PRAMOEDYA ANANTA TOER
INGEN FOLKEFEST
FORTELJINGAR FRÅ JAVA
Orkana
Ingen folkefest Forteljinger frå Java Pramoedya Ananta Toer
Boka er ei samling av ti tekster med originaltitlane: Bukan Pasar Malam © Pramoedya Ananta Toer, 1951
«Kemulut» , «Gado-gado» frå Percikan Revolusi © Pramoedya Ananta Toer, 1951 «Blora» , «Dendam» frå Subuh © Pramoedya Ananta Toer, 1951 «Yang Sudah Hilang» , «Inem» , «Sunat» , «Kemudian lahirlah dia» , «Anak haram» frå Cerita Dari Blora © Pramoedya Ananta Toer, 1952 © Estate of Pramoedya Ananta Toer
Utval og omsetting frå indonesisk til nynorsk av Lars S. Vikør.
Boka er kjøpt inn under Kulturrådet si innkjøpsordning for omsett litteratur.
Omslagsbilder: Freepik og Wikimedia Commons Design: DesignBaltic Trykk: Dardedze holografija
© Orkana forlag 2024 Orkana forlag as, 8340 Stamsund
ISBN 978-82-8104-544-6
www.orkana.no post@orkana.no
RETTLEIING OM UTTALEN
AV INDONESISKE ORD OG NAMN
Dei indonesiske orda og namna kan uttalast om lag som på norsk, bortsett frå desse særreglane:
c = tj (uavhengig av kva for ein vokal som følgjer)
j = dj
y = j
o = å
oe = norsk o (eldre skrivemåte etter nederlandsk mønster, no berre brukt i personnamn)
u = norsk o (moderne skrivemåte etter ei rettskrivingsreform i 1947)
Namnet Pramoedya skal uttalast «pramod-ja» med trykk på -mo-.
BORTE
Elva Lusi slynger seg rundt den sørlege delen av byen Blora. I tørketida hevar elvebotnen seg, med sine lag av stein, grus, gjørme og sand, og gnir seg opp mot himmelen – berre dekt av nokre desimeter med vatn. Men når regntida kjem, og fjella i skogen blir dekt av skyer, og sola held seg borte i førti eller femti timar, da blir det grønlege vatnet gult og tjukt av gjørme. Og det stig og stig, det kan ikkje haldast tilbake. Av og til blir det tjue meter høgt, av og til jamvel meir. Og den roleg strøymande elva blir galen, ei kokande vassmølje. Ho dreg med seg bambus langs elvebreidda som når småungar riv opp gras. Ho riv opp sine eigne breidder og røskar med seg store bitar av åkerjorda til folk.
Lusi! Ho ramponerer breiddene sine.
Også i menneskelivet kan kraftige straumar gripe tak i folk og slepe med seg kroppane og lagnadene deira. Utan å vite det kan dei miste delar av sitt eige liv …
Framfor huset vårt stod klynger av mørkegrøne bambustre. Når det bles, svaia dei fram og tilbake med ein pipande lyd som alltid skremte meg da eg var liten. Eg sprang inn til mor sitt fang og gret. Og enno høyrer eg mor spørje: «Kvifor græt du?»
Og handa hennar, som ikkje var mjuk lenger som da ho var jente, strauk dei magre kinna mine. Barnerøysta mi, som enno ikkje snakka reint, svarte mellom hulka: «Mor … bambusen græt.»
Mor tok meg opp på fanget. Ho trøysta meg: «Han græt ikkje. Nei, han syng.»
Så song mor ein lokal folketone. Den mjuke røysta hennar vogga redsla mi i søvn. Eg kjælte med håret hennar som vinden hadde ruska opp i, eg leika med øyra hennar som var pynta med briljantar. Så høyrde eg den kjærlege røysta hennar: «Du duppar av. La meg legge deg.»
Eg sperra opp auga for å få nyte songen hennar enda lenger. Men eg greidde ikkje å halde augelokka mine oppe …
Men alt dette er borte no. Forsvunne liksom elvebreiddene og bambustrea som tidevatnet i Lusi drog med seg. Eg kunne heller ikkje motstå den sterke straumen som naturen sender ut over alle menneske. Tvers igjennom meg kjenner eg kor lett mennesket blir slengt av tidas bølgjer frå stad til stad, frå kjensle til kjensle.
Ein gong, eg hugsar det enno – så drøymde eg at eg fann ein cent.
Da eg opna auga, knytte eg neven hardt saman for ikkje å miste mynten eg hadde funne. I ein fart stod eg opp og fann mor. Eg ropte jublande glad: «Mor, mor, eg har funne ein cent.»
Eg såg mor smilte av glede. Glad og munter spurde ho: «Kor fann du den? Og kor har du han?»
Eg heldt opp den knytte neven og ropte glad og lykkeleg: «Her! Her!»
Så opna eg neven. Men han var tom. Mor gjentok med den mjuke røysta si: «Kor?»
Eg vart lamma av sjokk og vonbrot – mynten eg hadde funne i draumen, var ikkje i neven min. Eg måtte gråte. Eg kjente meg heilt tom inni meg. Men mor berre lo. Så trøysta ho meg: «Du stod jo nettopp opp. Du har drøymt. Ikkje gråt.»
Men vonbrotet rulla som ei bølgje i brystet mitt. Eg berre gret. Mor tørka tårene mine med ermet på blusen sin. «Roleg no. Roleg no,» sa ho.
Så tok ho fram ein mynt, ein halv cent, frå ein fald i beltet sitt og gav meg. Eg tagde mens eg kjærteikna den halve centen og framleis hadde halvparten av vonbrotet i brystet.
«Det er seint,» sa mor. «Tid for å bade. Be Nyi Kin bade deg.»
Eg gleid ned frå fanget til mor. Men eg gjekk ikkje for å bade.
Eg såg mor vart stram i andletet. Så sa ho med ei røyst som ikkje lenger var mjuk, men streng: «Gå.»
Den strenge røysta fekk meg til å reise meg og sige bortover mot Nyi Kin på kjøkkenet. Bak meg insisterte mor: «Få opp farten! Det er seint!»
Ho var så streng at eg ikkje torde gråte. Eg snigla meg inn på kjøkkenet og bad Nyi Kin bade meg.
Eg kan enno sjå Nyi Kin for meg. Ho var ei av dei mange kvinnene på jorda som vart gift med ein mann ho ikkje kjente frå før. I ekteskapet fekk ho syfilis, ein sjukdom som til slutt fekk henne til å avsky menn. Syfilisen førte til at ektemakane skildest og gjekk kvar sin veg. Syfilisen tok også frå henne ei av oklene hennar, åt opp eitt av auga hennar, øydela venleiken hennar. Ho laut dra den eine foten etter seg når ho gjekk.
Om dagen hadde ho ikkje høve til å klage over lagnaden sin. Dei daglege gjeremåla la beslag på ein stor del av merksemda hennar. Berre om natta, når ho låg søvnlaus trass i trøyttleiken som verka i kroppen hennar, kunne ho sørgje over alt ho hadde mista.
Slik hadde Nyi Kin det da ho vart hushjelp hos oss. Ho hadde ikkje barn. Før ho fekk sjansen til å få barn, hadde syfilisen ete opp livmora hennar. Det var grunnen til den kjærleiken ho alltid viste meg. Den kjærleiken kjenner eg stadig når eg hugsar på henne.
Nyi Kin hadde vore vakker, men ho var blitt offer for sin eigen venleik. Av og til strauk ho kinnet mitt som om ho strauk sitt eige ufødde barn. Framleis hugsar eg at ho gøymde andletet bak sjalet sitt når ho bar meg på ryggen. Brått drog ho vekk sjalet og sa: «Bø!»
Dette gjorde ho mange gonger. Og eg var alltid begeistra over at ho gjorde det. Eg lo, og ho lo. Men ikkje sjeldan hadde ho sjalet framfor andletet lenge utan å dra det vekk. Når eg så rykte i sjalet, såg eg eit likbleikt andlet, eit uttrykk for grubling over den vanskelege verda. Auga var raude. Da la eg kinnet mitt mot hennar, lenge. Ho lengta etter borna som ho aldri fekk føde i denne verda.
Nyi Kin sparte ein del av pengane ho tente. Nesten halvparten brukte ho på mat. Maten var til meg. Seinare fekk eg vite at ho fekk åtti cent av mor kvar månad.
Liksom mor likte også Nyi Kin å fortelje meg eventyr. Skilnaden var berre at mor alltid fortalde om krigsheltar i Midtausten, mens Nyi Kin alltid fortalde om livet til dyr for lenge sidan som kunne snakke og bygge opp kongerike i skogen.
Eg hugsar ikkje om eg var to år eller noko eldre da ho fortalde desse eventyra. Ofte fortalde ho at folk i gammal tid var heilage menneske som til og med forstod dyrespråk. Men dei som lever no, er fulle av synd, sa ho. Dei gjer ofte ulykke på andre menneske. Det var grunnen til at folk ikkje lenger kan forstå dyrespråk. Det hende òg at ho fortalde om ting ho sjølv hadde opplevd da ho var lita – nokre få år eldre enn eg var den gongen. Eg bad henne gjenta desse forteljingane igjen og igjen. Og ho sa aldri nei. Eg høyrde på henne med forundring og beundring. Slik var forteljinga:
Det var mens ho var lita. Bupatien som regjerte i Blora da, var Ndoro Kanjeng Said. Ein gong opplevde byen vår ei regntid som
gjekk over alle grenser. Lusi fløymde over breiddene sine. Den trygge og fredelege byen vart overstrøymd av flaumvatn med gul gjørme. Og fordi torget i byen låg på ein bakketopp, vart det til slutt liggande som ei øy i ein stor og vid sjø. Vatnet dreiv innbyggarane i byen opp til torget. Dei tok med seg ungane sine, bøflane, kyrne og seg sjølv. Dei som ikkje greidde å springe, vart tatt av elva og dreiv med straumen til havs. Regnet vart stadig heftigare. Huset til bupatien var fullstappa med folk. Da kom bupatien ut med ei svepe i handa. Han piska vatnet som sleikte kanten på torget mens han resiterte magiske formlar. Sakte, men sikkert begynte vatnet å trekke seg tilbake og sige ned att i elva.
Dette hugsar eg enno, slik var forteljinga. Ho fortalde det tjuefem gonger, og eg høyrde etter full av interesse. Ho fortalde også om gråten til borna som regnet strøymde ned over. Ho fortalde om motet til bupatien som kom med svepa, og korleis folk underkasta seg han – kor audmjukt dei kraup saman når han gjekk ut for å forsvare folket sitt mot åtaka frå flaumen. Forteljinga fekk meg til å forgude bupatien. Men da eg vart fødd, var han forlengst lagt i grava. Men glansen av Ndoro Kanjeng Said var stadig levande i minnet hos dei som budde i byen da eg var liten.
Nyi Kin hadde andre forteljingar som ikkje var mindre fengslande. Dei handla om gudar eller halv-ånder som svevde rundt om natta og om dagen når folk ikkje var merksame. Nyi Kin kunne fortelje levande om skyene som segla over himmelen i rad og rekke – det var eit brotstykke frå Ramayana – og bak skyene kjempa demonkongen Dasamuka, som hadde røva prinsessa, mot gribben Jatayu, som prøvde å hindre han. Vanlegvis såg ho mot skyene når ho fortalde dette. Ofte fortalde ho om heltane i Mahabharata. Alt ho fortalde, var enkelt og vakkert. Eg forstod jamvel litt av forteljingane. Og beundringa mi
for djervskapen og kreftene til heltane frå urtida, den var ikkje annleis enn den folk enno har når dei kastar bort tida si på å dyrke farne tidsaldrar.
Når eg ikkje fekk sove om natta og gret utan stogg, så klappa mor meg på låra, vanlegvis sa ho òg nokre trøystande ord. Av og til song ho ein lokal song, eller ein nederlandsk eller arabisk melodi. Men den vakre røysta hennar var ikkje alltid så vakker i mine øyre – særleg ikkje når eg var sur. Ja, også ein liten unge kan bli sur og lei.
Visse viktige augneblinkar er det alltid vanskeleg å stryke ut or minnet, også barneminnet. Slike minne ber ein med seg til ein blir gammal.
Eg hugsar framleis ein gong eg berre gret og gret. Huset vårt låg langt unna alt som heitte elektrisitet, og derfor vart det gjerne ei dyster stemning når det vart mørkt. Mor tok meg med ut. Eg vart kald og trøytt av dogga ute på gardsplassen, men det var òg forfriskande svalt, så eg var ikkje så sur lenger. Truleg hadde den trykkande varmen plaga meg. Mor gav meg eit kyss og kviskra mjukt og varmt: «Vesle vennen min, kvifor græt du slik? Veit du ikkje at mor di er trøytt etter å ha stått på heilt sidan i dag tidleg? Sov, vennen min. I morgon blir det ein ny dag, med ein ny himmel, ei ny sol, ny luft. Og da kan du leike så mykje du berre vil, vennen min.»
Røysta hennar var mild i øyra mine. Eg omfamna mor og hulka inn mot brystet hennar. Mor trykte brystet sitt mot andletet mitt. Eg høyrde hjartet hennar tikke. Så begynte mor å synge. Eg vart heilt roleg. I den kjølige og doggvåte nattelufta klang songen hennar friskare og kvikkare. Kva som vidare skjedde, hugsar eg ikkje. Men da eg opna auga, stod sola høgt på himmelen; den
nye dagen mor hadde lova meg, var der. Ein ny dag med ein ny himmel, ny luft og ein ny song.
Men alt dette er borte no. Det kan ikkje meir kjennast med sansane, men skal for alltid trone i minnet.
Eg hugsar framleis da Nyi Kin vart sjuk. Ja, ho hadde vorte sjuk, sa ungane. Ho drog sin veg utan å seie frå til meg. Eg leita etter henne overalt. Men eg kunne ikkje finne henne. Eg stortuta, i to timar gret eg. Mor trøysta meg med ein banan, men eg greidde ikkje å halde opp. Eg kjente meg heilt tom innvendig. Mor gjentok og gjentok: «Nyi Kin er reist heim att, kjære. Nyi Kin er sjuk. Når ho er sjuk, får du ikkje lov til å kome nær henne. Elles blir du òg sjuk.»
Men dei mjuke orda hennar kunne ikkje fylle tomrommet inni meg. Eg gret og gret. Berre trøyttleiken fekk kroppen min til å roe seg og sovne. Da eg vakna att, kjente eg saknet enno, og eg gret på nytt. Tårene rann som frå Nyi Kin sitt auge, som mangla augeeple, så det stadig rann væske nedover kinnet som ho måtte tørke med hjørnet av sjalet sitt. Men til slutt, da det var gått lang nok tid, tok kjensla av tomheit til å minke. Eg begynte å bli interessert i andre ting. No og da tenkte eg på Nyi Kin, og da spurde eg mor: «Kvifor har ikkje Nyi Kin kome att?»
«Ho er sjuk enno.»
Den gongen visste eg ikkje at Nyi Kin ikkje budde så langt unna; det var berre sju hus mellom oss. Eg slo meg til ro med svaret. Mange år seinare fortalde mor meg kvifor Nyi Kin hadde forlate huset vårt: Ho hadde stole krydder frå kjøkkenet, og mor ville ikkje tillate slikt i huset sitt.
Etter Nyi Kin kom det ei ganske ung jente. Da hadde eg alt vorte tre år og hadde ein bror på eitt år. Vanlegvis stod eg opp klokka
fem om morgonen. Det var fordi mor sov saman med veslebror min og eg sov saman med hushjelpa, og ho måtte opp klokka fem. Ho måtte steike ris til ungane som skulle på skolen. Det var ungar som budde hos oss eller som far hadde adoptert.
Vi sat saman framfor eldstaden mens ho steikte risen. Kvar gong det danna seg ei skorpe av ris på panna og den var tørr nok, bad eg om å få skorpa og åt ho. Eg hugsar ikkje kva denne hushjelpa heitte. Men nett som Nyi Kin, så var ho glad i meg. Ho var bondedotter, og hadde òg vore gift med ein bonde. Men på grunn av dårleg avling skildest dei og søkte levemåten kvar for seg.
Eg hugsar framleis levande noko eg opplevde med den nye hushjelpa da eg var tre eller fire år.
Kjøkkenet vårt stod for seg sjølv, det var ikkje bygd saman med opphaldsrommet. Taket var berre ei tynn plate av sink som var bøygd og plassert oppå kjøkkenstrukturen. Eit slikt tak vart kalla bekuk lulang, som betyr hudfald. Taket enda i eit spisst hjørne på kvar side, og i kvart av dei, sett frå innsida av kjøkkenet, gapte eit trekanta hol. I eitt av desse hola såg eg mange mystiske ting da eg var liten. Men dess eldre eg vart, dess sjeldnare såg eg slike mystiske ting, og til slutt viste dei seg ikkje meir.
Klokka fem om morgonen var naturen utanfor svart, sett frå det opplyste kjøkkenet, enda svartare fordi vi stod framfor elden i omnen.
I det trekanta holet i taket såg eg eit stort hovud som stirte inn til oss. Holet var to meter over oss. Eg såg eit kvitt skjegg, kvite augebryn og ein kvit bart, og sjølve andletet var svart, svartare enn naturen utanfor. Eg såg tagal på det store andletet mens eg pirka i risskorpene.
Kvar einaste morgon stirte hovudet på oss.
Ein gong peika eg på det. Eg sa til hushjelpa: «Sjå! Sjå! Det svære hovudet stirer på oss att.»
Hushjelpa løfta andletet og såg opp på holet i taket, og som vanleg lo ho berre og sa uinteressert: «Eg ser ingenting. Kva er det du ser?»
«Eit hovud – eit kjempestort hovud.»
«Eg ser det ikkje. Korleis ser det ut?»
«Svart. Eg ser at det er svart!»
«Du lyg. Eg ser ingenting.»
Som vanleg prøvde eg ikkje å overtyde henne. Samtalen døydde alltid raskt bort. Hushjelpa vaska opp, og eg snudde og vende på risen med skeia så det klirra i panna. Det var ein herleg lyd. Lukta av risen som eg trykte ned og gjorde til skorpe, steig opp og kildra nasen min.
Ein gong fortalde eg mor om det eg hadde sett. Men ho ville ikkje høyre på meg. Tvert imot: Ho protesterte. Ho såg på meg med sinte auge: «Kven har fortalt deg om djevlar?»
Eg hadde alt høyrt ordet «djevel». Eg spurde: «Så dette er ein djevel?»
«Kven har fortalt deg om dette?»
«Eg såg det sjølv. Eg såg det sjølv.»
Og så fortalde eg henne om det eg så ofte hadde sett i det trekanta holet i taket. Mor lytta med interesse. Eg fortalde vidare om kva eg hadde sett. Men eg fortalde ikkje alt. Og eg la også til noko med den barnlege fantasien min. Til slutt sa ho:
«Du er liten enno. Du får ikkje lov å lyge.»
«Eg lyg ikkje,» sa eg.
«Kven har lært deg å lyge?»
Eg såg auga til mor. Men alvoret som lyste ut av dei auga, gjorde meg stum.
«Kven?» insisterte mor. «Nyi Kin? Den nye hushjelpa? Kven?»
«Eg såg det sjølv, mor.»
Så spurde mor ut hushjelpa. Og hushjelpa sa: «Nesten kvar morgon seier han at han ser den djevelen i holet i taket. Men eg trur ikkje noko på det. Eg har ikkje sett noko.»
«Du får ikkje lyge for han.»
«Det har eg aldri gjort.»
«Ikkje fortel han verdilause eventyr.»
«Nei, frue, eg har aldri fortalt han noko.»
«Pass på, ikkje skrem han.»
«Det har eg aldri gjort, frue. Aldri.»
Etter det fortalde eg aldri nokon om det eg såg i holet i taket. Men ein gong skjedde det noko eg aldri hadde opplevd maken til før. Ein morgon sat vi – hushjelpa og eg – framfor omnen som vanleg. Igjen stirte det store andletet på oss. Eg stod tagal og såg på det. Brått forsvann andletet, og ein apekatt så stor som meg hoppa ned frå holet. Straks begynte dyret å springe etter hushjelpa. Ho sprang rundt og rundt eldstaden på kjøkkenet. I det dystre lysskjæret frå flammene såg eg korleis ho skar grimasar av redsle. Men ho skreik ikkje, og ho bad ikkje om hjelp. Ho berre sprang og sprang – rundt og rundt omnen. Eg forstod ikkje kvifor ho ikkje skreik eller bad om hjelp. Innimellom kom dyret borti meg, men det lét meg vere. Det var berre ute etter hushjelpa. Dei to skapningane sprang etter kvarandre, rundt og rundt kring eldstaden, den eine som jeger og den andre som bytte. Men så var apekatten med eitt borte. Eg veit ikkje kor det vart av han. Hushjelpa sette seg ned heilt utsliten. Pusten gjekk som på ein blåsebelg. Andletet var stadig fortrekt av redsle. Eg såg tagal på henne. Da ho reiste seg att, var det ein blaut flekk der ho hadde sete.
«Du har pissa,» sa eg.
Hushjelpa såg på pisset som glødde i lysskinet frå omnen. Så tok ho noko oske og strøydde over pisset, og dermed var det ikkje synleg lenger.
Denne hendinga plaga meg verkeleg. Eg kjente at eg burde fortelje om ho. Eg var nervøs så lenge folk ikkje visste om det som hadde skjedd. Da dei andre ungane hadde stått opp, oppsøkte eg dei så fort eg kunne. Men da eg såg at mor òg hadde stått opp, slokna trongen til å fortelje. Motet svikta. Eg visste det: Mor ville seie at eg laug.
Det var stilt i huset. Ungane hadde gått på skolen. Det hadde far òg. Den nye hushjelpa sa til mor:
«Frue, eg bed om å få slutte i dag.»
«Kvifor? Liker du deg ikkje her?»
«Eigentleg liker eg meg godt, frue, men …», ho sa ikkje meir. Mor prøvde ikkje å overtale henne. Same dagen forlét hushjelpa huset vårt – for godt. Eg ville fortelje mor om grunnen, men torde ikkje. Så det gjorde ikkje noko inntrykk på folk i huset at ho slutta.
Først fleire år seinare torde eg fortelje dette til mor. Ho sa snøgt: «Det var apekatten til grannen, som fekk gå laus ved daggry.»
Det var sant at grannen bak huset vårt hadde hatt ein hann-apekatt. Men det var fleire år etter denne hendinga. Ein gong høyrde vi ein masse bråk: Apekatten til Pak Suro hadde gått laus på Inem. Folk stimla saman for å sjå dyret. Pak Suro stod og festa ein kris på spissen av ein bambuspinne. Så stakk han etter dyret. Apekatten gjorde desperate hopp for å unngå stikka, men fordi han var bunden i eit tjor, vart magen hans gjennombora til slutt. Så gjekk folk i tog til elva for å kaste han uti.
«Kvifor kan ikkje folk bli fødd midt i festståket og døy midt i festståket? Eg ønskjer at verda skal vere som ein folkefest.»
Slik sukkar ein gjest i gravferda til ein av heltane frå den indonesiske motstandskampen mot kolonimakta Nederland – basert på far til forfattaren, Pramoedya Ananta Toer.
Dette er ei samling forteljingar frå denne kampen og tida før og etter, delvis skrivne i nederlandsk fangenskap mens krigen pågjekk. Dei første forteljingane beskriv ein barndom i byen Blora på Sentral-Java på 1930-talet, der hovudpersonen i likskap med forfattaren voks opp som son av ein lærar på ein antikolonial friskole. Dei følgjande forteljingane har emna sine frå frigjeringskrigen mot Nederland etter 1945, der forfattaren deltok som soldat og som journalist, og altså hamna i nederlandsk fengsel. Den lengste teksta beskriv det siste møtet med den døyande faren eit år etter at sigeren var vunnen i 1949. Den aller siste teksta er eit framtidsvarsel: Den beskriv mobbing av sonen til ein landssvikar på skolen i eit framtidig 1959.
Pramoedya Ananta Toer (1925–2006) er Indonesias nasjonaldiktar. Han har gitt ut bandsterke romanverk som utforskar ulike fasar i den indonesiske nasjonsbygginga under kolonialismen; fleire av dei har kome på norsk. Under militærdiktaturet til president Soeharto var han politisk fange i fjorten år, lengste tida (1969–79) på øya Buru aust i Indonesia saman med bortimot 10000 medfangar.
Tekstutval og omsetting av Lars S. Vikør