JULI2011
'~15
handvatten waarmee de waterschappers - bij wijze van spreken direct aan de slag kunnen. In de eerste helft van het boek wordt na een inleiding met 22n korte schets van de actuele wateropgaven, cultuurhistorie en 32 verbrede rol van waterschappen, uitvoerig ingegaan op het ',_ 0 elen van gebiedskwaliteiten aan waterdoelen en de kansen :; '3: it biedt. Zo wordt uitgelegd dat cultuurhistorie vaak handen "'- -e'en kan geven aan discussies over ruimtelijke kwaliteit : :.:- at een goed !historischl verhaal verleden, heden en toe . : "-'sl op verschillende niveaus kan verbinden. Door een goed 2--a21 kan cultuurhistorie bijvoorbeeld het draagvlak voor 2:2- rojecten bij de burger vergroten. Gebleken is dat burgers - 2 e ijk helemaal niet per definitie tegen elke verandering aar wel al snel de hakken in het zand zetten bij voor hun :2:22nisloze ingrepen in het landschap. Verder wordt in ::'2 .,'.'3arden niet om de hete brei heen gedraaid als het gaat om :2 .'
S
2n van cultuurhistorie. De financiering en economische
.==-
e an cultuurhistorie in waterplannen komen uitvoerig aan : 2 rie. Oat watererfgoed alleen een kostenpost is, zal in ieder ;2,3! geen waterschapper meer kunnen zeggen na het lezen -el boek, -e tweede helft van het boek staan dertien verschillende :~ -o;::>eldprojecten ingedeeld naar: hoog Nederland, Laag
=-
Vrer eeuwen leven en sie/'vell aan de Dokkershaven - Een L1rclli'ologische O{lgrmJil1gvoll eell postnriddeleeuwse sladswljl, ill her S'cheldckwul"ricr in lIhssil/gcn
gelezen Nederland, bijzondere waterstructuren en stedelijk Nederland, Met bijzondere structuren worden hier vooral de bekende water linies en natte infrastructuur bedoeld, Tot de laatstgenoemde categorie behoren bijvoorbeeld de veenkoloniale kanalen, ledere groep voorbeel.den wordt voorafgegaan door een korte beschrij 'ling van de historische ontwikkeling en de specifieke water opgaven die daaruit voort komen. Zo wordt bijvoorbeeld voor Laag Nederland ingegaan op de noodzakelijke herbezinning van de waterhuishouding in de veengebieden en plannen voor een integrale aanpak van waterbeheer, landbouw, natuur en cultuur historie. Concluderend gaat het bij Peilwaarden om een prettig leesbaar en handig boek, ledere bij werk aan watererfgoed betrokken plannenmaker en bestuurder zou een exemplaar binnen handbereik moeten hebben. Oat inmiddels door de bezuinigingen waarschijnlijk niet al de in het boek behandelde voorbeeldprojecten [zoals de natte as/groene ruggengraat en het onder water zetten van de Burkmeerpolderl precies zo zullen worden gerealiseerd als aanvankelijk de bedoeling was, is niet iets dat de auteurs hadden kunnen voorzien. Van meer belang is echter dat in Peilwaarden inzichtelijk is gemaakt hoe cultuur historie en wateropgaven elkaar kunnen versterken. •
de negende monografie, met als onderwerp een eind 2007 en begin 2008 in Vlissingen uitgevoerde opgraving. In het voorwoord duidt wethouder Poldermans vdorliggende publicatie aan als monografie, omdat het gaat om een 'zeer belangrijk naslagwerk voor alle archeologen en historici in Nederland'. Lijvig is deze ruim 725 pagina's tellende monografie in ieder geval. De omvang van het boek is even redig aan de schaal van het onderzoek, dat bijna een hectare binnenstedelijk gebied betreft. Overigens nemen alleen de onvermijdelijke bijlagen, inclusief de aardewerk en glascatalogus volgens het Deventersysteem, al zo'n 220 pagina's voor hun rekening, Object van onderzoek was het Scheldekwartier, een wijk direct ten noordoosten van de middeleeuwse stad Vlissingen en direct ten zuiden van de tussen 1609 en 1614 aangelegde Dokkershaven. De ontwikkeling van dit gedeelte van Vlissingen begon in 1574 met de afbraak van een nog onvoltooide Spaanse dwangburcht, de 'citadel van Alva" leerste stadsuitbreidingl en met name gedurende de 17de eeuw ontwikkelde zich hier een woonwijk Itweede stadsuitbreidingl. De 18de en 19de eeuw waren een periode van stagnatie en teruggang van de wijk, Na een aantal relatief kleine wijzigingen in de 19de eeuw, maar vooral door de
innen de archeologische opgravingsrapporten die in Nederland verschijnen nemen de ADC Monografieen door hun omvang en karakter in positieve zin een aparte plaats in. De reeks begon in 2007 en de hier besproken publicatie is
B
komst van scheepswerf de Schelde vanaf de jaren 20 van de vorige eeuw, veranderde het Scheldekwartier volledig van karakter en van uiterlijk. In 1974, precies vier eeuwen na het slechten van de citadel, werd het 'Droogdokje van Perry' uit 1705, het oudste droogdok in Nederland, gedicht en verdween
49
gelezen
16
JULI 2011
het laatste vroegmoderne element uit de havenwijk die het Scheldekwartier was. De aanstaande herontwikkeling van de wijk betekent een omgekeerde transformatie, waarbij de Ihavenl industrie verdwijnt en het karakter van woonwijk terugkeert, inclusief het dok van Perry dat zal worden vrijgelegd en opgeno men binnen de nieuwbouw. On'bedoeld hebben de grotendeels op plaatfunderingen geconstrueerde havenloodsen het bodemarchief in grote delen van het Scheldekwartier lange tiJd beschermd. Dit gegeven is essentieel geweest voor de zeggingskracht van de onderzoeks resultaten en daarmee voor het succes van de opgraving. Het veldwerk is uitgevoerd in vijf deelgebieden, waarin twee opgra vingsvlakken zijn aangelegd. In het eerste vlak zijn gebouwstruc turen I'bouwhistorische elementen'J gedocumenteerd en het tweede vlak diende ter documentatie van 'afvalcontexten' be staande uit beerbakken, tonputten en vondstlagen. Door middel van historisch onderzoek konden van veel opgegraven percelen eigenaren en bewoners worden achterhaald, soms teruggaand tot het begin van de 17de eeuw. In de beschrijving van grond sporE~n en structuren, het eerste gedeelte van hoofdstuk 4,
worden de historische gegevens, overwegend bestaande uit
het feit dat van u~ -~ ;='~=_"::="-:= :-J5lCOmplexen er 37 uit het laatste kwan .=- := - .:':" _ : :=, --je eeuw stammen en slechts twee Uil C5 '::~ ,,- ~,=- _ - :'= 'cde eeuw. Van de 'vier eeuwen leven' ',',25--55- := . ~= 5- -,,: Doek verwijst beslaat
persoonsnamen, in een aantal tabellen gepresenteerd. Een duidelijke koppeling tussen historische en archeologische gege
dit hoofdstuk d05 : ",-=,;=-: ==- -'5,s,jei klein gedeelte van
yens blijkt echter slechts in een klein aantal gevallen te kunnen
circa 125 jaar. T'NE5 .r: :,- '.= :.=:-..:=..: '-"eke vondsten verdienen
worden gemaakt en terecht wordt dan ook gesteld dat in de
een aparte vermeld
meeste gevallen verder historisch onderzoek nodig is. Storend
I'taliaanse faience Uit -E: 5:=_,5- 5- _s:nardo Bettissi in Faenza
zijn de foute perceelsverwijzingen in het bijschrift bij tabel 4.2,
11564-1593] en 55'l ::'-: .5- _':::5-S kutaniporselein uit de
4.5 en 4.16. De beperkte mate van kruisbestuiving tussen arche
peri ode 1620-1640. .sas:;5- ':5- ~5 pOfseleinsoort was voor behouden aan de elite ,,;or -5: -:' ,'31 oe shogun. Niet alleen
ologische en historische informatie doet enige afbreuk aan het interdisciplinaire karakter van het onderzoek dat de publicatie wil uitdragen.
r; -=-=,_..s,=- ;esjgneerde voetschaal van
hoofdstuk 4 is trouwens
[)r~:~ ~ .e~5(J3ar;
voor de publicatie in
het algemeen geldt dal oe :;o,;5-t ';;,c-::(l s geschreven. Zelfs 'taaie' stukken als de beschrijving vail ;roncfsporen en structuren die
Dit minpunt wordt echter gecompenseerd in het tweede gedeelte van hoofdstuk 4, het letterlijke en figuurlijke hart van
vele verwijzingen naar spoomummers en maataanduidingen bevat zijn hierdoor redelijk vlot door te komen.
deze monografie, dat wordt gevormd door de presentatie van de materiele cultuur, de 'roerende goederen·. De beschrijving van
Tot zover het Leven van de vroegmoderne bewoners van het
mobiele vondsten per materiaalcategorie en van 40 geselecteerde
Scheldekwartier. Dood en sterven komen aan bod in het ruim
contexten beslaat in totaal bijna 220 pagina's. In de contextuele
75 pagina's tellende hoofdstuk 5, getiteld ·Sterven'. Hierin worden
presentatie wordt de materiele cultuur in brede zin, van aarde
begravingen gepresenteerd afkomstig uit en rond twee kerken
werk tot darmparasieten, op prettig leesbare wijze samen
in het onderzoeksgebied. Het betreft de tussen 1585 en 1593
hangend besproken. Waar mogelijk wordt ook historische
gebouwde Engelse kerk en de Waalse kerk die in ieder geval
informatie ingebracht. ledere beschrijving eindigt met een
in 1633 wordt vermeld. Verder is ook de 19de-eeuwse gere
conclusie die met name poogt iets te zeggen over de sociaal
formeerde kerk onderzocht; hierin of hierbij werd echter niet
economische context waarin het betreffende vondstcomplex tot
beg raven. De in en rond de Engelse en de in de Waalse kerk
stand is gekomen. Deze werkwijze verduidelijkt goed dat de op abstracte mobiele vondsten en monsterresiduen
aangetroffen graven stammen merendeels uit de laatste gebruiksfase, namelijk de peri ode 1770-1820. Teneinde een
gezamenlijk het resultaat zijn van menselijke activiteiten en deze
populatie te bereiken die een ruimere tijdsperiode beslaat zijn
zich nogal
op hun beurt weerspiegelen. Sterk aan dit fraai ge'(llustreerde
bij het fysisch-antropologische onderzoek ook skeletten betrok
gedeelte van de publicatie is dat het toont hoe complex het
ken die in 2003 zijn opgegraven op de Oude Markt, bij de Sint
herleiden van sociaal-economische aspecten uit archeologische
Jacobskerk in het centrum van Vlissingen. Deze begravingen
bronnen is en dat veelal geen sprake is van een op een relaties tussen vondsten en deze aspecten; juist ge'I'ntegreerd onderzoek
bestrijken de periode van de 14de eeuw tot vermoedelijk circa 1590. Duidelijk is dat de mensen die, meestal in grafkelders,
naar de diverse archeologische informatiebronnen is een vereiste.
binnen de Engelse'en Waalse kerk werden begraven sociaal
Een kanttekening die moet worden geplaatst bij hoofdstuk 4 is
economisch beter gesitueerd waren dan degenen die op het
~;"
gelezen
JULI2011
perioden die de gehele tijdspanne tussen 1574 en 1974 beslaan. Vervolgens worden de onderzoeksresultaten op een hager abstractieniveau geplaatst in het economische Kader van lokale, regionale bovenregionale en internationale handel, waarbij behalve aan de [puur] economische uitwisseling van goederen oak aandacht wordt geschonken aan de mogelijkheid van culturele uitwisseling. De genoemde Italiaanse voetschaal en het Japanse kutaniporselein kunnen bijvoorbeel.d worden geinterpre teerd als zijnde het resultaat van laatstgenoemde vorm van goe derenuitwisseling. Bij de internationale handel speelden de VOC en de WIC een belangrijke rol. Verwezen wordt hierbij naar enkele elders in Vlissingen opgegraven 17de-eeuwse objecten, te weten een beschilderde Peruaanse kalebas, een bard van Mexicaans tinglazuur aarde werk en de bronzen knop van een staf of wandelstok in vorm van een negerhoofd, die getuigen van intercontinentale contacten. Tevens wordt nogmaals ingegaan op de relatief grate hoeveelheid importaardewerk uit Noord-Duitse, Franse, Spaanse, Portugese
=. :e-
'0 -. - : '
en Italiaanse praductieplaatsen uit de late 16de en de eerste helft '2 Engelse kerk hun laatste rustplaats vonden. een geringere lichaamslengte en
van de 17de eeuw die in het Scheldekwartier is aangetroffen. Gesteld wordt dat, ondanks de relatieve zeldzaamheid van der
2--:i2ziekten dan eerstgenoemde. Het skelet van een
gelijke importen in Nederland, deze in dit geval niet per definitie als indicator van rijkdom en hoge status mogen worden be
~~--;,,--=,,--lJegroep vertoont
,,=-:.
- 77 - :
-:-. - _ : :. ,,:e ;J:-Dep vertoont een opmerkelijk trauma in de vorm :-. - ,,=-- :. 2= -n het rechter hielbeen ingeslagen laden Kogel. Aan : .=,.=, o'
~.=-:~2r,-<3
een naam worden gekoppeld, te weten Agnita _: -~ - -:-. :: _- 2f 11707-17781 uit de Engelse kerk en Evert Clyver
- ~: -': == Ji-
de Engelse kerk. Johanna's echtgenoot was
::===:.- ,,- 32e-t. arts en schepen van Vlissingen en Evert was :. - :.=, - "a- ~urgemeester van Vlissingen. De oudere populatie -0
_~:;
_
arkt vertoont wat betreft ziektebeelden geen
"" - - ,,-- ,,- .'3r een opvallend goede of opvallend slechte ~ 7:~ -: -
=- :-:::(3 and. Wat opvalt in vergelijking met de populaties
schouwd. In de havenwijk aan de Dokkershaven lijkt dit soort vondsten eerder regel dan uitzondering en is veeleer sprake van een indicator van een ruim uitwisselingsnetwerk. Duidelijk is dat de import van goederen in de eerste helft van de 17de eeuw op in hoogtepunt was. Vanaf het midden van die eeuw viel de economische groei terug en koos de consument meer voor Nederlands aardewerk en Chinees porselein. Deze veranderingen kunnen in verband worden gebracht met het einde van de Tachtigjarige Oorlog, het faillissement van de WIC en de
_ . - ,,- ::: -e.]e .. artier is het ontbreken van welvaartsziekten,
ontwikkeling van de binnenlandse industrie en nijverheld. Na
.=::' een relatief geringe welstand van de mensen die
de synthese doet de in bijlage 10, de laatste bijlage, opgenomen
::7;---= ,,- :-.~e.)p net kerkhof bij de Sint-Jacobskerk. Voor alle :.:: _:-.: =-= ~2_ C jac gezien de veelal erbarmelijke gebitstoestand
bijna overbodig aan. Misschien was het beter geweest am beide
-=- :=.- - ,,' ,,_?Emeen slecht was gesteld met de mondhygiene.
'Beantwoording van de onder zoeksvragen' nogal obligaat en stukken te combineren .
.=-' =---= .:. - -::; s uk 4 geldt voor het hoofdstuk 'Sterven' dat de :-7.-=-'
-=. =-.
-:-. -.=,
:Ie in feite korter is dan wordt voorgespiegeld, .:. --.::=:::0 jaar in plaats van 'zes eeuwen·. ':2--
Alles overziend mag zander meer worden geconcludeerd dat voorliggende publicatie een geweldig naslagwerk is voor lhistorischl archeologen en historici, en daarmee de aanduiding
~
:;.=,-,,- : moet worden dat de expliciete tweedeling van '':-'- -=::: --: - ·.e en' lhoofdstuk 4) en 'sterven' [hoofdstuk 51. =-'0;:- =:2- ~enaamd, wat gekunsteld aandoet en geen -. =; =- ---=::;:2 '.'3-r e heeft. O.ok al wordt gesteld dat de tweedeling
monografie meer dan verdient. Voor het grate publiek is het wel te hopen dat de melding in het voorwoord dat er ook een publieksversie van de monografie komt wordt bewaarheid. Het zou absoluut jammer zijn als de onderzoeksresultaten slechts
"--=.,,--:e s'ructuur" van het rapport toont, het is eerder
in de beperkte professionele Kring zouden 'blijven hangen·. De
=-.=, - : --= -: .5-:-e weedeling die het onderzoek van enerzijds
uitvoering en uitwerking van en de rapportage over een dergelijk
anderzijds kerken met bijbehorende begravingen oiet meer en niet minder. Storend is deze indeling
wijze en in dit tijdsbestek was in het oude archeologische bestel
._=,,- "',, :. :--.=:
::~:;.\,
omvangrijk onderzoek in een vroegmoderne stadswijk op deze ondenkbaar geweest. ADC Monografie 9 is dan ook een voorbeeld van pure winst voor het vakgebied van de [historischeJ archeologie
=-" :J'
ticatie, althans het gedeelte voor de bijlagen, wordt
dankzij het huidige bestel. Een stukje .oogst van Malta'. •
='-;=-5.]"eo met hoofdstuk 6, een 35 pagina's tellende voorbeeldige ". -:-"5e. Hierin komen de in hoofdstuk 4 en 5 gepresenteerde : - :e-zoeksresultaten samen, chronologisch opgedeeld in 5
51