar

Cantatedienst

Maandag 7 januari

Zaterdag 13 april

Aanvang: 15:00 uur

Aanvang: 19:00 uur

Nieuwjaarsreceptie

Festival Whisky in Leiden

www.pieterskerk.com

www.stichtingcantate.nl

Gemeente Leiden

Aanvang: 13:00 uur & 19:00 uur

www.leiden.nl

www.whiskyinleiden.nl

Augustus 2019

Donderdag 28 november

Zondag 4 augustus

Thanksgiving Ceremony

Februari 2019

Woensdag 17 april

Inlooporgelconcert -

Informatie via

Vrijdag 8 februari

Matthäus Passion

Daniel Seeger

www.pieterskerk.com

Universiteit Leiden - Dies Natalis

C.O.V. Ex Animo

Aanvang: 15:00 uur - gratis

Aanvang: 15:00 uur

Aanvang: 19:30 uur

www.pieterskerk.com

http://evenementen.leidenuniv.nl/dies

www.exanimo.nl

www.stichting-handboekbinden.nl Zondag 21 juli

December 2019 Zaterdag 21 december

Zondag 11 augustus

Weihnachts-Oratorium

Donderdag 14 februari

Donderdag 18 april

Inlooporgelconcert -

Nederlands Kamerkoor &

Scratch Muziekdagen – Messiah

Matthäus Passion

Willeke Smits

Akademie für Alte Musik Berlin

Aanvang: 19:30 uur

Nederlands Kamerkoor &

Aanvang: 15:00 uur - gratis

Aanvang: 19:30 uur

www.scratchleiden.nl

Residentie Orkest

www.pieterskerk.com

www.pieterskerk.com

Zondag 18 augustus

Dinsdag 24 december

Inloopconcert - Erik van Bruggen

Kerstnachtdienst

PLUK DE VRUCHTEN VAN EEN GOEDE BOEKHOUDING

Voor veel ondernemers blijkt de output van hun administratie een gok. Voor APEK is

het een zekerheid. Boekhouden is onze tweede natuur. Daar plukt u de vruchten van.

Met ons gedreven team voeren we ruim 27 jaar de boekhouding van kleine tot (middel) grote bedrijven door heel Nederland. Van loonstroken tot jaarcijfers, van controlling tot belastingadvies. En als de situatie erom vraagt werken we samen met ervaren partners op gebied van accountancy en juridische dienstverlening. Maak van boekhouden geen gokspel en neem vandaag nog contact op met APEK.

Aanvang: 19:30 uur Vrijdag 15 februari

www.pieterskerk.com/mp19

Scratch Muziekdagen – Jongeren Messiah

Vrijdag 19 april

Aanvang: 15:00 uur - gratis

18:30 uur – Kinderkerstfeest

Aanvang: 19:00 uur

Matthäus Passion

www.pieterskerk.com

20:30 uur – 1e Kerstnachtdienst

www.scratchleiden.nl

Nederlands Kamerkoor &

22:30 uur – 2e Kerstnachtdienst

Residentie Orkest

September 2019

Zaterdag 16 februari

Aanvang: 11:30 uur

Maandag 2 september

Scratch Muziekdagen –

www.pieterskerk.com/mp19

Opening academisch jaar

Pieter. 62

www.kerstnachtdienst-pieterskerk.nl

Administratie - Controlling - Belastingen - Detachering Rooseveltstraat 18-X, Leiden. T 071 - 523 55 88. www.apek.nl Pieter. 63