Dossier: Vitamine D – Deel 1

Vitamine D

Vitamine D is essentieel voor onze gezondheid en heeft een zeer breed werkingsgebied in ons lichaam. Een van de belangrijkste functies is het bevorderen van de opname van calcium en fosfor uit de voeding.

Daarmee zorgt vitamine D voor het behoud van sterke botten en een sterk gebit, is hij van belang voor een normale spierwerking en ondersteunt de afweer. Bovendien speelt deze vitamine een rol in het celdelingsproces en ondersteunt daarmee veel processen in het lichaam. Onder invloed van uv B-stralen uit zonlicht kunnen we vitamine D uitermate goed aanmaken in onze huid. In de herfst en winter is de zon in Nederland echter niet krachtig genoeg en wordt in een groot deel van de Nederlandse bevolking te weinig vitamine D aangemaakt. Maar ook in de zomer ontstaan tegenwoordig gemakkelijk (subklinische) tekorten, doordat we veel binnen zitten of ons lichaam beschermen met kleding en zonnebrandcrèmes. De behoefte aan vitamine D uit de voeding, zoals in vette vis, wordt dan groter. Het is echter vrijwel onmogelijk om voldoende vitamine D uit voeding te halen, zelfs wanneer voedingsmiddelen zijn verrijkt met vitamine D. Extra vitamine D wordt geadviseerd voor risicogroepen, zoals kinderen in de groei, zwangere vrouwen en ouderen, en kan bovendien ingezet worden bij bot- en spiergerelateerde aandoeningen zoals rachitis, osteomalacie, osteoporose en botfracturen, myopathie, renale osteodystrofie; tandproblemen; hypoparathyreoïdie; (luchtweg)infecties, COPD en COVID19; inflammatoire darmaandoeningen zoals colitis ulcerosa en de ziekte van Crohn; auto-immuunziekten zoals MS, reumatoïde artritis en diabetes type 1; vermoeidheid en slaapproblemen; hart- en vaatziekten, waaronder hoge bloeddruk; metabole syndromen en neurodegeneratieve aandoeningen, zoals de ziekte van Alzheimer, ADHD, autisme en schizofrenie. Een voldoende hoge vitamine D-spiegel is belangrijk en vraagt om een hogere vitamine D- inname dan tot nu toe veelal werd gedacht.

WERKINGSMECHANISME EN FUNCTIE

De meeste fysiologische effecten van vitamine D zijn te danken aan de geactiveerde vorm van vitamine D: calcitriol (Holick, 2003). De actieve metaboliet van vitamine D reguleert direct en indirect zo’n 100 tot 1250 genen door binding aan te gaan met een transcriptiefactor, de nucleaire vitamine D-receptor (VDR). Deze binding vindt plaats in de nucleus van een cel. In de meeste celtypes kan echter pas transcriptie plaatsvinden nadat dit complex, calcitriol gebonden aan de VDR, een verbinding (dimeer) vormt met de vitamine A-receptor (Retinoïd X Receptor, RXR). Het VDR/RXR-complex bindt vervolgens aan vitamine D-responselementen (VDRE’s) op het DNA. Dit resulteert in moleculaire interacties die de transcriptie van specifieke genen moduleren (Bettoun, 2003; Sutton, 2003; Gröber, 2013). De belangrijkste functie van vitamine D is het reguleren van de calcium- en fosforhuishouding. Deze mineralen spelen een belangrijke rol bij botmineralisatie, spiercontractie, zenuwgeleiding en het optimaal functioneren van alle cellen in het lichaam. De aanwezigheid van vitamine D-receptoren in meer dan 30 verschillende typen cellen en weefsels (waaronder bot- en spierweefsel, hersenen, beenmerg, huid, vasculair endotheel, nieren, cardiomyocyten, alvleesklier, spijsverteringssysteem en immuuncellen) suggereert een veel breder werkingsgebied.

Belangrijke functies van vitamine D in het lichaam hebben betrekking op:

Mineraalhuishouding

Vitamine D bevordert de calcium- en fosfaatabsorptie uit het maag-darmkanaal en de terugresorptie van calcium door de nieren. Hij zorgt ervoor dat de calcium- en fosfaatniveaus in het bloed binnen strakke grenzen worden gehouden en heeft daarmee een belangrijke functie in de mineralisatie van botten.

Celdifferentiatie

Celdifferentiatie is het proces waarbij cellen steeds meer gaan verschillen in vorm en functie wat resulteert in de specialisatie van cellen voor specifieke functies. In het algemeen leidt differentiatie van cellen tot een afname van proliferatie, celdeling. De actieve vorm van vitamine D remt de proliferatie en stimuleert de differentiatie van cellen door binding aan de VDR (Holick, 2004).

Immuunsysteem

Via de VDR moduleert calcitriol het immuunsysteem. De meeste cellen binnen het immuunsysteem, waaronder regulerende T-cellen en antigeen-presenterende cellen, zoals dendritische cellen en macrofagen, kunnen de VDR tot expressie brengen (Tsoukas, 1984). Tevens kunnen monocyten, macrofagen en T-cellen het enzym dat zorgt voor de activatie van vitamine D, tot uiting brengen. Dit gebeurt lokaal, zodat hiermee de immuunrespons gereguleerd kan worden.

Onderzoek wijst uit dat calcitriol namelijk verschillende effecten heeft op de functie van het immuunsysteem. Calcitriol kan mogelijk de aangeboren immuniteit verbeteren (zoals productie van pro-inflammatoire cytokinen) of de ontwikkeling van auto-immuniteit remmen (stimuleren van regulatoire T-cellen). Andersom kan vitamine D-tekort de integriteit van het immuunsysteem aantasten en mogelijk leiden tot immuunreacties (Linus Pauling Institute, 2017).

Bloeddrukregulering

Het renine-angiotensine-aldosteron systeem (RAAS) speelt een belangrijke rol bij de regulering van de bloeddruk. Renine is een hormoon dat de bloeddruk kan verhogen. Aangezien onjuiste activering van het renine-angiotensine systeem kan bijdragen aan de ontwikkeling van hypertensie, kan het bereiken van een adequate vitamine D-status belangrijk zijn voor het verlagen van het risico op hoge bloeddruk.

AANMAAK EN BRONNEN VAN VITAMINE D

Vitamine D refereert naar een groep van verschillende vetoplosbare prohormonen, waarvan vitamine D2 (ergocalciferol) en D3 (cholecalciferol) de belangrijkste zijn. Vitamine D3 is de vorm die in de huid wordt aangemaakt onder invloed van zonlicht en zich bevindt in voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong. Vitamine D2 is van nature aanwezig in plantaardige voeding en schimmels (paddenstoelen en gist, maar ook kaas).

Vitamine D-aanmaak onder invloed van (zon)licht

Zonlicht is voor de mens verreweg de belangrijkste bron voor vitamine D-aanmaak. Het lichaam heeft een grote capaciteit om vitamine D aan te maken in de huid onder invloed van de uv B- (ultraviolette) straling uit het zonlicht. Zo maken mensen die wonen en werken in een tropisch klimaat, naar schatting zo’n 250 microgram (10.000 IE) per dag aan (Vieth, 1999). Dit is 25 maal meer dan de in Nederland adequate inname voor volwassenen die de Gezondheidsraad voorstelt (Gezondheidsraad, 2018). Alles wat de hoeveelheid uv-straling die de huid binnendringt, beïnvloedt, heeft ook een effect op de productie van vitamine D in de huid en daarmee op de vitamine D-status. Factoren die de vitamine D-aanmaak in de huid beïnvloeden zijn:

Zonkracht

Om vitamine D in de huid te kunnen produceren moet de zonkracht meer dan drie zijn. De zonkracht is een maat voor de hoeveelheid uv-straling in het zonlicht die de aarde bereikt (Engelsen, 2010). De zonkracht is onder meer afhankelijk van: de breedtegraad en de invalshoek van de zonnestraling op aarde. In de tropen (lage breedtegraad) maken de mensen

aanmerkelijk meer vitamine D aan dan in Nederland (op de 52e breedtegraad). In de zomer (mei-september), wanneer de zonnestralen bijna recht op ons land staan, zijn we in staat al na enkele minuten zonblootstelling in optimale omstandigheden 25 microgram (1000 IE) vitamine D aan te maken. In de winter (november-maart), wanneer zonnestralen langer door de atmosfeer moeten reizen en hun kracht afneemt, is het volgens onderzoekers niet mogelijk om uitsluitend met behulp van zonlicht een adequate vitamine D-status te handhaven (Muskiet, 2007; Webb, 2006). Vertroebeling in de atmosfeer, zoals bewolking, vocht, stof, smog en/of ozon verlaagt de hoeveelheid uv B-straling die de aarde bereikt (Engelsen, 2010).

Persoonsgebonden factoren

Huidpigmentatie: pigment (melanine) in de huid functioneert als natuurlijke bescherming tegen zonnebrand, maar beperkt eveneens de synthese van vitamine D3. De aanmaak van vitamine D kan door pigmentatie tot 99 procent worden verminderd (Holick, 2006). Iemand met een donkere huid doet er daarom mogelijk tien keer zo lang over om evenveel vitamine D aan te maken als iemand met een lichte huid. Leeftijd: bij stijgende leeftijd wordt de huid dunner en vermindert het vermogen om vitamine D in de huid aan te maken (Webb, 2006).

Leefstijlgebonden factoren

Leefstijl: veel mensen werken en leven tegenwoordig voornamelijk binnen. Glas in huizen en auto’s weerkaatst uv B-straling. Zodra men buitenkomt, bedekt men vaak de huid of gebruikt men een zonnebrandcrème. Mensen die niet veel in de zon komen, lopen zelfs in de zomer kans op vitamine D-deficiëntie. Dit blijkt uit een onderzoek dat is uitgevoerd in Florida. Ongeveer 40 procent van de deelnemers had een vitamine D-tekort, ondanks het zonnige klimaat (in het winterseizoen) en gunstige breedtegraad (Levis, 2005). Huidbedekking: het dragen van al dan niet volledig huidbedekkende kleding, in combinatie met een getinte huidskleur, kan eveneens bijdragen aan een verminderde vitamine D-synthese. Zonnebrandcrèmes: het aanbrengen van een zonnebrandcrème met beschermingsfactor 15 kan de vitamine D-productie met 99 procent verminderen (Holick, 2006). Lichttherapie, zonnebank en hoogtezon: blootstelling aan kunstmatig licht kan ook invloed hebben op de vitamine D-status. Uit onderzoek blijkt namelijk dat mensen die gebruikmaken van een zonnebank, over het algemeen hogere vitamine D-waardes hebben (Tangpricha, 2004; Chandra, 2007).

Een globale schatting is dat de zonblootstelling in Nederland gemiddeld leidt tot een productie van ongeveer 6 tot 7 microgram per dag die in de zomerperiode aanzienlijk hoger zal liggen en vrijwel geheel wegvalt in de winterperiode (Gezondheidsraad, 2012). Langdurig excessieve blootstelling aan zonlicht heeft geen vitamine D-toxiciteit tot gevolg. Dit komt door zogeheten fotodegradatie; bij vitamine D-verzadiging worden er andere metabolieten gesynthetiseerd en wordt er niet nog meer vitamine D in het vetweefsel opgeslagen (Webb, 1989, Abboud, 2017, Holick, 2002). Het is verstandig om verantwoord met blootstelling aan zonlicht om te gaan en daarbij de richtlijnen van de KWF Kankerbestrijding om huidkanker te voorkomen, op te volgen.

Voedingsbronnen van vitamine D

Bij het ontbreken of vermijden van zonlicht wordt vitamine D een essentieel nutriënt. Het belang om er voldoende van binnen te krijgen via externe bronnen neemt dan toe. Vitamine D is ook te vinden in onze voeding. Vette vissoorten en de olie daaruit (met name visleverolie in de vorm van levertraan) bevatten in vergelijking met ander voedsel relatief veel vitamine D. Onbereide wilde zalm bevat 25 microgram vitamine D, kweekzalm daarentegen maar 10 microgram per 100 gram. Haring bevat zo’n 15 microgram vitamine D per 100 gram (USDA). De hoeveelheid vitamine D in eieren varieert, maar komt vaak niet boven de 1,25 microgram per ei uit (Holick, 2004). Bovendien gaat er vitamine D verloren tijdens de bereiding van de voedingsmiddelen. Zo bevat 100 gram bereide kweekzalm nog maar 4,6 microgram (Voedingscentrum). In Nederland wordt ook vitamine D toegevoegd aan halvarine, margarine en bak- en braadproducten, maar niet aan olie (7,5-10 microgram per 100 gram eindproduct, MVO, 2019). In roomboter zit van nature vitamine D, maar veel minder dan wat er wordt toegevoegd aan margarines en halvarines. Ook aan kunstmatige zuigelingenvoeding wordt volgens de geldende EU-richtlijn vitamine D toegevoegd (1 tot 2,5 microgram/100 kcal) (Voedingscentrum). Voeding is echter nauwelijks toereikend. Een voedingssupplement met vitamine D3 kan dan uitkomst bieden.

“In de zomer zijn we in staat al na enkele minuten zonblootstelling 25 microgram (1000 IE) vitamine D aan te maken.”

Lees verder op pagina 38.

Vitamine K2 & D3

VitalDelta® Vitamine K2 Bio-actief vitamine K2 in stabiele en zuivere vorm Hoge doseringen vitamine K2 en D3 Natuurlijke vormen van vitamine K2 en D3 100% natuurlijke hulpstoffen en glutenvrij

• P270 Vitamine K2-180 mcg & D3-25 mcg: 60 vegicaps • P272 Vitamine K2-100 mcg & D3-75 mcg: 60 vegicaps • P273 Vitamine K2-100 mcg & D3-75 mcg: 120 vegicaps

K2Vital Delta® is het geregistreerde handelsmerk van Kappa Bioscience AS

Proviform gebruikt voor vitamine K2 de biologisch actieve vorm menaquinon-7 (MK7) van K2 VitalDelta® met hoge opneembaarheid en stabiliteit. Het belang van vitamine D voor de botten is bekend. Onderzoeken hebben aangetoond dat de combinatie van vitamine K2 en vitamine D3 effectiever is dan elk van deze voedingsstoffen alleen. Vitamine K2 en D3 hebben een sterk synergetische werking.