Puur Natuur Herfst 2025

Kleine aankopen

Omgaan met ecologische rouw. Hoe doe je dat?

Veelbelovende bolletjes

“Het zien van het eerste bolletje is telkens weer een feest. Dit zijn de vruchtlichamen van gekraagde aardster, al ontbreekt de kenmerkende kraag nog bij de jonge exemplaren. In Nederland komen zo’n negentien soorten aardsterren voor. Ze hebben globaal

dezelfde cyclus. Het jonge vruchtlichaam heeft de vorm van een ui en bevindt zich grotendeels onder de grond. Alleen het kopje steekt erboven uit. In het vruchtlichaam vormen zich sporen. Als die rijp zijn, scheurt de buitenste wand, die zich stervormig uitspreidt. Door deze beweging drukt de paddenstoel zich omhoog, een bijzonder fenomeen. Kijk maar op pagina 55, wanneer de aardster zich volledig heeft ontvouwt. Het blijft fascinerend, de veelvormigheid van paddenstoelen en de gedaantewisseling die ze in korte tijd ondergaan.”

Dick Buitenhuis

Boswachter

Waterloopbos (Fl) facebook.com/ waterloopbos

Niet te vervangen

‘Liedjes van de herfst zijn altijd somber, / zijn gemaakt van okers en van omber. / Toch ken ik septembers met een gouden glans, / Toch zijn er novembers met een toverdans. / De zon heeft in december mij al zo vaak verrukt / en dikwijls heb ik rozen uit de sneeuw geplukt. / En daarom schrijf ik dit kleine lied, / niet wachten op de lente, want dan komt ie niet.’ (Toon Hermans, Liedjes van de herfst, uit: 80 gedachten, 2000) / ‘Het zit ingebakken in onze cultuur om heel rationeel te doen, zeker als het gaat om natuurbeheer. Ik pleit ervoor om ruimte te maken voor verhalen over gevoelens. Die geven mensen het gevoel dat ze niet alleen zijn.’ (Marlyse Carbo, antropoloog, pag. 30) / ‘Nu is het herfst / We kruipen dichter bij elkaar / Nog net geen winter / Maar de wereld maakt zich klaar / Want wat geweest is / Is voorbij dat valt verdort / Zodat het volgend jaar een nieuwe wereld wordt’ (Yentl en De Boer, uit: Herfst, van het album ‘M’n snoep: Live in Het Concertgebouw, 2016) / ‘Ja, eenzaamheid en verlatenheid van mist en natte wegen zijn sterker op het land, maar ook minder triest, en het thuiskomen in het lamplicht en in de geur van hete bruinebonensoep is een veel groter genot dan het ooit in de stad kan wezen. Herfst op het land is niet te vervangen. (Annie M.G. Schmidt, uit: Wat ik nog weet, 2025) / ‘Nu leef ik buiten en ervaar ik de seizoenen veel meer. Als ’s winters een koude wind dwars door mijn jas komt, kan ik me erover verwonderen dat bomen en dieren die kou overleven. Ik zou meer mensen die verwondering gunnen.’ (Koen Brouwer, ecoloog, pag. 23) / ‘Door ons te verbinden met de natuur en dus met elkaar, bouwen we samen aan een toekomst waarin het welzijn van al het leven tot haar recht komt.’ (Prinses Irene over de tentoonstelling Wij Zijn Natuur, die ze met artdirector Maarten Spruyt samenstelde, Singer Laren)

In alle delen van het land zetten vrijwilligers zich in om natuur en erfgoed te beschermen. Zo ook deze mannen die met succes meehelpen met nestbescherming van bontbekplevieren en strandplevieren aan de zuidkust van Schouwen.

“Nestbescherming is noodzakelijk vanwege te hoge menselijke verstoring op stranden en binnenlandse broedplekken. Als vrijwilligers plaatsen we hekken en zorgen we voor bewaking, voorlichting en tellingen.”

“Ik doe nu bijna drie jaar vrijwilligerswerk en heb er nog nooit een moment spijt van gehad. Heerlijk om buiten nuttig bezig te zijn voor de natuur. Iedere dag leer ik weer iets nieuws!”

“Voor de eerste keer vogels beschermen deed ik al toen ik begin dertig was, voor de vogelbescherming rond Amsterdam. Eenmaal verhuisd naar Zierikzee hoorde ik voor het eerst de term hulpboswachter, ik was direct verkocht!”

“We inspecteerden de Bootspolder toen vlakbij zeven lepelaars opvlogen. Raar dat we zo dichtbij konden komen. Toen zagen we waarom: een dode lepelaar in de sloot. Apart hoe dieren met hun dode soortgenoten omgaan.”

“Al heel lang ben ik hier betrokken als vrijwilliger. Ik vind de combinatie van beschermen, maar vooral ook de voorlichting waarom je beschermd, enorm belangrijk.”

COLOFON

Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van de leden van Natuurmonumenten. Vragen over je lidmaatschap?

Vind het antwoord op nm.nl/contact of bel met (033) 47 97 111. Opzeggen van je lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (033) 47 97 111 of online: nm.nl/opzeggen

Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl

ISSN:2213_218X

Aan dit nummer werkten mee Frans Bosscher, Stefan Claessens, Kirsten Dorrestijn, Marcel Gansevoort (Maters en Hermsen), Robert Ketelaar, Wilco Meijers, Astrid Schoenmaker, Michiel Purmer, Oscar den Ouden, Kiki Schollaardt (Maters en Hermsen), Petra Strijdhorst, Caroline Togni (Maters en Hermsen) en de boswachters Miranda Fieret, Dick Buitenhuis, Ellen ter Stege, Renske Diek en Dirk-Jan van Roest. Art direction & vormgeving Anke Revenberg, Kaisa Pohjola, Marjolijn Schoonderbeek (Maters en Hermsen) Foto omslag Buiten-beeld - Johan van der Wielen

Prepress Studio Boon

Productiebegeleiding EMP Brandkeepers

Druk, papier, biofolie Mohn Media Mohndruck GmbH, Gütersloh drukt Puur Natuur op FSC Mix Credit papier. Indien nodig (met een folder erbij) verpakken we Puur Natuur in suikerrietfolie. Werp deze wikkel bij het restafval.

Verzending PostNL vervoert Puur Natuur en compenseert de volledige CO 2 -uitstoot hiervan.

WEL LEZER, MAAR NOG GEEN LID?

Word nu lid van Natuurmonumenten nm.nl/word-nu-lid

CONTRIBUTIES EN GIFTEN

Jouw contributie en/of gift kun je overmaken op rekeningnummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee

WORD VRIJWILLIGER

Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekerscentra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers

“Ik ben graag buiten, mooi om te werken aan de bescherming van ons eigen eiland. Ik geniet van de verscheidenheid: van Zeepeduinen en Slotbos tot de polders en inlagen langs de Oosterschelde.”

nummer

HOE EEN KLEIN STUKJE GROND HET VERSCHIL MAAKT

Waarom een klein stukje grond

Natuur veilig stellen voor de toekomst, dat zit diep in het dna van Natuurmonumenten. Grondaankopen horen daar van oudsher bij. Daarmee breiden we gebieden uit, verbinden we gebieden met elkaar en ontwikkelen we nieuwe natuur. Dat hoeft niet altijd om grote stukken te gaan. Soms maakt een klein stukje grond voor de natuur al een wereld van verschil.

TEKST: Wilco Meijers BEELD: Simon de Winter

Niets is vervelender dan een puzzel maken en ontdekken dat het laatste stukje ontbreekt. Het maakt de puzzel halfbakken. Dat geldt ook voor natuurgebieden die een stukje missen. Vaak zijn het cruciale schakels. Denk aan een verbinding tussen twee natuurgebieden waardoor planten en dieren zich kunnen verspreiden. Of aan een stukje grond met een aparte waterstand. Dat kan het gewenste waterpeil voor het gehele aangrenzende natuurgebied dwarsbomen. Onze rentmeesters zetten zich in om zulke stukjes te verwerven. Het is de kunst om op het juiste moment zorgvuldig te handelen, want het aankopen van grond is precair. Het is kostbaar, complex, vaak een zaak van de lange adem en meestal zijn er meerdere kapers op de kust. Daarnaast brengt grond met een natuurbestemming veel minder op dan bijvoorbeeld landbouwgrond of bouwland. Toch lukt het ieder jaar om tientallen hectares veilig te stellen voor de natuur. Zo bouwen we mee aan het Natuurnetwerk Nederland (NNN), het raamwerk waarmee we de biodiversiteit in ons land beschermen en versterken.

Grutto en greppel

Bijna negentig procent van onze grondaankopen bestaat uit (voormalige) landbouwgronden. Deels zetten we die om in natuur, deels blijft het landbouwgrond met nadruk op natuur. Zo verwierven we eerder dit jaar vier weidepercelen in de Greidhoeke, een hotspot voor weidevogels in Friesland. Deze aankoop vergroot de overlevingskansen van de kwetsbare grutto in Nederland. Het beheer wordt afgestemd op het welzijn van de weidevogels. Dat helpt, bewijzen de weidevogelreservaten van Natuurmonumenten in de buurt. Skrok en Skrins munten uit in hoge gruttodichtheden en in de iets noorderlijker gelegen Lionserpolder vertoont de gruttostand zelfs een licht stijgende lijn, geheel tegen het landelijke beeld in. Ook

Bijna 90% van onze grondaankopen bestaat uit (voormalige) landbouwgronden

de kemphaan heeft hier afgelopen zomer gebroed, een voor ons land bijna verdwenen broedvogel. Binnen de vijf hectare die deze aankoop omvat, ligt bovendien oud greppelland met een grote cultuurhistorische waarde. Het zijn weilanden met een fijnmazig netwerk van smalle, ondiepe geulen die vroeger voor afvoer van water zijn aangelegd. Dergelijk greppelland is elders op grote schaal verdwenen. Zo behouden we dit oude landschapstype met natte en droge stukjes waar weidevogels zich thuis voelen en trekvogels zoals goudplevieren, watersnippen en smienten op adem komen.

Bloemenweelde

In natuurgebied de Bloemkampen aan de Veluwemeerkust wist rentmeester Erik Dubelaar een lang gekoesterde wens te realiseren: de aankoop van een perceel grasland midden in het gebied dat Natuurmonumenten eerder verwierf. “Fantastisch nieuws voor de natuur. De Bloemkampen bestaan van oudsher uit natte, schrale hooilanden waar het barst van de bloemen. Veel van die bloemenweelde verdween door schaalvergroting van de landbouw en gebruik van kunstmest. Ruim 50 jaar geleden zijn we daarom

al begonnen om enkele van die bijzondere hooilandjes te verwerven. Een proces dat sindsdien stukje bij beetje is doorgegaan. Een perceeltje hier, een stukje daar: in totaal zijn zo’n 330 percelen gekocht die in 130 transacties bij de notaris zijn vastgelegd. Zelf mocht ik daar de afgelopen 16 jaar aan bijdragen. Een centraal gelegen perceel ontbrak nog en dat is nu dus verworven. Daar is de waterstand recent verhoogd ten gunste van dotterbloemen, echte koekoeksbloemen, brede orchis en weide­ en watervogels. Zo lukt het uiteindelijk om een sterk versnipperd gebied toch tot één geheel te smeden. Daar kun je dan ook je beheer op afstemmen. We richten het gebied hier zoveel mogelijk in voor natte schraallanden en dotterbloemhooilanden, in goede samenspraak met de streek. Veel van onze graslanden verpachten we weer onder natuurvriendelijke voorwaarden. We hebben ook wel eens ruilgrond gekocht om boeren een alternatief te kunnen bieden voor hun grond. Het zijn vaak tijdrovende processen, maar wel met resultaat voor de natuur. Als ik nu kom op eerder verworven grasland, geniet ik van de bloemen, een wegschietende haas, opvliegende kieviten en tureluurs.”

Dat grondaankopen wezenlijk bijdragen aan meer natuur in Nederland, toont ook het verleden. Bekend zijn grote, meeslepende natuurprojecten zoals Tiengemeten in het Haringvliet en De Onlanden bij Groningen, waar grootschalige natuur is ontstaan. Ze ontwikkelden zich tot nieuwe ijkpunten in ons nationale natuurnetwerk. Er leven otters en bevers, er groeien bijzondere planten en je kan er heerlijk wandelen, fietsen of vogels kijken.

Postzegels

Minder bekend zijn de kleine parels die door de tijd heen zo veel mogelijk aan elkaar worden geregen, zoals in de IJsselvallei. In dit landelijke gebied tussen IJssel en Veluwe liggen onder meer de Empese en Tondense Heide. Twee postzegels die zijn uitgegroeid tot een bijzonder natuurgebied. Het tintelt er van de kleuren en geuren, de biodiversiteit is er enorm. In 1929 kocht Natuurmonumenten de heidegronden aan om ze te redden van ontginning, destijds samen 54 hectare groot. Net op tijd, toont Topotijdreis.nl, de website van het Kadaster met kaarten vanaf 1815. Veel vochtige heideterreintjes en blauwgraslanden in de streek waren al omgezet in

Geleidelijk aan keert de natuur terug. De Empese en Tondense Heide beslaan nu zo’n 260 hectare, met dank aan kleine en grote aankopen in de afgelopen dertig jaar.

Blauwe knoop

Met boswachter Ellen ter Stege van Natuurmonumenten bezoek ik het aangekochte natuurgebied Lampenbroek in de IJsselvallei. Het bestaat grotendeels uit voormalige landbouwgrond dat is verworven in verschillende fases. Elektrische shovels en kraanwagens rijden er af en aan. “Vaak is een aankoop pas het begin”, vertelt Ellen. “De situatie is meestal niet op de natuur afgestemd. Dat betekent planvorming, overleg met betrokkenen, het maken van een inrichtingsplan en tenslotte de uitvoering. Daar zitten we nu middenin. Onze droom is om de vochtige blauwgraslanden van weleer te laten terugkeren. Schrale hooilanden met soorten als blauwe knoop en blauwe zegge die het land ’s zomers een blauwige gloed geven. Ze worden niet bemest en maar één keer per jaar gemaaid. Om dit te bereiken, schrapen de shovels de voedselrijke bovenlaag af. Daar­

Kom hier over vijf jaar maar eens terug, dan barst het van de nieuwe soorten”

onder zit een ongeschonden laag van zand en leem waarin de soorten van blauwgraslanden kunnen ontkiemen. Ook worden landbouwsloten gedempt om verdroging tegen te gaan. Zo krijgen de oorspronkelijke kwelstromen weer kansen: water van de Veluwe dat in de IJsselvallei naar boven komt en de wortels van de planten bereikt. Het water bevat belangrijke mineralen zoals calcium, zodat de planten kunnen groeien.”

Over vijf jaar

We turen over een net afgeschraapt perceel. Het heeft roestbruine tinten dankzij het ijzerrijke leem dat nu aan de oppervlakte ligt. Moeilijk voor te stellen dat deze kale vlakte straks verandert in een oogstrelende bloemenzee. Maar Ellen ziet het al voor zich. “Dit is echt superkansrijk. Er worden niet alleen sloten gedempt, ook een gekanaliseerde beek wordt ontmanteld. Daarvoor in de plaats komt een ondiep, licht kronkelend beekje. Het gebied kan straks veel meer water vasthouden, waardoor allerlei planten en watergebonden dieren kunnen terugkeren. En naast blauwgrasland is er ook ruimte voor andere typen hooiland en vochtig bos aan de oostzijde. Een halfopen landschap dat tevens de gevolgen

we in dit project nauw samenwerken. Kom hier over vijf jaar maar eens terug, dan barst het hier van de nieuwe soorten.”

Ellen kan het weten, want een soortgelijke gedaantewisseling onderging het Soerense Broek, iets zuidelijker in de IJsselvallei. Daar is voormalige landbouwgrond in tien jaar tijd omgevormd tot bloemrijk grasland waar kwelwater weer aan de oppervlakte komt. “Je ziet er typische soorten van blauwgraslanden, zoals allerlei orchideeën en teer guichelheil. Dit zeldzame plantje van vochtige leem­ en zandgronden keerde terug na een eeuw afwezigheid. Een prachtige indicatie dat de natuur zich kan herstellen als je de juiste condities schept. Daar kun je ook zonder

Een kijkje in de oude kern van de Empese en Tondense Heide leert dat de natuur ook hier meer ruimte kreeg. Het gebied bestaat uit laagtes en dekzandruggen die elkaar voortdurend afwisselen. Dat levert een weldadig mozaïek op. Natte en droge hei, oude bomen, vennen, bloemen, bosjes, het loopt hier allemaal door elkaar. “En door nieuwe natuur op aangrenzende percelen is het gebied minder kwetsbaar geworden. Met name voor verdroging, dat is de grootste bedreiging voor deze van oudsher vochtige lappendeken. Diverse sloten en greppels zijn gedicht om waterafvoer te voorkomen. En meer ruimte voor de natuur vergroot ook de overlevingskansen voor planten en dieren.” Een loopje van hoog naar laag laat direct de soortenrijkdom zien. Het wemelt er van de vlinders, kikkers springen voor ons weg en op een kale plek zien we hoe zonnedauw, een vleesetende plant, een heideblauwtje heeft gevangen. Beide soorten hebben het in veel leefgebieden moeilijk, hier vormen ze een vanzelfsprekend onderdeel van de kringloop. Ellen heeft nog een aardige uitsmijter: de mogelijke komst van de kraanvogel. “Die

is hier al diverse keren gezien. Vorig jaar maakte een kraanvogelpaar zelfs een soort ‘oefennest’. Het is goed mogelijk dat ze hier ooit gaan broeden, mits er voldoende rust is.”

Mijten

Genoeg toekomstperspectief dus, al valt er ook iets te klagen. Bezorgd kijkt Ellen naar de waterplas op de Tondense Heide. Er staat volop watercrassula, een vijverplant die oorspronkelijk uit Australië en Nieuw­Zeeland komt. “De plant vormt dichte matten waartussen inheemse planten geen kans krijgen. Hele waterpartijen groeien hierdoor dicht. De hardnekkige exoot laat zich moeilijk bestrijden, maar mogelijk biedt de natuur zelf uitkomst. Er zijn hoopvolle proeven gaande met mijten die uitsluitend watercrassula eten.” Ellen hervindt dan ook snel haar positiviteit. “Dit landschap doet me echt iets. Juist het mozaïek met al die overgangen maakt het interessant. De ene dag zie ik blauwe knoop terugkeren, de volgende dag kleine vuurvlinders fladderen en weer een volgende dag bosorchissen bloeien. Mooi om mee te maken dat we de samenhang tussen al die soorten in ere kunnen herstellen, dankzij aankopen en natuurherstel.”

Natuur in het stemlokaal

29 oktober zijn de Tweede Kamerverkiezingen.

Wat moet de politiek doen voor de natuur? Onze top 4!

Maak het netwerk om Natura 2000gebieden met elkaar te verbinden volgens afspraak af in 2027. Planten en dieren kunnen zo migreren van het ene naar het andere natuurgebied. Tijdige afronding zorgt ervoor dat de natuur tegen een stootje kan en vermindert eveneens de opgave om uitstoot te reduceren voor andere sectoren. In het huidige tempo duurt afronding nog tot 2040. Geef provincies

We hebben steeds vaker last van droogte en vervuild water. Minder dan 1 procent van onze oppervlaktewateren voldoet aan alle Europese eisen. Zorg dat in 2027 ons water echt schoon is volgens de afspraken. Ga aan de slag met een strenger mestbeleid en maak de landbouw echt grondgebonden, scherp de lozingsvergunningen van de industrie aan en beperk het oppompen van grondwater rondom kwetsbare gebieden. Geef natuur gebieden schoon en voldoende water met 200.000 hectare aan natuurinclusieve land bouw rondom kwetsbare natuurgebieden.

Pim, hoe zit dat?

Het kabinet is gevallen, nieuwe verkiezingen komen eraan. Wat moet Den Haag doen voor de natuur?

De maatschappelijke schade als gevolg van natuurverlies, vervuiling van ons water en de bodem, en de wooncrisis bedraagt jaar lijks 46 miljard euro. Het kabinet Rutte IV had een Transitiefonds van ruim 24 miljard om de transitie in de landbouw te realiseren, met als doel reductie van stikstof, schoner water, meer ruimte voor natuur én perspectief voor ondernemers. Het vorige kabinet schrapte dit fonds. Wij vragen de politiek: maak een nieuw transitiefonds van minimaal 20 miljard om uit de juridische onzekerheid te komen. Daarmee kunnen eigenaren van natuurterreinen en boe ren ons landelijk gebied blijven beschermen, nu en in de toekomst.

oor de val van het kabinet lopen de zeer noodzakelijke oplossingen voor de natuur wederom vertraging op. De natuur staat al jaren onder druk en er gebeurt niet genoeg om haar te herstellen. Dit kabinet schrapte een groot fonds dat boeren zou helpen om te verduurzamen en de natuur te herstellen. Ook stelde ze besluitvorming over belangrijke zaken uit. Zachte heelmeesters maken stinkende wonden. Daardoor sterven meer plant- en diersoorten uit en wordt onze leefomgeving niet beter, maar slechter. De verkiezingen bieden nieuwe kansen voor de natuur. Wij zetten ons in voor een zo groen mogelijk coalitieakkoord. 86 procent van de Nederlanders wil dat de overheid de natuur beter beschermt. Het is logisch om dat te willen: we hebben de natuur nodig. Iedereen heeft belang bij schone lucht, gezond water en gezonde bodems, nodig voor onze voedselzekerheid. Daar wil je toch liever vandaag dan morgen mee aan de slag? Dat kan ook: wij werken op veel plekken samen om Nederland natuurrijker te maken. Van samenwerken met een bioboer bij Velhorst tot de realisatie van klimaatbuffer De Onlanden bij Groningen. Dergelijke voorbeelden zijn overal in Nederland nodig. Initiatieven waarmee we de natuur verbinden, stikstofuitstoot verlagen en zorgen dat ons

Wij spreken de politiek ook nu aan op hun verantwoordelijkheid voor een sterke natuur en een gezonde leefomgeving. Hiernaast lees je wat vinden dat politieke partijen voor de natuur moeten doen. Wil je daar meer over weten? Kijk op verkiezingen. Wij met zijn allen, met bijna 1 miljoen leden en donateurs, kunnen meters maken en de stem van de natuur luid laten klinken.

Directeur Pim van der Feltz gaat in elke Puur Natuur in op een vraag van een lezer. Heb je ook een vraag? Stuur ‘m naar puurnatuur@natuurmonumenten.nl

Lidmaatschap in 2026

Dankzij uw steun beschermen en versterken wij de natuur in Nederland. Dat doen we al bijna 120 jaar, maar dat is nu harder nodig dan ooit. Klimaatverandering, stikstof, droogte en de vervuiling van ons water bedreigen de natuur.

De uitdagingen worden groter en de kosten stijgen. Om de natuur ook volgend jaar vooruit te helpen, is het belangrijk dat we blijven investeren. Daarom heeft de ledenraad besloten om de contributie in 2026 iets te verhogen. Zo kunnen we blijven doen wat nodig

VOOR HET NIEUWE JAAR

De kalender en de Natuurmonumenten-agenda 2026 zijn er weer. Beide met prachtige natuurfoto’s en voldoende ruimte om te schrijven. Ze zijn verkrijgbaar in onze bezoekerscentra.

Je kunt de kalender en agenda ook bestellen met 10 procent ledenkorting:

▯ Kalender 2026, normale prijs € 12,99; ledenprijs € 11,69

▯ Agenda 2026, normale prijs € 17,50; ledenprijs € 15,75

▯ Gebruik tijdens het afrekenen de kortingscode: Natuur10.

Bestellen doe je via: bekkingblitz.nl/ natuurmonumenten­collectie­2026

is: natuur beschermen, herstellen en versterken.

▯ Een individueel lidmaatschap wordt € 4,00 per maand.

▯ Een Samen-lidmaatschap (met je partner) wordt € 7,25 per maand.

▯ Een Gezins-lidmaatschap € 9,25 per maand.

▯ Individuele lidmaatschappen met een jaarincasso worden € 42,50 per jaar.

Heb je vragen hierover? Neem gerust contact op met onze ledenservice via nm.nl/contact

De herfst is voor planten de tijd om hun vruchten te rijpen en los te laten. Voor dieren het signaal om zich vol te eten aan die overvloed van noten en zaden, bessen en bosvruchten. Een kleine rondgang langs eters en eetwaar in de najaarsnatuur.

Bunkeren, daar zijn wilde zwijnen in de herfst op ingesteld. Dat lukt zeker in een ‘mastjaar’, een jaar waarin eiken, beuken of kastanjes meer bosvruchten dragen dan gemiddeld. Afhankelijk van de omstandigheden bouwen deze bomen om de zoveel jaar extra reserves op, wat resulteert in de uitbundige aanmaak van zaad. Daar weten de zwijnen wel raad mee. Ze eten hun buikje rond, wat gunstig is voor de opbouw van vetreserves voor de winter, maar ook voor hun nageslacht. Een goed ‘mastjaar’ betekent meer biggen in het voorjaar.

Naaktslakken zijn geen kieskeurige eters. Organisch materiaal, aas, schimmels, zelfs een andere naaktslak, het gaat er allemaal in. Hun zogeheten ‘radula’ is daarbij onmisbaar, een soort rasptong met rijen harde tandjes. Als een rupsvoertuig eten ze zich een weg, bijvoorbeeld door de hoed van een paddenstoel. Het gif van soorten als vliegenzwam of groene knolamaniet deert ze niet. En wat ze weer uitpoepen, is voeding voor de bodem. Dat is hun natuurlijke habitat, naaktslakken leven het grootste deel van hun leven onder de grond. Je ziet ze vooral in natte tijden. Als de eerste vrieskou zich aandient, kruipen ze diep in de grond voor hun winterslaap.

TEKST: Wilco Meijers

September heeft vele bijnamen. Gerstmaand, vruchtmaand en ook spinnenmaand. Spinnen zie je dan ook volop, met dank aan de dauw die hun webben zichtbaar maakt. De meeste spinnen zijn in het najaar bovendien volwassen. Ze zijn dan op hun grootst en heel actief als webbenbouwer. De gewone doolhofspin maakt een trechtervormig kunstwerk waarin de spin zich verschuilt. Daar wacht hij af totdat vliegende insecten in de wirwar van struikeldraden belanden.

Voor eekhoorns draait de herfst om eten, eten en nog eens eten. Ze leggen zo een vetreserve aan voor de winter. Echt kieskeurig zijn deze knaagdieren niet. Ze eten insecten, paddenstoelen, muizen, knoppen en soms zelfs een beetje aarde. Daar zitten mineralen in, goed voor sterke tanden. Maar met stip bovenaan staan de boomzaden die in de herfst massaal voor het grijpen liggen. Geliefd zijn zaden van dennenappels, maar ook kegels van sparren en coniferen, beukennootjes, eikels en kastanjes lusten ze graag. Dankzij de overvloed blijft er genoeg over om te verstoppen voor de winter. Met hun fijne neus vinden ze hun winterkost later weer terug. Hoewel, hun geheugen laat ze nogal eens in de steek. Vergeten zaden kunnen zo uitgroeien tot nieuwe bomen.

Het edelhert is een uitzondering in de herfst. Terwijl andere dieren druk zijn met eten en aankomen, heeft een beetje hert daar helemaal geen tijd voor. De bronsttijd vergt alle aandacht. Bij de heren gieren de hormonen door hun lijf. Alle energie gaat naar de onderlinge strijd om de dames, het veroveren en vasthouden van het territorium en het ‘dekken’. Dat gaat door tot er geen vruchtbare vrouwtjes meer zijn. Aankomen en eten doen de herten daarom vooral in de zomer. Als de bronsttijd half september begint, zijn ze op hun best. Een week of vier later zijn ze uitgeput. Hun lichaamsgewicht is dan tot 30 procent afgenomen. Vermoeid zoeken de mannetjes elkaar op om in kleine groepen weer aan te sterken.

Je moet er twee jaar op wachten voordat ze rijp zijn, maar dan heb je ook wat: de scherp smakende blauwe bessen van de jeneverbes, een inheemse conifeer die op open arme zandgronden groeit. In het eerste jaar zijn de bessen van de vrouwelijke zaden nog groen, de herfst erop zijn ze blauwzwart berijpt. Vogels als koperwieken, kramsvogels, grote lijsters, mezen en vinken zijn er dol op. Ze poepen de zaden uit en helpen zo mee met de verspreiding van deze soort die moeizaam ontkiemt. De grillig gevormde boom heeft dieren meer te bieden. Tussen de stekelige takken vinden vogels als kuifmezen, goudvinken en goudhanen nestgelegenheid en bescherming. Ook zoogdieren en reptielen maken gebruik van de laaghangende takken als schuilgelegenheid. Klapeksters gebruiken de jeneverbes vaak als uitkijkpost.

Vragen

aan Frans

Redacteur Frans Bosscher van Puur Natuur kent bijna alle natuurgebieden. Als hij het antwoord op je vraag niet weet, klopt hij aan bij onze boswachters.

Wat zijn dit voor klodders?

Alexandra Visser zag op takken van een oude magnolia vettige klodders zit ten. Of we enig idee hadden van welk dier het afkomstig kon zijn. Nou, van geen enkel dier. Het is klontjestrilzwam, een paddenstoel dus. De geleiachtige zwam komt in groepjes voor op afgevallen takken van loofbomen, zoals esdoorn, populier, es en dus ook magnolia. Hij leeft van het organisch materiaal in deze tak ken. Klontjestrilzwam draagt zo bij aan de afbraak van dode takken.

Minder jacht door wolven?

Sinds in 2018 de eerste wolf zich vestigde op de Veluwe is het aantal gegroeid tot 7 roedels, een ouderpaar met jongen van dit en vorig jaar. Betekent dat dat er nu minder herten en zwijnen worden geschoten?

Jaarlijks werden tot voor kort ruim tienduizend dieren geschoten, vanwege de verkeersveiligheid en schade aan landbouwgewassen. Wolven eten jonge en zwakke dieren. Het gaat op de Veluwe vooral om biggen. Er is dan ook besloten om minder wilde zwijnen te schieten. Natuurmonumenten is op Planken Wambuis, aan de zuidkant van de Veluwe, helemaal gestopt met afschot van herten en zwijnen. Behalve op de aantallen heeft de aanwezigheid van wolven invloed op het gedrag van herten en zwijnen. Ze vormen grotere groepen. Herten mijden open vlaktes en trekken dieper het bos in. Omdat ze meer moeten opletten, hebben ze bovendien minder tijd om te grazen. Daardoor krijgen jonge bomen meer kans om groot te worden. Het zou zo maar eens kunnen dat de Veluwe daardoor in de toekomst een stuk bosrijker wordt.

Zijn biologische producten vrij van pesticiden?

Vorig jaar hadden we in Puur Natuur een reportage over de impact van chemische bestrijdingsmiddelen op de natuur en op omwonenden van het Dwingelderveld (Dr.). Dit riep bij Natasja de Vries de vraag op of het biologische boeren wel lukt om hun gewassen vrij te houden van deze middelen. Dat valt bepaald niet mee. Het komt voor dat bestrijdingsmiddelen over grote afstand verwaaien en ook terechtkomen op biologische akkers. Het keuringsinstituut voor de biologische landbouw SKAL accepteert heel lage niveaus van ‘besmetting’.

Het instituut keurt wel eens producten af, omdat er te veel middelen op worden aangetroffen. De strenge normen betekenen dat de consument alleen producten krijgt die (zo goed als) vrij van bestrijdingsmiddelen zijn. Voor de biologische boer is het een financiële strop als zijn gewas wordt afgekeurd. Hij kan het dan alleen verkopen als nietbiologisch en krijgt daarom een veel lagere prijs.

WAT IS DIT? ?

De familie Cranendonk vond tijdens een wandeling over het strand van Walcheren dit deel van een dier, waarvan de kop ontbreekt. Het is het achterlichaam van een tienarmige inktvis. Waarschijnlijk gaat het hier om een dwergpijlinktvis of een gewone zeekat, ook wel sepia genoemd. De meeste inktvissoorten hebben acht tentakels. De tienarmige hebben ook twee vangarmen, waarmee ze hun prooien – krabben en garnalen – grijpen.

Wat is er aan de hand met…

de woelmuis?

Woelmuizen zijn cruciaal voor de overlevingskansen van veel roofdieren en ­vogels. Daarom heeft de Zoogdiervereniging 2025 uitgeroepen tot het Jaar van de Woelmuis.

Hoeveel soorten woelmuizen zijn er?

Dé woelmuis bestaat inderdaad niet. Het is een familie die wereldwijd 144 soorten telt. Daarvan komen in Europa 25 soorten voor en in ons land 5: veldmuis, aardmuis, ondergrondse woelmuis, rosse woelmuis en noordse woelmuis. De muskusrat is óók lid van de woelmuisfamilie. Hij behoort echter niet tot de inheemse fauna. Hij is in Europa terechtgekomen door de pelsdierfokkerij. Hij wordt actief bestreden vanwege de schade aan dijken en biodiversiteit.

Hebben ze wel gemeenschappelijke kenmerken?

Ja, woelmuizen hebben kleine oren, een korte, behaarde staart en korte poten. Ze hebben achterpoten met vijf tenen en voorpoten met vier of vijf tenen. Ook hebben ze een stompe snuit. Anders dan slaapmuizen en hamsters houden woelmuizen geen winterslaap. Ze eten voornamelijk plantaardig voedsel (gras, wortels, knollen, zaden, bladeren).

Hoe weet je dan om welke soort het gaat?

Dan is het goed om te kijken naar de plek waar je een woelmuis ziet. Veldmuizen vind je vooral in droge, ruige weilanden, de noordse woelmuis in natte rietlanden, de aardmuis in ruige heideterreinen, de ondergrondse woelmuis langs spoorlijnen, op dijken en in graften en de rosse woelmuis in je achtertuin of het park of bos in de buurt.

Waarom is er dit jaar speciale aandacht voor deze muizen? Vrijwel alle roofdieren en roofvogels zijn afhankelijk van een gezonde, grote populatie woelmuizen. Veel woelmuizen betekent veel wezels en hermelijnen, maar bijvoorbeeld ook veel kerkuilen en torenvalken. Daarom zijn er dit jaar verschillende onderzoeken naar woelmuizen om meer te weten te komen over waar en in welke aantallen ze voorkomen. Meer info vind je op zoogdiervereniging.nl/ jaarvandewoelmuis

Ook een vraag?

Stuur die naar natuurvraag@natuurmonumenten.nl. Je krijgt altijd antwoord (al duurt het soms even). De leukste vragen krijgen een plek in deze rubriek, die vanaf het winternummer een andere titel krijgt. Frans neemt afscheid wegens welverdiend pensioen. Een boswachter neemt de vragenrubriek over.

‘Ik gun het mensen zich te over natuur’

GROENE TOEKOMST

In deze serie spreken we jonge mensen over natuur en klimaat. Wat vinden zij belangrijk? Hoe moeten we het land anders inrichten?

Afgestudeerd ecoloog Koen Brouwer ruilde boeken in voor aarde onder zijn nagels. Als boer bij Regeneratieve Boerderij Schevichoven laat hij zich dagelijks verrassen over hoe alles in de natuur samenhangt. TEKST: Kiki Schollaardt BEELD: Lars van den Brink

Wanneer begon jouw liefde voor de natuur?

“Als kind zat ik vooral achter de computer. Zelfs tijdens mijn studies biologie en ecologie was ik nog zoekende. Pas later kwam ik erachter dat het fijn was om buiten te zijn. Toen ik ecologisch onderzoek ging doen bij Stichting Bargerveen naar paludicultuur – duurzame landbouw op natte veengrond –kwam ik erachter dat ik landbouw erg interessant vond. Ik ben toen in Nijmegen als vrijwilliger bij Voedselbos De Waalgaard gaan werken. Na het werk fietste ik over de dijk en zag ik het voedselbos van bovenaf. Hierdoor werden de diversiteit en hoogteverschillen extra zichtbaar. Eenmaal op weg naar huis bleef ik nadenken over het systeem wat hierachter zat, en wist ik: dit vind ik echt leuk, om na te denken over zo’n systeem en er middenin te staan. Nog steeds verwonder ik me over het feit dat in een ecosysteem alles elkaar in balans houdt: planten, herbivoren, carnivoren, parasieten. Iedereen heeft een rol.”

Hoe zie je dat in je werk terugkomen?

“Op mijn werk bij Regeneratieve Boerderij Schevichoven volgen we andere principes dan de meeste boeren. Mensen zijn gewend om de natuur te controleren, maar als boer werk je met levende organismen die van nature op een bepaalde manier het beste gedijen. Als je in een bos bekijkt welke gemeenschappen van nature samen zijn, kun je dat nabootsen in een voedselsysteem. Dat doen wij ook in regeneratieve landbouw. Dan krijg je bijvoorbeeld verschillende lagen

kruiden, lage struiken, hoge struiken, lage bomen, hoge bomen. Daarnaast hebben we ook planten die we niet oogsten maar die wel een taak in het systeem vervullen, bijvoorbeeld voedingsstoffen uit de bodem beschikbaar maken. Je hebt dan veel meer op één stukje grond staan dan bij een monocultuur.”

Hoe kijken we in Nederland naar natuur?

“Mensen in mijn omgeving zijn erg begaan met de natuur. De realiteit is dat veel mensen op kantoor werken en daardoor grotendeels binnen zitten. Het leven buiten krijgen ze hierdoor niet zo mee. Dat gold vroeger ook voor mij. Dan liep ik om vijf uur het kantoor uit en zag ik pas dat het best zonnig weer was. Nu leef ik buiten en ervaar ik de seizoenen veel meer. Als ’s winters een koude wind dwars door mijn jas komt, kan ik me erover verwonderen dat bomen en dieren die kou overleven. Ik zou meer mensen die verwondering gunnen. Als mensen meer buiten zijn, snappen en waarderen ze de natuur beter.”

Koen Brouwer (31) deed een bachelor Biologie in Utrecht en een master Ecology and Evolution in Groningen. Na zijn studie werkte hij bij Stichting Bargerveen als ecologisch onderzoeker. Hij deed onderzoek naar paludicultuur – duurzame landbouw op natte veengrond. Van theorie ging hij naar praktijk: om zijn kennis van het land te verbreden werkt hij als boer bij Regeneratieve Boerderij Schevichoven in Leersum.

Waarom ben je regeneratief boer geworden?

“Ik deed onderzoek naar duurzame landbouw, maar miste de ervaring in de praktijk. Daarom wilde ik zelf met mijn handen in de aarde. Nu zie ik dagelijks hoe regeneratieve landbouw werkt en ontwikkel ik praktische kennis. Bij Schevichoven houd ik me bezig met onderhoud, teelt en oogst. We gebruiken geen bestrijdingsmiddelen en zorgen voor veel plantdiversiteit, waardoor de biodiversiteit toeneemt en de bodem meer water en koolstof vasthoudt. Ons oudste voedselbos is vijf jaar oud en begint nu vruchten te geven. Dat zal alleen maar meer worden, dus dat biedt perspectief. Als wij kunnen aantonen dat deze aanpak werkt én rendabel is, kunnen we andere boeren inspireren om ook voor deze weg te kiezen.”

Hoe zie jij de toekomst?

“Voorlopig blijf ik boer. Maar ik sluit niet uit dat ik ooit weer de boeken induik om deze manier van landbouw met data te onderbouwen, zodat het aantrekkelijker wordt voor andere boeren. Voor de toekomst droom ik ervan om een eigen voedselbos te beginnen waarin ik in alle rust alles vanaf het begin kan zien groeien. Steeds meer mensen zien het nut van regeneratieve landbouw en geloven erin, is mijn gevoel. Dat geeft hoop dat de landbouw steeds meer met de natuur gaat werken in plaats van ertegenin. Vroeger moest je je auto wel eens stoppen omdat een grote hoeveelheid insecten het zicht beperkte, vertelden mijn ouders. Zodra dat weer nodig is, gaan we de goede kant op!”

Door gevaar voor verzakking is 150 meter aan rails weggehaald

KUNSTBURCHT VOOR BEVERS

Deze kunstburcht fungeert als een drijvend hotel voor bevers, zodat ze bij hoog water veilige onderkomens hogerop in de dijk gaan graven.

BEAVER DECEIVER

Deze ‘beverbedrieger’ zorgt ervoor dat het water blijft stromen op de plek waar de bever een dam heeft gebouwd.

HKunstburchten voor das en bever en andere bouwwerken

Samenleven met wilde dieren in een dichtbevolkt land waar de mens bijna elke vierkante meter in gebruik heeft, gaat niet vanzelf. Maar met de nodige creativiteit en wat inschikken hier en daar ‘komen we er samen wel uit’.

TEKST: Frans Bosscher

et is of het ze niks kan schelen, al die drukte in ons land. Dassen, bevers, otters en wolven slagen erin om zich op steeds meer plekken te vestigen. Bevers, otters en wolven waren ooit uitgestorven in ons land. Rond 1990 zijn in de Biesbosch bevers uit Oost­Europa uitgezet, otters vanaf 2002 in De Wieden en de Weerribben en wolven wandelden op eigen houtje vanaf 2019 ons land weer in. Dassen zijn nooit weggeweest, hoewel het niet veel scheelde; in 1980 waren er nog maar achthonderd.

Voor deze vier zoogdieren geldt dat ze zich de afgelopen jaren over een groot deel van het land hebben verspreid.

Ze wekken de indruk zich weinig gelegen te laten liggen aan ons mensen. Toch blijven ze het liefst zo ver mogelijk bij ons uit de buurt. Maar vooral bevers en dassen krijgen er nu mee te maken dat er te weinig geschikte leefgebieden zijn, waardoor ze zich dichter in de buurt van mensen gaan vestigen.

Er zijn naar schatting ruim 4.000 bevers in ons land.

Ze leven het liefst bij langzaam stromend water met zachte oevers, waarlangs wilgen en populieren groeien.

Zo’n leefgebied vinden ze maar in beperkte mate in

natuurgebieden. Dus trekken ze naar sloten, vaarten en kanalen. Daar doen ze wat bevers doen: burchten en dammen bouwen.

Bevermanagement

Die bouwwerkzaamheden zorgen steeds vaker voor problemen. Oevers en dijken storten (gedeeltelijk) in en akkers overstromen met schade aan gewassen tot gevolg. Het is van een dusdanige omvang dat de eerste ‘coördinatoren bevermanagement’ bij waterschappen zijn aangesteld. In Limburg en Noord­Brabant zijn eerder dit jaar bij wijze van proef de eerste kunstburchten geplaatst. De drijvende hotels moeten voorkomen dat de bevers bij hoogwater veilige onderkomens hogerop in dijken gaan graven.

Er leven naar schatting 4.000 bevers in ons land

Met de aanleg van dammen creëren bevers landschappen met grote natuurwaarden. Het liefst laat je dat dus gaan. Als boeren veel schade aan gewassen hebben, moet er toch ingegrepen worden. Haal je een dam alleen maar weg, dan bouwt de bever binnen de kortste keren een nieuwe. Dat kan nu worden voorkomen met de Beaver Deceiver, bedrieger van de bever. Het is een buis die

Dassen hebben een nieuw onderkomen gevonden in deze kunstburcht

Gaas voorkomt dat de dassen weer terugkeren onder het spoor

KUNSTBURCHT VOOR DASSEN

Deze kunstburcht in aanleg heeft gangen en kamers, net als een echte dassenburcht.

door de dam heen wordt gelegd, waardoor water alsnog wordt afgevoerd. Je legt een bever echter niet zomaar in de luren. Zo moet je voorkomen dat een bever het geluid van stromend water hoort, want dan blijft hij bouwen. Maar met het juiste ontwerp en de juiste materialen is dat geluid weg te nemen en blijkt de Deceiver vrij effectief te zijn.

Kunstburcht

Dassen kwamen de afgelopen jaren ook een paar keer in het nieuws vanwege bouwactiviteiten op ongewenste locaties. Nadat ze bijna waren uitgestorven in ons land, is hun aantal gegroeid naar 7.000 tot 9.000. Dassen zijn schuwe dieren, ze blijven het liefst zo ver mogelijk uit de buurt van mensen. Er komt natuurlijk een moment dat de beste plekken vergeven zijn; ze moeten zich redden met wat er over is. Dan kan het gebeuren dat ze een burcht in een spoordijk maken. De helling is daarvoor heel geschikt en in het aanpalende boerenland vinden ze volop voedsel.

ProRail heeft er inmiddels de handen vol aan. De spoorwegbeheerder vond de afgelopen twee jaar op meer dan vijfhonderd plekken sporen van dassen; het gaat dan om uitwerpselen, graafsporen en zandhopen. In Noord­Brabant en Friesland zijn trajecten lange tijd buiten gebruik geweest om dijken te repareren. Om te

voorkomen dat dassen daar weer gaan graven, zijn er in de omgeving kunstburchten gebouwd met meerdere kamers en gangen. Dat gebeurde ook in natuurgebied Huis ter Heide, waar een burcht stond op een locatie waar Tennet een transformatorstation voor een vernieuwde hoogspanningsleiding wilde bouwen. Met Stichting Das&Boom bouwden onze boswachters een nieuwe burcht. Met de aanplant van vruchtdragende struiken worden de dassen naar dit nieuwe onderkomen gelokt.

De geschiedenis van Natuurmonumenten samengevat in vijftig historische momenten, personen en gebeurtenissen. Aflevering 15: Griend als laatste broedplaats.

Het waddeneilandje Griend stond vanouds bekend om zijn vogelrijkdom. Thijsse bezocht Griend in 1912 en schreef in de Levende Natuur over de vogelrijkdom. Maar de vogelstand werd bedreigd door oogst van het gras en eierrapen. Al in 1916 kocht Natuurmonumenten daarom het grasgewas op het eilandje van de staat. Daarbij was het de bedoeling dat gras juist te laten staan voor de vogels. In 1917 huurde Natuurmonumenten ook de ondergrond. Zo kon onder andere de belangrijke

populatie grote sterns worden beschermd. Toch waren de grote sterns daarmee niet gered. In 1963 trad landelijk een grote, onverklaarbare sterfte op. In 1965 was Griend de laatste broedplaats en ook daar nam het aantal broedparen af. Gelukkig kon er onderzoek plaatsvinden naar de catastrofale achteruitgang en werd de oorzaak gevonden: giflozing in het Botlekgebied. Een zuiveringsinstallatie bracht uitkomst en in 1966 volgde herstel. De broedparen grote sterns op Griend namen snel toe en ook elders vestigde de vogel zich weer. Het onderzoek op Griend leidde zo direct tot redding van de grote stern in Nederland.

Meer weten over onze canon? Kijk op nm.nl/canon

Bouwwerken

We waren natuurlijk al gewend met het maken van bouwwerken voor wilde dieren in onze omgeving. In de loop der tijd wisten we een indrukwekkend aanbod aan voorzieningen te creëren: van nestkasten, voederplanken, egelhuizen, insectenhotels, marterkasten en vistrappen tot ecoducten, faunatunnels, otterplanken en wolfwerende hekken. Daar zijn nu kunstburchten voor bevers en dassen bijgekomen. Het is allemaal bedoeld om prettig samen te wonen met wilde dieren in een van de dichtstbevolkte landen ter wereld.

Aanwinst Naardermeer

Omvang: 12 hectare

Vochtig hooiland veiliggesteld

Bij het Naardermeer heeft de provincie Noord-Holland 12 hectare vochtig hooiland toegewezen aan Natuurmonumenten. De percelen sluiten aan bij natuurgronden die Natuurmonumenten al bezit en vallen binnen het Natuurnetwerk Nederland (NNN). Een mooie uitkomst van het gebiedsproces dat de provincie begin 2023 startte. Doel is een betere landelijke inrichting waardoor de natuur sterker wordt. Natuurmonumenten gaat de hooilanden verder ontwikkelen tot vochtige, bloemrijke natuur.

‘DE WATERZOON’, OVER ONZE RELATIE MET DE NATUUR

De waterzoon? Ja, daar wordt Jo Thijsse mee bedoeld, de zoon van onze medeoprichter Jac. P. Thijsse. Hij volgde als waterstaatkundig ingenieur een heel ander pad dan zijn vader. Waar zijn vader niet wilde ingrijpen in de natuur, deed Jo dat juist wel.

Eva Vriend, schrijver van boeken over de Flevopolders en de Zuiderzee, schreef een fijnzinnig

essay over deze vader-zoonrelatie die symbool staat voor onze veranderende verhouding tot de natuur, ook in onze eigen tijd hoogst actueel. Ze schreeft het essay voor de Maand van de Geschiedenis, dit jaar met als thema ‘natuurlijk’. Je vindt het boek in oktober in de boekhandel. Ook Natuurmonumenten doet mee aan dit geschiedenisevenement met een breed aanbod van activiteiten, zoals excursies door het Waterloopbos, Landgoed Oud-Groevenbeek en jachtslot Mookerheide. Ook sluiten we aan bij tentoonstellingen in musea.

Kijk voor de agenda op nm.nl/ maandvandegeschiedenis

AC N ON VAN N ATUURMO N NETNEMU Vogeleiland gered

Noordzee. Vanaf de wal kun je ze spotten, meestal alleen hun rugvin. Goede kijkplekken: het havenhoofd bij Zierikzee en de pier bij het haventje van Burghsluis, de zeepieren van IJmuiden

‘Wat doe je

als je niet meer kunt genieten van de natuur?’

De achteruitgang van de biodiversiteit en de steeds zichtbaardere gevolgen van klimaatverandering zorgen voor heftige emoties. Daar is nu een naam voor: ecologische rouw. Het is van groot belang, zegt cultureel antropoloog Maryse Carbo, dat er ruimte is voor deze gevoelens.

TEKST: Frans Bosscher BEELD: Manon van der Zwaal

Begin juni wandelde ik drie dagen met een vriend door het Karst­gebergte in Slovenië. Op de eerste dag door het bos liepen we door tapijten daslook en wolken uienlucht. Dat was al bijzonder. Op dag twee trokken we door een veld van tientallen hectares barstensvol bloemen. Beemdkroon, bergcentaurie, kartuizer anjer, ooievaarsbek, berooide distel, grote ratelaar, rapunzelklokje, klavers, rozen, orchideeën, het ging maar door. Klapstuk was de roggelelie, mijn favoriet. Het was een feest. Maar tegelijkertijd was er het besef dat ook ons land zo’n rijkdom aan bloemen heeft gekend. In die eindeloze percelen gras van tegenwoordig proberen in het voorjaar plukjes pinksterbloemen en paardenbloemen er nog wat van te maken. Maar na de eerste maaibeurt rest niets dan gras, tot het volgende voorjaar. Het besef van dat verlies deed zeer. Het is een verlies dat veel mensen voelen bij de aanhoudende achteruitgang van de natuur of bij de verandering van het klimaat. Sinds enkele jaren is er een naam voor die pijn: ecologische rouw. Er is groeiende aandacht van psychologen, kunstenaars, documentairemakers en geestelijk verzorgers voor deze rouw. Eén van hen is cultureel antropoloog Maryse Carbo, werkzaam aan de Radboud Universiteit Nijmegen. “Er zitten veel emoties in: woede, frustratie, verdriet, angst, verwarring, somberheid, soms zelfs depressie.”

De verscheidenheid aan mensen die zulke emoties hebben, is groot. “Je ziet het als er bomen zijn gekapt, als mensen geen kikkers meer horen kwaken, als ze zien dat er geen veldleeuweriken meer broeden.” Maryse werkte veel met vrijwilligers die educatieve activiteiten organiseren of planten en dieren tellen ­ boekhouders van de achteruitgang worden ze wel eens genoemd. “Het viel me op dat ze echt heel boos kunnen zijn, intense rouw voelen. Wat daarbij ook een rol speelt, is dat mensen zien dat de politiek weinig doet wat de natuur of het klimaat helpt. Al die data die ze dag in dag uit verzamelen, leiden niet tot betere bescherming. Daarmee is er ook niets wat helend voor ze is. Ze gaan wandelen om tot rust te komen, maar zien dan weer dat het niet goed gaat. Zo komen ze niet tot rust. Moedeloosheid en machteloosheid steken dan de kop op.”

Verdrietig

Maryse kwam ecologische rouw in haar onderzoek tegen bij mensen die als vrijwilliger of professional actief zijn in beheer en bescherming van de natuur. Ze ging met ze aan de wandel, omdat dat het enige was wat nog mogelijk was in de corona­jaren. “Ik was op zoek naar mensen die ook echt buiten actief zijn. In mijn eigen kring ­ ik was actief in de klimaatbeweging ­ zag ik veel ecologische rouw, vooral bij jongeren. Dat maakte me nieuwsgierig naar de ervaringen

“Rouwen kan mensen samenbrengen”

van mensen die veel buiten zijn. Ik sprak een fervente vogelaar. Hij vertelde dat over een bijzondere soort, waar veel andere vogelaars van stonden te genieten. Maar hij werd er angstig en verdrietig van, omdat hij zich realiseerde dat die vogel te vroeg was. Dat betekende dat er iets mis was gegaan tijdens het broeden, waardoor de trek alweer was begonnen. Hij kon er dus absoluut niet van genieten. Integendeel.”

Spanning

Eerder dit jaar sprak Maryse een groep medewerkers van Natuurmonumenten. Daar zag ze ook die spanning tussen passie en zorg. “Die mensen worden dagelijks geconfronteerd met het verlies van natuur. Tegelijkertijd is het hun werk om de natuur te beschermen. Dat doen ze vanuit liefde. Dat brengt ze in een ingewikkelde positie. Ik heb de indruk dat daar in natuurorganisaties nog weinig aandacht voor is.”

Je hoeft echter geen ecoloog of boswachter te zijn om ecologische rouw te hebben, benadrukt Maryse. “In de uitingen

van natuurorganisaties draait het vooral om verwonderen en genieten. Maar mensen lezen kranten, kijken tv en weten echt wel dat het niet goed gaat met de natuur. Wat doe je op het moment dat je niet meer kunt genieten van de natuur, als jouw beleving niet meer klopt met jouw kennis?” In een vervolgonderzoek wil ze dan ook kijken in welke mate ecologische rouw ook buiten de kringen van natuurbeschermers voorkomt. Dat geeft mogelijk ook inzicht in het aantal mensen dat met ecologische rouw kampt.

Emoties delen

Het zou goed zijn, zegt Maryse, als we rituelen vinden om uiting aan de rouw te geven. Zes jaar geleden vond op IJsland een uitvaart plaats voor een gletsjer die was verdwenen. Later volgden vergelijkbare herdenkingsbijeenkomsten in Zwitserland, Frankrijk, Canada, Nepal en de VS. 30 november is uitgeroepen tot Rembrance Day for Lost Species. “Rouwen kan mensen samenbrengen. Een uitvaart, een kaarsje branden, bloemen leggen of bomen planten zijn allemaal bekende rituelen die we hebben om om te gaan met verlies en de sterke emoties die daarbij komen kijken.” Rituelen bieden de mogelijkheid om emoties te delen. “Wat ik zie is dat velen het heel moeilijk vinden om dat aan anderen uit te leggen. Er is schaamte. Bij sommigen is ook twijfel: klopt het dat ik dit echt meemaak, is er echt sprake van verlies van planten en dieren? Toegeven aan wat zich voor hun ogen voltrekt, is te heftig. Wat ook speelt is dat mensen zich niet serieus genomen voelen als ze zich uiten. Ze worden weggezet als gekkies, als bomenknuffelaars. Terwijl het heel legitiem is om ecologische rouw te voelen. Mensen voelen zich ook opgelucht als ze hun emotie kunnen delen. Als Greta Thunberg vol emotie en met tranen in haar ogen de leiders van de wereld aanspreekt, dan raakt ons dat allemaal.”

Het is dan ook troostend, aldus Maryse, als verhalen over ecologische rouw terugkomen in de uitingen van groene organisaties. “Het zit ingebakken in onze cultuur om heel rationeel te doen, zeker als het gaat om natuurbeheer. Het idee is dat politici en beleidsmakers het best naar je luisteren als je met rationele argumenten komt. Ik pleit ervoor om ruimte te maken voor verhalen over gevoelens. Daar vinden mensen herkenning in. Die geven mensen het gevoel dat ze niet alleen zijn. Het is belangrijk te ervaren dat je niet gek bent. Ecologische rouw is een uiting van jouw verbondenheid met de wereld om je heen. Daar zit ook kracht en motivatie in om actie te ondernemen met anderen, bijvoorbeeld in buurttuinen. Dat zijn kleine bewegingen, waarin veel mensen werken aan de toekomst.”

NATUURMAKERS

Van schoonmaakacties tot het kopen van grond. Burgers nemen zelf het initiatief om de natuur in hun woonomgeving te beschermen.

De bij als bondgenoot

Zoe van Helvoirt (27) ontdekte tijdens haar studie in Wageningen hoe slecht het ging met wilde bijen. Samen met studievriendin Florence van Haastrecht richtte ze BeeGrateful op om de bijenpopulatie te helpen én bewoners bewust te maken.

De wilde bij, zo belangrijk voor de bestuiving, verkeert in zwaar weer. Dat besef leidde bij Zoe en Florence tot de oprichting van BeeGrateful, een initiatief dat uitgroeide tot een bloeiend bedrijf. “We begonnen met een paar bijenhotels, inmiddels hangen er honderden door het hele land”, vertelt Zoe. Het unieke is dat ze de bijenhotels bevestigen aan (lantaarn)palen, vaak middenin versteende woonwijken.

Great Buzzers

Maar BeeGrateful wil méér dan alleen nesthulp voor bijen bieden. Via buurtprojecten en workshops worden bewoners actief betrokken bij de biodiversiteit in hun eigen straat. “We doen onderzoek voor gemeenten, maar leiden ook inwoners op tot Great Buzzers. We leren ze om bijen te herkennen en te monitoren”, zegt Zoe. Samen met Wageningen Universiteit ontwikkelden ze een monitoringssysteem om via de bezetting en variatie van wilde bijensoorten in de bijenhotels, inzicht te krijgen in de lokale biodiversiteit. Inmiddels plaatsten ze meer dan 700 bijenhotels, met ieder gemiddeld 500 nestgangen. Maar de grootste winst zit in het groeiende bewustzijn bij bewoners. “Mensen gaan anders kijken naar hun omgeving. Wilde

bijen staan aan de basis van ons ecosysteem. Als we hen helpen, helpen we de hele natuur vooruit.”

Meer info bij: beegrateful.nl of ga naar de bijencommunity buzzhub.nl om bij te leren en zelf in actie te komen. Een interview met Zoe en Florence (juli 2025) is terug te luisteren via de Vroege Vogels-podcast.

Op nm.nl/natuurmakers vind je meer interviews met natuurmakers, inclusief hun tips als je zelf aan de slag gaat voor een natuurrijker Nederland.

Wandelend door de Oude Buisse Heide begrijp je wel waarom kunstenaars hier graag kwamen. Vincent van Gogh deed er inspiratie op voor zijn doeken, Henriette Roland Holst voor haar poëzie. Logisch, het is hier charmant en verrassend.

En dat blijft zo, belooft boswachter Miranda Fieret.

TEKST: Wilco Meijers

en plek zoo lieflijk, vredig en idyllisch bekoorlijk, dat elk mensch, die daar komt, door haar stille, blije harmonie getroffen wordt.’ Zo karakteriseerde dichteres Henriette Roland Holst (1869­1952) haar zomerverblijf op het landgoed Oude Buisse Heide in West­Brabant. Het was lange tijd haar droomplek in de zomer. De Angorahoeve werd in 1900 speciaal gebouwd als zomerverblijf voor haar en haar man, beeldend kunstenaar Richard Roland Holst. En daar bleef het niet bij. Richard wilde ook graag een atelier en liet dit ontwerpen door Nederlands eerste vrouwelijke architect, Margaret Staal­Kropholler. In dit hoogstandje in de stijl van de Amsterdamse School uit 1918 kun je tegenwoordig overnachten, net als in de rietgedekte Angorahoeve. Beide huizen liggen vlakbij de Buisse Hoeve die de familie al in bezit had, een authentieke boerderij uit 1809 met herenkamer. Hier ontvingen zij talrijke prominente gasten, zoals schrijver Herman Gorter, architect Hendrik Berlage, kunstenares Charley Toorop en oud­minister­president Willem Drees. Zo ontwikkelde het landgoed zich steeds meer tot artistieke hotspot waar de bewoners en hun gasten genoten van het goede leven en de omringende natuur. Henriette scheef er vele dichtbundels en politieke beschouwingen. Ze discussieerde als bevlogen socialiste wat af met haar gasten. Nog altijd is ze een inspiratiebron voor velen, zoals boswachter Miranda. “Henriette was zeven jaar geleden de aanleiding om als boswachter op dit landgoed te solliciteren. Ik werkte destijds in de kunstwereld. Haar werk kende ik al, ik vind het bijzonder wat zij allemaal heeft bereikt. Dat ik nu in haar directe omgeving mag werken, voelt als een voorrecht. Ik help mee om het erfgoed en de kleinschalige natuur op dit landgoed in stand te houden en vertel de vele verhalen die daarbij horen graag door. De Oude Buisse Heide is een onuitputtelijke bron van verhalen over kunst, literatuur, natuur en cultuurhistorie.”

De bekoorlijkheid van vroeger proef je vandaag de dag nog als je in de voetsporen van Henriette loopt. Dat begint al in de recent

gerenoveerde Buisse Hoeve die nu ook een ontvangstruimte heeft voor bezoekers. Je stapt even terug in de tijd, helemaal als je de herenkamer betreedt waar de originele kleurstelling is teruggebracht. In gedachten zie je Henriette naar buiten kijken, mijmerend over haar leven dat niet altijd over rozen ging. Ze had niet een heel gelukkig huwelijk en worstelde geregeld met haar mensbeeld dat op idealisme was gestoeld. Buiten waait die zielenstrijd al snel weg. Via een fraaie eiken­ en beukenlaan arriveren we bij een theekoepel waar Henriette gedichten schreef. “Ze was een beetje een salonsocialist”, lacht Miranda. “Een bediende bracht hier haar thee en kreeg

direct te horen als de thee niet voldeed aan haar eisen.” De idyllische plek lijkt bij uitstek geschikt voor poëzie. Zittend in de koepel tussen knoestige wortels kijken we uit over golvend grasland met bloemen en hier en daar een plukje bomen. Reeën laten zich vandaag niet zien, maar Miranda ziet ze hier regelmatig.

Heidemozaïek

Wat verderop zien we een schaapskudde op de hei. De dieren gaan de vergrassing tegen en zorgen voor een levendig mozaïek waarin jonge heideplantjes weer kansen krijgen. Miranda wijst op de dopheide die van vochtige grond houdt. “In het gebied is vroeger veel grond afgegraven voor de winning van turf. Maar ondanks de plaatselijke natheid die dit opleverde, kampen we tegenwoordig met verdroging. Door latere ingrepen om water snel af te kunnen voeren voor bos­ en landbouw, gutst het water het gebied uit. Samen met de Provincie Noord­Brabant en met steun van een particulier familiefonds proberen we het water vast te houden. Op bepaalde plekken komt kwelwater weer aan de oppervlakte. Dat heeft een zekere druk nodig die weer op gang wordt gebracht. Dit schone, mineraalrijke water is belangrijk voor allerlei planten

en dieren.” We passeren ook enkele vennetjes die er dankzij herstelwerk als herboren bijliggen. Zo behoudt dit kleinschalige landschap van natte en droge hei, vennen, graslandjes, lanen en loofbossen zijn allure. “Dat blijft een uitdaging, want verdroging, neerslag van stikstof en versnippering hebben hun weerslag op de natuur. Maar gelukkig zien we ook positieve ontwikkelingen. De gladde slang doet het hier goed, evenals de levendbarende hagedis, boompieper en nachtzwaluw. En af en toe is er een verrassing, zoals de oehoe. Die duikt hier de laatste tijd regelmatig op. Wie weet is er een paartje dat de Oude Buisse Heide als broedgebied uitkiest.”

Overnachten

Op de Oude Buisse Heide liggen twee unieke vakantieverblijven: de Angorahoeve, het vroegere zomerverblijf van Richard en Henriette Roland Holst, en het Atelier Roland Holst, gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School. Kijk voor meer info en boeken op buitenlevenvakanties.nl

Kunst

ROUTE

5 km

Gemarkeerd met rode pijltjes.

Startpunt: Buisse Hoeve aan de Roosendaalsebaan. Kijk voor meer wandelroutes op nm.nl/wandelen

Oude Buisse Heide

Routepunten onderweg

1

Samen met het voormalige zomerverblijf en atelier van kunstenaarsechtpaar Roland Holst is dit het monumentale hart van het landgoed. De langgevelboerderij Buisse Hoeve met herenkamer is nu ontmoetingsplek en beheerkantoor van Natuurmonumenten.

2

Hier passeer je de Annahoeve, vernoemd naar de moeder van Henriette. De boerderij is gebouwd in 1913, als tweede op de Oude Buisse Heide. Een boer pachtte de grond en hield er melkkoeien, legkippen en varkens in combinatie met kleinschalige tuinbouw.

3

Een ‘openlucht clubhuis’ voor de omgeving dat dient als

6

ontmoetings­ en schuilplek. Vanaf hier duiken we het bos in. Dat is ooit geplant voor de houtproductie, maar jonge inheemse bomen krijgen steeds meer ruimte.

4

Dit ven is onlangs gebaggerd, zodat er meer water aan de oppervlakte komt en aan de oevers kenmerkende planten kunnen opkomen. Een daarvan is kleine zonnedauw, een vleesetend plantje dat insecten lokt.

5

Links strekt de heide zich uit waarnaar de Oude Buisse Heide is vernoemd. Geregeld trekt er een schaapskudde over. De kuddes verhuizen steeds naar een ander gebied, onder toeziend oog van de herder en haar hond.

Onderweg kom je een paar gedichten van Henriette tegen, zoals dit befaamde Heideliedje. Er zijn ook enkele wisselpanelen met gedichten van wandelaars die hun gedicht naar Natuurmonumenten mailden. De poëzie is hier nooit ver weg.

7

Een heen­en­weertje naar een bankje met uitzicht. Ernaast ligt een steen met een opschrift dat Vincent van Gogh in een brief schreef aan zijn broer Theo: ‘Ik heb een altijd durend heimwee naar hei en masthout.’ In zijn kindertijd wandelde de schilder hier vaak met zijn moeder.

8

Gebouwd in 1840 en geliefde plek van Henriette. Op de omringende beuken staan veel namen gekrast van gasten die hier op bezoek kwamen.

9

Groot ven in heidegebied dat vernoemd is naar de vroegere eigenaar Jan Dik. Hier kun je watervogels zien zoals de dodaars, een kleine fuut die zijn naam dankt aan het dotje dons op zijn achterste.

10

Gegraven waterweg van België tot Breda. Hij diende voor de afvoer van turf dat in deze streek eeuwenlang werd gewonnen. De boten met brandstof werden getrokken door paarden of menskracht.

Als kunstenaar en ecoloog in opleiding gebruikt Milah van Zuilen haar werk als methode om kunst en ecologie aan elkaar te koppelen. Door rigide lijnen te gebruiken belichaamt Milah’s werk de machtsdynamiek tussen mens en natuur.

Toch ziet ze dat het natuurlijke materiaal waarmee ze werkt zich nooit volledig in een hokje laat stoppen. “Soms brokkelt een stukje af, of verkleurt het. Dat maakt het proces minder een machtsverhouding en meer een dialoog.” Ze ziet het als een blijvende paradox. “Aan de ene kant wil ik de dominantie die de mens over de natuur heeft laten zien: rechtlijnig, overzichtelijk en wetenschappelijk. Aan de andere kant wil ik de ecologische samenhang benadrukken. In die spanning tussen mens en natuur zoek ik naar de harmonie.” Milah ziet haar werk als tool om de dialoog hierover aan te gaan.

Milah’s werk is nu te zien in Rijksmuseum Twenthe (t/m 9 november) en CODA Apeldoorn (t/m 30 november). Haar boek LEAVES is te pre-orderen op haar website: milahvanzuilen.com/LEAVES

Stel je voor: eind februari, een grijze lucht, kale bomen. Ineens piept er een paars kopje boven de grond uit. Een krokus! Gevolgd door narcissen, druifjes en (later) bijen en hommels. Om dat te bereiken, moeten we nu in actie komen. Dit is dé periode om bloembollen te planten.

“Ga je bollen planten?

Kies voor vroegbloeiende soorten, zoals krokussen en narcissen. Die bloeien als eerste en zijn een lekker hapje voor insecten die ontwaken uit hun winterslaap. Kies altijd voor biologische bloembollen. Daarin zitten geen bestrijdingsmiddelen. Die bloemen zijn écht goed voor bijen, hommels, vlinders en andere nuttige beestjes.”

Een klassieker! Bloeit lekker vroeg, vanaf februari. Is een van de eerste nectarbronnen voor bijen.

Mooi paars klokje met geblokt patroon. Een echte bijensnack! Bloeit van maart tot mei.

Vrolijke lentebloem die bijen en hommels vroeg in het seizoen van nectar voorziet. Bloeit van maart tot mei.

Makkelijk bolletje dat elk jaar met nog meer bloemen terugkomt. Kleurt in maart en april blauw, paars of wit.

Deze vrolijke bijentrekker doet het goed in tuinen en potten. Liefst wel op een plekje in de zon.

Bekijk het filmpje van boswachter Jerome en zie hoe hij bloembollen plant.

Koop biologische bloembollen (zie actie op p.49).

Zoek een mooi plekje in de tuin of pak een pot voor op je balkon. Of ga voor een kaal perkje in de buurt.

Maak de grond los met een hark of schepje.

Graaf een gat dat ongeveer twee keer zo diep is als de hoogte van de bol.

Plant de bollen met het puntje omhoog.

Laat wat ruimte tussen de bollen, zodat ze kunnen groeien.

Voor een extra verrassing: verstop wat bollen op geheime plekken. Alleen jij weet waar straks bloemen opkomen.

Zorg dat de bollen vóór de eerste vorst in de grond zitten.

Is jouw (klein)kind al bij OERRR?

Voor € 3,­ per maand krijg je: Een welkomstcadeau Post met de allerleukste doe­dingen voor buiten Gratis toegang op de Wilde Buitendagen Onbeperkt spelen in Speelnatuur van OERRR Meld je aan op OERRR.nl/aanmelden

TEKST Floor Woortman BEELD Roelof Bos

“De Baakse Beek kan weer meanderen”

Piero Stanco (66) schenkt aan Natuurmonumenten om tegenwicht te bieden tegen de agro-industrie. Hij hoopt dat er zo kwaliteitsnatuur overblijft.

“ZGEVEN WERKT

o’n vijftien jaar geleden drong tot me door: zo kunnen we niet doorgaan met de dingen die we doen. De boeren is niet zoveel kwalijk te nemen, de agro­industrie die erachter zit wel.

Mede door mijn schenking kon Natuurmonumenten een boerderij bij Hackfort (Gld) opkopen, waardoor er een aaneen­

gesloten natuurgebied kon ontstaan. Heel mooi om te zien hoe de beheerder van Natuurmonumenten met zijn team het land in een paar jaar tijd wist om te vormen tot kruidenrijk grasland. Oorspronkelijke hoogteverschillen zijn hersteld, de houtwal is teruggebracht en de Baakse Beek kan weer meanderen. Het geeft mij hoop dat de natuur op deze manier kan worden verbeterd, natuur die er op veel plekken in Nederland beroerd voorstaat. Behalve aan de boerderij heb ik ook bijgedragen aan de ontwikkeling van landgoed De Velhorst, ook bij Hackfort. Daar is rendabele natuurinclusieve landbouw

gerealiseerd. Kijk, daar word ik blij van! Het landgoed is een voorbeeld en vraagbaak voor boeren die de omslag naar natuurvriendelijke landbouw willen maken. Ik wil graag natuur om me heen hebben van een bepaalde kwaliteit. Dat geldt zeker voor het duingebied bij mijn woonplaats Egmond aan den Hoef. Voor de natuurbeleving van mijn eigen generatie probeer ik een steentje bij te dragen, zodat er nog zoveel mogelijk natuur behouden blijft en er nieuwe natuur bijkomt. Als je wilt dat er voor je kinderen en kleinkinderen iets leuks overblijft, moet je zelf wel wat doen!”

“Deze keuze voelde meteen goed, bijna magisch”

Na hun eerste bezoek aan natuurbegraafplaats

Schoorsveld zeiden ze meteen tegen elkaar: dit gaat het worden. De keuze voor een laatste rustplaats kwam eerder dan gehoopt en verwacht. Huub bezoekt zijn vrouw José regelmatig op Schoorsveld en wandelt dan een vaste route door de natuur. Loslaten of omarmen kan hij makkelijker door de kracht van de natuur. “Met een traan, maar ook zeker met een glimlach, mijmer ik op ons plekkie. Want dit wordt ook mijn plek.”

Wat is een natuurgraf?

Een natuurgraf is een laatste rustplaats midden in een natuurgebied. Een plek die gemarkeerd wordt met een houten gedenkteken tussen de bloemen en bomen.

Een natuurgraf blijft voor altijd natuur dankzij de eeuwige grafrust die juridisch wordt geborgd.

Meer weten?

Ontdek de mogelijkheden van een natuurgraf met eeuwige grafrust op een natuurbegraafplaats bij u in de buurt. Vraag eenvoudig, gratis een brochure aan via

www.natuurbegravennederland.nl/brochure of scan de QR-code

Natuurbegraven Nederland 073 303 02 83 contact@nbnederland.nl natuurbegravennederland.nl

Overal in het land herstellen onze boswachters de natuur. Het geld voor deze kostbare projecten komt van overheden, bedrijven en van jullie, onze leden.

‘Je merkt niet dat je in de drukke Randstad bent’

Aan de voet van de Utrechtse Heuvelrug voerde de provincie Utrecht zes jaar geleden een groot herstelproject uit. Dankzij de werkzaamheden ontluikt er in de Oostelijke Binnenpolder van Tienhoven een veelzijdigheid aan flora. Vogels als de zwarte stern en roerdomp hebben alle ruimte om te broeden.

wateraardbeien klinkt een luide een schorpioen. Rood schorpioenmos, zoals gorie ‘bedreigd’ valt op de Nederlandse Rode Lijst. Maar hier is het ruimschoots te vinden. Dat is wel een kreetje waard, vinden ecoloog nator natuurbeheer van Natuurmonumenten.

kering van kleuren en een gelaagdheid van verschillende planten. De diversiteit is alom aanwezig. Net als de rust. “Hier merk je niet dat je midden in de drukke Randstad bent”, vindt Renske. “Best uniek als je bedenkt dat we zo dichtbij de stad Utrecht zijn.”

Hele klus

De Oostelijke Binnenpolder van Tienhoven is onderdeel van de Oostelijke Vechtplassen. Hier zorgde de combinatie van turfwinning en natuurlijke omstandigheden voor een gebied dat je elders in Europa nauwelijks vindt. De provincie Utrecht, Waterschap Amstel, Gooi en Vecht en Natuurmonumenten hebben hier van alles gedaan om de natuur te her­

stellen. Van 2017 tot 2019 zijn in het Natura 2000­gebied natuurlijke, flauwe oevers aangelegd en is een meer natuurlijk waterpeil ingesteld. Daarnaast zat het meeste werk in het afgraven en afvoeren van de voedselrijke bovenlaag van de grotendeels agrarische grond. Hierdoor ontstond een gebied met veel subtiele hoogteverschillen dat in de winter deels onder water staat.

“Een hele klus”, vertelt Renske. “Er lag in die periode een kilometerslange weg van rijplaten om alles af te voeren. Op deze manier zorgden we voor zo min mogelijk overlast in de omgeving. De weg was zo lang dat er in de wijde omtrek geen rijplaat verkrijgbaar was.” De resultaten van het project zijn nu al te zien,

vertellen Renske en Dirk hebben niet alleen de trilvenen, maar ook de schrale graslanden op de flauwe oevers zich spectaculair ontwikkeld. Naast rood schorpioenmos groeien hier nog veel meer bijzondere planten die gebonden zijn aan voedselarme en mineraalrijke omstandig heden. In juni is het een kleurenfestijn van bloeiende orchideeën. Meest uniek is het gekruld sikkelmos. Dat was voor het laatst gezien in 1865 in de Vechtplassen.”

Trilvenen

Op de deinende grond loopt Dirk inmiddels naar een andere plek, op zoek

naar het gekruld sikkelmos. Dankzij coördinatiepunten van vorig jaar weet hij precies waar hij moet zijn. Het is een grappig gezicht om de grond onder je voeten te zien golven. Trilveen is zeldzaam en komt vrijwel alleen voor in laagveengebieden zoals hier. Het bestaat uit een dunne, slappe bodem die uit plantenresten bestaat en op water of slappe modder drijft. Trilveen kan niet overal ontstaan. Voor het ontstaan van ‘tril’ is de aanvoer van zowel voedselarm als mineraalrijk water nodig. Een combinatie die hier aanwezig is. Er komt plaatselijk schoon en kalkrijk grondwater van honderd jaar oud uit de bodem, toegestroomd vanaf

de Utrechtse Heuvelrug. Daarnaast zorgt het natuurlijke waterpeil ervoor dat de trilvenen in de winter overstroomd raken met kalkrijk oppervlaktewater. “Dankzij dit watersysteem zie je hier zoveel verschillende planten”, legt Renske uit. “Je kunt een trilveen beschouwen als het Nederlandse regenwoud qua diversiteit.” Alleen de begroeiing in de sloten blijft achter. “Ik hoop dat het een kwestie van geduld is, maar het heeft onze aandacht. Ook exoten bedreigen de kwaliteit van de watergangen. We hebben helaas nog geen oplossing om deze op een effectieve manier te verwijderen.”

Zwarte stern

De trilvenen zijn niet toegankelijk voor publiek, maar via het Vredevoetpad kun je een groot gedeelte van het gebied zien. De route van 7,5 kilometer gaat door een landschap vol drassige weilanden, dijken en waterpartijen. Ook zie je molen De Trouwe Wachter, net gedekt met nieuw riet. Vanaf het uitkijkpunt heb je een prachtig zicht op het landschap waarin je de sporen van turfwinning nog kunt herkennen. Onder de waterspiegel werd het veen gewonnen, waar door er trekgaten (petgaten) ontstonden, nu geliefde plekken voor vogels. “Daar vliegt een

zwarte stern”, wijst Dirk­Jan. “Van oudsher zit hier een kolonie. Verderop werken we aan een ander project dat mooi op dit gebied aansluit. Het is nog niet eens afgerond of we hebben al een tweede kolonie. We telden zo’n negen broedparen.” Zwarte sterns zijn vogels van het ondiepe moeras. Een klein deel kiest voor Nederland als broedgebied en rond half augustus vliegen ze terug naar Afrika. Het bijzondere aan de Oostelijke Vechtplassen is dat alle stadia van verlanding te zien zijn: open water, het zeldzame trilveen, veenmosrietlanden, natte schraallanden en bos. “Daardoor hebben we hier bijzondere mossen, varens, orchideeën, maar ook reeën, hazen en

te houden, is terugkerend beheerwerk nodig.

“De zwarte stern houdt van openheid, daarom moeten we blijven maaien en jonge boompjes verwijderen. Ook letten we op het waterpeil voor onder meer de trilvenen.” Kijkend door zijn verrekijker, wijst Dirk­Jan weer naar boven. Hij heeft het woord ‘purperreiger’ nog niet over zijn lippen, of iets anders trekt zijn aandacht. Pal achter ons zien we nog net een rietzanger wegvliegen.

Cadeautje

Wandelend vertelt Dirk­Jan over de samenwerking die Natuurmonumenten heeft met de omgeving. “Het maaien gebeurt onder andere door agrariërs uit het gebied. Ze kennen het terrein en met een paar aanwijzingen laten ze belangrijke bloemrijke stukken staan. Dat werkt goed.” Op het pad dat is gemaaid voor het beheer staat een verrassing te wachten. Alsof het een rode loper betreft, staat daar pontificaal in het midden een roerdomp te paraderen. Hij lijkt zich niet te storen aan drie mensen in het groen. Zelfs de krakende regenkleding deert hem niet. De roerdomp blijft nog een tijdje rondscharrelen om vervolgens in de rietkraag te verdwijnen. “Zelfs voor ons is dit een cadeautje”, besluiten Renske en Dirk­Jan.

Drenthe

Schilderijtjes vilten 14, 21 okt

Tijdens de OERRR schapendagen kun je schilderijtjes vilten van wol. Er zijn voorbeelden aanwezig en gidsen helpen je op weg.

Eekhoornvoederkastje maken 23 okt

Help eekhoorns met de aanleg van hun wintervoorraad en maak je eigen eekhoornvoederkast. Er is een gids voor uitleg aanwezig.

buiten

Met onze boswachters maakten we een selectie uit de vele activiteiten die we ook deze herfst weer hebben, ook voor de kinderen van OERRR. Ga voor meer info en aanmelden naar nm.nl/agenda.

Flevoland

Wandelen met Eva Vriend 12 okt

Ontdek met schrijfster Eva Vriend het Waterloopbos, gezien door de ogen van Jac. P. Thijsse en zijn zoon. Over deze bijzondere vader-zoonrelatie schreef zij ‘De waterdrager’. Zie ook pag. 27.

Ruben Hein & Tim Knol live in de natuur 5 okt

Beleef muziek en natuur in perfecte harmonie tijdens dit unieke concert op de Marker Wadden.

Naar de jungle

Voor data zie nm.nl/agenda

Vaar mee naar Vogeleiland in het Zwarte Meer, een echte jungle waar tientallen vogelsoorten broeden en zelfs reeën leven.

Gelderland

Zwerftocht langs natuur en historie

27 sep, 4 okt

Ga mee met een van de vijf zwerftochten over de prachtige Veluwezoom naar de Elsberg. De gidsen vertellen over zowel natuur als historie.

Paddenstoelenpracht 18, 19, 23, 24 okt

Ontdek met onze gidsen de belangrijke rol van paddenstoelen en geniet van hun vele vormen op de Veluwezoom.

Paddenstoelendetective 11, 18, 26 okt en 2 nov

Hoe ruikt een stinkzwam? Is een aardappelbovist eetbaar? Tijdens deze wandelingen hoor je het allemaal. Als een heuse detective onderzoek je zelf ook paddenstoelen.

Nazomer­

wandeling met de boswachter

14, 21, 28 sep

Duister bos 25 okt

Fietstocht langs oeroude sporen 13, 14 sep

Vanuit werelderfgoeddorp Veenhuizen fiets je langs een aantal rijksmonumenten het Fochteloërveen in, een uitgestrekt hoogveengebied met oeroude sporen.

Groningen

Grensgebied

21 sep, 19 okt, 16 nov Tijdens deze wandeling ontdek je de natuur en de rijke historie van het Noordlaarderbos, een gebied op de grens van Groningen en Drenthe.

Spot de vogeltrek

19 okt

Herfstvogels spotten 20 sep

Loop mee en bewonder de vele herfstvogels op Landgoed Haarzuilens.

Leer paddenstoel fotograferen

5 okt

Twee actieve amateurfotografen begeleiden deze workshop in de Kaapse Bossen en leggen de theorie in korte stukjes uit, waarna je zelf aan de slag kunt.

Noord­Brabant

Open huis bij kunstenaarsverblijf 14 sep

Biologische bollen

Met biologische bloembollen van Sprinklr zorg je voor vroege bloei in je tuin. De bollen van Sprinklr worden geteeld zonder pesticiden en zonder kunstmest, zo vergroten we de biodiversiteit. Met kortingscode NMBOL823 krijg je € 5 korting op je bestelling (minimale bestelwaarde € 35). Bestel via sprinklr.co/collections/natuurmonumenten

Wandel mee en ontdek de mooiste plekjes in het Dwingelderveld, geschikt voor het hele gezin. Monumenten

In het kader van de Nacht van de Nacht: wandel mee en ervaar hoe mooi de duisternis is in de bossen bij Otterlo, op een tijdstip waarop het natuurgebied normaal niet toegankelijk is.

Fietsen langs herten en zwijnen 22, 30 sep

Avontuurlijke fietsexcursie langs alle hoogtepunten van Planken Wambuis, leefgebied van edelherten en wilde zwijnen.

Friesland

Paddenstoelenwandeling

28 sep

Er komen in ons kabouterlandje meer dan 8.000 soorten padden stoelen voor. Ontdek deze wonderlijke wereld met de boswachter op Landgoed De Slotplaats.

Klik! Fotowandeling

5, 12, 19, 26 nov Wandel mee als de zon opgaat boven Schiermonnikoog en neem mooie fotoherinnerin gen mee naar huis.

Ontdek de vele vogelsoorten in De Onlanden, een natuuren waterbergingsgebied waar de vogeltrek goed is te zien.

Fietsavontuur in De Onlanden

14 sep

Zonder De Onlanden zouden bewoners van de stad Groningen geen droge voeten hebben. Fiets samen met de boswachter en hoor het verhaal achter dit gebied.

Utrecht

Paddenstoelen ontdekken

27 sep, 12 okt, 1 nov

Van eekhoorntjesbrood tot het rode koolzwammetje, met de boswachter ontdek je bijzondere paddenstoelen.

Alleen deze dag is het zomerverblijf van kunstenaarsechtpaar Roland Holst open voor publiek. Daarna wandel je met een gids langs de cultuurschatten van dit markante landgoed Oude Buisse Heide.

Wandelen langs zout en zoet 28 sep

Ontdek met je gezin de Dintelse Gorzen, een natuurgebied op de grens van zout en zoet dat bekendstaat om zijn rijke flora en fauna.

Wil je genieten van prachtige muziek op bijzondere plekken? Bekijk dan het aanbod van de Muziek & Monumenten Concerten, de opvolger van het NMF Kamermuziekfestival bij Natuurmonumenten. In plaats van één concertweekend in oktober, kun je nu het hele jaar door genieten van schitterende muziek van topmusici en jonge natuurtalenten. En dat op de mooiste locaties van Natuurmonumenten, zoals kastelen, forten, landhuizen en herenboerderijen. Bekijk het aanbod op nm.nl/concerten.

Ontdek kasteel Eerde

13, 28 sep, 11, 26 okt, 9 nov, 13 dec

Exclusieve rondleiding voor volwassenen, met verkenning van de 18e­eeuwse woonverdieping van het kasteel.

Zelf diersporen herkennen 11 okt

Leer aan de hand van sporen herkennen welke dieren er leven in kustgebied de Dintelse Gorzen.

Verken de Kampina

27 sep

Ga mee met een uitgebreide verkenningstocht door fascinerende landschappen. Een informatieve wandeling vol natuur en geschiedenis.

Overijssel

Verhalen op de fluisterboot

Iedere wo en za in sep en okt

Met onze open fluisterboot volgen we de Oude Beulaker-

Spijkerboor

13, 14 sep

Ontdek Fort bij Spijkerboor zelf of met een stevige rondleiding van circa 1,5 uur.

Herfstige vaartocht

20, 27 sep, 4, 11 okt

Beleef met de boswachter de geuren en kleuren van de herfst op de Ankeveense Plassen.

weg, tot waar die in het water verdwijnt. Daar varen wij verder de Beulakerwijde op. Vaar mee en hoor de verhalen over het ontstaan van De Wieden.

Paddenstoelenspeurtocht

12 okt

Wandel mee over de kleurrijke Sprengenberg en zoek samen met de boswachter naar paddenstoelen.

Reeën in de schemering 4 okt

Ga in de schemering op zoek naar reeën in Eerder Achterbroek. De boswachter kent de beste plekken en vertelt van alles over deze dieren.

Vette vogelmiddag

5 okt

Onze boswachters staan klaar om samen met kinderen heerlijke snacks voor vogels te maken op Fort Kijkuit.

Oorlogsverhalen in de duinen

5 okt, 9 nov

Op deze wandel/fietsexcursie ga je mee met onze Tweede Wereldoorlogexpert door Duin en Kruidberg, Midden-Herenduin en Heerenduinen. Met onderweg vele sporen van de landsverdediging.

Ruiken en proeven op de Schorren 20, 27 sep, 1, 4, 8, 15, 18, 22 okt

Op weg naar de lepelaarkolonie op de Schorren, Texel, loop je tussen geurend zee-

alsem en proef je met de boswachter kruidige planten.

Paddenstoelensafari

Ontdek de wereld van paddenstoelen in kustgebied Zwanenwater met natuurlijke duinmeren.

Inktzwam-excursie

Voor data zie nm.nl/agenda

Van dichtbij is het net een buitenaards wezen of een octopus, maar is het toch een paddenstoel: de inktviszwam. De groeiplaats in Waalenburg op Texel is uitsluitend toegankelijk met gids.

Zeeland

Struinen door het Verdronken Land

5 okt, 22 nov Een uitdagende tocht door geulen, over slikken en schorren in het Verdronken Land van Zuid-Beveland, een gebied waar je normaal niet mag komen.

Zeeuwse zaligheden

14 sep, 18 okt Wandelend langs de Koude kerkse Inlaag komen de geuren je al tegemoet. Onze natuurkok serveert Zeeuwse zaligheden, vers en puur natuur.

Vergaderen in een groene omgeving

Bij onze vergaderlocaties in de natuur vind je altijd een moment voor een rondje buiten. De locaties liggen verspreid door het hele land. In de bossen van de Veluwe, het open weidelandschap bij Utrecht en sinds kort ook op een bijzondere nieuwe plek: de ENCI­groeve bij Maastricht. Daar vergader je met uitzicht op kalksteenwanden, water en het open landschap van de groeve. Wat ooit een plek van zware industrie was, is nu een gebied waar de natuur terugkeert. Juist dat contrast maakt het tot een inspirerende omgeving. Je stapt even uit de dagelijkse routine, en dat merk je in de gesprekken. Bekijk alle locaties op nm.nl/vergaderen.

Nachtleven

25 okt

Maak kennis met het leven van nachtdieren in Fort Ellewoutsdijk, zoals vleermuizen en uilen. Ook kun je zelf een braakbal van een uil uitpluizen.

Op 31 oktober en 1 november vindt de 25e editie plaats van de Nationale Natuurwerkdagen. Een gezellig weekend waarin iedereen kan meehelpen met het herstellen van de natuur, zoals bomen knotten, poelen schoonmaken, de heide opschonen of een insectenhotel bouwen. Kennis en ervaring is niet nodig. Je kan ook aan de slag in gebieden van Natuurmonumenten, zoals in de ENCI groeve op de Sint­Pietersberg bij Maastricht. Kijk voor alle locaties op natuurwerkdag.nl

Limburg

Graan malen en wol vollen 5 okt Kom kijken in de monumentale Volmolen, met demonstraties van het malen van graan en het vollen van wol. Ook is er een ambachte lijk marktje en kun je mee met de gebiedsexcursie.

Ontdek Landgoed

Mookerheide

28 sep

Met de bosboswachter ontdek

Wildlife Film Festival Rotterdam

In november vindt het jaarlijkse Wildlife Film Festival Rotterdam plaats. Nieuwe films over de natuur uit binnen­ en buitenland zijn dan te zien in Rotterdam, Wageningen, Tilburg en online. Een van die films is Gemeenschap van Leven van de Rotterdamse filmmaker Rik van der Linden. Daarin kijkt natuurfilosoof Matthijs Schouten in de spiegel die de eikenprocessierups ons voorhoudt. In een poëtische reis vol verwondering langs de vele bewoners van de eik komt ook de boom zelf tot leven.

putter

Leden van Natuurmonumenten kunnen met korting naar het festival. Met de kortingscode Natuurmonumenten2025 krijgt ieder gezinslid

2 euro korting per filmkaartje.

Kijk voor het volledige aanbod op wffr.nl.

je de natuur en vele historische elementen van dit heuvelachtige landgoed.

onderscheiden? Kom er alles over te weten tijdens deze geologie-excursie.

dag toont Natuurmonumenten graag Buitenplaats De Tempel in Overschie.

Stap in de tijdmachine

5 okt

Een enthousiaste boswachter neemt je mee terug in de tijd tijdens een wandeling over Buitenplaats De Tempel in Overschie.

Vogeleiland

11 okt, 9 nov

Ga mee met onze vogelgids en leer alles over de trek op Tiengemeenten, een vogeleiland in het Haringvliet.

Van grasland tot parkbos

10 jaar geleden kwamen 15.000 mensen naar landgoed Haarzuilens (Ut.) om een boom te planten in het Parkbos de Haar. Samen plantten ze 70.000 bomen en veranderden ze 75 hectare grasland in een gevarieerd parkbos met slingerende paden en mooie vijvers. In die 10 jaar hebben dotterbloem, grote ratelaar, beemdkroon en orchideeën hun plek gevonden in het bos.

Boomblauwtje en oranje luzernevlinder vinden er voedsel en zetten hun eitjes er af. Bloedrode heidelibel en grote keizerlibel jagen er op andere insecten. Tal van vogels – ijsvogel, groene specht, zwartkop, putter, koekoek en tapuit – broeden er in alle rust. Kortom, Parkbos de Haar is al heel snel een grote aanwinst voor de natuur. Maar ook voor al die mensen die er komen genieten van de bloemen en de vogels. Dat is mogelijk dankzij een bijdrage van 7,5 miljoen euro die de Nationale Postcode Loterij schonk. We danken daarom alle deelnemers aan de Postcode Loterij. Dankzij hen kreeg de natuur aan de westkant van de stad Utrecht meer ruimte. Wil je het jubileum meevieren? In november zijn er extra excursies; kijk op nm.nl/agenda

FOTO

van de maand

De herfst is het seizoen van dagen die korter worden, volop kleur in de natuur, volop vruchten én regen. Vandaar deze keer tips voor fotografie in de regen. Foto 1 laat zien dat wachten loont, op net dat moment dat tijdens de regen het licht doorbreekt: een magische combinatie van druppels als glinsterende parels, strijklicht op het landschap en een regenboog.

Foto 2 Ga voor macro.

Details kunnen in of net na de regen heel mooi zijn. Druppels op een blad als glinsterende achtergrond, op een spinnenweb of vallend in een plas.

Foto 3 ▯ Bij een korte sluitertijd ‘bevries’ je regendruppels in het beeld, terwijl bij een langere sluitertijd regendruppels een zachte waas vormen of streepjes. Mooi te zien bij dit edelhert in de regen.

Foto 4 ▯ Reflecties in regenplassen, vaak een dankbaar onderwerp: een herhaling van het landschap die symmetrie brengt in het beeld.

Maak je vaak natuurfoto’s? Doe dan mee aan onze fotowedstrijd: Foto van de Maand. De winnaar krijgt een uitvergroting van z’n ingezonden foto. Kijk voor meer info op: nm.nl/foto-van-de-maand

Ontploffing

“Volledig uitgevouwen is de aardster misschien wel op z’n mooist. De tijd van verspreiding breekt nu aan. Achter de dunne wand van het bolletje bevindt zich de sporenmassa. Via een kleine centrale opening in de wand kunnen de sporen ontsnappen. Vaak gebeurt dat met hulp van regendruppels. Als die op het bolletje vallen, ontstaat er druk en schieten wolkjes van sporen de lucht in. Deze soort, de gekraagde aardster, is gemakkelijk te herkennen aan de duidelijk opstaande ‘kraag’ rondom het bolletje. Hij komt vrij algemeen voor, toch blijft het leuk om hem tegen te komen. Als paddenstoelenliefhebber zit ik hier trouwens goed. In het Waterloopbos zijn circa 450 soorten vastgesteld.”

Dick Buitenhuis

Boswachter

Waterloopbos (Fl) facebook.com/ waterloopbos

Geef de natuur de ruimte

Red 1 m² natuur voor € 7,50

De Nederlandse natuur is versnipperd

Kleine natuurgebieden liggen als kwetsbare eilandjes verspreid over ons land. Planten en dieren verdwijnen en de biodiversiteit staat onder druk.

Jij kunt het verschil maken

Voor slechts € 7,50 help je mee om één vierkante meter natuur veilig te stellen. Elke meter telt, samen maken we meters. Scan de QR­code of kijk op nm.nl/meter

Geef de natuur de ruimte

Red 1 m² natuur voor € 7,50

De Nederlandse natuur is versnipperd

Kleine natuurgebieden liggen als kwetsbare eilandjes verspreid over ons land. Planten en dieren verdwijnen en de biodiversiteit staat onder druk.

Jij kunt het verschil maken

Voor slechts € 7,50 help je mee om één vierkante meter natuur veilig te stellen. Elke meter telt, samen maken we meters. Scan de QR­code of kijk op nm.nl/meter