Puur Natuur Zomer 2013

nummer 2 - 2013

Laat je verwonderen door de zomer

Nachtelijk avontuur

Midzomernacht Zonnedauw Verraderlijk mooi Jaap Dirkmaat

‘We geven meer uit aan kauwgom dan aan natuur’

puur natuur nummer 2 - 2013

Duik onder in de zomer

Goedemorgen ... boswachter

Ongeloof “Als wandelaars ’s zomers hier duinvalleien vol met paarse bloemen zien, vragen ze wel eens waarom we al die hyacintjes hebben aangeplant.

Ze kunnen niet geloven dat het wilde orchideeën zijn. Het is ook uniek, zoveel orchideeën als hier groeien.

En dan ook nog acht soorten, waaronder de rietorchis! Orchideeën zijn heel kieskeurig. De zaadjes zijn zo klein als stofdeeltjes. En voedsel haalt de orchidee uit schimmels.

We hebben in het Zwanenwater de perfecte omstandigheden kunnen terugbrengen. Als je ergens de bewonderen, moet je hier zijn.”

Lucien Knol

boswachter van het Zwanenwater (NH) Volg boswachter Lucien via @lucienknol

Natuurmonumenten kon het Zwanenwater 40 jaar geleden na een publieksactie aankopen.

PUUR

2

natuur

foto: Lucien Krol, wil meinderts/buiten-beeld

schoonheid van orchideeën wilt

Colofon Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van 730.000 leden en vrienden van Natuurmonumenten.

Geheimzinnige natuur in de zomernacht E

Puur Natuur Postbus 9955, 1243 ZS ‘s-Graveland puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN: 2213_218X Redactie hoofdredacteur: Marianne Nouwens eindredacteur: Frans Bosscher bladmanager: Irene Burkunk beeldredacteur: Stefan Claessens redactieleden: Tim van den Broek, Marjon Haijtink, Claudia Majoor, Lidewij Staal, Marlies Tenback, Jeanine van der Velden, Anya van de Ven, Codyn Woerde

lke keer als de teksten en foto’s voor een nieuw nummer van Puur Natuur

binnendruppelen, gebeurt het weer. Vol verbazing zie ik die onvoorstelbare

Art direction & vormgeving Media Mind Creative BV Dinq media BV

rijkdom en schoonheid van de natuur langskomen. Rijkdom in wat er allemaal is

zonder dat we er weet van hebben. Of zonder dat we er bij stilstaan. En ook rijkdom in

vormen, kleuren en vernuftige manieren om te overleven, alleen of met andere planten

Prepress Dinq media BV

en dieren. Ooit geweten dat het er in de Oosterschelde onder water net zo uitziet als een tropische zee? Dat een dwergmuis z’n nestje op een halve meter hoog in het gras

Druk, papier en plastic Habo Da Costa drukt Puur Natuur CO2-neutraal op FSC® gecertificeerd papier. Indien nodig wordt Puur Natuur verpakt in een plastic wikkel. Werp deze wikkel in de plastic recylecontainer, voor een minimale belasting van het milieu.

maakt? Of dat een snoek vanuit stilstand met een snelheid van 35 kilometer op z’n prooi afschiet? Je kunt, zoals Jaap Dirkmaat in deze editie zegt, niet anders dan groot ontzag voor de natuur hebben. Dat ontzag voel ik ook heel sterk als ik in het donker buiten ben en allemaal geluiden hoor die ik niet kan plaatsen. Het is ongemakkelijk, het voelt niet helemaal veilig, het maakt me klein. Die nachtelijke natuur is geheimzinnig en letterlijk ontzagwekkend. Om daar ‘ns bij stil te staan vieren we op 21 juni de Midzomernacht op

Verzending PostNL vervoert Puur Natuur en compenseert de volledige CO2-uitstoot hiervan.

verschillende plekken in het land. En iedereen is natuurlijk welkom!

Marianne Nouwens

Lezersservice T (035) 655 99 11

hoofdredacteur

Cover kompaskwal Foto: Ron Offermans/Buiten-beeld

beekrombout

PUUR

3

natuur

HOE WERKT LAYAR? Puur Natuur is verrijkt met veel digitale extra’s.

Hier lees je hoe het werkt:

Ook online zijn we Puur Natuur!

De leukste speeltips vind je ook via Layar

Download de gratis Layar-app voor smartphone en tablet, of update de laatste versie.

Open de app en ga naar de pagina’s met ’t Layar-icoon: p. 13, 17, 24, 28, 32, 43, 44, 49, 55, 56 én de cover.

Houd je telefoon Nummer

o e verw Laat j

2 - 2013

r e zome door d nderen

boven de cover.

Druk op ‘scan’en

avontuur Nachtelijk

ht MidzoMernac Zonnedauw mooi Verraderlijk

Jaap dirkMaat

‘we geven meer uit aan kauwgom dan aan natuur’

blijf richten op de

puur Natuur

r Duik onde in de zomer

hele pagina.

Vlotten bouwen op Tiengemeten

Nieuw: nm.nl voor kinderen

nuMMer

De leukste inspiratie om er met je kinderen op uit te gaan? Je vindt het nu op nm.nl/oerrr. Met speeltips, een activiteitenagenda voor een dagje weg in de natuur en de leukste ideeën van en voor ouders.

2 - 2013

Wacht tot de Nummer

o e verw Laat j

2 - 2013

r e zome door d nderen

avontuur Nachtelijk

ht MidzoMernac Zonnedauw mooi Verraderlijk

Jaap dirkMaat

‘we geven meer uit aan kauwgom dan aan natuur’

nuMMer 2 - 2013

het apparaat

40 natuurroutes op je smartphone

verschijnen.

Wandelen, fietsen en zelfs varen

(bijv. een ‘film’button) op

is nog leuker met je smartphone.

Druk op de button en bekijk bijvoorbeeld het filmpje.

De routeapp van Natuurmonumenten is onlangs uitgebreid

Pinterest je mee?

met 20 nieuwe routes.

De prachtigste pics vind je vanaf nu ook op onze nieuwste Pinterest-pagina. Laat je inspireren en maak je eigen natuur­ collage compleet: pinterest.com/natuur

Bekijk ook het Layar-instructiefilmpje op nm.nl/puurnatuur

Download de routeapp nu gratis op je iPhone of Android in de Appstore of Playstore.

Of ga naar nm.nl/routeapp

Laat je ook inspireren op nm.nl PUUR

4

natuur

foto’s: janko van beek, menno schaefer

puur Natuur

r Duik onde in de zomer

digitale extra’s

Ga mee in dit zomernummer 10 Column Olympisch kampioen

29 Bedreigd: scholekster

Ranomi Kromowidjojo 35 Vlinders van de Pietersberg 12 Fietsen rond Oisterwijk met

Uitblazen bij een Brabants ven

12

boswachter Ad van den Langenberg

39 Daarle in het nieuws: geen uitverkoop van onze natuur!

16 De snoek, over power gesproken 40 Het echte werk: hooien 18 Jaap Dirkmaat:

voor een bloemenzee

natuurbehoud is geen hobby, maar plicht

46 Zomerse inspiratie door Quirijn Bolle,

26 De ongekende schoonheid

van biologische supermarkt Marqt

van de Oosterschelde

46

De keuze van Quirijn Bolle

En verder

26

18

Aquarium? Nee, Oosterschelde!

Jaap Dirkmaat: natuurbeschermer 24/7

Xx

6 Hup, het water op 8 Vragen staat vrij 11 Anno 1876 op het strand 22 ReeĂŤn kijken 24 De leukste 5 25 Goed doen via Goedmarkt 32 Knutselen met schelpen 34 Zwerven op het wad 36 Verborgen bewoners van de akker

29

49

Geheimzinnige kaardenbol

38 Sfeervol Wallsteijn 36 Verborgen bewoners van de akker

44 Verleidelijke zonnedauw 49 Wonderlijke kaardenbol 50 Naar buiten: zomer vol activiteiten

Bonte Piet in de

54 Service

problemen

PUUR

5

Helder Schoon water is een absolute vereiste voor mooie natuur. In grote delen van ons land is water echter vervuild met mest, bestrijdingsmiddelen en medicijnen. Natuurmonumenten dringt er daarom bij overheden voortdurend op aan om de waterkwaliteit te

foto: Stefan STEFAN Claessens/kina CLAESSENs I fotoI inzet foto inzet - juffer - gewone pantserjuffer

verbeteren.

PUUR

6

natuur

Komt dat zien

Lokroep van het water Niks leuker op een zomerse dag dan je uitleven in het water. Zoals we ’s winters het ijs op móeten als het vriest, zo is de lokroep van het water onweerstaanbaar als ’s zomers de zon aan de hemel staat te branden. Dan springen we van bruggen en vlonders, suizen we van glijbanen of laten simpelweg onze voeten in het water hangen terwijl we een tijdschrift lezen. Anderen kiezen ervoor om met een kano een mooie ontdekkingstocht te maken naar verborgen plekken. Onderweg vaar je door velden met waterlelies, op de oevers zie je orchideeën vol in bloei staan, futen duiken voor je neus het water in, je moet je bukken voor boomtakken die laag over het water hangen, uit alle macht probeer je om zandbankjes heen te manoeuvreren, met moeite vaar je tegen de wind of de stroom in. Maar wat een voldoening als je aan het eind van de dag, het hoofd vol belevenissen, weer uit de boot stapt.

Kanoën in de gebieden van Natuurmonumenten:

1 4

2

65

3

1 Ruiten A

5 Vechtplassen

2 De Wieden

6 Nieuwkoopse plassen

3 Ottershage (Dinkel)

7 Grensmaas

4 Wormer- en Jisperveld

De route-app van Natuurmonumenten bevat inmiddels zeven kanoroutes. Download ‘m gratis in

7 PUUR

7

natuur

de Appstore of de Playstore.

De leukste kanotips vind je op nm.nl/kano

Vragen staat vrij

In de natuur gebeuren allerlei dingen waarvan je soms denkt: hè, hoe kan dat? Heb je ook zo’n vraag, stuur ‘m dan naar natuurvraag@natuurmonumenten.nl. De leukste vragen beantwoorden we in één van de volgende nummers van Puur Natuur.

er ook trekvlinders?

gamma uil

Hoeveel kwallen kun je in

onze zee tegen het lijf lopen?

D

e kompaskwal, afgebeeld

snede van dertig centimeter. De

op de voorzijde van deze

kompaskwal bevindt zich in onze

Puur Natuur, dankt zijn

Noordzee in gezelschap van vier

naam aan de zestien pijlvormige

andere kwalsoorten, met evenzo

strepen en bruine vlekken, waar-

beeldende namen: oorkwal, gele

door hij lijkt op de roos van een

haarkwal, blauwe haarkwal en

kompas. Zijn hoed heeft een door-

bloemkoolkwal.

Net als vogels oriënteren ze zich op hun reis op lijnen in het landschap, hemellichamen en wellicht ook het aardmagnetisch veld.

J

Maar terwijl vogels in het najaar

aantal vlindersoorten honderden

nieuwe generatie geboren en die

kilometers vliegen. Zoals de

vliegt terug naar het zuiden.

atalanta, de distelvlinder en

Niet allemaal; een groot deel sterft

het gamma-uiltje; vlinders die

of weet de (zachte) winter door

e kunt het je nauwelijks

weer terugvliegen, blijft het bij

voorstellen, maar hoe fragiel

de trekvlinders bij een enkele reis.

ze ook ogen, toch kan een

In de zomer wordt namelijk een

bij ons in de zomer zijn te

te komen.

zien. Op vleugels van 1 tot 3

En de kampioentrekker? Dat is de

centimeter vliegen ze in het

monarchvlinder uit Amerika. Die

voorjaar van Zuid-Europa hier

Lijnen in het landschap wijzen de weg

bloemen en daarmee aan nectar.

kan tot 4.500 kilometer overbrug-

naar toe. Vermoedelijk proberen

gen. Hij is dan wel 10 centimeter

ze zo de droge en dorre zomers

groot, maar toch …

daar te ontlopen. Die droogte leidt immers tot een gebrek aan

tekst: Monica Wesseling i Foto’s: Michel Geven/Buiten-beeld, Sjon Heijenga/Buiten-beeld, Paul van Hoof/ buiten-beeld Marcel van kammen/ fotonatura, willem de kok/kina, Ron Offermans/Buiten-beeld,

Je hebt trek­vogels; zijn

Krijgen dieren

wel genoeg slaap met die korte nachten?

Hoe erg is

het dat rupsen bomen kaal vreten?

Je denkt dat het nooit meer goed

H

xxx

eel veel dieren doen een paar keer per dag een kort hazenslaapje. Net als wij, hebben dieren dus geen probleem met slapen als

het niet donker is. Nachtdieren lijken ook geen last te hebben van de korte nachten. Vleermuizen, in elk geval de grootoorvleermuis, beginnen al voor zonsondergang te jagen en gaan na opkomst langer door. Enige nadeel is het grotere gevaar; nachtdieren zijn immers ’s nachts actief zodat ze vijanden ze niet kunnen zien.

komt, als je zo’n kaalgevreten boom ziet, of zo’n struik die overdekt is met spinsel van de stippelmot. Maar vanaf Sint-Jansdag (24 juni) beginnen de bomen en

Wat doet een eendagsvlieg op die ene dag?

struiken toch weer uit te lopen.

Na minstens een jaar lang als larve

Als een groene golf verschijnen

‘geluierd’ te hebben in het water,

de Sint-Jansloten, nieuwe twijgen

heeft de eendagsvlieg (haft) het razend druk op de dag dat hij als

en blaadjes. De boom groeit en groeit en na een paar weken lijkt

volwassen dier uit het water kruipt.

het alsof er nooit een rups langs is

Hij moet op die ene dag een partner vinden, paren, eitjes afzetten én

geweest.

sterven.

Zilverreiger? Hij is toch wit?

Verblindend wit. Zo kun je de grote en de kleine zilverreiger op een zonnige dag wel noemen. Maar de altijd wat vette (waterafstotende) veren glinsteren in de zon. Het is net of er dan een zilveren laagje op ligt.

PUUR

9

natuur

COLUMN

’t Hogelaand: brede sloten, een dijk, een café en verder niks

M

ijn mooiste plekje in Nederland is het Groninger

aanleggen. Een passend project dat ik ook graag steun.

Hogelaand. Zonder twijfel. De kleigrond, met brede

Mijn leven bestaat voornamelijk uit trainen, eten en rusten. Ik

sloten, de koolzaadvelden en grote herenboerderijen.

ben niet zo’n natuurfreak. Al kies ik voor de dagelijkse ritjes naar

De Groningse zanger Ede Staal heeft er een heel mooi liedje over

het zwembad sneller voor de fiets dan de auto. Eigenlijk is topsport bedrijven niet zo goed voor het milieu. Denk aan al

gemaakt, ‘t Hoogelaand’.

het chloorwater dat we verbruiken en de reizen naar het

Daar ligt ook Noordpolderzijl. Het uiteinde van Nederland. Een dijk met een prachtig uitzicht

buitenland. Des te bewuster ben ik bezig met voeding.

en een café, het beroemde ‘t Zielhoes. En ver-

Uitsluitend biologisch eten lukt niet; het is ook niet te

der is er niks. De meeste mensen verklaren

doen wanneer je heel vaak in het buitenland bent.

me voor gek. Wat is er dan zo mooi aan

Maar ik let erg op mijn eten en wil weten waar

Noordpolderzijl? Rust, ruimte, relaxen.

een product vandaan komt, hoe het geprodu-

Soms is het heerlijk om even niemand tegen

ceerd is. Vers en lokaal verbouwd voedsel, dat

te komen.

heeft mijn voorkeur.

Eén van de toeristische trekpleisters op het

Het belangrijkste is bewustwording. Bewust

Groninger Hogelaand is de zeehondencrèche

zijn van de mooie dingen om je heen. Zelfs

in Pieterburen. Na de Olympische Spelen

in de stad heb je tegenwoordig steeds meer

adopteerde ik een zeehondje. Dat

aangelegd groen. Als je een favoriete plek hebt, zoals het Hogelaand,

en de adoptie ‘geschonken’

waar je jezelf kunt opladen

aan de kinderen van mijn

of tot rust kunt komen, is

oude basisschool De Mean-

dat een absolute toevoe-

der in Sauwerd. Het is een

ging aan een gelukkig

Groene School, die nu een

leven!

bos met nestkastjes gaat

Ranomi Kromowidjojo Olympisch zwemkampioene

PUUR

10

natuur

foto: Harry Meijer/Hollandse Hoogte

heb ik onlangs opnieuw gedaan

foto: rene koster I schilderij: anton mauve

Morgenrit langs het strand Anton Mauve, 1876

anno 1876

J

Vier ruiters dalen vanuit de duinen af naar het strand van Scheveningen aan de Noordzee. Met in de verte drie badkoetsjes.

anno 2013 Schiermonnikoog PUUR

enny Reynaerts, conservator

dorp uit. Maar Mauve toont hier

Rijksmuseum: “Publiekslie-

nu eens een andere kant van

veling Morgenrit ademt als

het dorp: vanaf 1870 veranderde

het ware de zilte zeelucht uit en

Scheveningen in rap tempo in een

het dolce far niente dat we asso-

mondaine badplaats. Vier ruiters

ciëren met een stranddag. Mauve

dalen stapvoets af naar het strand.

schilderde veel in Scheveningen

In de verte staan badkoetsjes, die

en omgeving, en had z’n atelier

toentertijd gebruikt werden om in

speciaal middenin zijn geliefde

alle discretie te zwemmen in zee.

duinen laten bouwen. Het strand

Die nieuwe vorm van recreatie

en de duinen van Scheveningen

werd als zeer gezond beschreven.

waren in trek bij de schilders van

Zo biedt Mauve ons een beeld om

de Haagse School, waar Mauve

even bij weg te dromen.”

er een van is. Ze beeldden het

Bekijk het schilderij in zaal 1.18

pittoreske visserleven van het

van het Rijksmuseum

11

natuur

Ad van den Langenberg (61) is boswachter in MiddenBrabant. Hij is een echte man van de streek. “Met die kleinschaligheid en afwisseling voel ik me enorm verbonden.”

Met Ad van den Langenberg op de pedalen door

de Oisterwijkse Bossen Op de fiets door Kampina en de Oisterwijkse Bossen en Vennen (NB). Het kan perfect met de route die boswachter Ad van den Langenberg heeft uitgestippeld. Een tocht langs beken, vennen en heidevelden. Met als beloning een streekeigen biertje op een terras in de volle natuur.

T

wee stevige rijwielen staan al klaar. Degelijke tweewielers met dikke banden en dichte kettingkasten.

Ze zijn van Ad van den Langenberg, ook bekend als de fietsende boswachter. Want Ad zit dagelijks op de fiets. Al meer dan 35 jaar trapt hij kriskras door

zijn werkgebied, de Oisterwijkse Bossen en Vennen en het aangrenzende heidegebied Kampina. “Iedere dag geniet ik weer”, glundert de buitenman. “De fiets is een heerlijk en handig vervoermiddel. En ik ben voor bezoekers makkelijk aanspreekbaar.”

Dat blijkt op deze zomerse dag als Ad me zijn werkgebied laat zien. De boswachter wordt voortdurend aangeklampt voor een praatje. Tsja, wat wil je, Ad ademt fietsplezier uit.

En hij schudt bovendien moeiteloos allerlei aardige weetjes

Charolais koe

PUUR

12

uit zijn mouw tijdens de tocht, die we bij Bezoekerscentrum

natuur

Download de routeapp en bestel de routekaart nu direct via Layar.

Scan de QR-code voor de fietsroute (34 km).

Of ga naar nm.nl/ route-app.

Oisterwijk aanvangen.

die de watergang in het gareel houden. “In het najaar gaan

We passeren al snel de Brouwkuip, een ven waar het zeld-

we hier samen met het waterschap De Dommel aan de

zame waterdrieblad groeit, en het Brandven, een heldere

slag. De beek wordt verbreed en minder diep gemaakt. Dat

plas waar ’s winters volop geschaatst wordt. Tussendoor

levert meer ruimte op voor de natuur die van oudsher in dit

wijst Ad op het bos. “Dertig jaar geleden kon je hier dwars

beekdal voorkomt.”

doorheen kijken. Het was een saaie dennenakker, puur

Voorbij het gehucht De Logt stoppen we opnieuw bij een

gericht op houtproductie. Nu krijgt de natuur voorrang en

beek, maar met een geheel ander gezicht. We kijken uit op

zie je ondergroei van struiken en loofbomen.”

het Dal van de Beerze, waar vaalwitte Charolais-runderen nieuwe natuur begrazen. Het herstelde beekdal is hier begin

Mooie visstand

jaren negentig flink verbreed. “Er zijn allerlei overgangen

Op de Zandstraat kruisen we de Rosep. We stoppen even op

tussen hoog en laag, nat en droog gecreëerd”, vervolgt

de brug. “Het is de enige Brabantse beek die in Nederland

Ad. “Voordelig voor veel watervogels, maar het mooiste

ontspringt”, vertelt Ad. Hij wijst naar het zuiden, waar de

vind ik de terugkeer van een prachtige inheemse visstand.

Moergestelse Broek het brongebied vormt van het riviertje.

Er zijn paaiplekken voor kleine modderkruiper, serpeling,

Aan de andere zijde wijst de boswachter op de steile oevers

kopvoorn en als klap op de vuurpijl de kwabaal. Een in

PUUR

13

natuur

moerasandoorn

Van links naar rechts: kwabaal, sint-jansvlinder, wulp

Nederland ernstig bedreigde zoetwatervis die ook hier was

Rondstruinende koeien

verdwenen. Vanuit België is een aantal kwabalen uitgezet

We trappen verder, nagekeken door nieuwsgierige

die voor een nieuwe populatie hebben gezorgd. Een direct

Aberdeen Angus-runderen die in het Banisveld grazen.

gevolg van het beekherstel en de aanleg van vistrappen.”

We passeren prachtige bloemrijke hooilandjes en naderen opnieuw de Beerze. “Als kind zwom ik hier vaak”, vertelt

Groene Woud

Ad bij de sluis in de beek. “Later raakte de beek dusdanig

Op het Banisveld ruilen we het asfalt tijdelijk in voor een

vervuild dat er een bekken is aangelegd om water op te

onverharde weg. Aan beide zijden prachtige natuur. Links

vangen bij hoogwater. Zo wordt voorkomen dat er vervuild

een uitgestrekte, kleurrijke vlakte met hier en daar wat

water over de kwetsbare hooilandjes langs de oevers

natte laagtes, rechts halfopen velden grenzend aan de

stroomt.”

We passeren prachtige bloemrijke hooilandjes

Heiloop, een omleiding van de Beerze.

Op de Balsvoortsebaan moeten we zwaar trappen door

We stappen af bij een opgeworpen

het mulle zand. Geen probleem, want het kleinschalige

berg waarop een uitkijktoren staat.

landschap is iets om even bij stil te staan. Ooit lag hier

Daar wijst een vriendelijke vogelaar ons op een groenpootruiter in de verte. Ads ogen schitteren als hij over de recente geschiedenis van deze plek vertelt. “Dit was ooit een vuilnisbelt.

Nu is het onderdeel van het belang-

eeuw. Ruim 100 hectare landbouwgrond is hier teruggegeven aan de natuur. Een heel geslaagd initiatief om de natuur hier in het Nationaal Landschap Het Groene Woud te herstellen en duurzaam te behouden.”

Wie jarig is, trakteert Omdat Natuurmonumenten honderd jaar geleden de Oisterwijkse Bossen en Vennen kon aankopen en redden, nodigen we je graag uit voor de koffie. Op vertoon van je ledenpas krijg je in het bezoekerscentrum een kop koffie, thee of chocolademelk.

Meer info over het jubileumjaar vind je op nm.nl/100jaarinOisterwijk

PUUR

14

natuur

tekst: Wilco Meijers I foto’s: henny brandsma.fotonatura, rene koster, wil meidnerts/fotonatura, ferry siemensma, peter wessels

rijkste Brabantse natuurontwikkelingsproject van de vorige

‘Het is een geluid waar je vrolijk van wordt’

een gehucht. Een verzameling keuterboertjes die het op

troebel water. Het ven is toen

deze afgelegen plek met arme grond tot in de jaren dertig

compleet leeggemalen en opge-

volhielden. De laatste hoeve is in de jaren tachtig gesloopt.

schoond. Een opknapbeurt waar we

Rondstruinende koeien die de oude landjes onderhouden,

nog tientallen jaren lang plezier van

zijn er nu de baas.

hebben”, verwacht Ad.

Vrolijk van een wulp

Een Dölleke

We verruilen het bos voor het weidse heidelandschap

In de laatste etappe gaat het tempo omhoog. Natte heide en

van Kampina. “Ik hoor een wulp”, roept Ad achterom

gemend bos schieten aan ons voorbij. Het bordje ‘Boshuis

kijkend. Het is een geluid waar je vrolijk van wordt, net als

Venkraai’ zorgt voor nog een versnelling. Daar aangekomen

de zingende veldleeuweriken die over de heide scheren.

lonkt het terras onder de bomen, net voor het eindpunt. We

Terug in het bos wacht een verrassing. Een kudde paarden

bestellen een Dölleke, een uniek jubileumbier van Natuur-

steekt het fietspad over. Wapperende manen van pony’s en

monumenten. Het dubbelbier met een vleugje bosbes is

paarden in allerlei kleurstellingen. Zij houden de groei van

speciaal gebouwen om te vieren dat Natuurmonumenten

grassen in toom op de heide van Kampina.

al honderd jaar de trotse eigenaar is van de Oisterwijkse

Tijd voor een pauze bij het Belversven, waar we vanaf

Bossen en Vennen. We zijn het snel eens: dit is zonder meer

het bankje over de watervlakte turen. Helder water,

een smaakvolle aanwinst van het Brabantse bierlandschap.

met dank aan een grondige schoonmaakactie in de jaren

Dat geldt ook voor de route: een ronde die voor herhaling

negentig. “Het was vroeger een visvijver met donker,

vatbaar is.

Landal Duc de Brabant Wil je lekker de tijd nemen om door de Kampina en de Oisterwijkse Bossen en Vennen te zwerven? Boek dan nu via landal.nl/NAT39L voordelig een bungalow op Landal Duc de Brabant in Diessen-Baarschot.

PUUR

15

natuur

De ROOFkracht van …

Als een torpedo

de snoek

De koning van de sloot. Zo kun je de snoek wel noemen. Met zijn forse bek vangt hij prooien tot 80 centimeter! Hij stelt wél zijn eisen; alleen schone, heldere sloten zijn goed genoeg.

De snoek is een stiekeme jager. Verscholen

tussen de waterplanten loert hij op prooien.

Heeft hij er één op het oog, dan zet hij zich met zijn vinnen af tegen het water en schiet er met grote snelheid naartoe; tot wel 35 km/uur. Zijn torpedoachtige lijf zorgt voor een ideale stroomlijn.

2

3 4

6 5

1 zijlijnorgaan (punten onderin de kaak) 2 skelet 3 zwem-

Aan de top

blaas 4 geslachtsorganen 5 ingewanden 6 spieren

Met de meerval en de steur behoort de snoek tot de grootste roofvissen van ons land.

Samen staan ze bovenaan de voedselketen.

Oppassen!

De mannetjes kunnen tot 80 centimeter lang

Snoeken zijn kannibalen. Ze eten soortgenoten die

worden, de vrouwtjes zelfs meer dan 120.

niet langer zijn dan driekwart van hun eigen lengte.

De zwaarste snoek die ooit gevangen is,

Voor jonge snoekjes is een goede beschutting in de

woog ruim 25 kilo!

vorm van waterplanten dus van levensbelang. Zulke planten vind je alleen in schoon en helder water.

PUUR

16

natuur

5 bijters andere

Bekijk nu een mooi Goed uitgerust

filmpje van de snoek via Layar.

Jagen vergt een goed zicht. In vergelijking met andere

Eigenlijk is de bek van de adder

vissen heeft een snoek bijzonder goede ogen. Toch kan

te klein voor zijn giftanden.

hij dankzij zijn zijlijn aan de zijkanten van zijn lijf ook in troebel water vissen. Die zijlijn bestaat uit gevoelige

Ze zijn daarom bij gesloten

cellen waarmee hij waterbewegingen (en dus prooien)

bek ingeklapt. Bij het bijten worden de tanden razendsnel

perfect kan opsporen.

opgericht.

De boommarter is een geduchte jager. Zijn gebit is gebouwd op het verslinden van vlees. Hij heeft vier vlijmscherpe hoektanden en

1

Lekkerbek Echt kieskeurig is een snoek niet. Hij eet vissen, kreeftachtigen en amfibieën, maar ook watervogels en zoogdieren zoals muskusratten.

De honderden vlijmscherpe tanden van zo’n 2 centimeter staan naar achteren gericht.

Prooien komen daarmee nooit meer los.

Kieuwen Achterin de kop zitten de kieuwen. Door een sterke doorbloeding kunnen ze goed zuurstof uit water opnemen.

PUUR

17

natuur

tekst: monica wesseling I illustratie: inge van noortwijk I FOTO’S: jelger herder/buiten-beeld, paul hobson/fotonatura, Ruben Smit/Buiten-beeld, Daniel Tuitert/kina, wouter pattyn/buiten-beeld

twintig snij- en maalkiezen.

De bosmier heeft twee wapens: zijn verlammende mierenzuur, dat hij met zijn achterlijf produceert, én zijn stevige kaken. De kaken worden ook gebruikt om te dreigen.

Een teek heeft een steekorgaan waarmee hij de huid doorboort en bloed opzuigt. Bij mensen kan een teek de ziekte van Lyme veroorzaken. (rivm.nl/tekenbeet)

De bek van de krab bestaat uit zes onderdelen. Samen met z’n scharen kunnen ze voedsel proeven, in stukjes knippen en naar binnen proppen.

interview

Jaap Dirkmaat, winnaar Natuurmonumenten-prijs

‘Je kunt niet anders dan groot ontzag hebben voor de natuur’ Dit voorjaar kreeg Jaap Dirkmaat van Das&Boom van Natuurmonumenten een eremedaille voor zijn grote inzet voor de natuur. ‘Het heeft me blij verrast.’

Een gedreven natuurbeschermer over zijn motieven.

”I

k ben natuurbeschermer omdat ik niet anders kan.

gen en wandelpaden gemaakt. “Met deze aanpak kan heel

Dat ben ik dag en nacht. Het is geen beroep, het is

Nederland weer mooi worden.”

een levensstijl.” Was getekend, Jaap Dirkmaat. Al

Woede en waardering

meer dan dertig jaar springt hij in de bres voor de

natuur. Hij redde, samen met anderen, de das en de koren-

De ‘methode Dirkmaat’ roept veel weerstand op. Bestuur-

wolf, zette natuurorganisaties aan om werk te maken van de

ders, politici, projectontwikkelaars, ondernemers, ze zijn

bescherming van de laatste stukken cultuurhistorisch land-

furieus als ze hun plannen zien stranden. De woede ging

schap, voert rechtszaak na rechtszaak als aantasting van de

ooit zover dat hij op advies van de politie een tijdje naar het

natuur dreigt en uit in scherpe bewoordingen zijn kritiek op

buitenland vertrok. Hij is weggezet als fanaat. Dat zit hem

diegenen die “liefdeloos” met de natuur omspringen.

dwars. “Er ontstaat zo het beeld van mij dat ik niet spoor

En hij creëert sinds enkele jaren in het moderne boerenland

omdat ik voor de natuur opkom. Ik confronteer de bestuur-

nieuwe landschapselementen. In de Ooijpolder bij Nijmegen

ders met hun eigen beslissingen. Ze hebben verdragen gete-

heeft zijn Vereniging Nederlands Cultuurlandschap 600 hec-

kend. Die zijn door het parlement goedgekeurd en in wetten

tare boerenland een metamorfose gegeven. Langs de randen

vastgelegd. En als je dan zegt dat je je daaraan moet houden,

van grote landbouwpercelen zijn in een paar jaar tijd brede

spoor je niet? Mensen vragen mij: waarom doe je dit jezelf

hagen, ondiepe sloten, rietkragen, singels, rijen knotwil-

aan? Je hebt een zieke vriend die je verzorgt, een relatie die

PUUR

18

natuur

Wie is…

Jaap Dirkmaat (1958) was in 1981 medeoprichter van Das & Boom om de das en andere dieren, waaronder de korenwolf, te redden. In 2006 werd Das & Boom opgeheven – de das was gered. Dirkmaat ging door met de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap, waarmee hij ‘Nederland weer mooi’ wil maken. Twee jaar geleden maakte Das & Boom een doorstart omdat het voortbestaan van veel dieren, zoals het korhoen en de otter, opnieuw bedreigd wordt.

tekst: Frans Bosscher I fotografie: Caroline Westdijk

aandacht vraagt. Maar ja, ik kan niet anders.”

Hij wordt echter niet alleen maar verguisd. Er is ook waardering en respect. Achter de schermen: hij krijgt bijvoorbeeld donaties van mensen uit de natuurbeschermingswereld en zelfs van een projectontwikkelaar. Maar ook openlijk. Zo ontving hij in 2000 ontving de Prins Bernhard Cultuurfonds Prijs. En dit voorjaar van Natuurmonumenten een eremedaille voor zijn onvermoeibare inzet voor de natuur. “Dat heeft me blij verrast, want ik ben toch een paar keer erg kritisch geweest over Natuurmonumenten.” Die paste het beheer van cultuurhistorische landschappen ook aan nadat Dirkmaat aan de bel trok. Sinds maart trekken ze samen op om de verkoop van natuur door Staatsbosbeheer (in opdracht van het kabinet) te verhinderen.

Dat gaat schuil achter recepties, feesten, partijen. En enorme

Geen hobby, maar plicht

flaters in de bankenwereld. Hoe kijken we daar over twin-

In zijn dankwoord was hij op zijn bekende wijze stellig: “We

tig, dertig jaar op terug? Dat niemand iets deed? Daar is niet

hebben maar één bron van leven en dat is de natuur. Natuur-

mee te leven. We hebben de plicht om nu onze posities in te

behoud is daarom geen hobby, maar een plicht.” En zo voegt

nemen. We geven jaarlijks twee keer zoveel uit aan kauw-

hij er nu aan toe: “Pas als je die plicht hebt vervuld, kom je

gom als aan natuur. Wat we nog aan natuur hebben is een

toe aan hobby’s zoals economie, wegenaanleg, sport of cul-

vage afspiegeling van wat er ooit was. Een halve eeuw gele-

tuur. Natuur is namelijk geen deelbelang. Het is hét belang.”

den stonden hier overal sleutelbloemen in de weilanden, nu

Natuurbescherming is met andere woorden een kwestie van

niets meer. Het stond hier vol met bosanemonen, nu nog wat

eigenbelang. Maar het heeft bij Dirkmaat ook een sterke

plukjes. De tranen schieten me in de ogen.”

morele lading. “Je kunt niet anders dan groot ontzag hebben voor en mededogen met de natuur. Ze herbergt zoveel kracht

Eén en al gemarchandeer

in zich, ze roept zoveel verbazing en verwondering op en

En dus blijft Dirkmaat de strijd aanbinden, nu met overhe-

heeft zoveel vernuft. Daar moet je dus zuinig op zijn.”

den die de ingrepen van voormalig staatssecretaris Henk

Van die zorgzame houding is echter weinig te bespeuren.

Bleker (CDA) blijven uitvoeren. Twintig jaar geleden keerde

“We zijn bezig de aarde te vernietigen. Over een poosje zijn

hij zich tegen de plannen voor een ecologische hoofdstruc-

er negen miljard mensen die de aarde helemaal kaal eten!

tuur (EHS), omdat de natuur daarbuiten daarmee werd afgeschreven. Nu is hij juist groot pleitbezorger van dit nationale natuurnetwerk. “Het is alles wat we nog hebben. In 1990 zou de EHS veertien procent van Nederland beslaan. De natuur

‘We geven meer uit aan kauwgom dan aan natuur’

erbuiten zou veilig zijn. Moet je eens kijken waar we nu staan: van de 220 verbindingszones zijn er nog zeven over – en zelfs die zijn onzeker –, de oppervlakte nieuwe natuur is gehalveerd en de natuur buiten de EHS wordt nu bij opbod verkocht. Het is één en al gemarchandeer. Dan is er met mij ook geen compromis te sluiten.” En blijft hij zich verzetten als de natuur verliest.

PUUR

20

natuur

N

foto: eAndries de la Lande Cremer

Gezocht: coördinatoren en collectanten

Nieuws

ederlanders dragen graag wat bij aan de natuur. Meer

dan zesduizend enthousiaste vrijwilligers van Natuurmonumenten haalden in de april-collecteweek ruim 500.000 euro op in 182 gemeenten. Van 26 t/m 31 augustus gaan 1.500 vrijwilligers daarnaast in zeventien extra gemeenten met de collectebus op pad. Wilt u

Monumenten openen hun deuren in september

I

n september is het weer Cultuurmonumentenmaand!

Dan opent Natuurmonumenten gebouwen die doorgaans

Cultuurroutes

gesloten zijn. Stuk voor stuk historische plekken boordevol

Nu alvast cultuurmonumenten

verhalen. Bekijk de gerestaureerde schilderijen in Kasteel Eerde

snuiven? Pak de fiets en volg de

zoeken nog wijkcoördina-

(14 sep), bewonder de kanonnengalerij van Fort Sint Pieter,

cultuurfietsroutes via de nieuwste

toren en collectanten, onder

betreedt de watermolen van Hackfort of laat je rondleiden door

routeapp van Natuurmonumenten.

meer in Beverwijk, Heems-

landhuis Trompenburg. Het zijn maar een paar voorbeelden van

Download de routeapp nu gratis in

kerk, Haarlem, Amersfoort,

de vele monumenten die open zijn.

de Appstore of Playstore, of kijk op

Deventer, en Gouda.

Je leest er alles over op nm.nl/cultuurmonumenten

nm.nl/routeapp.

meehelpen? Heel graag! We

Alles over de collectelocaties en de benodigde hulp leest u nu op nm.nl/collecte.

25.000 euro van Postcode Loterij

Gouden Wimpel voor Otto Overdijk

O

tto Overdijk, Natuurmo-

euro. Dat geld gaat Otto grotendeels

numenten-boswachter op

besteden aan het terugbrengen van

Schiermonnikoog, kreeg

de konijnen, die door ziektes vrijwel

in april van de Nationale Postcode

zijn verdwenen van het eiland. Het

Loterij de Gouden Wimpel uitge-

grazende konijn houdt het land-

reikt, voor zijn tomeloze inzet

schap open en daarvan profiteren

voor de Waddennatuur en voor de

planten als groenknolorchis,

lepelaar in het bijzonder. Verrast en

rozenkransje en parnassia, en

zichtbaar geëmotioneerd ontving

vogels als de kiekendief en

Otto de onderscheiding én een

velduil.

stimuleringsbedrag van 25.000

PUUR

21

natuur

Komt dat zien

Fijnproevers op de hei Een prachtplaatje. Hoogzomer op de hei. Een toptijd voor deze reegeit en haar kalf. Beiden verkeren in perfecte conditie. Ze ogen ontspannen, maar zijn steeds heel waakzaam. Het kalf volgt de moeder dan ook op de voet, al houden ze dat niet continue vol. In hun eerste levensmaanden hebben de jonge reeën meer rust nodig dan hun moeder. Rusten doen ze op de grond, verscholen tussen de vegetatie en reukloos voor hun vijanden. Moeder blijft in de buurt, knabbelend aan vers groen. Als er gevaar dreigt, stampt ze met haar hoeven en drukt het jong zich plat tegen de grond.

Na de rustpauze krijgen de kalveren les in fijnproeverij. Hoe malser, hoe beter. Gras, maar ook knoppen, verse takjes, bloemen, paddenstoelen. Geen snelle hap, maar een welsmakend ritueel waar je de tijd voor neemt. De knabbeltijd vindt op deze lange dagen ook in het daglicht plaats, vooral in de ochtend en avond. Het levert aandoenlijke taferelen op die je in de zomer prachtig kunt aanschouwen.

Reeën aan de bosranden van Natuurmonumenten: 1 Fochteloërveen 2 Norger esdorpenlandschap

12 4 3 5

8 ’s-Gravelandse buitenplaatsen 9 Hackfort

3 Dwingelderveld

10 Veluwezoom

4 De Wieden

11 Quackgors

5 Eerde

12 Stippelberg

6 Buurserzand

13 Dommeldal

7 Zuid-Kennemerland

14 Noordal

Reeën bij u in de omgeving? Ga naar nm.nl/ree

7

8

11 13

9 10

6

12 14 PUUR

22

natuur

PUUR

23

natuur

foto’s: Wendy Kreeftenberg I foto heideblauwtje; Roel van Ekeris

Door het

1 uur

1,5 km

bos en

open duin

.

Koepelb erg Kort en krachtig ove

45 uur

05

66 r de hog

5 km

1.2 2.1

6

lt

er

2.1

w.

ke r

Gan

terh

Lan

eide

g h ec

ße

ra

tr.

ss

r s t

lu

le

ts

.

er

Franken

M

ca

-w.

nd

tz m

er

üh

le

str

äs

sc

he

n

Im k amp

Be

r P la

g.

u be

.

g er

.

er th

e nw

ra

.

pp

te

bg

at H

nd

S tri

Sa

we

eb

tr.

hn

Ha

in-s

Am

-ste

Vom

leif weg

Sch

K n u pp-

er w.

ein

h

sc

bo

er

fd

w

.

p

ng

op

K ol

pi

ch es nn Pa

Nierstrass b.

eg

e-

w

Ro d

of

Pannes c ho pp er

Am

He

rin

gs

B

2

an

B

Lekker ontspannen de natuur in op de elektrische fiets Somerset van Bolton. Met extra sterk frame, 36V accu (tot 70 km). Inclusief een jaar lang pechhulp van Fietsned.

Speciale zomeraanbieding: damesfiets van € 2.699 voor € 1.649 herenfiets van € 2.749 voor € 1.699

De opbrengst van de webwinkel van Natuurmonumenten gaat direct naar de natuur!

B ock

eg we g w

Elektrische fiets

er a

th

ther stra

onze favoriet

Mü nch

Münchera -

18-04-2013 14:40

et

ba

.

r h.

sse

bg

Zi nn

Am

s tr.

e

nt

r.

st

se

s t ras

g

S t a h e r we

r

n

de

An

V en

se

as

str

ale

utr

Ne

er in in gsgs - -

ww egeg

H er H

DrDr onon k ak ar a ar swsw . .

K inKi k enk enn-

Or

Kl

ta t

s ts r tar aa

B rBore oke-k s t sr at ra ata t

E iE n di n -d -

to Kln G atie.vi s t

eg weg w

G r.

he

stra

He He ide str ide .-

at

.

P rP ovincia rovincia l ew e ge g l ew

llr

r

Gi

-

MM

w.

ge

ewe g weg

g

W

Ta u

Am

N ie

as

be

busc h e

nb g.

Am Ta

r w .

l en

üh

M

ch w .

w

nb

Zu

Kir

bg

ib ad

Am

P r oPvr ionv i n c i a c i a l e wl eew ge g

Ro R er o er w. w .

r

M

s ch

Gillrath 03 rg

Tomme Tomme rwerwe gs gs ke ke

g.

-

Be

M M o ltowlteg w eg

sb

hn

e

Bred rie

r st r a ß e

TIRION NATUUR

Prijs: € 16,95

TIRION NATUUR

beschermen! Vanaf € 2,49

natuur

ne

Met detailfoto’s in kleur.

Zet ze in de tuin en help de natuur

24

de

.

6

een steuntje in de rug verdienen.

PUUR

ba

ss

tr.

natuurgids

nin

s tr.

stra

ns

3

Ka

bg. -

K r ei s

den

ie

2

d- str

1

- H ar

ar

Vlinders

trefzeker herkennen in drie stappen

fel

e. bezzel

Am

M

natuurgids

13:49

n-

weg weg

3

9:58:1

Vogels of Paddenstoelen.

NATUUR

ns

w.

ek

natuurgids

2

~<(st!p#=baiji <

Vogels Insecten Vlinders covers.indd 1

8-10-2012

TIRION

Vo

Br o

n-

g weg we

be

3

NATUUR

1

trefzeker herkennen in drie stappen

voor stuk bedreigde soorten, die wel

stappen

22-02-2013

www.vlinderstichting.nl

6

voor de natuurgids Vlinders,

gids natuur

TIRION NATUUR

www.natuurmonumenten.nl

Vlinders

covers.indd

3

in drie

rg

Lamber t-Schlu

ide erhe eid rge Be erg erh B

er ch ss Ru wege g w

eg

H

Vlinderen in 3 stappen

2

www.tirion.nl

trefzek

Natuurmonumenten en De Vlinderstichting.

Lijst-tuinplanten samengesteld. Stuk

enen-

w

1

stappen

TIRION

hebben een speciale collectie Rode Insecten

osocshc -h BB

a mm E mE m

r b eb uw w B oB o u

gids natuur

~<(st!p#=baijhb< in drie

Dit is een uitgave van Tirion Natuur in samenwerking met

Vogels

B osc Boshch-

HHe e n

Heere Heeren nweg weg

OpOp den den

3

trefzek

2

2

Bi

de

v

Fre

1.0

eg rwrw eg jve jve ViVi

oror - stostons ns P aP ama eyey ma . . strstr

EcE

2

1

nen er herken

1

Von

kestijn

uw tuin of onderweg. Kies

Vogels

1

ed Beec

Herken in drie stappen welke

nen er herken

h

0.8

le

üh

m

hl

r Da

n mühle

Zu

0.4

M o hre

eg we g Beemdenw Beemden

r BeBe r

1

met nwerking Doe mee met Natuurmonumenten in same rland. n Natuur ing Nede van Tirio Natuurmonumenten komt op voor natuur in Nederuitgave lbescherm Dit is een n en Voge numente land. Met hart en ziel al meer dan honderd jaar. Dat is Natuurmo enten.nl urmonum en blijft hard nodig. Voor een leefbare toekomst van www.natu rming.nl uurgids elbesche 3 nat mens en natuur. www.vog

Vivara en Natuurmonumenten

Landgo

vlinder of vogel u ziet in

n.nl www.tirio

Am Han busc

e

aß

Ga

on

ke

Zum Wi r tsb g.

Zur

-str .

R o o l enle er nw w. m - R . m ol en oe ol ren

1.0

e

str

raß

stra ß e

rst

Bru c h

nen

NU van € 70 voor € 49,95. OP = OP!

ße

egister

ter

to

B r u c h s t r.

J . -Co

Martin-May-stra

Gangelt

B u r g str.

van gespannen gaas voor optimale ventilatie.

ster

Stratenr

Rode Lijst tuinplanten

D

2.1

str

Ha

er

e ss

nx

th

gi

ra

Don-Bosc o

.

en

tr

st

G an

Lin d enstr.

Ha

Natuurmonum Plaa enten aan het werktsnamen regi

Vlinders

van € 6,95 voor € 4,50.

3.9

ge

De natuur in...

t t aa a s t r t ra k e re r s b e ee e k J aJ a b

registers. Deze zomer extra voordelig:

Veelzijdig en

Lin

verstelbare schouderriemen, heupband en een rug

08

Vogels

Natuurmonumenten. Inclusief straten-

0.3

an

lkaart

A m w ald

de weg door dertien gebieden van

B

0.6

83

G

wande

Nationa al Zuid-K Park ennem erland

De wandel/fietskaarten van Falk wijzen

1.8

Natuurmonumenten. Met diverse opbergvakjes, gevarieerd

st de 82 r. nh 1.6 of e ld Dr .

C u Schotse Hof Grootf -v Heide . -d In het gebiedPakunt st Hof Grünental . -F Bijzondere dieren en Duinen en Huis ter n. Deze -D is ch Loonse en Drunense d. rie hooglanders aantreffe en Nationaal Park De sc bieden in Nederlan een ic hhin het gebied veelzijdige natuurge Ha ns Beheerders van Natuurst grazers zorgen voor st • Meer dan s, bosr.

Bijzondere planten r.

Wo l fsgagrote 1.3 behoren tot de meest op Huis t r . Els t B e weilandje en e rnw 15 wandelrou moerassen, natuurrijke l g i ë l a a n met monumenten vormen . prachtige betere bodemstructuur tes rs: langhaen gebied en U vindt hier zompige het bossen -J.-Ott e n-str. e • Alle wand H. in Schotse Hooglande g.

Wallstrasse Kin ter Heide ééntonig r a ebegroeiin d vlakten en hoge zandduin el-, fietspaden variatie r i t zde S i t t ar de rige grasmaaiers sen, heide, stuifzand in het gebie r gronden om tot een S c h ütz e n g r .

Natuurmo1 81 • Inclusief laat landbouw str bossen lilablauw Marïen de d A lia: In aß er Waterlobe toeristische dienen in vergezichten. weide e fuut zingt staan Ruiterroutes Italiëlaan routes informatie Ruiters en menners mpje gevarieerder en natuurlijk Dodaars: kleinste vennenbloe en recreatieve numenten oude bomen Raiffeise n str. en daar is onder Het open stuifde Brabantse Sahara. venvergunen • Meer dan 10 wandel knooppunten door paden. worden Deze en te heide d paard blijven GEWERBEmet Te duetten unning. p wegen voorz op Fr landscha bomen mogen het om bescherm adode PARK Golfclu wandel vrij wandelen en gen nk een ruiter- of menverg oW ald : een • Met plaat Overal mag uienin Dit alles verdient b en GANGELT zonnedauw juist die rust en ruimte van Natuurm • Uitgebreid met niets.

Kleine het bezit te zijn van Marïen str st s- en biedt nen. weide voor nodig. Maar a ß e is niet voor Fran andere gebieden Dat gebied Aerdenho deze mogelijkheid. kenst liggen. ook rt Specht: de drumen raß e name Bor h e g genstRathaus meer rust en ruimte geldig in een aantal vleesetend plantje zand straat naar dit gebied. Een de bomen fietspaden in het ook ge nregister aan,r a ß e Am ningutis....... r.

• Schaal 1:20.0 insecten GEWERBEG gegevens over prijs ..............

Bentveld.

1,8 miljoen mensen Tussen het gras en • Alle wandel-, mer van het bos hout trekt B Dood de meest actuele ....... c voor ..............n. Kijk ing en samenwerking6 trekken jaarlijks ruim 00 natuur in. iken terugB ........... der H e zijn EBIET zeldzaam Schoonebee Bloemen numente .............. che informatie C5 tuurmonumenten.nl/de ar keren de heidestru en handhaving, voorlicht Klokjesgentiaan: een lekker hapje STAHE mee met een excursie? natuur ker schape daal ....... w ies e die weer .......

Koningsh voor het op www.na • Inclusief toeristis S itt ......... goede regelgeving n knabb Wilt u een keertje evenwicht tussen unten De Loonse en aan het bekend Heikikker: man....... of ing B6 Grenslaan verkoopp elen heideplantje; onmisbaar men .............. ningen voor een gezond tussen gras enBloe vogels, waaronder waar het landgoed door Nationaal Park enr daal aan Middendu ..................... ße de blaadj L u i sallerlei voor ..........de heidep Groenelaa .............. netje kleurt blauw stra moeten daarom zorgen ..............

Bel voor een excursie en recreatieve voorzie lanten es Zee opkom C4 gentiaanblauwtje in ....... .............. tschap, elsde landbouwbomen. Dit Driehuis Van .............. ntje ..............van ....... de groene en was. ......B5 .......

Sav Overvee r a ße om ende .............. .............. naar IVN Consulen oude in paartijd nzB os Am Kreuz struike welkom sst bonte, d de grote .... A4 ElswDrent .......

Fra n en n .............. ..............sloop en recreatie. cmogestraatnamenregister se schape .......aangelijn .B6 is out ....... a ße Drunense Duinen au b g. zijn ............B H hw Leikeven .......helpt tionaalpark.nl/ldd monumente het....... str Honden Santpoorzijn er L oh hondenlo rond ....... .............. .............. nras dspecht. ........D2 .......... Natuu eg www.na Lanckhor Moerashertshooi: glinsterend • Met plaats- en 5 op grond al kijk Haar n of Duinen om Hage zwarte 80 11 t-No D2 W de .............. de heide gezon .............. rre natuur en alle lingerweg ord ....... en Drunense Sant T (0411) 61 41 Langelaanstlaan .......

R ode b a c h straß e Meer natuur Het lem .......

Infocenter Gangelt Blauwborst: . C4 voedselrijke laag het water .......Loonse In de 74 Halkade de op ....... poort-Zu ..............

0.6 ie over de bijzonde 0 e ....... bovenste .... C5 ....... d en....... vitaal ßtapijt met Bu (Aer Rode voornemens het Plan u informat lijkeKraa Leeuweri te houde moge.......Ro id .......

Men isKahnw denhout, .................... bossen stra n dkaart biedt nsvlakmet .......

• Schaal 1:20.00 ..............

Harlinge.......................................... voor de Velsen-N de parin moerassige gebieden ...de slibvrij Deze n. verkennen. Wellicht dan is er te .

D2 .......

Bel kenl vanaf es • Me ven die d .......

C intere inheem C6 start pad?

Bent Het om l Leid tot lijkheden ......D IJmu Bee op ....... ... nstra aan en. .......

Deze either .............. se soorte ssantere omgev st D5 e seple Wissel veld) ....B6 3 km. se .............. iden.......

Hartenlu afgegrav ............. ..............

Beek k at .......

2 groenvanoord er danNatuurmonumenten teen-Z .............. en mogelijkheden in ....... lfsklauw: struiken n levere aß de Kraanven Vels ..............slooprou Woonwage Hij of zij vertelt u ..............

D3 ing i n seva .... C1ond.Leid Moeraswo voorzienringen Wilt u met n uid voor hondenlo ....... .......

Pretoriapl nparking 20 wanderscentrum Oisterwijk, een Heem st .............. ....... e .............. moment overh plante opgescho Blauwe B4 en art........................ .......

-....... ch ...B6 Stah ....... steedse brosse Mind .......en een boswachter tegen. vel............... ............... D1 • All een....... en dieren gemaakt .......n ein met.......

SLeidseva g te brengen, waartocht Zand e .............. ...... B1 uw Kaatsheu weet, erga Prins eerst Bezoeke .......

Heer ....... blijvend . in .......

Dree wie uitvoerin .nl. naar tijdens kleinste lro En op. voor t. u de artw .....C de ngel IJsbaan e ....... ....... en endu Op tdit grove dens in Jabeek komt f .............. .............. is deLekstraat eg....... wande bij de ....C1 lijkheden utes Bolwerk.. ...... t .. 5 .............. .............. en Duin .............. in....Udenhou of haar werk.

N274 tuurmonumentenbossen. Natuu ingrepen sHeim keerplaat Prinsenbr Vinpootsalamander: stengel e anss inwe o g tussen het g .......beide een grootbijdeel .............. ............ C4 t Bosch Door .............. l-, fiet .............. ......... verbindin excursie, over zijn kijk op www.na M D1 C6 of spa rmonumente een Lelyweg. (Haakruipende ....... restauran rlem) • Inc D4 .......

C6 ..............

Rodebach 51 ugmee van de ....... .......

(013) 523 18 00 graag, tijdens een b o s s-e nHeirweg traat .............. ..............sterk Giersber R T lus Nederlandse salamander n vormtitlaatzone bossen om .......Men Jager V de den in in Lennepw, Ingenieur ..................... ..... C6 .............. ....... aliteit .....C2 verbeterd ..............

Heide en met andere ogen. deze donke rA5 ....... ter...D5 ief R gst Hen waterkw naar gemen - Hondenu café De Rustende he .............. nkel:3groeit op eg, Burg ....... ...........D r. het geb Landgoed Huis re naald.............. ......D u de natuur daarna Van der at aan, Prins.............. ooit gde Heringshof bekijkt Witte erde route tussen hierLenn Raadhuisp bossen met epw eme waterrano nr ....... elia, .A5 Etzenrad Heredrikl 5 men. In dit gevari t en recrea toeristische inf 57 .......

- Gemarke ied nlaan ....... die ....... ze....... e waterlob D5 Veen en Aartweg r aa in vennen Lijsterstra eg, Van (Zan ester naald- en loofbo van Bloedrode en Drunense Duinen plaatsen .............. heideliRamplaan leinLoonse st at ....... De Et hl Herenwe eerde bos mogen .............. zonnige .................D1is weer ormatieu aan de hand vanbomen knooppun- A Schinveld D dvoort) ........ C6 at (Zan Mind mü destr a g ....... ..............

Veldhof. Duin .............. ..............

Linnaeus erga .............. ..C5 Alberding gen. bloeide, dvoo ngel Ramplaan .............. gebracht .......

• MeFietsen tieve voofietspade Heri dode en omgew bel: de meest blijven n, waar .............. .............. ....D3 Et ze B redengaw zal worden .............. ........A5 .............. ....A5 moeliggen Velserbe..................... ..............

Litslaan...straat (Zan rt) k . Zij vorme spad....... tot stand t pla eg .......uitbundig nr .............. .......D2 de nodige rzieningen Resedastr aaide Hoff zijn Zweefvliegveld dvoort) waternave Er B re straa Et ze ad ......A l: ....... de ........ D4 ek laan (Heen een ats voorkomen .............. paddenstoelAlphenstraat,Thijm w r en vinpootwat .............. .......Russcherbeek .......

Vels ug Schinveld Loggerstr .....................

- en stra kunt ondernemen. nr Gewone Heikikke .............. 5 de .C5 voedingsbod natuurbr eren ..................... ....... ....... w egeg Reynders aat ....... terug.

Burgvarens ....... ...... C6 en, mstede) ad e Hofgeestet, Van ‘t.......

Heide .............. tervoor • Sch ten allerlei .......ecoduct/ aat.......... eme ....... die behoort Het tochtenatnam Huis .A5 tot .......doet ....B6 Verspronderlaan ....... . em e .............. .......... D4 .. C6 op Delf weer rweg insecten kpunten nLonb weg n tlaan Amerikaw esteren rasplant.......

Rijksbinn weg ...................................

Hoflaan ar aal 1:2 Etzen ....... ....... een ckweg heidelibel, van.. ...........................D1 plaatsen mogelijk beurt weer vogels Vogelkij er ra n staan vogelkijkscher.......scharrele rade d.C5is daar .............. en die trekke Delftplein ....... diverse Verz .......

LorentzkPetrilaan....... ..............lie ..D3 .......

Karlsalamand .....................

99 enha wordt Geb Bodemve ....C5 ...C5 eg kleine ....... uur openr 0.000 aangeleg ....... egiste zijn ............C gs-naam eer Ampèresten etspl ..............

Arno Hoge Duin n op hun f- .............. nen .............A , Plakkeve .............. ........GB1a n g e l t e r b rRijksbinnenha ven, ade ....... klimopfami ................................... in ..................................D ld-st gs-.............. allemaal 1e ....... voedselOok is er fietsverh ho Den er Vijverlaanein .............. de Lore r 3 randen breng Leikeven Do ....... in wat raße u Am het ..

En c er in nenw zien en ....... h er Amsterda raat (IJmu Bijzoogd .......

B1 .......

Vij ieren Rijks ntzst .......

Hog 5 ....... ....... ....... rf....... t water. ven, 2e goed Daalsewe ad.......

Her aan....... aan.vanaf nd .... C4 in het eg ....... van. straa eweg .......Pa fz ...........D 2 t Natuu Kr ü mm iden) ....... ......... D6 Deode vlonderp Vijverweg .............. ...................D5 ....... ..............l....... hetbosmsev .... C1 ............... D4 onderdee H ....... iffe r aat Vij ille rmonu plein ....... de(Zandvoo....... g ....... nraat Rijksweg tweg ....... u Aan Hoo ral naart .......

Le kunt mente wf zill st aa ....... de overgangAmsterdamsew ....A5 elb Ook .......... 1d ontkieme .............. .D3 rt) ................. C6 eg en fdstraat P....... .......eg....... .............. ...........D Deutzstr , Johannes .....................

Vinkenba .............. men. n meer An de ..... ara lelw zandgron er r ac Im Aste C4 Ei nd M Rijksweg r bur g (Santpoo Hou-tenla K....... naar ..........A5 w eg ....... llelarme eg ....... ..................... B1variati .............. .............. 1 aatven. roep is schel en h n ....C3 hter st rlaande de D6 het ein r: . In het we L e rt-N ....... aan.

03671 ..............de .............. we Diet g Visserspadan .....................

Maasstra en ....... .......heide Op en leeft k ..............bloeit Scholekste an, e i j .......

Ei komen .D5 Rolstoel sveld .A5 D3 Daar krijgen ..............

(Velsen- i f f e n d e roord Minister rolstoelgebruikers nd er pntiaan 09493K n e i j k u i l e r w g .............. klokjesge .............. ........ D4 s tricicht v e n) .............D ........................... C4 br uch groeit, open .............. at (IJmu .........D1 a plekkeDille Visserspad (Overvee hard erMan eg .....D3 Zuid, Vels of- Rijne Zu m toegankelijk voor i l e rzeldzame H e....... ....... aa tr iden B andere soorte .............. n instraa p a adegep .............. nabij ri gsbo Houtkad van .......u.......

1 hett ....... weg gom ad jes w. lein, Nieu ).............. bos. ........ C6 n, zoals de De fietspaden zijn erbroek) Distellaan nd erh Vlaamsew (Zandvoo n) .............. n.....D berkunt Mar Niederbusch 3 sch ....... ..... B1Ma a s ....... e kjes naar het uitzichtp .............. en deBaan w. celis Rijperweglaan s e r w e rk if fe Houtmane, Grote ....... zonnedau .......... zomereik, weBroo.......

S ....... lijsterb w.vaart ch .............. ............................. D4 ....... es, kans Was ....... n er een rolstoelpad .......

Dokde Vlietweg eg ..............rt) ...................... B5 C1 Le ......D2 r ek- ....... str wegruwe v.......

Barnaart, .......

Rockaerts Houtvaar pad ................................... ..D1Sc hra Marianne Einpad .......B....... .............. as s .............. ewe om zich ....... ....... ...... D6 najaar van 2011 is ....... A5 lg d s eVliss 30a.............. i....... ....... ....... .............. .......

Sc e de rge Phili .............. . D4 bingeonstra d.

Bauerlaan Boulevard .............. te vestigen.Donkerelaan ..................... ..............

Roland duinweg ..................... we g. C6 ...............................C5 Huëtlaan tkade ....... .........................D1 hra ge r pa pspla st s ats....... e Knu ...C5 ntsoren C6 .............. aat n d .............. .........D5 Dreef ....... ......

Hols Voge .......

Mar ....... ....... , r ...C5 Bosch en Duin aangeleg Busk p pa HEIDENATU C4 ....... tplan .......

Beerstraa , Marius ....... ktwe Roze ....... p lenza ....... ....... ....... str. ....... en ....... ....... ....... tsoen nhag Drilsmap .............. ..................... ... C1 Volendam ngseweg ..................... ..D3 Maudvepl g .............. .....................

URPA t, Grot Alle e busch .............. ..... A4 .............. ...... C6 Belgiëlaa Ruysdaelwenplein ....... , Henriëtte........ B5 RKe.....

I .............. bestaa .. C4 ........ C6 .........

Dronkendlein .............. t uit een Vollenhov kade ....... ..................... ...... B1 Meeszstr ein................................... ...D3 .............. ..... D4 .............. eg .......

Bentveld n .............. ..............

C4 Ruys de Iepenlaan drietal .............. ....... ..... ....... ....... ....... el aat, enlaa deelge ....... .......

Nonke D5 ....... .......

C6 Druk D5 zijn Vond ......C .......

Melk Pere .......

2 Leendert ...D5 Le bieden.............. n, Van ....... .............. bezit te kersw Bergweg sweg ....... ....... ....... zlaan ....... .......Buusjke elkad hetBrunss 2 erijp teeweten (Bloeme .......

Mountainbiking eg om dient u in De .............. .............. ....... B1 .............. ...D5 Dudokpl eg .......:....... iVond Merellaa ad .............. .............. .... D4 ffe .............. ..................... ...... D6 umme eweg .............. ........ C4 V uiGoed w egeg Bern H e i.......

IJmuiders ndaal)..... ....... rheide van de MTB- route aantal n g ...B6 hardlaan, KoewS er w Lend - ellaan een .........C5 V ui l (Aer shei :....... ........ B5 .......

Duin- ein .............. .............. ..... B3 Is een Infopoint Midden n (Aerdenh ..................... ..C5 iffedenh .............. natuurge-n ..............r.......

Voor het gebruik rgrg er bestaain heuve l sloten Irislaan lag .............. .............. en Prins ....... ng is ook geldig t uitBick .............. ........ D4 n d- out) out)....... lachtig gebied .... C6 Duin en erlaan bebe poor ... D4 Roode Beek Ko elSant heide, .........C3 Grote aaneenge Duindoor Kruidbergerw G ....... D4 Vondellaa Daalsewe tse ven .......s....... ng. Deze vergunni bos,.......

Biez el Scha meest pIrisstraat..................... ..................... venen....... .......

G r.............B ekek enweg nlaan (Ben eg ...................D1 penkampDreef.............. n, Van ererve up en....... van een vergunni voor deBilde overleving ....... n.

Duinlustwdat Vond deelwe r en. Kijk venne Middendu g..............

6 gKrKrSche Kn ............................ den ........................... ....... vergroten Italiëlaan .......................................... .... B2 , Grote ....... tveld) .............. D5 bieden se rdijk van Natuurmonument g....... tuurDuinpiep eg .............. .............. C6 Voormali g ....... wegltemakad as Middendu inerweg ..................... ..................D2 laan (Aer .............. .... C6 ....... .............. .......

Sch D3 Binnensp Sche op www.na He r ings str en dieren. e....... ..................... ..D2 van planten andere gebieden .............. inve untenNatuu .... Me ltem inweg ld rpark ...............................C5 Duinroos erspad ....... ..................... ...B6 Vrijburglage Trambaan..................... .....D2 Middenslu uikanaal denhout) .............D2 .... B3 BlinkRoode .............. .............. C4ul e He r ings- weg Schendel aplantsoen..................... kansen J over prijs en verkoopp .............. .............. ............. ... B5 ......./....... ertweg Beek .............. .....D3 isweg Duintjesv laan ..............

Sie Rodeb Milit plantsoen , Adam de twee Bloe actuele gegevens eg H ......

E R I N G an .....................

Sch . D6 p e n Schip .............. ...................D3 ach:C6 airen inve Jaagpad .........B6 der w a van....... D6 beken DanktDuin eldweg men die..................... .............. ....... ........... weg holweg W l B5 Minckelerweg Le zijn e natuur in. e,gArthur S B O S .............. wiffen Bungalowp .......Schinveld er naam .............. .............. A4 vliet Bloemen daalp Schiplaan .............. ... C1 Javastraat..................... .......

Park ad,doorh arkCamping van ....... D4 ....... .................. C1 aan De Cantharel ... C4 Huis te een .............. ..B6

monumenten.nl/d de Park Camping strome Duinwijckspad .......

Wagenw Mollaan sweg ....... .... B5n.

Schinveld..............

Schinveldse ..............

Bloemve daalseweg Scho/ terke ................................A Julianalaa ..........................................

Gracht.............. ...D3 S c.......

Bossen ....... C4 h i n....... .............. str. deSchinvel v e.......

K Duvenvoo weg .......

Waterlan eg .............. Hohenbusch l d e.......

Monnicke....... .............. .............. 5 ... D6 n (Ove ...D5 rkpad..... rr E ....... ..............

K e m dse Bossen Scho ....... s Boekenroldlaan ....... ..................... .....C3 w eg Julia Teverenerh ....... de ....... e ......D Groes napl rdestraat Grachtweg ..C5 .......

Onderbank .............. m H e n ne b e .............. ....... ........C2 ...... fen terweg .......

Waterloo dweg .......

Mozartka ndamkade ....... ein ....... rveen) ....... eide: .............. odew enGroes --5 Onderbanke r gse Boerhaav w eg Le i fScho Landgo ....... ne b er Is een Hen .............. .............. C3 .............. ........... C6 eg ....... .............. C4 n ....... .............. ............... D4 ....... natuur de ....... .. w eg .............. gse.......

E Wattstra laan .............. grondgebied w e g uwbroek .............. ed Bee reservC5 .............. ..............

Boragepa elaan .......

C4 ................................. C4 Schu w eg .............. .............. .D3 K aat vanEden at ....... V o s....... lpweg N eerbrug ....... b r ....... ........ C6 tussen cke D5 .......

D2 o op Wer eeu B1 e N ....... k d ....

Duits ... ....... stijn Brunss ....... ....... .......

D4 ffstra C6 Borgerwe ....... w het Seinpost ..........

Kaarweg .........D2 N e u....... ....... le um....... Tever Eend laan, Jaap .......

NM07 Brunssum in Velsen bestaatBosh D6 .............. ........... D6 Westelijk at, Corn. .....................

Naal weg (IJmu g .............. .............. en...... uit venne u le n weg h opm NW2012 07346 De denv Kamp, .....................

Kem van Hetrach Mu Silicaweg Ma ....... het huis zomerverblijf ............ D6 en.Eike -Zu ............ tsstraat ..................... n, vijvers ofje nwiden gebied PCmet210b.indd ..............

De .......

De Kem eldw Nach (Bloeme e Randweg der .............. A5 Mu nsSimo r i a....... .............. en meren eg ) ....... nlaan .......

C6 Bosweg ..................... s f oin Kamperla tega M eg 1 van rijk s t aida twas met bijg ....... D4 ................................... er ns t e r- nszw r s de ............ D6 ....... t . .. A6 n ne r i a bb e r g.......

Eksterlaan .............. ..................... t e rNadorstpl lenlaaan .............. eg, Men ..................... ...... B1 G G ro Westelijk ndaal)............ e Am m Hendric e rg..

C6 17e ,18e ebouw Bothastra..................... .....................

Slap B1 Kanaaldijkan .............. .............. .............. er e ek ne t r ....... ....D1 erdij e Rand ....B6 aa t ....... no D ....... ........ C1 ro te (Haa ba Elswouts (Haarlem .......

Nagtegaa eintjess....... en eige H a ster k lb .D2 ch ek .............. bg. en 19e dam weg .....................

Bovenwe at, Generaal ..................... .. C4 B oven Sleedoor kweg ....... ..................... te ...........B6 Kanaalstr .............. ..................... rlem ) ..............

Po D r.r . se koo kelb e eg lplan t r aa t ....... ndom te bezicht de Keyser. In .............. ste C4 Emauslaa laan ..............

B ..............

Westerdu )..............

Naw .....D erke Po el .............. plie Schinvelde ....... C6 Bramenlaag.............. ..................... ....D1 ijnlaar n, tsoen ....... weg5 Kapelwegaat ..............

Ju oven s t e Slingerdunweg ....... van de .......V ....C5 .............. het her ......D5 .............. ss inweg er Emmawegn .............. .........................D3 Schinvelde Hoeve Burgeme el s.......

Nijve Ju l ia n wC1 erfgoed den. Nu is .D3 S B(Aer .............C rho Brederod n ................................... ... D4 enhuis Slingerweinlaanw...................................O Katwijkstr .............. ..................... rheid l ia a een bez igen. De tuin Rdenh s tt r a....... a t .....

Oout,EBent ....... na Enschede .............. ..................... ...C5 C4 ....... C5 ..............

Westerdu r e u ester r aat Noorders swegB....... verenig 5 zijn 18e Kveld) en vor k b e....... oek waa Brederod elaan ....... ............................ C5 Sluiseilan g .......eg Keetberg aat .............. .............. .... C1 r ......... .............. ...... C6 ....... ....... weg ing men een -eeuw Erasm A6 ..............

Westlaan inweAlgAl le Noord luisweg .....................g en een rd. Het (IJmuiden Brederoo epad ....... ..................... .....B6 Sluisplein d.............. ...........................D2 Kenneme laan ...................................

A...........D2 Note uslaa , Meester H. .............. A5 Schalkwi se stijlkam AANS ......................... D6 buiten ....... ‘natuur le e LUITIN bestaat Ertskadew n ..............

Wijkerme.............. .............. ) ....... .....B6 1 .............. e ....... jkerwegG ZIE Breitnerwdseweg ....... .............. ....... C3 Snippenb .............. ..................... .....B6 B1 nboomple Kenneme rboulevar ....... museu lijk’ dee enb opm PC 2e.indd ANDE ers uit een tie van ....... ....... A6 ....... d Europaw eg ................................... ...B6 RE ZIJDE KAAR Wijkeroo erweg....... .............. ........ B1 NM 10 LoonseDrDuin m. Het in ....... ...................... C1 Brouwers eg .............. .....................

Sophiaweos .............. .............. ....... C1 Kenneme rstrand ............................ .. B2 l ....... twe form (En ....... eg ... ....... gstra ....... ..D3 T rten C6 e pen! ....... gelse land ........ B1 park is Euwestra ..............

Wulpwe eel dee O .............. versch at ....... .............. D6 lsookolkweg ............................ ...D3 .......

Brouwers ook een Spaarnda g .............. .....................

Kerkpad rweg (Blo .......................... B1 n in 3 stap l (Fra ...D1 Eysinkwe at, Max ............................ ... B1 schaps emendaa ..............

Wüstelaag .............. ..................... .....D1 Oerkapka ..... B2 ... D6 ende voge .... B1 ....... interess illende tuin Buitenrus plein Spanjaardmseweg.......

Kinheimw(Santpoort-N .............. .... D6 .............. stijl). Dez nse stijl) r herkenne .....D1 ....... l) ....... g .......

B ! ....................................C5 verschill stijlen Wüstelaa n .............. ......A5 Ohmstraa de .............. ante tlaan de ....... slaan ... ....... ....... oord laars eg .......

D4 Bure Spar Klev Trefzeke van ....... ....... ....... ....... ....... ....... kru ) .............. is in Ned ....... n e combin n .............. nlaan renla erlaa ....... ....... .............. .............. C5 ....... .............. ....A5 identuin A6 F ren voge Oosten t (IJmuiden .....................

Annag.

D2 Spekkenwan ................................... ...D5 Kleverlaa n (Bloeme .....................

(Santpoo ,nodi erland .............. ..............D3 .............. ......C5 n herkenne ade Bruij ) van aan erva ....D5 met slan Flemingst Z Oosterho uniek. .............. .D5 nstraat,.....................

Het lere d voorrt-Zuid)..........

Spionkop egje ....... ........................... C6 Koeduinwn (Haarlemndaal)............ .. C4 behouden gen raat ....... dhei utlaa ...

Van Er D3 .......

Flora Zand B1 voor Oost ) ..... .....B mu tten ....... straa n is n ....... ....... .............. ..............

C plein C4 Sportlaan erijv .............. ersin ur.

Koekoeks eg ..............

6 van ....... t ....... en ople Floridapl ..............

Zandkuil, aart .............. ......D3 C Orionwe gelgracht, .............................C5 .............. is niet allee hrijving ........................ D4 AANSLUITIN Californië Stationsp .............. ..................... .......D2 Kolkstraa weg ....... ....... oefening ..... D6 ..A5 ..............

G ZIE ANDE Fonteinlaein.............. .............. ...... D4 Zandvoor De .............. ..............

Orionwe g (Haarlem Gedempte ....... tische besc lein t.............. .............................. C6 n enige Canopusp plein .......

Koni (Bev ....... prak ....... ....... allee .......

RE ) an ....... ....... g rst terw is ngsw ZIJDE KAAR ...D5 ..C5 erwi .D5 (IJmuiden .............. ....... ........D3 ..............

Forteiland ..............

Er Zandvoor Oude .............. ....... uite eg .......

Casi ls.now lein ..............

Stationsw jk, Haarlem) Korte Zijlweg .............. .............. ........B6 Pont T ............. .............. ..........C2 biedt een Francklaa .............. ..................... .... D6 ........C5 Oudewe weg....... ).................... ... D4 eg .......

(Bentveldtselaan NM08 ende voge D6 herkennen Concordia ...........B6 Steigerwe eg .............. ..............

Kostverlo eg ................................... fd­....... ..................... ..............

Kennemer .... D6 n,in 3 stappen!

Deze gids .......

Césa Fregat Zandvoor , Zandvoor Overloopg .............. ..................... ..... B2 18 hoo .... B2 land opmN straat .....................Trefzeker .............. st voorkom D Strandwe g .............. ..................... ..D5 Kotterka renstraat .............. r.............. .............. B1 t)....... eling in k ......................C2 .............. ..................... ....... D1 EW20 ....... .......

200 mee ....... ..............

(Heemstetselaan kelij ..............

12 PC.in D de verd Suriname g (IJmuiden ..................... ....D1 .............. .......te .......

Vlinders een niet....... weg denken onderdeel Kraailookde ............................................C5 de ruim ............DC1 vormen .. D6 dd 1 .......

A6 r. En mak G Zeeweg de) .......

P dankzij ..... weg....... )............. .............. .D5 .............D kleu .A5 Dahl .......

Krullenla ..............

1 .............. ekbaar ialaan ....... waarbij ....... C1 .............. .............. .............

Gerkestra C6 bool en Zeeweg (IJmuiden) Paradijsw ....... , T leefomgeving.3 Maar wel- Küpperswan.................

Snel opzo .................. B1 eem....... .............. B1 eigen sym .............. van onze Midden-Europese Gijzenkad at, Doctor Zernikela(Overveen)............................ C6 Parkweg eg .............. . D6 . B1 ppensyst Tappersw Kweeken eg .............. ..................... elk met e, Jan ....... C.A. .......

Gijzenpadkomen Zijlweg an .............. ............................D2 Parkweg (Bloemendaa..................... hreven ....... eg ....... steinsweg .............. .. C4 C6 ........... tegen in onzeKwe ke...... vlindersoorten we nu precies zij het 3­sta groepen, Taxu besc .......

(Haa ....... t .... ....... , ...

(Vel slaan dank eker l) .......

A6 .......

C4 Gouwstr Jan .......

A6 Zijlweg rlem) ....... ..............

Parnassia sen-Zuid .............. eren de soor Tennispad .............. .....................

Kwelderpslaan ....... ..................... .. D4 .............. .............D .... C6 ....... .............. ..............

Zijweg (Overveen) Paviljoen weg .............. ) .............. ..... C4 3 een uiterst ... D4 .............. erken van tuin en in de vrije aat natuur?

Deze gids biedt ad ....... ..................... ....... D1 te determin Teunisblo .............. .............................D5 .............. .............. ilfoto’s. .............. .............. ....... D1 D4 .............................B6 jke kenm ........D2 Zomerstr Pinellaan slaan ....... deta emla e ....... ....... ....... ngri Teyl L ....... ........ A4 htig ....... an ....... ............. .....D5meest voorerple ........... rten een praktische beschrijving van de ruim 180 Zonnebloaat .........................................C5 Plesmanpl..................... .............. drie bela D6 Tollenslaain .............. ..................... d van prac B1 Lage Duin vogelsoo Zuidelijke emlaan ....... ..........................C5 Poelgees ein .............. .............. ........D5 vergezel Tolsduin n (Aerdenh..................... ...B6 Daalsewe en .........D3 ennen van ....... worden, komende dag- en nachtvlinders en daarnaast ook meer Zuiderho Havendam ..................... ....D5 Polderwet .............. g.............. het herk Tolweg erlaan ....... out)...................D5 ............................. D4 ...

Zuiderslu utlaan ....... .............. ..............

Pontweg g .............. r wordt .............. ... ....... C6 Tooropka..................... ............................ D6 .............. C6 Hierdoo ........... dan 90 soorten rupsen. Snel opzoekbaar Zuidervo isweg ....... ..................... .... A1 Populiere ..................... .......

D1 C4 Trawlerkade .............. ..................... .............. ......D1 hil!

Zuidlaan etpad ....... ..................... ..... D6 Potgieter nlaan .......

Tuinders de ................................... ... A6 .............. .........D1 ...... peulensc dankzij de overzichtelijke indeling in 13 hoofdgroepen, weg ....... ..............

Zuidpier ..................... ... D6 .............. C1 ..............

Tuyllweglaan, Nieu .............. ..............

B6 Zuid Scha..................... ..................... menten , Van....... we .............. .......... B1 .............. B4 Neder­ elk met eigen symbool en kleur. En makkelijk te deterurmonu ....... . C4 ..............

Zwaanstr lkwijkerw ..................... ...B6 natuur in U met Natu is ................. C1 ... B1 Zwaluwe aat, Frans eg .............. t op voor .D1 Doe mee jaar. Dat mineren dankzij het 3-stappensysteem, waarbij drie Urkstraat nweg.................................... D6 ten kom derd Zwa men hon .............. rtew onu r dan ..............

Zwemmeeg .......................................... A6 omst van belangrijke kenmerken van de soort beschreven worNatuurm ziel al mee ..............

Zwijgerla rslaan ....... ............................ B6 bare toek hart en .. B1 leef .......

Met .....B . een an, ..............

6 (Santpoo Willem land den, vergezeld van prachtige detailfoto’s. Zo wordt ig. Voor ..... D6 rt-Zuid)... de e. bezzel hard nod .............. en blijft het heel eenvoudig om alle inheemse soorten vlinders ....... ......D3 natuur. mens en NATUURen rupsen te leren herkennen aan de hand van kleuren, TIRION patronen en tekeningen.

Nationaal park ense Duinen De Loonse en Drun en Huis ter Heide

Wegwijs

3.0

A

01305

Brunssumm erheide

Layar!

Gewone margrie vroegere tijden t: in werd deze ook wel ganzeb k loem genoem d.

met:

MN22

direct via

22L Rugzak

Moeraswolfskl auw: heldergroene plant van natte voeten die houdt.

Bergans dagrugzak met logo van 1.4

nwerking

0.7

plan Actueel • Betrou B.V. wbaar • Compleet www.falk. nl

2e druk

in same

0

0.4

tot stand

Natura 200

0.8

kwam

er eeuw stLr . ze rd aa t e r ik str L ee uw

Flora en Fauna

© Falk

nl

Deze kaart

ik

B ui

Bezoekersce ntrum Brunss ummerheide van de natuur is het startactiviteiten 77 of eindpunt van Natuu terecht voor rmonumente kinderfeestje n. U kunt er s in de gezinsactivit eiten zoals seizoe natuur, excursies, kinder - en tocht, works ns- en kompa hops, evene menten en natuur sspeurtochten, gps-2.0 dagen

het zand naar begroei De overgangen van nieuwe heuvels. groeien er korstmo heel geleidelijk. Eerst gebied verlopen struiken en bomen gaat over naar heide, waar je j en mossen en dat n in dit enorme gebied zo veel moois te ontdekke om je heen dan na voelt. Niets anders alleen op de wereld reikt. oog je ver

Huis ter Heide n achttien jaar in en werkte de afgelope . Het bela Natuurmonument alige natuurplan ‘Lobelia’ die er vóór 1 bied aan het grootsch e natte heide zoals doel was om de ongerept 4 Vanaf 1992 werden twee in het gebied. terug te brengen ntig nieuwe ven kwamen er vijfentwi Schaapskudde en om het open vennen hersteld en graslanden. Bos af. Rondom udde helpt Natuurmonument hier maïsakkers en de beeklopen Duinen in stand lagen Een schaapsk lang de Drunense en Decennia herstellenlandscha gronden verander p van de Loonse ten en landbouw stuifzand zich ook weer natte het jaar trekt een herder met de 20 dezelfde houtsoor en natuurlijker lan graslanden, Een groot deel van Bijzondere en in een gevarieerder de heideveld te houden. natte broek g is verwijd zaam maar zeker n van en op kleine het gebied.bossen De schapen begrazen dieredoel De bemeste bovenlaa in Het kudde doorschaal moeras metliggen. hetbelangrij gebiedkste met heide en vennen. bijzondere rme venoevers kere het stuifzand in n plante s geen kans en op de voedsela die verspreid als dotterhet schone water dat jonge boompje bloem en orchid dieren terug. Het ervoor te zorgen en Zandhagedis:als de heide dichtplanten re de begrazing iseeën.

Plante bijzonde Want warmt eerst Kortom werd aan n en meer de natuur krijgt dieren hebbe op in de zon, grond daar omheen de heide op te schieten.

Bomen n ruimte voor meer krijgen om inhier hij doen. zichLeikeven en de landbouw niet weer wind zijn nodig. Ruimt e. Het resu voort te plante werkgaat op zoek de ruimte kan de sterk verbeterd e om te leve naar n. Veelaliteit Er komen bomental e kracht natuur groeit .met ver uit de waterkw voedsel De gebied keerde van niet.meer voldoend elkaarr. Plante waardoo libelle liggenterug. nsoorten af, waardoor die waterlobeliaen n en dieren versnipp wind zoals de voor, meer stuift remmen moeili : de zeldzame kunnen een. Ook de heikik en. Zand dat niet jk of niet geweldig 1.1 de beeko te verplaats bereiken, waard Ringslang: augustus ander natuur everlib dit stuifzand in juli en hetOf omel. niet-giftigeijk betekent 1.2 g sterve wat dacht plant bloeit oor het weer Uiteindel slang met in het ge n en onze derwater gele vlekken u vanheeft natuurgebied vlinders, zoals r bestaa zich gevaathuis met allerlei planten. in de p. begroeit t dat z lamander voelen De oploss raakt snel en hun uniekevoedingsbodem de kleine landschahals. de vinpootsa ing: natuur parelm oervlinder, van een uniek1.stuifzand een goede karakter verlie gebieden d isvergro 1.4 zandgron zodat voedsela de vossen of 3 Nachtzwaluw: expert dan het einde rme dieren zonned de ten en de weers en met elkaar en planten de in camouflage. chijnvlinder klokjesgentiaan verbd ruimte In Parkst s vrij zeldzame s. Ook de krijgenooit inmiddel vernoem ad Limbu veldsprinkha die naar ze nodig rg wil trekt landgoed nen hout het er Natuu hebb dode waar en behou Het Bosbehe rmonumente de sabeliken, Blauwvleugels 22 liggen. dheidestru van natuur sprinkhanen bomen 23 prinkhaan: de dode toont , rust, ruimte bomen. n zorgen voor he blijven kunt u er en de dienen voor In de bossen zijn blauwe en leefbaarheid waarne- op hun tussen het gras als voedsel weer beurt men. Het vleugel die s . aan vogellinsecten tijdens het vliegen Bomen even is uniek; De Brunssumme talloze en de .zwarte specht. van wielew rheide is een bonte, de groene aal, als de grote nachtz netwerk van Natura 2000 vogels waluw Kamsal zand en vormen daarmee tot aan de met besche amande gebied, een r: de naam slaat kruin bedekt roodb 1.3 tot hun Europ orsttap soms binnen de ecolog rmde natuurgebieden, op de hoge, uit. En getande staart- t tenslotte zijn en geniet daarm ische hoofd groeien hier kam. structuur extra ropese Unie ee de planten wateraardbe (EU) geeft bescherming deze kwets i en duizend. De ming omdat bare gebied Beekoeverlibel guldenkruid. de natuur sterk en extra besche : hebben grote achteruit gaat. jaren meer 0.5 facetogen op dan zestig Europ een beweeg Zo lijke kop. ese plantensoort zijn de afgelope bijzondere vogels 5 en uitgestorven ieren en insect tura 2000 vergro , zoogd .O en hebben het Kleine parelmo ot de overlevingsk ervlinder: een zwaar. N Europese natuur opvallende ansen van de vlinder 0.5 . rijk gevarieerd door de 90 0.

Goed om te spiegels aan 1 weten de onderkant van Grote aaneen zijn vleugel gesloten natuur 0.4 Vrijwilligers s. gebieden vergro werk ten de overlev Natuurmonu 1.7 Wielewaal: ingsmenten breng kansen van zijn opvalle planten en dieren. nd geelt mensen en Dankzij het zwart gekleur natuur dicht d en ook bijzond werk van onze De Brunssummer schuw. bij elkaar. er vrijwilligers beter besche heide is een 86 wordt de natuur rmd.

Natura 2000 0.5 gebied. Dit nog en word vrijwil Werk samen met ons aan is een Roodborsttapui Europees netwer een mooie natuur liger! Als vrijwil t: heeft ee k van besche 1.0 een manieren inzette en liger goed verborg rmde natuurgebied en nest n voor de natuur kun je je op verschillende 85 en en biedt beheerwerk : van baliew extra zaamheden. erk, natuurgids Meer weten Brunssumme bescherming. : bel rheide of kijk het Bezoekersce tot 84 op www.natuur ntrum monumente n.nl.

0.7

07

wandelkaart 10

2.2

Z s

Natuurmo Postbus numenten 9955 1243 ZS ’s-Gravela T (035) nd 655 www.natu 99 11 urmonume nten.

at

wandelkaart

Een 4000 ha groot samen hangend0. en in het Nederlands -Duitse grens 2 79uniek natuurpark gebied in ZuidDat is wat Natuu Limburg. rmonumente n als ambitie het gebied Heide heeft voor natuurpark.

De Brunssumm de Schinveldse erheide, bosse natuurpark Roode n, de Teverenerheide en het Beek / Rodeb van het Heide ach maken deel natuurpark. uit De gebieden toekomst beter moete n in de met elkaar worde n verbonden.

13

07

MN2200804

Bestel nu

05

its t ra

wordt.

12

Ki ev

g met:

tot stand in samenwerkin

Kie vit

Deze kaart kwam

s t raa t

an B.V.weer uitgestrekte 1243 ZS ’s-Graveland an heeft gebied Actueel het • Betrouwba T (035) 655 ar • Compleet herstelpl 99 11 Europa. Het stuifzand www.natuurmon zijn werk 04 druk www.fa zodat.nlde2ewind lk.nl en,umenten 06 haar openheid teruggev , om te 09 U bent van harte welkom Deze kaart optimaal kan doen. kwam tot stand en. in samenw erking met: fietsen of paardrijd komen wandelen, rustzoekers.

10 voor paradijs een Huis ter Heide is echt horen op dit03 de wind laten zich en vogels MN22014 de Alleen 02 hier het landschap onumenten heeft landgoed. Natuurm gevarieerder waardoor het steeds van vroeger hersteld,

mper-

Bosanemoon: is Het uitgestrekte stuifzand zorgt in De Brand h evoor ide op oneen prachtig bloemenheel bijzonder. Let inen tapijt dergestoven boomkru de boven76 vorm die nog maar net Rendiermos: de Temperalijkt op een hervan deK‘plant’ grond uitsteken. a kunnen in het tengeweimK pe tuurverschillen 2.2 arm Heksen tot wel hei Heksen d oplopen 37 e april tot p eerwvan stuifzandberg berg Heidespurrie: bloeit heg i de zit deze veertig graden. Toch juni met witte bloemen Het zijn ‘woestijn’ vol leven. dat zelfs en van Kruipwilg: struweel de overgang Faza midden in vooral tstr. stand weet te houden Fa nzan die het tstrheide . zand naar bos en het stuifzand In maken. r gebied zo bijzonde je H e k vind senber het overgangsgebied g gede zogenaamde pionierve 1.6str a at

g

© Falkplan B.V.

Natuurmonumenten • Compleet Actueel • Betrouwbaar Postbus 9955 1243 ZS ’s-Graveland 2e druk www.falk.nl T (035) 655 99 11 .nl www.natuurmonumenten

5

H e e ren we

07

[De aanbiedingen gelden tot en met 31 juli 2013 en zolang de voorraad strekt.]

de Das weer Sinds 1999 komt in de Loonse en Drunense 0.3 herintroducBoomleeuwerik: Duinen voor. Na dassen zich zich graag horen laat19 tie breidt het aantal uit. De hoge droge l: gestaag Glooie Veldkreke nde heidev hen zeer 0. voorelden, zijn hol els zijn in de zit8 vaak tjirpend bij zandheuv verte afgew 1.0 graisseld burcht mettedonke hun om geschikt re bossen, een Bijzondere ende hagedis: kabbe Levendbar de graslanlend beekje er op plant ven enterwijl, drassig hoogv graag een zonnebad en neemt in het en insecten wormeneen.

Het gebied volop den Heide natuurpark ook bekend is een uniek zijn.

Nachtzwaluw: staat vinden tenatuur gebied met er Struikh geitenmelk eide: lichtpaa als rse dwergplanten en dieren bijzondere plant vormt een boomeldorad de . nest wordt o voorop bijen.

Vogelsoorten als Boomleeuwerik: roodborsttapuit, de grond gebouwd leeuweri De afgelok, pen jaren Wollegras: is hard belangrijke in de luw en grauwe gewer nachtzwa producent kt om de in uw: nestelen van (hoogv Mierenlee een dit ook een)turnf.holletjes verled vinden het en rechtg klauwier grond in zelfgegrave etrokken water voor Ookvan 0.2 Zonnedauw: leefgebied.loop deprachtig Roode beek vleesete 21 r, 0.7 nd insectenete plantje opeen tapuit: eenparadijs. dat graag Roodborst natuureen lijke insecten ook wel manieristehet mugje het voedsel bestaat 36 lust. herste maar llen.dagvlinaan een De beek Denk magdaarbij uit wormen en zaden nu weer kronk r. heivlinde Wateraardbei: elen. zoals de kleine Water derschap lokt ho-rent Roer en ever: van soorten ningbije n en homme aan tal OverZandloopk maasMaar ls. heeftook hiervoor eenwespen, haastig over de grond rs, bijen, aantal werkz loopkeve Duizendgulden aamheden kruid: komt verrichen t. en kre- overweHeivlinder sprinkhan : vliegen Strommieren, gend op zonnige end water , vochheeft een tige plaatsenkorte afstanden vaak voor. natuurkels. lijke aantrekkings in een krachtige snelle kracht.

Daarmee neemt Wespenorchis: vlucht de bloeme de diversiteit n worden door aan planten wespen bestove en dieren toe. n.

In de steile wande Veenpluis: n, langs de bevat oevers en op kig nootje, met een driehoede bodem van een lange witte de beek ontwi vruchtpluis. kkelen zich bijzondere plante n. Hier komen Wilde Kamper foelie: een weer specif overblijvende, bladver ieke dieren op liezend end de klimplant.

35

eg

13

03

ofdierr van Das: grootste landroofdie Nederland Ree: er leven er hier wel 100

r enw

05

10

H i n d d e s t ra at e st r a at

04

06

09

t

12

Stuifzandherstel d en Natuuris zeldzaam in Nederlan Levend stuifzand om het stuifzandlander daarom hard aan monumenten werkt wind het zand verAlleen dan kan de schap open te houden. enkele jaren. NatuurLind herstelproject duurt enh euve Het stuifzand l . H u ët l n plaatsen. breidt daarmee het . het landschap en herstelt nten monume flink uit. Dat betekent planten en dieren valt in dit leefgebied van zeldzame méér, te genieten in de toekomst nog dat er nu al, maar prachtige gebied.

0.8

04

at

08

02

03

str aa

Kennemerland Duin en 09 Voornes Duinen van Goeree

4.1

lderveld 10 Nat Nationa ionaal gevarieerd natuurge Park al Park is een prachtig en De Loo Weerrib die afgewisnse en d Huis ter Heide Landgoe ben 01 en glooiende akkers, Drunen De Wie 02 -Wieden, vindt er diverse vennen se Dui Jenen sen. Het landhuis bied. den en loof- en naaldbos en Hui Voorste met gevarieerde sseld ter Hei 1000 ha. aan worden rbos 12 de 12 Leuven Heide is met de ruim Oisterw ums stamt uit 1864. Huis ter van buitenaf ijkse Bos rustzoekers. Geluiden en Velu zelfe Bossen sen en Ven je optiwaar paradijs voor wem 06 nen, Kam natuur 13 Berg eerkeen bosgebied. Zo kun 04 Goo ust pina nooit door in het boherbos tot i, Vec05 insecten zelden van dringen 14 Nat htstreek gezoem 09 vogelgezang, het Eemland ionaal 13 en Park genieten van het bladeren. De schoon05 Nat Schierm maal van de wind in de ionaal onnven de vroege ven of het ruisen 10 ikoohet Park boven een ven in g Velu nde ochtendnevel 03 wezoom stil van wordt. heid van optrekke en het een beeld waar je Deelerw on is ongeëvenaard, oud ochtendz 14 06 Nieuwk oopse 07 Bru Plassen nssumm erheide 08 Nat ionaal Park Kennem 07 Zuiderla nd 09 Voo de meest is een Duivan e Duinenrnes n en 01 Natuurmonumen Dui West02 De Loonse en Drunens van 08 ten nen van gebieden Postbus 9955 stuifzand ©Goe Falkpl ree nog levende

01

02

st ra

Deelerwoud Nieuwkoopse Plassen Brunssummerheide Nationaal Park Zuid-

ere planten

Bijzondere dieren in het gebied

0.4

arten

n

Natuurmonumente aan het werk

na

korstmostatie. Zandzegge, helmgras, sen, heidespurrie, rendiermos pijpenstrootje en sen tegen zijn prima opgewas extreme kou en hitte.

Bijzond park om binnen één nationaal in het gebied nde natuurtwee zo verschille Schriev en de e rvast sheide het zand gebieden als de Brand Zandzegge: legt Duinen Loonse en Drunense een korstmos arme, droge Rood bekermos: aan te treffen. De men waarin staan in met rode vruchtlicha en zanderige duinen sporen zitten de voedmet contrast schril Vereni Sterrenging wacht g begroeide, Vliegenzwam: Limburg selrijke, weelderi SchaapsNatuu stippen rmonu weilanwitte n en rood met menten kooiweg zompige moerasse Door deze den van de Brand.

Pijpenstrootje: hoog leefgebieden kan maar liefst 2 meter grote variatie aan Bezoekerscent De Loonse Explor worden rum ion - Brunssu Sciencmmerhe kent Nationaal Park e Pannen ide Cente een r enkoekenrestaura 14559 Drunense Duinen en nt haarmos: de mannelijke Schriev planten enSterreRuig nwachersheid eherkend worden t grote diversiteit aan planten kunnen rode rozetten hun aan dieren.

Ka

icht ka

3.3

Flora en fau

35

eidsereids a r kerrk Nederland Het is uniek voor

B

08

De Zeekoelen

0.4

rheide

B R U N S S

Landgoed Brunssheim De Zeekoelen

t

4.5

07

3

2.7

Brunssumme

t r.

06

18 Brunssheim

nweg

4 soms kte stuifzandgebied, 10 Nation door het uitgestre in de aal Park Heerlijk struinen 3,5 km op adem te komen De Loonse af om daarna even Appelbe etje. Het en heuvel op en weer beschut duinpann rg Drunen oude eik of in een 1 uur se Duinen Langs het schaduw van een en Drunense Duinen. uitzicht l Park De Loonse en Huis ter pun Heide t en doo in Nationaa allemaal kan tussen Tilburg, 12 Leuven r veld 3500 ha. grote gebied e ruim en umse Bossen dit ‘Brabants van duin de kern De roosjes.ook wel bekend als en Veluwemeerk in Bosch staat ust Waalwijk en Den kte stuifzandgebieden uitgestre 13 Berghe meest de van vlaktes rbos Sahara’, het is één zeer droge stuifzand 14 Nation de voedselarme en aal Park Daar West-Europa. Op zomerdag flink op.

Schiermonniko uren op een mooie og lopen de temperat orten zoals rood korstmos plantenso taaiste de mels en zeldzame overleven alleen graafwespen, aardhom 14 voedselbron voor en zandzegge. Krekels, een vormen Zij je er ook. zandloopkevers vind vogels die in het struikge01 Nat hagedis en voor de ionaal de levendbarende Park broeden.

Dwinge was rond het zand

Overz

34

Flora en Fauna

e

Welkom

Om cadeau te geven of lekker voor jezelf! Met uw aankoop steunt u direct de natuur. Bestel ’t snel via nm.nl/winkel. Of bel gratis T 0800-0231666. Levering binnen 3 werkdagen.

14

en ruw

Heere

Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen en Huis ter Heide Bossen 12 Leuvenumse en Veluwemeerkust s 13 Bergherbo Park 14 Nationaal Schiermonnikoog

10

Nationaal Park Dwingelderveld Nationaal Park n, Weerribben-Wiede De Wieden en Voorsterbos Bossen 03 Oisterwijkse en Vennen, Kampina ek en 04 Gooi, Vechtstre Eemland Park 05 Nationaal het Veluwezoom en

02

omen

trrs t r . t ekrse . aa A kA r ar a sst t

Nationaal Park Dwingelderve ld 02 Nation aal Park WeerribbenWieden, De Wieden en Voorsterbos 03 Oisterw ijkse Bossen en Vennen, Kampina 04 Gooi, Vechts treek en Eemland 05 Nationaal Park Veluwezoom en het Deelerwoud 06 Nieuw koopse Plassen 07 Brunss ummerheide 08 Nation aal Park ZuidKennemerlan d 09 Voorne s Duin en 08 Duinen van Goeree

5.8

beukeb

Spechte nroute Rijk aan vogels.

Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen en Huis ter Heide 01

Overzicht kaarten 01

2,5 km

45 min

4.1

99

Hee

rten

1.8

0.2

Overzicht kaa

van Brede

rode

3.5

De leukstE

Oude Bos Een kort e tocht onder kastanje dikke s.

0,5 uur

Ruïne

erg.

Cremer route Naar het strand, en teru Heen én g. Gee terug 10km n rond je. .

1,5 uur

1 km

0.7

07

e Koepelb

Natuurm

en/of o

foto: Gerrit Rekers

Nieuws Landgoed Oud Groevenbeek

Boek nu ook Landgoed Oud Groevenbeek

Logeren bij Natuurmonumenten!

H

eerlijk ontwaken middenin de natuur. Vanuit een eeuwenoud kasteel, een idyllisch landhuisje of gewoon vanuit je tent. Natuurmonumenten herbergt talloze onontdekte overnachtingplaatsen. Deze zomer komt daar ook Landgoed

boerderij

Oud Groevenbeek bij, met luxe vakantie-appartementen in een Jugendstil-villa temidden

huisje

van bossen, weiden, vijvers waar de oude Groevenbeek doorheen stroomt. Waar wacht je

camping

nog op? Snel boeken voor een onvergetelijk weekend of weekje!

kasteel

Bekijk alle locaties en de contactmogelijkheden nu op nm.nl/overnachten

Initiatief Goedmarkt helpt Natuurmonumenten

‘Wat je geeft, krijg je terug!’

S

inds kort kent Nederland een unieke

gelden Natuurmonumenten en het Oranje-

webshop: Goedmarkt. Op goedmarkt.nl

fonds, die het besteden aan natuur- en maat-

schenken ondernemers hun producten

schappelijke projecten die de hulp hard

en diensten, die iedereen kan kopen. Het

nodig hebben. Inmiddels bieden de eerste

aankoopbedrag gaat naar het goede doel. “Een

reclamebureaus, consultants, aannemers,

ondersteun ik meteen het goede doel. Ideaal én

mooie combinatie van zakelijk verstand en

mode-ontwerpers, schoonheidsspecialisten,

idealistisch, daar houd ik van. Ik kan iedereen

ondernemen met je hart”, aldus Goedmarkt-

hotels en patissiers zich al aan. Ook Eef Bons,

Goedmarkt aanraden: niet twijfelen, gewoon

oprichtster Viviane van den Bichelaer.

eigenaar van Bonsmassage, was direct enthou-

doen en zien wat het effect is. Wat je geeft,

siast toen zij hoorde van Goedmarkt. “Door

krijg je ook weer terug!’

Ideaal en idealistisch

een massage aan te bieden via Goedmarkt,

Het volledige aanbod van ondernemers en hun

Goedmarkt steunt met de binnengehaalde

komen er nieuwe klanten in mijn praktijk en

schenkingen vind je op goedmarkt.nl

PUUR

25

natuur

Magische onderwaterwereld

De Oosterschelde is één en al leven Onder water een magische wereld, boven water verdringen trekvogels zich om zich vol te eten.

De Oosterschelde is een trefpunt van leven. Dat moet vooral zo blijven, vindt Natuurmonumenten.

J

a, van een zeepaardje of een zeester hebben we wel eens

120.000 vogels zijn. Die staan schouder aan schouder om de

gehoord. Maar hoe zit dat met snotolf, zeedonderpad,

pieren, wormen en schelpdieren, die bovenin de zandpla-

steenslijmvis, sepia, anjelier, waaierkokerworm, buikstreep-

ten zitten, naar binnen te schrokken. In een paar dagen zijn

nemertijn, heremietkreeft, penseelkrab, dodemansduim,

ze weer op krachten en vervolgen hun reis naar broed- of

paardenanemoon, zeedahlia, meloenkwal, blauwtipje,

overwinteringsgebied.

zakpijp, sliertige broodspons of weduweroos?

“De variatie en dichtheid aan planten en dieren in de Oos-

Het zijn allemaal bewoners van de Oosterschelde. En het is

terschelde is echt ongekend”, zegt Bjørn van den Boom. “Als

nog maar een kleine greep uit de collectie, waarin ook vis-

je een handvol zand pakt, zitten er zo zes schelpen in. Dat

sen als zeekarper, goudbrasem, zalm, harder, zeeforel, haai

is zo mooi. Dat doet mij veel meer dan de bossen van de

en rog voorkomen. Deze twee pagina’s zijn moeiteloos te

Veluwe.”

vullen met een opsomming van planten- en diersoorten die onder water leven in de Oosterschelde. Het is een magische

Evenwicht ontregeld

wereld van de meest wonderlijke vormen en kleuren. Daar-

Bjørn zet zich namens Natuurmonumenten in om de Ooster-

voor hoef je dus niet naar allerlei exotische oorden. Het ligt

schelde te houden als hij is. “Het hoeft niet mooier of gro-

gewoon aan onze voeten. Nationaal Park Oosterschelde is niet voor niks zo’n geliefde bestemming van sportduikers.

hermietkreeftje

Welkome pleisterplaats Naast de onderwaterwereld is er nog de natuur boven water. De zuidwestelijke delta heeft een sleutelrol in de trek­routes van miljoenen vogels die tussen Afrika en Siberië pendelen; sommigen leggen elk halfjaar 18.000 kilometer af. Zilverplevier, kanoet, drieteenstrandloper, bonte strand­ loper, rosse grutto, wulp en scholekster strijken hier op hun

jongen van de zeedonderpad

reis neer. Uitgeput en uitgehongerd. Dankzij al dat onderwaterleven is de Oosterschelde een rijke en zeer welkome pleisterplaats. Er zijn tijdens de trek dagen dat er meer dan

PUUR

26

natuur

penseelkrab

snotolf

sepia

ter te worden. Maar nu glipt het ons door de vingers.” Dat

Roggenplaat

proces is 25 jaar geleden begonnen met de aanleg van de

Noordzee

Oosterscheldekering. Een open kering, waardoor er, onder

Zierikzee

Oosterschelde

invloed van eb en vloed, nog steeds zout water in en uit de Oosterschelde stroomt. Maar het is wel zo’n dertig procent

ZEELAND

minder dan voorheen. De pijlers en het fundament waarop de immense kering staat, vormen een fikse drempel, die het

Middelburg

stromende water flink afremt.

Vlissingen

Dat heeft als gevolg dat het landschap van de Oosterschelde verandert, vertelt Bjørn. “Het evenwicht tussen zandplaten,

Galgeplaat

Goes Oesterdam

Westerschelde

slikken, schorren en geulen is ontregeld. Door de stroming kalven de zandplaten nog steeds af. Maar het water heeft niet meer de kracht om zand uit de geulen, die wel vijftig

Dit najaar hoogt Rijkswaterstaat de zandplaat bij de Oesterdam op.

meter diep zijn, weer op de platen af te zetten.”

Natuurmonumenten wil dat ook op de Roggenplaat zand wordt gestort.

weduweroos

‘Het hoeft niet mooier of groter te worden. Maar het glipt ons nu door de vingers’

slanke ringsprietslak

PUUR

27

natuur

tekst: Frans Bosscher I foto’s: hans Leijnse/fotonatura, ron offermans/buiten-beeld

‘Zonder ingrijpen zijn de zandplaten in 2050 verdwenen’

blauwtipje

Het gevolg is dat de zandplaten langzaam maar zeker onder

oude vogels; scholeksters kunnen wel veertig jaar worden.

water verdwijnen. Elk jaar gaat er één tot twee centimeter

Al jaren lukt het ze niet om hun jongen in leven te houden,

zand van de platen af. Dat lijkt niet veel. Maar een paar

waardoor de populatie sterk ‘vergrijst’. Als de zandplaten,

centimeter maakt al een groot verschil. 25 jaar geleden was

hun voedselbanken, blijven verdwijnen, is het einde oefe-

de oppervlakte droogvallende platen, slikken en schorren

ning voor deze karakteristieke kustbewoner.

11.300 hectare. Nu zitten we op 10.000 hectare. Schorren met zeekraal en lamsoor zijn al bijna weg. En zonder ingrij-

500.000 kuub zand

pen, zijn over vijftig jaar ook de zandplaten zo goed als

Behalve de natuur is de veiligheid in het geding. Want als

verdwenen. En daarmee de plekken waar het leven onder

de zandplaten kleiner worden, slaat het water met meer

en boven water bij elkaar komt. Bjørn: “Zeehonden raken

kracht op de dammen en de dijken. Daarom heeft Natuur-

de plekken kwijt waar ze rusten en hun jongen zogen. En

monumenten het probleem bij Rijkswaterstaat, de beheer-

trekvogels kunnen dan in de Oosterschelde geen voedsel

der van de Oosterschelde, aangekaart. Dat heeft als

meer vinden.”

resultaat dat in het najaar een groot herstelproject uitge-

Ook voor scholeksters is dat een dramatisch scenario. Hun

voerd wordt bij de Oesterdam, aan de oostkant van de

aantal in de Oosterschelde is inmiddels fors verminderd: van

Oosterschelde. Rijkswaterstaat gaat op de zandplaat die

70.000 in de jaren negentig tot 30.000 nu. En dat zijn vooral

daar ligt 500.000 kuub zand storten. De investering is even groot als Rijkswaterstaat anders aan onderhoudskosten voor de dam kwijt zou zijn.

Bjørn heeft zijn vizier intussen al gericht op het volgende project: ophoging van de Roggenplaat in het noordwestelijk

Meer over de Oosterschelde

deel van de Oosterschelde. Daar is twee miljoen kuub zand

- Bekijk de Oosterschelde onder en boven water via Layar!

voor nodig. Of dit doorgaat is nog allerminst zeker. Volgend

- Dagje Delta? Kijk ook eens op nm.nl/delta

jaar neemt het kabinet hierover een beslissing. “Maar we

- Word fan via facebook.com/beleefdelta of volg

mogen het niet laten gebeuren dat we dit unieke gebied

boswachter Ted Sluijter op Twitter via @BoswachterTed

PUUR

28

kwijt raken.”

natuur

BEDREIGD

De scholekster steekt de sluitspier van een schelp

Door aantasting natuur in Oosterschelde en Waddenzee

kapot om de mossel te kunnen eten.

Scholekster - Haematopus ostralegus oystercatcher (Engels) | Austernfischer (Duits) | huîtrier pie (Frans) Beitel of priem lengte

40 tot 48 cm

Scholeksters die aan de kust leven hebben

gewicht

400 tot 800 gr

andere snavels dan hun soortgenoten die in

voedsel

aan de kust mossels en

grasland voedsel zoeken. Door al dat gehamer

kokkels, in het binnenland

op de schelpen van mossels en kokkels slijt de

wormen en insecten

snavel snel. De top plat bovendien wat af, zodat hij op een beitel gaat lijken. De grasland-schol-

aantal eieren 2 tot 3

eksters hebben spitse snavels, waarmee ze dieper in de grond kunnen prikken om wormen te pakken; die heeft dus meer weg van een priem.

Overigens groeit de snavel steeds door, ongeveer een halve millimeter per dag.

Bonte Piet Bonte Piet is de bijnaam van de scholek-

1990

ster. Bont, vanwege het zwart-witte

2009

verenkleed. Piet, omdat hij zo hard ‘tepiet, tepiet’ roept. Vrijwel overal in Europa is het een pure kustvogel, maar in

tekst frans bosscher I fotografie: jasper doets/buiten-beeld, danny ellinger/buiten-beeld I Graphics: dinqmedia I bron grafiek: Sovon

ons land broedt een deel van de populatie

Scholeksters die in

in graslanden. Hij staat dan ook steevast

Nederland broeden,

in de rijtjes weidevogels. Maar Je komt

blijven hier het hele jaar.

‘m ook tegen in spoorbermen, op platte daken en in dakgoten.

veel voorkomend

100

redelijk voorkomend

80

Rust en voedsel Dat de scholekster het binnenland opzoekt om te broeden, is geen luxe.

60

Dat gebeurt alleen in Nederland. Het is een aanwijzing dat hij langs onze kust niet meer genoeg voedsel en rust vindt. Door de industriële

40

schelpdier­visserij zijn er minder mossels en kokkels. Bovendien neemt in de Oosterschelde en de Waddenzee de oppervlakte af van zandplaten en

1990

2000

mossel­banken die droogvallen. Het aantal broedparen scholeksters is daar-

2010

door in 25 jaar tijd afgenomen van 100.000 tot minder dan 40.000.

PUUR

29

natuur

lezersaanbiedIngen

Samen

vakantie vieren

Tot

40%

enLe dd eel voor

Speciaal voor u heeft Landal GreenParks een arrangement samengesteld op elf parken.

Deze parken lenen zich uitstekend voor lange fietstochten. Na een actieve dag kunt u lekker ontspannen in uw comfortabele bungalow.

Puur Natuur Zomer Fietsarrangement Speciaal voor leden van Natuurmonumenten heeft Landal GreenParks dit arrangement samengesteld: - Verblijf in een standaard 4- of 6-persoonsbungalow.

- Een huurfiets met versnellingen p.p.

- Fietskaart van de omgeving en diverse fietsroutes.

- Koeltasje voor op de fiets.

- Opgemaakte bedden bij aankomst.

- Keuken- en handdoekenpakket.

- Toeristenbelasting en reserveringskosten.

Te reserveren vanaf E 159,- p.p. (bij twee personen) 3e tot en met 6e persoon C 36,-.

Geldig voor aankomsten in de zomervakantie van 28 juni 2013 tot 30 augustus 2013.

Het Puur Natuur Zomer Fietsarrangement is geldig op de volgende parken: Landal Twenhaarsveld (Overijssel), Miggelenberg, Heideheuvel, Landgoed ’t Loo, Coldenhove, Rabbit Hill, Stroombroek, Klein Ruwinkel (Gelderland), Kasteeldomein De Cauberg (Limburg), Het Land van Bartje (Drenthe) en Duc de Brabant (Noord-Brabant).

Interesse?

Voor meer informatie, voorwaarden, prijzen, data en reserveringen, bel met Landal GreenParks tel. 0900-8842 (C 0,20 p. min.) of kijk op www.landal.nl/NAT44L. Vermeld bij uw reservering de code: NAT44L, het Puur Natuur Zomer Fietsarrangement.

Per boeking doneert Landal GreenParks E 5,- aan Natuurmonumenten.

Hier krijgen wij energie van.

‘Wij wandelen graag en veel in de natuur. Dat ontspant en inspireert ons. In de natuur praat je toch over andere dingen.

Alsof de ruimte om je heen, ook ruimte in je hoofd geeft.’

Hub en Irene Littmann-Starreveld, klant van Greenchoice sinds 2005 Als leverancier van duurzame energie, doen wij graag iets terug voor de energie die wij van de natuur krijgen. Ons doel?

Samenwerken aan een Nederland dat al haar energie zelf duurzaam opwekt en de natuur als bron van onze energie koestert en beschermt. Doet u mee? Dan krijgt u 0,25 cent korting t.o.v. de reguliere variabele tarieven van uw regioleverancier.

Bovendien doen wij een extra bijdrage voor natuurbehoud als u zich aanmeldt via www.greenchoice.nl/natuurmonumenten.

Stap over en krijg

• 100% Groene stroom uit Nederland • Bosgecompenseerd gas • 0,25 Cent korting per kWh én per m³ gas ten opzichte van de reguliere variabele tarieven van uw regioleverancier* • Een extra donatie aan Natuurmonumenten * Heeft u zonnepanelen? Dan krijgt u zelfs dubbele korting!

Nieuws Rustpunt in bijzonder Buurserzand Bij het Buurserzand, niet ver van Haaksbergen in Twente (Ov.), heeft Natuurmonumenten een nieuw infocentrum geopend: De Wakel. Het is een mooi

foto: Martin Stevens, Ruud Poelstra

startpunt voor tochten door het grote heidegebied met 150 jaar oude jeneverbesstruiken (wakel is Twents voor jeneverbes). Je kunt in De Wakel terecht voor informatie en een kop koffie. In het centrum is ook een vergaderruimte. Je vindt De Wakel aan de Stendermo-

Welkome schenking

lenweg 9, 7481 PR Haaksbergen. Let op: om het lange

Meer ruimte voor dieren in de Duinen

zandpad te vermijden, kun je het beste via de Zonnenbeekweg en Oude Haaksbergerdijk rijden.

K

ees Buningh en Irene Hofman zochten een goede bestemming voor een schenking. â&#x20AC;&#x153;We zijn op leeftijd en hadden wat geld over. Omdat de natuur een grote bijdrage aan ons

leven heeft gegeven, wilden we dit besteden aan de natuur, die helaas wat te vaak verloren gaat door het primaat van de mens. Martijn de Kempenaer van Natuurmonumenten legde ons enkele mogelijkheden voor. Onze keus viel op plannen voor De Margriet, een landbouwgebied, dat als een eiland in het Nationale Park Loonse en Drunense Duinen (NB) ligt.

Natuurmonumenten wilde daar graag grond aankopen

Waterloopbos voorgedragen als rijksmonument

H

om het cultuurlandschap te herstellen en daarmee de terugkeer van soorten als bolderik, gele ganzenbloem, roodborsttapuit, grauwe klauwier en das mogelijk te maken. Dat sprak ons aan, ook omdat de aangekochte stroken een goede

et Waterloopbos

Tegenwoordig kunnen

verbinding vormen tussen natuurgebieden. De bank op

(Fl.) is door de

ingenieurs met computers

een uitzichtpunt, die wij kregen aangeboden van de

overheid voorge-

dergelijke projecten precies

boswachters, met daarin onze namen, is voor ons een

dragen als rijksmonument.

nabootsen, waardoor

grote eer.â&#x20AC;?

In het bos staan unieke

schaalmodellen zoals in het

proefmodellen van water-

Waterloopbos niet meer

bouwkundige werken,

nodig zijn. In het najaar

Advies nodig?

zoals de havens van

maakt minister Jet Busse-

Overweegt u ook een gift aan de natuur? Vraag dan advies

Rotterdam en IJmuiden,

maker bekend of ze de

aan Martijn de Kempenaer: T (035) 655 98 73/06-54 29 52 61,

van Lagos en Bangkok.

voordracht overneemt.

m.dekempenaer@natuurmonumenten.nl. Of kijk op nm.nl/schenken

PUUR

31

natuur

roodborsttapuit

Binnen spelen Het strand verbergt de mooiste natuurschatten.

Puur speelmateriaal! Doe je mee?

Lekker wroeten Snoepen van je eigen worteltjes en aardbeien! Met dit boek maak je je eigen moestuintje, in de tuin of op je balkon.

En daarvan heb je elke seizoen plezier.

In de lente zaaien, in de zomer en herfst oogsten, in de winter knutselen! Voor kinderen vanaf 9 jaar. Koop ‘m via nm.nl/winkel (€ 18,95).

De gaatjes die je in sommige schelpen vindt, zijn van een vleesetende slak: de tepelhoorn. Hij graaft zich door het zand naar de schelp toe en boort zich met zijn tong naar binnen. Daarna zuigt hij het schelpje leeg.

Welke vogel hoor jij? Vind ‘m via Layar!

Tip schelpen zoeken uit het binnenDe meeste schelpen vind je als de wind oppervlakte land komt. Het zeewater stroomt aan de r een stroom van het land af, waardoor er onder wate r dat lege ervoo ontstaat richting het land. Deze zorgt

Zomerse gipsafdrukken

schelpen op het strand terecht komen.

NODIG zandbakvormpjes•pak modelgips•verf Maak gips volgens de gebruiksaanwijzing op de verpakking.

Een schelp eet met zijn kieuwen.

Hiermee zeeft hij zijn voedsel uit het water. Vanuit de kieuwen stroomt het voedsel door naar zijn mond.

Neem schone zandbakvormpjes en giet deze vol met gips. Laat hard worden en druk de gips daarna voorzichtig uit de vormpjes. Kleur je gipsfiguurtjes in met verf.

PUUR

32

natuur

Gratis: Buiten Spelen Doe-Boek van Menzis

Hoe snel kan een snoek jagen? Stuur je antwoord vóór 1 aug ustus in naar

Het Buiten Spelen Doe-Boek staat boordevol leuke, actieve buitenspel-

puurnatuur@natuurmonumenten.nl.

letjes, handige weetjes én heel veel

Misschien win jij wel 1 van de 12 rugzakken

voordeeltjes. Nu gratis van Menzis voor jou! Vraag ‘m snel aan via

die Bergans ter beschikking stelt!

menzis.nl/natuurmonumenten

Nog maar 4 weken!

Heb jij al meegedaan aan de

Wist je dat een schelp net als wij een hart, lever, maag en darmen heeft?

wedstrijd Koning(in) voor 1 dag?

Het kan nog maar vier weken!

Stuur jouw konings- of koninginne­ foto uiterlijk 14 juli in. Wie weet win jij een dag als koning(in) op een kasteel van Natuurmonumenten in september. Doe mee op

Strandsouvenir

nm.nl/koningswedstrijd

NODIG fotolijstje met brede, houten rand • sterke lijm • je mooiste schelpen Maak de schelpen schoon en leg ze op de lijstrand in een mooi patroon. Plak ze niet direct vast, dan kun je nog schuiven tot ze goed liggen. Als je tevreden bent, plak je de schelpen vast.

In de winter groeit de schelp minder snel dan in de zomer. Hierdoor ontstaan er smalle en brede ringen. Zo bereken je hoe oud de schelp is.

Buiten kegelen NODIG plastic flessen•plakplastic •schuimrubber of foam ballen (ø 10 cm)•grote ballonnen (met ruime tuitjes!)•schaar Vul de flessen met water en sluit ze met de dop. Verwijder de etiketten van de flessen. Knip cijfers of leuke figuren uit het plakplastic en plak ze op de flessen. Neem een ballon en prop hier een bal in. Schuif het tuitje van de ballon over de fles, zodat de bal vast zit op de fles. Spelen maar!

PUUR

33

natuur

creatie en illustraties: Jasmijn Stegeman I Fotografie: Rene Gonkel, Andries de la Lande Cremer, Janneke van Gerwen

Prijs vraag

Nieuws De mooiste impressies en mogelijkheden voor aanmelden vind je op nm.nl/wadactief

Deze zomer:

V

anaf de honderd jaar

De natuur staat centraal:

(3, 10, 17, 31 juli /

(22 t/m 23 juli)

oude tjalk De Groene

wandelen over de wadplaten,

8, 14, 24, 28 aug)

Volle Maan avondtocht

Eenvoud of de vissers-

lepelaars kijken, zeehonden

Texel Wadvogeltocht

Dokkum – Lauwersmeer –

boot TX20-Orion beleef je de

en bruinvissen spotten, water-

Oudeschild (Texel) - Waddenzee

Dokkum. Avondzeiltocht met

Waddennatuur op z’n mooist!

schatten zoeken. Tussendoor

– Oudeschild. Drie uur vogels

De Groene Eenvoud over het

De bemanning verwelkomt je

verrast de scheepskok je met de

spotten met de boswachter aan

Lauwersmeer en overnachten bij

op het schip en neemt je een

heerlijkste maaltijden. Natuur-

boord van de vissersboot, varend

een onbewoond eilandje.

weekend of dag mee op het Wad

monumenten heeft twee arrange-

over de Waddenzee.

en het Lauwersmeer.

menten beschikbaar:

Pannenkoekenhuis bij Speelnatuur Tiengemeten Spelen op Tiengemeten is nu nog lekkerder.

Want sinds dit voorjaar heeft Speelnatuur er een pannenkoekenrestaurant bij: Pannenkoeken bij Hélène. Ouders genieten van hun cappuccino.

En kinderen eten er tussendoor natuurlijk de lekkerste pannenkoeken. Van Hélène…

Foto’s vind je op nm.nl/tiengemeten

De Plateaux in de prijzen

H

et LIFE-natuurherstelproject Dommeldal, ook uitgevoerd in De Plateaux (NB), is in de prijzen gevallen! De Europese Commissie heeft Natuurmonumenten en het Belgische Natuurpunt de ‘Best LIFE Nature Project Award’

gegeven voor hun werk in de Dommelvallei, De Plateaux en het Hageven.

Deze jaarlijkse prijs gaat naar projecten die een voorbeeld zijn voor heel Europa.

Resultaten van dit natuurherstel lees je op nm.nl/plateaux Laat je op je smartphone rondleiden door De Plateaux via nm.nl/routeapp

PUUR

34

natuur

foto: Hans van Rixtel

De Waddenzee op met de boswachter

Vlinderparadijs Sint-Pietersberg

tekst: Wilco Meijers I foto: misjha smits/buiten-beeld

E

en oogverblindende gigant

Jeker trekken de vlinders vanuit

De soortenrijkdom is ongekend op

Die wanden hebben we te dan-

fladdert door het lucht-

België langs bosranden, hout-

de Sint-Pietersberg, met dank aan

ken aan noeste arbeid. Al sinds

ruim. Het is de koningin-

wallen en struwelen naar de Sint-

de veelzijdige bodem en bijbeho-

de Romeinen wordt hier mergel

nenpage, de grootste vlinder van

Pietersberg. Daar vinden ze volop

rende planten. Graslanden, akkers,

gewonnen. Maar in 2018 houdt

ons land. Zeldzaam in Nederland,

nectar in de bloemenweelde van

hellingbossen en houtwallen zor-

dat echt op. De berg wordt dan

maar een vaste zomergast op de

het plateau.

gen voor afwisseling. En dan is er

volledig overgedragen aan de

Sint-Pietersberg bij Maastricht.

nog kale rots, uniek in Nederland.

natuur. Veel dieren wachten daar

De koninginnenpage verkeert

Mergelwanden waar zeldzame

niet op. De oehoe broedt hier al

in goed gezelschap. Door zijn

planten zoals grote tijm en zonne-

vanaf eind jaren negentig. De

bloemrijke graslanden en rela-

roosjes voorkomen.

richels en groeve-ingangen vormen

tief warme klimaat is de Sint-

een prachtige nestgelegenheid.

Pietersberg een ware trekpleister

En de oehoe is niet de enige die

voor bijzondere vlinders, zoals de

de berg heeft ontdekt. Er vliegen

veld­parelmoervlinder, het bruin

wouwen, er nestelen geelgorzen,

dikkopje, klaverblauwtje, boswitje

er huizen vroedmeesterpadden

en staartblauwtje. Zuidelijke

en af en toe duikt er een ver-

soorten die hier tegen de noord-

dwaalde vale gier op. Tsja, de

grens van hun verspreidingsgebied

Sint-­Pietersberg. Bescheiden in

aan zitten. Via de Maas en de

omvang, groots in natuur.

Zelf de Sint-Pietersberg ontdekken Routes en excursies vind je op nm.nl/sint-pietersberg.

De nieuwe toegangspoort aan de Luikerweg, naast het gerestaureerde fort Sint Pieter, is een ideaal startpunt voor een wandeling. Bezoek er ook Limburgs grootste natuur- en cultuur-festival Festa Natura op 8 september.

koninginnenpage

PUUR

35

natuur

Wat zie ik daar...

d l e v n e r o k in het Op de akkers wuift het goudgele graan en bloeien klaprozen en korenbloemen. Jonge patrijzen scharrelen tussen de bloemen in de randen van de akkers, sprinkhanen springen tussen de halmen.

De korenvelden van Natuur­ monumenten: ouderwets mooi en heel zomers.

Grote groene sabelsprinkhaan

Rogge

Het luide geratel van de grote groene

halmen. Toch hebben we in Nederland nog

sabelsprinkhaan – 8 centimeter! – is op een

maar zo’n 2.000 hectare rogge. Tot een

zonnige dag op 100 meter afstand te horen.

halve eeuw geleden was dit een veelvoud.

Hij maakt het geluid door de voorvleugels

Maar we eten bijna geen roggebrood meer

over elkaar te strijken. Op de ene vleugel zit

en roggepap al helemaal niet. Koeien en

een richel, op de andere een kam. De vrouw-

varkens krijgen nu vooral maïs te vreten. Je

tjes duwen in september hun legboor (sabel)

vindt eigenlijk alleen nog roggeakkers bij

van 4 centimeter voorzichtig in de grond

natuurorganisaties en biologische boeren.

om eitjes af te zetten. Het voorjaar daarop

Daar is de bloemenpracht te zien, die lang zo

kruipen hier piepkleine sprinkhaantjes uit.

kenmerkend voor akkers was.

PUUR

36

natuur

Prachtig toch, zo’n wuivend veld vol rogge-

tekst: Monica Wesseling I Foto’s: Foto natura, Geurt Besselink, Dennis lorenz/foto natura, Frank Peters/kina, ferry siemensma, Alje Zandt

Korenbloem Dwergmuis

Het is zo’n heerlijk ouderwetse

Patrijs

Slechts 5 tot 11 gram zwaar en nauwelijks

bloem, de korenbloem. Armen vol kon je er

Kir-ik, kir-ik, kir-ik. Gelukkig zijn er nog

groter dan een forse loopkever klimt de

vroeger van plukken. De plant is heel lang

bloemrijke akkerranden waarin het geluid

dwergmuis met gemak in graan- en gras-

gebruikt als medicijn tegen bronchitis en

van de patrijs te horen is. Daar vindt hij

halmen. Zijn grijpstaart zorgt voor houvast

oogkwalen. Natuurmonumenten zorgt voor

insecten en goede schuilplekken; met z’n

als hij met z’n pootjes de voedzame zaden

terugkeer van de korenbloem én andere

schutkleur zie je hem snel over het hoofd.

plukt. De dwergmuis vlecht op 30 tot 60

akkerplanten als klaproos en bolderik. Op

Pas als het gevaar te dicht bij komt, vliegen ze

centimeter hoogte een bolvormig nestje in

haar akkers zaaien de boswachters onge-

met veel kabaal weg. Bijna nergens vindt de

het gras. Daar brengt het vrouwtje gemid-

schoond (dus met veel plantenzaden) biolo-

patrijs nog zulke plekken op het boerenland.

deld vijf jongen groot. Die wegen bij de

gisch graan. Niet te dicht, zodat de planten

Vogelorganisaties hebben 2013 daarom

geboorte maar 0,7 gram!

voldoende licht en ruimte krijgen.

uitgeroepen tot Jaar van de Patrijs.

PUUR

37

natuur

gekraagde roodstaart

Boswachters herstellen Brabants landgoed

Wallsteijn heeft eigen sfeer terug

Tâ&#x20AC;&#x160;

alrijke stijlvolle

ver begint breed en eindigt smal,

elementen van landgoed

waardoor hij langer lijkt dan hij is.

Wallsteijn in West-

Ook heeft de zichtkoepel een

tekst: Wilco Meijers I foto: martin stevens, Paul van Hoof/Buiten-beeld

Herstelde houtwallen, opgeknapte vijvers en een theekoepel die weer schittert; landgoed Wallsteijn bij Zundert (NB) ligt er weer prachtig bij.

Brabant zijn hersteld. Je merkt

nieuw dak gekregen. Bijzonder

het direct als je over het afwis-

aan de koepel is het zichtveld. Die

selende landgoed, dat ruim twee

biedt geen blik op het omringende

eeuwen oud is, in deze rustige

landschap, maar is juist naar bin-

grensregio wandelt. Statige

nen gericht. Het kenmerkt het

lanen zijn opgeknapt, hakhout

besloten karakter van Wallsteijn.

is opnieuw afgezet en verwaar-

Dat blijkt eveneens uit het Johan-

loosde houtwallen zijn uitgedund.

nagraf die vanaf de Zonnedreef

De jonge uitlopers ogen fris en

zichtbaar is. Deze grafheuvel,

legd. Destijds werden er kruiden,

trekken veel vogels zoals nachte-

vernoemd naar de jong overleden

bessen, fruitsoorten en groenten

wandelroutes op

galen en wielewalen.

dochter van Frederik van de Wall

gekweekt. Vrijwilligers hebben

landgoed Wallsteijn

Elders blinken beide vijvers

die het landgoed aanlegde, is een

het historische karakter van de

en omgeving vind je

weer als vanouds. De oevers zijn

volledig in zichzelf gekeerde plek.

tuin, die helemaal verwilderd was,

op nm.nl/wallsteijn

vrijgemaakt van begroeiing en

Het Engels Hof, de fruit- en moes-

teruggebracht.

majestueuze loofbomen spiegelen

tuin van Wallsteijn, is ook nieuw

Ze oogsten er oud-Hollandse

weer in het heldere water. De laan

leven ingeblazen. De tuin dankt

groenten en kweken tegen de her-

tussen het huis en de Spiegelvij-

zijn naam aan de Engelse land-

stelde leifruitmuur en in de boom-

schapsstijl waarin het landgoed

gaard oude fruitrassen.

begin negentiende eeuw is aange-

PUUR

38

natuur

Maar liefst zeven

in het nieuws

Natuur in de uitverkoop In opdracht van het kabinet verkoopt Staatsbosbeheer natuur. Het moet 100 miljoen voor de schatkist opleveren. Mogelijk gaat er 17.000 hectare naar de veiling. De eerste verkoop leidt tot een storm van protest. Ook Natuurmonumenten keert zich tegen de ‘uitverkoop’. Een overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen.

12 maart

Staatsbosbeheer maakt bekend

13 maart

dat bij Daarle (Ov.) 128 hectare

Das&Boom kondigt juridische stappen aan en roept Natuur­

natuur en landschapselementen

monumenten en de twaalf provinciale landschappen op ook in

bij opbod verkocht gaan worden.

actie te komen. Natuurmonumenten geeft aan de verkoop te

Er zijn geen voorwaarden over

willen voorkomen: we willen niet minder, maar méér natuur.

beheer en toegankelijkheid.

21 maart

In een brief aan de Tweede Kamer dringt Natuur­

2 april

Tijdens een spoeddebat in de Tweede Kamer zegt Dijksma een

monumenten er op aan om de veiling stop te zetten.

evaluatie toe van de veiling van de eerste 34 hectare bij Daarle.

“Dit is regelrechte uitverkoop van de natuur”,

De verkoop van de resterende 94 hectare schort ze op.

zegt algemeen directeur Marc van den Tweel.

18 APRIL

Op initiatief van Natuurmonumenten

1 mei

Vrijwilliger Herman Stevens draagt het kwetsbare

vindt in Daarle actieberaad plaats.

heidegebied Bruine Veld (21 hectare)- dat bij de eerste

Dorpsbewoners richten Landschaps­

verkoopronde zit - voor als Prachtplek van Nederland,

belang Daarle op. Inzet is stopzetting

een verkiezing die Staatsbosbeheer in mei organiseert.

van de veiling. Plan B is dat het dorp zelf een bod uitbrengt.

2 mei

De Partij voor de Dieren wil met crowdfunding

22 mei

geld inzamelen om de natuur ‘vrij te kopen’.

In het kort geding dat Das&Boom aanspande, oordeelt de

In twee weken tijd haalt de partij 250.000 euro op.

rechter dat de veiling niet in strijd is met de wet. Natuurmonumenten besluit daarop Landschapsbelang Daarle te blijven steunen en de lobby tegen de uitverkoop voort te zetten.

Reacties op twitter... @MarcvandenTweel , 18 apr Vanavond in

@GerritJanBroeze, 10 mei #landschapbelang-

@mariannethieme, 13 mei @Staatsbosbe-

#Daarle, #Overijssel, avond met inwoners

daarle “Oproep om woensdag het kort geding

heer biedt complete bewoonde dassenburcht

streek. Bespreken plannen overheid verkoop

in Den Haag bij te wonen!” #stopdeuitverkoop

aan voor €0,75 per m2. Samen kunnen we dat

#natuur via #veiling

@Natuurmonument @GLOverijssel

stoppen! #PleaseRT

PUUR

39

natuur

Met collegaâ&#x20AC;&#x2122;s aan de slag in de natuur Een dagje met het team lekker in de buitenlucht aan de slag? We hebben daarvoor diverse mogelijkheden, ook te combineren met een excursie in het natuurgebied. Ideaal voor teambuilding en het resultaat van je werk is direct zichtbaar. Meer weten? Bel met Marianne Been, T (035) 655 92 84, of stuur een mail naar bedrijfssponsoring@

HET ECHTE WERK

tekst: frans bosscher I FOTOâ&#x20AC;&#x2122;s: Paul Hobson, stoelwinder, ina witsiers

natuurmonumenten.nl

PUUR

40

natuur

Hooilandjes Nieuwkoop vol bijzondere bloemen

Het Groene Hart bloeit Eén keer per jaar halen vrijwilligers hooi van afgelegen landjes in de Nieuwkoopse Plassen. Ze hebben eer van hun werk. In dit oer-Hollandse landschap bloeien ratelaar, koekoeksbloem en veenpluis volop.

O

p een mooie zomerdag vaart

er te vinden. “We trekken

boswachter John Pietersen de ploeg

wilgen, onderhouden

vrijwilligers ver de Nieuwkoopse

paden, vervangen bordjes

Plassen in, naar het Pimmetjespad.

en ’s winters knotten

Daar ligt een stukje land dat gehooid

we wilgen. En intussen

moet worden. De bodem is er nat. Je kunt er

geniet ik van al die flora

met zware machines niet op. Het hoge gras is

en fauna. Het is heel

daarom gemaaid met een zogenoemde éénasser.

leerzaam, er is altijd wat

Die kennen we van de ijsbaan, maar bij deze is

nieuws.”

de borstel vervangen door een maaibalk. Als de zon het hooi gedroogd heeft, harken de vrijwil-

Het echte Groene Hart

ligers het bij elkaar. Het is één van de mooiste

Dankzij de inzet van de vrijwilligers kunnen we

klussen in het jaar, zegt Hans van den Hil, één

nog altijd genieten van die typisch Hollandse

van de vrijwilligers. “Je ziet meteen waar je

landschappen die rondom Nieuwkoop

het voor doet. Er groeien orchideeën, ratelaar,

behouden zijn, zegt boswachter John. “Het zijn

koekoeksbloem, zonnedauw, veenpluis. Zouden

landschappen die door de moderne landbouw

we dit niet doen, dan groeien de plassen op

verdwijnen. Hier zie je het echte Groene Hart

den duur dicht met bos. Dan heb je die planten

nog.” De vrijwilligersgroep in de Nieuwkoopse

niet meer, maar ook de purperreigers, bruine

Plassen telt zestig mensen. ”Sommigen draaien

kiekendieven en zwarte sterns niet.”

al tien jaar mee. Met hun ervaring kunnen zij de nieuwkomers opvangen en opleiden. Dat gaat

Heel leerzaam

geweldig.”

Door een reorganisatie ging Hans vervroegd

De vrijwilligers begeleiden soms ook medewer-

met pensioen. “Daardoor kwam er tijd voor

kers van bedrijven die een dag komen klussen.

vrijwilligerswerk. En ik heb altijd een band met

“Die combinatie werkt erg goed. Je ziet dat

de Nieuwkoopse Plassen gehad. De veelzijdige

mensen echt interesse in elkaar hebben. Ze

natuur is er prachtig, of je nu in de vogelrijke

komen uit totaal verschillende werelden. Dat

Groene Jonker bent of in het veenbos van De

levert fantastische gesprekken op. En onder-

Haeck.” Eén tot twee dagen per week is Hans

tussen klaren zij samen een belangrijke klus.”

PUUR

41

natuur

ratelaar

foto’s: martin van lokven, jan kriek

van onze partner

Landgoed Haarzuilens

Oer-Hollands Met een bijdrage van 2,3 miljoen euro steunt de Nationale Postcode Loterij de realisatie van een groot natuur- en recreatiegebied op landgoed Haarzuilens.

Naast Natuurmonumenten steunt de Nationale Postcode Loterij meer dan tachtig goede doelen

T

en westen van Utrecht ligt

Dankzij de steun van de Nationale

kinderen is er het Waterspeelpad

landgoed Haarzuilens, een

Postcode Loterij kon Natuurmo-

’t Natte Laand, waar ze heerlijk

oer-Hollands landschap

numenten het landgoed, met de

kunnen ravotten langs het water.

met bloemrijke weides, akkers met

landerijen van kasteel De Haar,

De komende jaren zal er bij het

die zich inzetten voor een

‘vergeten’ granen, middeleeuwse

in 2000 aankopen. Sinds die tijd

kasteel nog een heerlijk parkbos

rechtvaardige en groene

lanen, oude kerkenpaden, slootjes

werkt Natuurmonumenten samen

komen.

wereld.

met knotwilgen, boomgaarden en

met de overheid aan het herstel

Zo groeit landgoed Haarzuilens uit

www.postcodeloterij.nl

een eendenkooi. Het is het Groene

van dit schitterende historische

tot een achtertuin om trots op te

Hart in optima forma. Vanuit de

landschap.

zijn. Mede dankzij de deelnemers

nieuwbouwwijken van Leidsche

Om er volop van te genieten

van de Nationale Postcode Loterij.

Rijn wandel of fiets je zo deze

zijn er fietspaden, wandelpaden,

oase van rust, ruimte en geschie-

bankjes, uitzichtpunten en pick-

denis in.

nickweides aangelegd. Voor de

PUUR

42

natuur

Midzomernacht 21 juni bij Natuurmonumenten Midzomernacht. De zon heeft haar hoogste stand bereikt, krachtiger zal ze niet worden. De kortste nacht heeft iets magisch. En dat gaan we op 21 juni uitgebreid vieren bij Natuurmonumenten, door heel Nederland!

I

Kom Midzomernacht vieren!

Midzomer­nachtloop Op 21 juni organiseren we de landelijke Midzomernachtloop. In tien natuurgebieden trekken we de nachtelijke natuur in. Voor korte en lange wandelingen! Kijk op midzomernacht2013.nl Nacht van OERRR

n Noord-Europa is de

nachten, breekt nu de bloeitijd

Kinderen van OERRR beleven

Midzomernacht-viering één

aan. Asters, gentianen,

op vrijdag 21 juni Midzomer-

van de belangrijkste feesten

hemelsleutel en monnikskap

nacht op het dak van Science

zijn zulke planten.

Centre Nemo (Amsterdam).

van het jaar. Het is een traditie

Of kom je liever slapen in een

die teruggaat op de Germanen en de Kelten. Mensen trekken

21 juni

vogelkijkhut middenin de

de natuur in om geneeskrach-

Midzomernacht is

natuur? Kijk nu op oerrr.nl

tige kruiden te plukken. Ze

magisch, en dat beleef

ontsteken vreugdevuren tegen

je het beste middenin de

boze geesten, zoeken elkaar

natuur. Daarom viert Natuur-

op om te eten, drinken, zingen

monumenten op 21 juni Midzo-

en te dansen. De hele, korte

mernacht! En daar nodigen onze

nacht lang. Ook in de natuur is

boswachters alle natuurliefheb-

midzomernacht een omslagpunt.

bers voor uit. Volwassenen én

Voor planten die afgestemd zijn

kinderen! Op nm.nl vind je de

op kortere dagen en langere

activiteiten bij jou in de buurt.

En natuurlijk nog veel meer inspiratie over de kortste

foto’s: Kim Taylor/nature picture library

nacht.

Beleef Midzomernacht nu via Layar

PUUR

43

natuur

Bekijk het filmpje waarin boswachter AndrĂŠ Donker op zoek gaat naar de

foto: Sjon Heijenga/buiten-beeld I foto inzet - kleine zonnedauw: ferry siemensma

zonnedauw nu via Layar

PUUR

44

natuur

Komt dat zien

The beauty is a beast Zonnedauw. Een naam die tot de verbeelding spreekt. En door de rode kleur en ogenschijnlijke kwetsbaarheid is het plantje ook heel verleidelijk. Maar oh, wat is ze geraffineerd. Je denkt dat die bolletjes echte dauwdruppeltjes zijn? Voel maar ‘ns. Die druppels – als de zon erop schijnt lijken het net doorzichtige parels – zijn in werkelijkheid bolletjes lijm. Dodelijke bolletjes lijm.

Een insect – vlieg, mier, spin of libel – die valt voor die verleidelijke schoonheid, moet dat duur betalen. Als hij neerstrijkt op de zonnedauw, laat ze hem niet meer los. Een blad rolt er heel langzaam omheen en verteert zijn prooi. Het is de manier waarop zonnedauw aan voedsel (stikstof en mineralen) komt. Net als veel andere vleesetende planten leeft zonnedauw op plaatsen waar namelijk maar weinig voedsel in de grond zit, zoals op natte, open heideplekken of in moerassen. Daardoor is het nog niet zo eenvoudig om zonnedauw te vinden.

1 4 56 7

3

8 9 45

natuur

Zonnedauw in gebieden van Natuurmonumenten: 1 Slotplaats

6 Naardermeer

2 Dwingelderveld

7 Oude Buisse heide

3 Roderveld

8 Kampina

4 Wormer- en

9 Stippelberg

Jisperveld

10 PUUR

2

5 Botshol

10 Brunssummerheide

De keuze van

Quirijn Bolle is oprichter van de biologische supermarkt Marqt (Amsterdam, Haarlem, Den Haag). Wat inspireert hem? Speciaal voor Puur Natuur selecteerde Quirijn tips die de zomer nog leuker maken.

Lezen & luieren Documentaires en boeken die je

Lekker lokaal

leven veranderen: • Cooked: een pleidooi voor echt koken. Vers van de pers!

(Michael Pollan, 2013).

• We Feed The World bizarre documentaire over ons voedsel

Haal op je fiets je verse producten

(Erwin Wagenhofer, 2005).

bij boeren uit de omgeving van Amsterdam. In het nieuwe boek

• Fast Food Nation de onthut-

Lekker Lokaal verrast Jobien

sende waarheid achter een simpele hamburger (Eric

Groen je met de leukste adresjes

Schlosser, 2001).

(inclusief fietsroutes) en de lekkerste recepten! (uitgeverij

• Food Inc Documentaire over het

Gottmer)

ware gezicht van de voedselindustrie (Robert Kenner, 2001).

Boompje opzetten

Even opladen

Laat ‘ns een boom planten voor een goede vriend(in). Je regelt het bij Natuurmonumenten voor maar 25

Laat eens één dag alles uit je handen vallen. Badlaken, zwemkleding en zonnebrand mee, en daarna

euro. En met het originele certifi-

naar Wijk aan Zee. Je kunt er kiten, surfen, strandzeilen en speedgliden, of huur een strandstoel en

caat hoef je niet met lege handen

strek je lekker uit. Tussendoor en na afloop strijk je neer in de kussens van strandpaviljoen Aloha, met

aan te komen. Bestel de vrienden-

de heerlijkste smoothies, cocktails, pizza’s, vlees en vis. 100% biologisch! www.alohabeach.nl

boom via nm.nl/winkel

PUUR

46

natuur

Boerentopper Biologische boeren leveren dagelijks hun verse groenten, zuivel en vlees aan Marqt. Vers van het land. Bezoek ‘ns een van hun leveranciers.

Bijvoorbeeld Kwekerij Osdorp in Amsterdam, waar de medewerkers samen met reïntegratiecliënten de lekkerste groenten duurzaam telen in de volle grond. Wat dacht je bijvoorbeeld van groene knoflook of gele komkommer? Of gewoon verrukkelijke tomaten, komkommers en sla. kwekerijosdorp.nl, Osdorperweg 937, Amsterdam.

Elfstedentocht met de peddel Paddle boarding (ofwel Stand Up Paddle Surfen: ‘suppen’) is dé nieuwe surfsport. Echte suppers halen van 4 t/m 8 september hun hart op tijdens de SUB 11 City (sup11citytour.com). In vijf dagen peddel je langs alle dorpen van de Friese Elfstedentocht. Een internationale happening die je een keer moet meemaken. Suppen bij jou in de buurt? Kijk dan eens op www.supboardshop.nl

Andijvie: na midzomernacht Andijvie zaaien in je moestuin?

Doe het ná 21 juni. Dan gaan de dagen weer korten en krijgt andijvie minder kans om door te schieten. Onbetaalbare boerenwijsheid!

Maass’linzensalade met geitenkaas Voor 6 personen. Kook 175 g Le Puy-linzen beetgaar

met de zesteur en pers daarna de citroen uit. Meng

in water met zout, spoel ze koud en laat uitlekken.

het citroensap met 10 ml olijfolie en wat peper door

Meng 50 ml olijfolie en 20 ml balsamicoazijn door de

100 g zachte geitenkaas. Schep bij de linzen en

linzen. Breng op smaak met peper en zout. Meng

garneer met citroenkrullen en een takje peterselie.

75 g gesnipperde rode ui en wat fijngesneden platte

Geen tijd om te koken? De linzensalade vind je ook in

peterselie erdoor. Snij van een citroen citroenkrullen

het versschap van Marqt.

PUUR

47

natuur

van onze partner

Omarm het onbekende, geniet van elke stap

Shop bij Bever De lichtgewicht trailrunning-collectie van Bever geeft je de beste grip op

Steeds meer hardlopers kiezen voor het onbekende en verruilen het asfalt voor uitdagend natuurlijk terrein. Bij trailrunning draait het om vrijheid en één worden met de natuur. Of je nu kiest voor de zand- en bospaden van de Veluwe of de bergen in de Alpen. Bever selecteerde met hulp van Trailrunning.nl drie uitdagende trails in gebieden van Natuurmonumenten.

onverharde ondergrond en het perfecte comfort voor elk weertype.

Bekijk nu de collectie in de Premium Stores en op bever.nl/trailrunning

Naardermeer (NH):

over amfibieënpoelen en de Hoge

19 km rondje om het meer

Dwarsvaart.

Start en finish: Gasterij Stadzigt, Meerkade 2a, Naarden

Veluwezoom (Gld):

Trailrunning-route rond het Naar-

17 km (400 hoogtemeters) over de

dermeer, via oude zandwegen,

hoogste stuwwal van Nederland

bospaadjes, grasland en veen-

Start en finish: Bezoekerscentrum

vlakten. De ondergrond kan zeer

Veluwezoom, Heuvenseweg 5a,

onregelmatig zijn en modderig

Rheden

worden. Deels (25%) verharde

Ideaal traject voor heuveltraining

wegen.

voert door bosranden, over heide en mul zand naar het hoogste punt

Harderbos (Fl.):

van de Veluwe. Daarna langs zand-

15 km door oerbos

verstuiving via glooiende bospaden

Start en finish: parkeerplaats

weer terug.

Ontdekbos, Mosselweg, Biddinghuizen

Voor het downloaden van alle trail-

Stille trailrunning-route door

runroutes bij Natuurmonumenten

oernatuur, langs grazende Schotse

en meer informatie ga naar

Hooglanders en beverburchten,

www.nm.nl/trailrunning

PUUR

48

natuur

DE FASCINATIE van...

De gulheid van een vreemdeling

van de bol, beginnen te bloeien. Dan splitsen ze zich in een ring die naar boven en een ring die naar beneden groeit. En altijd zitten er insecten op: leuke zweefvliegen, vlinders, wilde bijtjes en nog veel meer.

Ze drinken er zich vol, want de bloemetjes zitten vol nectar.

Dat feest duurt van juli tot en met augustus.

Er zijn van die planten, waaraan je meteen ziet dat ze niet zomaar een

En dan nog is er geen eind gekomen aan de gul-

plant zijn. Zo kan ik me niet onttrek-

heid van de kaardenbol. Want al die bloemetjes

ken aan de geheimzinnigheid van de

hebben een zaadje gemaakt. Als aan het eind

grote kaardenbol. Of is het eigenzin-

van het jaar de bol is verdroogd en heen en weer

nigheid? Hij is zo totaal anders dan

zwiept in de wind, kun je die zaadjes horen ram-

wat we gewend zijn van onze plan-

melen in hun kokertjes. Vogeltjes komen ze eruit

ten. Die hoge, strenge stengels met

pikken. Vooral puttertjes, die ook wel distelvinken worden genoemd. Ze eten de zaadjes en morsen

die vreemde stekelige bladeren, die zo aan de plant vastzitten dat in de bladoksels een plasje

daarbij ook nog wat. Die zijn dan goed voor een

blijft staan na een regenbui. Een beetje luguber plasje.

volgende generatie kaardenbollen. De vinken

Na een tijdje ziet het eruit als een troebel bouillonnetje.

zaaien zo hun eigen ‘distels’, voor later.

En dat is het ook. Er zijn beestjes in terecht gekomen.

Dat is niet altijd zo gegaan. De

De wanden van het okselkommetje zijn spekglad en de

kaardenbol is echt een vreem-

diertjes kunnen er met geen mogelijkheid meer uitkomen,

deling, hij is uit het zuiden

verdrinken en lossen op. Wat de kaardenbol die prooi-

gekomen. Uit Noord-Afrika

tjes aandoet, maakt hij weer goed met zijn bloei. Al even

om precies te zijn. In Frank-

buitenaards. Het is een bol in een kooi

rijk werd hij op grote schaal

van stekels, die lijken te waar-

gekweekt, omdat je met de ste-

schuwen: hier blijf je vanaf.

kelbollen kon kaarden: wollen, geweven stof ruw maken. Fijn dat deze vreemde-

Hij bestaat uit een heleboel

illustrtatie: inge van noortwijk

kleine bloempjes, die in het

ling zijn plek hier heeft gevonden.

midden, rond de ‘evenaar’

Frans Buissink natuurschilder en journalist

Bekijk de cyclus van de kaardenbol nu via Layar

PUUR

49

natuur

Naar buiten

Wij selecteren de leukste activiteiten, maar er is natuurlijk nog veel meer te doen bij Natuurmonumenten.

Bekijk het nu op nm.nl/agenda. Of bel met de Excursielijn, T (035) 655 99 55

OVERIJSSEL

Paarse pracht

Schilderworkshop

Boomkikkers

Augustus is paarse pracht-

Een korte wandeling door de

Op het Buurserzand gaan we,

Kanotocht in de avond

maand! Op het Dwingelderveld

natuur van het Dwingelderveld

samen met de boswachter, op

Stap met hele gezin in een kano

is het genieten van de bloeiende

vormt de inspiratie van het

zoek naar reeën en luisteren

en verken met een natuurgids

struikheide (1, 8, 15, 22 aug)

schilderij dat (groot)ouders en

naar kwakende boomkikkers

de plassen, slootjes en kolkjes

(klein)kinderen in duo’s gaan

(4 jul)

van De Wieden (29 jun)

GELDERLAND

Heidewandeling en picknick

Op zoek naar vleermuizen

Al wandelend genieten van

Mysterieus, vliegensvlug

paarse heidevelden van Nati-

en aanleiding tot spannende

onaal Park Veluwezoom.

verhalen: vleermuizen!

Onderweg wacht een picknick

Ga mee op excursie

De redactie selecteerde de leukste excursies en activiteiten

NOORD-HOLLAND

NOORD-HOLLAND

ZUID-HOLLAND

Fotosafari Zwanenwater

Fietsexcursie door het Gooi

Tiengemeten in de schemer

Neem je camera mee en

natuur sprookjesachtig mooi en

in het Zwanenwater (29 jun,

Gooi. Met veel aandacht voor

stil op dit heerlijke natuureiland

de nieuwe natuurverbindingen

(29 jun)

boomkikker

ZEELAND

ZEELAND

Naar Fort Ellewoutsdijk en het Zuidgors

Bunkerbosexcursies

Na een kijkje in het fort

natuur en historische bunkers.

wandelen we over de buiten-

Ga mee op excursie (jul en

Het bos bij Slot Haamstede op

schelde (22 jun)

PUUR

aug)

50

natuur

Jul I AUG

Schouwen herbergt prachtige

dijkse schorren van de Wester-

jun

(31 aug)

AUG

Tijdens de schemering is de

zich verplaatst door het drukke

jun I AUG I SEP

Ontdek al fietsend hoe een ree

schiet de mooiste natuurfoto’s 31 aug, 28 sep)

Nog meer inspiratie vind je ook in onze bezoekers& infocentra.

Kijk op nm.nl/ bezoekerscentra

de zomer

SEP

(6, 13 sep)

18x Genieten van

jun I Jul

met prosecco! (17, 24 aug)

AUG

GELDERLAND

juL

maken (16 jun, 14 jul, 11 aug)

jun

OVERIJSSEL

jun I Jul I AUG

DRENTHE

AUG

DRENTHE

21 Juni is het midzomernacht bij Natuurmonumenten!

Nu alle activiteiten op nm.nl

GELDERLAND

Vaartocht avondlicht

Tweedaagse wildsafari

Aan boord van de fluisterboot

De boswachter laat je de

geniet je van de speciale

wildernis van de Veluwe

sfeer en het avondlicht in

beleven. We overnachten in tenten. Meld je nu aan (max 15 deelnemers!) (1 en 2 jul)

Jul

De Wieden (30 jul, 8 aug)

Jul I AUG

OVERIJSSEL

NH/UTRECHT

Open Monumentendag Bezoek onze forten bij Nieuwersluis, Abcoude, Spijkerboor en Nigtevecht. Dwaal door mysterieuze gangen en ontdek de rijke historie (14, 15 sep)

SEP

ZUID-HOLLAND

Varen in de Voordelta

Lunch in de Ackerdijkse Plassen

Beleef de natuur vanaf

Na een lange wandeling door

het water, samen met de

bijzondere natuur (tussen

boswachter. Misschien zien

Rotterdam en Delft) volgt

(24 jul, 7 aug)

een heerlijke lunch in de historische boerderij (6 jul)

Jul

we wel zeehonden!

Jul I AUG

ZUID-HOLLAND

Zomerwandeling langs de Maas

Naar de honingfabriek

De boswachter laat je de schit-

De imker leidt ouders en

terende riviernatuur zien van

kinderen langs de geheimen

de Grensmaas. Een paradijs

van de bij. Met bijenspeurtocht!

van bloemen, vlinders en wilde

Bezoekerscentrum Oisterwijk

bijen (30 jun)

(20 jul)

Jul

Noord-brabant

jun

LIMBURG

foto: michel kapelle

zomerse wandelroutes vind je ook op nm.nl/routes

PUUR

51

natuur

Naar buiten

Wij selecteren de leukste activiteiten, maar er is natuurlijk nog veel meer te doen bij Natuurmonumenten.

Bekijk het nu op nm.nl/agenda. Of bel met de Excursielijn, T (035) 655 99 55

Schapenfeest Op 6 juli is het feest rondom

Tuinmarkt Dwingelderveld

Bijenstal demonstratie

de Ruiner Schaapskudde bij

Op 28 september zijn de

Imkers laten je op 14 juli de

bezoekerscentrum Dwingel-

tuinen van Dwingelderveld

wereld van de bijenkoningin

derveld. Met demonstraties

een attractie. Met rondlei-

en haar werksters zien. Ook

schapen scheren, een markt en

dingen, een plantenmarkt en de

slingeren ze de bijzondere en

allerlei kinderactiviteiten.

lekkerste streekproducten.

smakelijke lindehoning.

10x Feest

Op 25 augustus bruist het Nederlands/Duitse veengebied Witte Veen van de oogst- en culinaire activiteiten. Je beleeft

aug

het bij de HaarmĂźhle!

15 km Posbankloop Op zondag 29 september is de jaarlijkse Posbankloop in Nationaal Park Veluwezoom.

Kom sportief meedoen of

De natuur staat deze zomer bol van de festiviteiten

moedig de renners aan.

Met live muziek.

sep

Witteveendag

GELDERLAND

UTRECHT

Oogstfeest op de akker

100 jaar Fort bij Spijkerboor

scheren

Oogstdag Haarzuilens

Op 4 augustus is het feest op de

Kom op 31 augustus en 1

Beleef op 8 september de oogst

Groote Modderkolk. Naast het

september naar het indruk-

op de historische akkers van het

binnenhalen van de graanoogst

wekkende fort in de Beemster.

Wielrevelt. Een gezellige dag

is er voor jong en oud van alles

Met kinderactiviteiten, living

boordevol activiteiten voor het

te beleven.

history, rondleidingen en meer.

hele gezin!

sep

schapen

aug I sep

NOORD-HOLLAND

aug

GELDERLAND

kijken bij

LIMBURG

LIMBURG

de imker

RivierPark Maasvallei

Festa Natura

Op 25 augustus is het feest in

8 september het fantastische

de grensnatuur van het Rivier-

decor voor het jaarlijkse natuur-

Park aan het veer van Rotem/

cultuurfestival Festa Natura.

Grevenbicht (Belgie). Kijk op

Met excursies, kraampjesmarkt

PUUR

52

natuur

en een historische veldslag.

sep

aug

rivierparkmaasvallei.eu

De Sint Pietersberg vormt op

FOTOâ&#x20AC;&#x2122;s: janko van beek, getty images, nico van kappel/buiten-beeld, Huub veldhuijzen/kina

OVERIJSSEL

routes op je smartphone? gratis via nm.nl/route app jul

OVERIJSSEL

sep

DRENTHE

jul

DRENTHE

Buiten spelen

... binnen mag ook ;-)

meer leuks:

WILDE ZOMER WEKEN

21 juni 6 en 7 jul 9, 16, 23, 30 jul, 6, 13, 20 aug

Deze zomervakantie hoef je je geen dag te vervelen. Want bij Natuurmonumenten zijn er de Wilde Zomer Weken. Met elke dag de coolste buitenactiviteiten. Ook bij jou in de buurt! Je vindt het allemaal op wildezomerweken.nl

9, 23 jul, 6, 20 aug 10,17, 24 jul, 7, 14, 28 aug 17, 24, 31 jul 24 jul

: Nog veel meer leuks

7, 14 aug

ingelderveld (Dr.) Kleine beestjesdag, Dw ingelderveld (Dr.) Onderwaterwereld, Dw cht (NH) Naardermeer live – vaarto elke wo om (Gld) Wildspeuren, Veluwezo elke wo in jul/aug Plassen (ZH) pse Watersafari, Nieuwkoo elke wo-middag erveld (Dr.) Schapendag, Dwingeld elke do in jul/aug en, Insectendag voor gezinn elke zo in jul/aug Veluwezoom (Gld) hten (3 t/m 16 jr), Diverse Zomerspeurtoc elke dag in jul/aug Veluwezoom (Gld) Klauterwoud-speurtocht, elke dag in jul/aug Oisterwijk (NB) s, Ontdek het Avonturenbo elke dag in jul/aug .)

Brunssummerheide (Li raderbos (Li.) ten Hutten bouwen, Ims elke dag in jul/aug

elke di in jul/aug elke wo in jul/aug

Kom Midzomernacht vie ren! (alle provincies) Ridderfeest Paterswolde (Dr.) Fladderende vlinderspe l, ’s-Graveland (NH) Varen met schepnetje, De Wieden (Ov.) Watersafari, ’s-Gravela nd (NH) Kabouters zoeken, Water loopbos (Fl.) Strandexcursie, Kwade Hoek (ZH) Duinexcursie, Slot Haam stede (Zld)

21 juni: Midzomernacht!

Kinderen van OERRR vieren op vrijdag 21 juni Mid­zomernacht bij Natuurmonumenten.

Wat dacht je van een overnachting op het dak van Nemo of in een vogelkijkhut? Op oerrr.nl vind je alle Midzomernacht-activiteiten.

De leukste speeltips vind je nu ook op nm.nl/oerrr PUUR

53

natuur

foto: jan kriek

Voor een mooie natuur is alle hulp welkom!

De oprichters van Natuurmonumenten reisden honderd jaar geleden door het land en noteerden percelen die ze wilden aankopen. Daarbij telde maar één ding: of een gebied mooi was. Hun verwondering over de schoonheid van de natuur is de oorsprong van de natuur­bescherming in Nederland.

Volg onze boswachters Je vindt ze op nm.nl/twitter

Kijk eens op Facebook Deel jouw natuur via facebook. com/natuurmonumenten

Meer met Layar Haal nog meer uit Puur

Lid voor het leven

Verenigingswerk

Steeds meer leden van Natuurmonu-

Natuur! Download Layar op

Word actief in uw provincie! Bijvoorbeeld door

je smartphone of tablet. Bekijk het

menten zetten hun lidmaatschap om in een

mee te denken over de natuurontwikkeling in

instructiefilmpje op nm.nl/puurnatuur

lidmaatschap voor het leven. Wel zo gemakkelijk

(online klankbordgroepen). Of word actief in

én 100% fiscaal aftrekbaar! Direct regelen?

een districtscommissie. De districten Noord-

De natuur in je inbox

Ga naar nm.nl/lidvoorhetleven. De natuur is u

Holland en Zuid-Holland zoeken momenteel

Meer over de natuur in jouw buurt

eeuwig dankbaar!

nieuwe commissieleden, Utrecht zoekt klank-

en de leukste activiteiten sturen we je

bordleden. Kijk op nm.nl/dc

graag per e-mail. Ga naar nm.nl/media

Nalaten aan de natuur Word vrijwilliger

Vragen over uw

generaties. Door Natuurmonumenten op te

Dankzij onze enthousiaste vrijwilligers blijft

lidmaatschap?

nemen in het testament. Bekijk de mogelijk-

de natuur mooi en staan de deuren van onze

Stel ze aan de Ledenservice

heden op nm.nl/nalaten

bezoekerscentra open. Word ook vrijwilliger

T (035) 655 99 11, of op

via nm.nl/vrijwilligers

nm.nl/vragen

Geef de natuur door aan toekomstige

Vereniging van natuurliefhebbers Natuurmonumenten is een vereniging met 730.000 leden. Dertien districtscommissies (12 provincies plus Amsterdam) behartigen hun belangen. In een jaarlijkse ledenvergadering worden de leden in hun district bijgepraat over het commissiewerk. De Verenigingsraad vormt de landelijke afvaardiging van de districtscommissies en vergadert halfjaarlijks.

De zomervergaderingen: zat 22 jun District Zeeland, Fort Ellewoutsdijk, met excursie over het Zuidgors I ma 23 sep District

Natuurmonumenten is een van de 85 Goede Doelen van de

Flevoland I don 26 sep District Noord-Brabant, Landgoed Bosch en Duin, Udenhout I zat 28 sep District Overijssel,

Nationale Postcode

De Vreugdehoeve, Zwolle I zat 28 sep District Drenthe, Norg. Meer info over agendapunten en aanmelden: nm.nl/dc

Loterij.

Gezocht: commissieleden en klankbordleden De districten Noord-Holland en Zuid-Holland zoeken momenteel nieuwe commissieleden. District Drenthe zoekt leden die willen meedenken over de Drentse natuurontwikkeling. Iets voor u? Kijk op nm.nl/dc voor nadere informatie.

Natuur­ monumenten voert het CBF-keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving

PUUR

54

natuur

Goedenavond ... boswachter

Knorrepot “Op zwoele avonden in de vroege zomer hoor je de rugstreeppadden al van verre knorren. Dat geknor lijkt meer op het geluid van krekels dan van padden. Als ze met duizenden samen zingen in een ondergelopen duinvallei overstemmen ze alle andere kikkers en padden. Later in de zomer zie je ze wel door het duin lopen. Hoog op de poten rennen ze achter insecten aan. Meestal pak ik er dan even

foto: jelger herder/buiten-beeld, Lucien Krol

één op, want ze kunnen mooi knorren. Maar die oogjes zijn de mooiste die ik ooit heb gezien.”

Lucien Knol

boswachter van het Zwanenwater (NH) Volg boswachter Lucien via @lucienknol Beluister de kwakende rugstreeppad nu via Layar

Natuurmonumenten kon het Zwanenwater 40 jaar geleden na een publieksactie aankopen.

PUUR

55

natuur

Uw lidnummer is uw lotnummer

Doe mee & win!

Ga snel naar www.nm.nl/win en kijk of u gewonnen heeft

Natuurmonumenten geeft prachtige prijzen weg. Doe nu mee! Hoe? Ga naar www.nm.nl/win Vul daar uw e-mailadres en lidnummer in (deze staat bij uw adresgegevens of op uw ledenpas), en u ziet direct of u in de prijzen bent gevallen.

Reageer vóór 15 juli 2013. Iedereen die aan deze actie deelneemt, ontvangt 20% korting op een HEMA foto-album.

15x

bergans of norway Microlight Jacket t.w.v. € 139,95

10x

Fujifilm

FUJIFILM FinePix HS10 camera t.w.v. € 449

10x

5x

landal greenparks

Puro koffie

bungalow bij Landal GreenParks t.w.v. € 350

Puro4U-caffé creme capsules, t.w.v. € 179

10x

25x

Cadeaubon voor een overnachting incl. ontbijt voor

Fotoalbum t.w.v. € 55

Een weekend of midweek in een 4- of 6-persoons

Espressomachine voor capsule gebruik + 96

Boomhutovernachting hema 2 personen bij Boomhutovernachtingen.nl t.w.v. € 140

De prijzen zijn ter beschikking gesteld door onze partners: Landal GreenParks, FUJIFILM, Bergans of Norway, Puro Koffie, HEMA en Boomhutovernachtingen. Meer info en actievoorwaarden: www.nm.nl/win PUUR

56

natuur

Direct meedoen kan ook via Layar