"I V overheid herdacht liever helemaal niets dan hei risico te lopen de communisten in de kaart te spelen." [betl inde jaren zeventig de minister van Justitie Van Agt de laatste in Nederland gevangen gehouden oorlogsmisdadigers - de Drie van Breda - wilde vrijlaten, smolten de oude politieke cn sociale controverses tussen de oorlogsoverlevenden en hervond men elkaar in de diepe overtuiging dat vrijlating van "de Drie Voor velen van hen oude wonden a>u openhalen. De openbare hoorzitting in de Tweede Kamer, voor hei eerst in dc parlementaire geschiedenis rechtstreeks op t.v. uitgezonden, c o n f r o n t e e r d e het Nederlandse publiek "met een lijden waarvan her tot dan toe geen idee had." De aandacht voor de slachtoffers van genocide was gewekt en droeg er aan bij "dat de Tweede Wereldoorlog de vacature vervulde die was ontstaan na d e dood van (iod: IJkpunt van goed en fout." Vier kampen 13.000 verzetslieden en Joden keerden na de oorlog uit de kampen terug in Nederland. Withuis begint haar verhaal in de kampen. Zij heeft er vier gekozen uit het "concentratiekampsysteem" waarmee heel Midden-Europa overdekt was. M e t deze vier Buchenwald, Dachau, Natzweiler en Ravensbrück - wil zij een beeld schetsen van alle concentratiekampen. In een paar bladzijden wordt ieder kamp getypeerd - ze blijken behoorlijk verschillend te zijn. De laatste, vaak meest verschrikkelijke fase van het bestaan van il.it kamp wordt beschreven, en tenslotte hoe het bevrijd of opgeheven werd in het licht van de naderende geallieerden. I lei gaat Withuis vooral om de tussenmenselijke v e r h o u d i n g e n en de ontwikkelingen daarin, in dc kamp-
Aankomst in Zweden uit Ravensbrück, Hetty Voute, (links) en Annie Hendriks dragen de 'wieg' met Annies Baby'tje, achter Annie Gisebi Söhnlein (foto: coll. Wieberdink-Söhnlein. Illustratie uit Na het kamp. tijd en erna. De bladzijden zijn gevuld met ontroerende en verbijsterende verhalen over vriendschap cn opoffering. Maar ook over politieke controverses, die soms volstrekt ondergeschikt waren aan dc levensnoodzakelijke onderlinge steun, maar die ook tot groot wantrouwen en levensgevaar konden leiden. Zo worden de abstracte kampen, die voor de meeste mensen inmiddels namen uit een geschiedenisboek zijn, concreet en wat er in de kampen gebeurde wordt voorstelbaar. En het is buitengewoon spannend, hoe vreemd dat misschien ook lijkt gezien de zwaarte van het onderwerp, om via Withuis' ogen óók met een sociaal-politieke bril de lijnen te volgen die zij doortrekt tot in de huidige tijd. Auschwitz en het Comité Dat het vooral concentratiekampen zijn die zij beschrijft en geen vernietigingskampen is omdat er nauwelijks organisaties van overlevenden
van dc vernietiging bestaan. Daardoor gaat het meer over het voormalig verzet dan over joodse overlevenden. H e t Nederlands Auschwitz Comité is daarop een uitzondering. Withuis heeft het over "Het Nooit Meer AuschwitzComité", omdat de basis van het comité niet zozeer de gedeelde kampervaring was, maar dc gedeelde politieke visie op de oorlog en op politiek Nederland na de oorlog. Omdat dit comité niet goed te vergelijken is met de andere kampcomités, krijgt het een apart hexifdstuk. Over de joodse overievenden: "Politieke gevangenen verloren nog al eens
dierbaren, maar zij keerden zelden terug naar een verdwenen wereld, waarin alle geliefden, vrienden, bekenden, op een enkeling na allemaal dood waren; een wereld zonder familie, huis, geld, sociaal leven. Er leefden in 1945 minder Joden in Nederland dan de Expogé (de vereniging van ex-politieke gevangenen/ BL) leden had".