Magazine Natuur in de Gemeente - April 2019

AGROBOSBOUW Magazine Natuur in de gemeente | April 2020

Platform Natuur in de Gemeente

Natuur IN DE GEMEENTE Digitaal magazine voor het uitwisselen van kennis, vragen en ervaringen uit de praktijk

www.natuurindegemeente.nl

April 2019

AGROBOSBOUW Magazine Natuur in de gemeente | April 2020

Platform Natuur in de Gemeente

Magazine NATUUR IN DE GEMEENTE is een uitgave van het Platform Natuur in de Gemeente.

Het komt, in digitale vorm, 2 à 3 keer per jaar uit.

Een magazine voor en door gemeenten, initiatiefnemers en organisaties die te maken hebben met de bescherming van flora en fauna en (natuur)wetgeving, met zowel succesverhalen als vragen en dilemma’s.

CONTACT Wilt u informatie over een onderwerp delen? Heeft u bepaalde vragen? Wilt een onderwerp aandragen of een bijdrage leveren aan het magazine? Neem dan contact met ons op via info@natuurindegemeente.nl

COLOFON Redactie: Mieuw van Diedenhoven Teksten en productie: Communicatiebureau de Lynx

MEER LEZEN?

2 À 3 KEER PER JAAR DE NIEUWSTE EDITIE GRATIS IN UW MAILBOX?

Eerdere edities en losse artikelen vindt u op www.natuurindegemeente.nl/magazine

Natuurindegemeente/ abonneren

www.natuurindegemeente.nl

Inhoud

4

NATUURINCLUSIEF BOUWEN:

Den Haag maakt het concreet met puntensysteem Om te zorgen dat architecten en ontwikkelaars hun gebouwen natuurinclusief ontwerpen, vraagt de gemeente Den Haag hen op dat aspect een x-aantal punten te scoren.

7

EVENEMENTEN EN ECOLOGIE:

10

I-TREE:

een (on)gelukkige combinatie?

De bijdrage van bomen in cijfers en euro’s

Mensen willen steeds meer organiseren

Het softwareprogramma i-Tree doet een

in de buitenruimte. Gemeenten hebben

aanzet om aan die groene diensten van

te maken met de Wet natuurbescher-

bomen een concrete waarde in euro’s te

ming: hoe bepaal je wat wel en niet

verbinden.

binnen de wettelijke kaders past?

16

COLUMN:

19

NATUURVRIENDELIJK BEHEER:

De haken en ogen aan soortenmanagementplannen

De aanpak van Apeldoorn

Prachtig idee, van losse ontheffingen naar

Ernst Jan Mulderij, vakspecialist groen bij

één gebiedsontheffing. Paul Minken,

de eenheid Beheer en Onderhoud en al

ecoloog bij de gemeente Utrechtse

sinds het jaar 2000 werkzaam in het

Heuvelrug ziet wel wat praktische

groen in Apeldoorn, vertelt enthousiast

uitdagingen, want wie betaalt en hoe pak

maar ook nuchter en realistisch, over de

je het aan?

aanpak van Apeldoorn.

Magazine Natuur in de gemeente | April 2019

3

Beeld: Ontwerp van Mauro Parravicini Architechten, uit DE STAD NATUURLIJK, NATUURINCLUSIEF BOUWEN IN DEN HAAG

PUNTEN VOOR

natuurinclusief bouwen Een nestkast voor een roodstaart? 1 punt.

Een natuurlijke poel bij het gebouw? 3 punten.

Om te zorgen dat architecten en ontwikkelaars hun gebouwen natuurinclusief ontwerpen, vraagt de gemeente Den Haag hen op dat aspect een x-aantal punten te scoren. Zo maakt Den Haag natuurinclusief bouwen concreet.

Door Miranda Koffijberg

4

Magazine Natuur in de gemeente | December 2018

NATUURINCLUSIEF BOUWEN

Maar liefst 50.000 woningen komen er de

regelen. “In Programma’s van Eisen van

komende jaren bij in Den Haag. Dat vraagt

andere ontwikkelprojecten verwijzen we er

om een fikse inspanning om de stad leef-

wel naar, maar het is dan geen hard crite-

baar te houden, zowel voor mensen als

rium. In de toekomst bieden ook de

dieren. “We zullen het broodnodige groen

omgevingsplannen mogelijkheden om het

niet alleen meer op het maaiveld moeten

puntensysteem te hanteren.”

zoeken, maar steeds meer in, aan en op

Het toepassen van een maatregel levert

gebouwen,” stelt Irene Mulder, projectleider

punten op. Dient die meerdere natuur- en

van het puntensysteem bij de gemeente.

groenfuncties, dan zijn daar 3 punten voor.

“We moeten dus natuurinclusief bouwen. Ik

Voor een eenvoudigere maatregel 1 of 2

heb het liever over natuur- en groeninclusief

punten. De gemeente koos bewust voor

bouwen, want met zo’n verdichtingsopgave

verschillende lijsten, want elke plek biedt

gaat het niet alleen om voorzieningen voor

weer andere kansen voor versterking van de

vogels of vleermuizen, maar om alle

natuurwaarden. Een slechtvalk bijvoorbeeld

groenopgaven.”

is niet bediend met een plek in laagbouw.

Aansluiten bij een creatief proces

Kritische blik

Het is verleidelijk om als gemeente archi-

invoering van het puntensysteem. Ze

tecten of ontwikkelaars voor te schrijven

plaatsen er tegelijker vraagtekens bij of Den

welke maatregelen ze moeten nemen, en in

Haag er de ambities voor een groene,

welke maat of aantal. Den Haag kiest liever

leefbare stad ook echt mee bereikt. “We zien

voor een systeem dat hen de vrijheid geeft

het toekennen van punten op het nemen

zelf de best passende maatregelen te

van maatregelen als goed begin, maar het

bepalen. “Zo sluiten we aan bij het creatieve

borgt absoluut niet dat het groen met

proces dat gebouwontwerp is “, zegt Mulder.

verstand van zaken wordt aangelegd en ook

Den Haag stelde samen met Ingenieurs-

op lange termijn kundig wordt onder-

bureau Arcadis een lijst op met mogelijke

houden,” zegt Aletta de Ruiter, landschaps-

maatregelen in vier verschillende

ecoloog van natuurbeschermingsvereniging

gebiedstypen (zie kader) waaraan punten

AVN. “Dat is echt een vak apart en dat

zijn toegekend. Elk bouwproject dient een

hebben de meeste architecten en bouwers

minimaal aantal punten te scoren.

niet in de vingers.”AVN heeft die zorg vooral

Haagse groene organisaties zijn blij met de

rond aanleg van groene daken. Ze ziet teveel

Juridisch vastgelegd

projecten die er bij de oplevering prachtig

Bij de opzet van de methodiek puzzelde de

lang leven is beschoren. De Ruiter: “Aanleg

gemeente een tijd op de juridische vast-

van groen vraagt om kennis van de kwaliteit

legging. “Uitkomst is dat we het systeem

die de grond moet hebben, van het bodem-

eerst toepassen op locaties waar we zelf

leven en hoe je omgaat met droogte.” Ze kan

grond uitgeven en bij tenders. In andere

zich daarom voorstellen dat er ook punten

gevallen laat het zich nog minder goed

toegekend worden voor het inhuren van

Magazine Natuur in de gemeente | April 2019

uitzien, maar waarvan het groen vaak geen

5

NATUURINCLUSIEF BOUWEN

ecologische kennis, en voor de zorg voor het groen op lange termijn.

Het puntensysteem:

Gefaseerd ingevoerd

Vereist aantal punten hangt af van de opgave

Den Haag gaat het puntensysteem

Het totaal aantal punten dat een bouw-

gefaseerd invoeren, te beginnen bij de

project moet scoren is afhankelijk van de

grootschalige projecten zoals de ver-

grootte van een bouwproject. Is het project

dichtingsopgave in het centrumgebied.

grootschalig, dan zijn 16 punten vereist, voor

Irene Mulder: “In dit gebied is de noodzaak

een klein project 5.

voor groen-inclusief bouwen het meest

Ontwerpers kunnen kiezen uit een

urgent. Het komend jaar zal uitwijzen hoe

maatregelenlijsten die Den Haag samen met

ontwikkelaars het puntensysteem toepassen

ingenieursbureau Arcadis opstelde voor vier

en of het ook buiten de verdichtings-

gebiedstypen: historische binnenstad,

gebieden aanslaat.”

hoogbouw, woonwijken en bedrijfsterreinen.

De AVN voegt daaraan toe, dat ook het ook zal uitwijzen hoe belangrijk het borgen van groene resultaten voor de lange termijn is.

“Wat ons betreft is daar nog een grote slag te maken en winst te boeken.” AVN en gemeente gaan daarover op korte termijn verder met elkaar in gesprek.

Proefdraaien Den Haag vroeg in het ontwikkelingstraject van het puntensysteem ‘natuurinclusief bouwen’ negen architectenbureaus om een fictief gebouw te ontwerpen met hulp van het puntensysteem. Projectleider Irene Mulder: “Ik was blij verrast met de uitkomsten. Het puntensysteem bleek ook aardig compleet te zijn. Eén deelnemende architect gaf aan dat het mooi zou zijn als het systeem ook punten gaf voor vrije ruimte, voor waardevolle eigen ideeën. Hij had een wormenhotel ingebouwd, dat hadden we nog niet in de maatregelenlijst zitten.” Den Haag nam de inzendingen op in het magazine ‘De stad natuurlijk’.

Het magazine ‘De stad natuurlijk’ is te downloaden via tiny.cc/stadnatuurlijk

6

Magazine Natuur in de gemeente | December 2018

EVENEMENTEN

Evenementen ecologie

&

EEN ONGELUKKIGE COMBINATIE?

Het evenementenseizoen is weer begonnen: parken en natuurterreienen zijn weer volop het decor van festivals, fairs, hardloopwedstrijden en andere evenementen. Er wordt steeds meer georganiseerd ĂŠn het aanbod aan evenementen lijkt steeds diverser.

Veel gemeenten ervaren een toegenomen druk op de buitenruimte. Daarbij hebben ze te maken met de Wet natuurbescherming die de nodige hoofdbrekens kost: hoe bepaal je als gemeente wat wel en niet binnen de wettelijke kaders past?

Door Florien Kuijper

Magazine Natuur in de gemeente | April 2019

7

EVENEMENTEN

Evenementen en ecologie: dat het onder-

daartussenin. Maar al is de natuur uitein-

werp erg leeft bewees de grote opkomst

delijk leidend, er wordt met beheer natuur-

tijdens het minisymposium, georganiseerd

lijk wel al voorgesorteerd op het beoogde

door Regelink Ecologie en Landschap. Een

gebruik. Zo wordt het beheer van een

korte weergave van wat er op donderdag 9

recreatieterrein, dat bestemd is voor evene-

mei zoal aan de orde kwam.

menten, daar ook op afgestemd zodat die evenementen ook samen kunnen gaan met

Bij evenementen in de buitenruimte heb je,

de aanwezige natuur.

net als bij iedere ingreep, te maken met (beschermde) flora en fauna en mogelijke invloed op Natura 2000-gebieden of stiltegebieden. Het festivalseizoen heeft een

Evenementenbeleid in Amsterdam

grote overlap met het broedseizoen – al

De gemeente Amsterdam heeft al veel

worden beide steeds langer - met broed-

ervaring opgedaan, met zijn 22 parken waar

vogels moet dus vrijwel altijd rekening

regelmatig evenementen zijn. Zo heeft de

worden gehouden. Hetzelfde geldt voor

gemeente bepaalde criteria voor voldoende

vleermuizen. Ook de bodem is belangrijk:

bodemrust, om de ondergrond de kans te

veel mensen (en materieel) kan leiden tot

geven om te herstellen na een evenement.

verdichting van de bodem, vooral op de

Ook zij voeren een integraal beheer. Van

toegangswegen, hoofdpodia of andere

ieder terrein wordt op voorhand al een

plekken waar zich veel mensen verzamelen

locatieprofiel gemaakt waarin de kaders

of waar veel materieel overheen moet.

worden geschetst van wat er op welke plekken wel en niet kan én waar het beheer

Natuur moet altijd leidend zijn

op wordt aangepast.

De natuur is altijd leidend voor wat er op

In de toekomst wil Amsterdam nulmetingen

een bepaalde locatie kan, stelt Mark

uitvoeren in de parken voor vleermuizen,

Schoots, evenementendeskundige en –

broedvogels en wilde bijen, én voor de

organisator (www.markschoots.nl). Hij

bodem. Daarbij wordt iedere organisator

begeleidt overheden en locatiebeheerders

ook zelf verplicht een QuickScan te doen

bij alle mogelijke aspecten van

voorafgaand aan het evenement. Een week

envenmentenorganisatie - zoals hij het op

voor het evenement plaatsvindt volgt in

zijn website omschrijft: van bestemmings-

Amsterdam nog een voorschouw; omdat

plan, vergunningverlening tot het opruimen

natuur veranderlijk is moet er soms last

van afval. Ofwel: de natuurwaarden op een

minute nog een route worden verlegd of een

locatie hangen samen met de recreatie-

podium worden verplaatst.Verder stelt de

intensiteit in het gebied.

gemeente Amsterdam strenge regels, zo is de organisator verantwoordelijk voor het

Een stadspark bijvoorbeeld heeft een hoge

opruimen en ligt een park er altijd tiptop bij

recreatieintensiteit en relatief lage natuur-

na een evenement.

waarde, terwijl dat voor een natuurgebied precies andersom is. Een recreatiegebied zit

8

Magazine Natuur in de gemeente | December 2018

EVENEMENTEN

Een quickscan, en dan?

bureau in te schakelen? - tijdens het

Amsterdam heeft het evenementenbeleid

verdeeld; een ecologisch bureau heeft

goed voor elkaar, maar voor kleinere

weliswaar de kennis maar zo wordt het wel

gemeentes, zonder eigen ecoloog in dienst

een erg complexe exercitie. De gemeente

of met veel potentiële en minder ‘afgeba-

moet uiteindelijk de vergunning al dan niet

kende’ locaties, ligt het natuurlijk minder

verlenen.

symposium zijn de meningen hierover

eenvoudig. Idealiter moet er door de organisator altijd een ecologische quickscan

Externe kennis is soms nodig, maar benut

worden uitgevoerd, een eerste zaak waar je

vooral ook de kennis en expertise van de

als gemeente scherp op zou moeten zijn.

provinciale uitvoeringsdiensten, is een

Maar vervolgens moet deze beoordeeld en

belangrijke boodschap van Schoorl. Deze

geïnterpreteerd worden. Wanneer uit de

hebben namelijk wél veel kennis van de

quickscan blijkt dat er negatieve effecten

locatie. De RUD NHN vervult graag die rol

optreden, moeten er aanpassingen aan het

voor Noord-Hollandse gemeenten,

plan worden gedaan om deze te voorkomen.

benadrukt ze. Maar ook gemeenten buiten

En als dat echt niet mogelijk blijkt kan een

Noord-Holland zouden terecht moeten

evenement soms simpelweg niet doorgaan.

kunnen bij hun eigen provincie. Daarbij zouden ook de terreinbeheerders goed

Omdat er geen wettelijke belangen in het

kunnen adviseren.

spel zijn, is het niet mogelijk om een ontheffing te krijgen, vertelt Betsy Schoorl van de RUD NHN, het bevoegd gezag van de provincie Noord-Holland met betrekking tot

Behoefte aan kennis en uitwisseling? Laat het ons weten!

de natuurwetgeving. Hoe doe beoordeel je

Ook de behoefte aan uitwisseling van kennis

zo’n quickscan? Hoe definieer je bijvoorbeeld

en ervaring tussen gemeenten onderling lijkt

verstoring? Hoe beschrijf je effecten? En

groot. Tijdens het symposium zoeken

vooral: waar leg je de grenzen tussen wat

mensen elkaar actief op, praten lang na.

nog net wel en niet meer kan? Daarbij neemt

Heeft u, maar aalleiding van dit artikel of het

het aantal aanvragen toe, er komen steeds

minisymposium praktijkvragen, voorbeelden

nieuwe typen evenementen toe, en met de

of iets anders waar u meer over wilt lezen of

veranderende natuurwetgeving is het soms

met anderen over wilt uitwisselen? Laat het

zoeken naar de juiste interpretatie én naar

ons weten! Als Platform Natuur in de

waar de verantwoordelijkheden liggen. Veel

Gemeente denken we graag mee hoe we

gemeenten hebben het gevoel dat ze ieder

deze uitwisseling kunnen faciliteren.

voor zich het wiel moeten uitvinden.

E. info@natuurindegemeente.nl

Benut kennis van uitvoeringsdiensten en terreinbeheerders!

Tip: De provincie Overijssel organiseert op 19 juni een Informatiemarkt Soortenbescherming, over het omgaan met

Is het bijvoorbeeld nodig om daarbij als

beschermde plant- en diersoorten bij de

gemeente een eigen ecologisch advies-

organisatie van evenementen.

Magazine Natuur in de gemeente | April 2019

9

EVENEMENTEN

i-TREE: De bijdrage van bomen in cijfers en euro’s

10

Magazine Natuur in de gemeente | December 2018

i-TREE

Bomen leveren heel wat op. Ze dragen bij aan verkoeling, biodiversiteit, gezondheid, opslag van CO 2, luchtzuivering, verhogen de WOZ-waarde en beperken wateroverlast en hittestress. Het softwareprogramma iTree doet een aanzet om aan die groene diensten van bomen een concrete waarde in euro’s te verbinden.

Gemeentes kunnen het model inzetten om met hun bomenbestand en bomenbeleid gericht op die baten te sturen.

Door Florien Kuijper

Maar weinig gemeenten en projectontwikke-

zorguitgaven.” Snep staat hierin bepaald niet

laars lijken goed in de gaten te hebben wat

alleen. Beleidsmakers, milieuorganisaties en

de waarde van groen is voor klimaatadap-

wetenschappers zijn het meer en meer met

tatie en de gezondheid van inwoners, stelt

elkaar eens over de noodzaak van groen in

Robert Snep, onderzoeker Groene Steden

de stad.

aan Wageningen UR, in het magazine Eigen Huis. “Meer groen in de stad is een noodzaak. De klimaatverandering dwingt ons

Harde euro's

ertoe. We hadden afgelopen zomer te

In de praktijk verdwijnt er, vooral in de grote

maken met felle hoosbuien, waarbij lokaal

steden, nog steeds groen om plaats te

meer dan 70 ml per uur viel. In dicht-

maken voor bebouwing, stelt hetzelfde

bebouwde gebieden leiden zulke hoeveel-

artikel in Eigen Huis. Vaak is het argument

heden meteen tot grote overstromingen.

geld: ruimte voor groen lijkt geld te kosten,

Ook extreme en langdurige hitte, zoals die

maar het omgekeerde, dat groen geld

van afgelopen zomer, blijft in steden met

oplevert, is waarschijnlijk méér waar. Maar

weinig groen veel langer hangen.”

hoeveel is groen in de stad waard? Als je kunt laten zien, in harde cijfers en euro’s,

Daarbij zorgt groen in de stad zorgt ook voor

wat bomen daadwerkelijk bijdragen aan

gezondere inwoners. Snep: “Onderzoeken

bijvoorbeeld CO2-opslag, heb je als

van Wageningen Universiteit en van over de

gemeente een krachtig argument in handen

hele wereld tonen steeds weer aan dat meer

om groen en bomen mee te nemen in

groen in de stad tot aanzienlijke gezond-

ruimtelijke planvorming, of om bomen in te

heidsvoordelen én meer sociale cohesie

zetten om klimaatdoelen te halen. Daarbij

leidt. Mensen gaan eerder naar buiten,

kan een onderbouwing met cijfers en euro’s

krijgen meer beweging, ervaren minder

ook helpen om het draagvlak voor bomen te

stress, maar komen elkaar ook sneller tegen.

vergroten, zowel bij de Raad als bij inwoners.

Dit leidt tot minder obesitas, minder psychische problemen en dus lagere

Magazine Natuur in de gemeente | April 2019

11

i-TREE

Sinds begin dit jaar is het mogelijk om aan

wordt berekend op basis van de rioolheffing

bepaalde groene baten van bomen een

van de gemeente.

concrete waarde te verbinden. Half februari

Tot slot berekent i-Tree Eco aan de hand van

werd i-Tree Eco Nederland gelanceerd: een

de stamdiameter hoeveel CO2 bomen

in de VS ontwikkeld softwaremodel dat kan

opslaan in hun hout: een opslagcapaciteit

berekenen wat bomen écht bijdragen aan

die door de groei van de bomen ook elk jaar

groene diensten en dat daar – en dat is echt

toeneemt. De waarde hiervan wordt ook

nieuw - voor het eerst ook een concrete

berekend op basis van het Handboek

waarde in euro’s aan verbindt. Platform i-

Milieuprijzen.

Tree Nederland, een samenwerkings-

Dat maakt het mogelijk om een concrete

verband van Stadswerk, VHG, Wageningen

waarde te koppelen aan de bijdrage die

UR, Hogeschool Van Hall Larenstein, 14

bomen leveren aan het verminderen van de

gemeenten en 4 boomadviesbureaus, heeft

CO2-uitstoot, en daarmee aan het behalen

ruim 2 jaar gewerkt aan het toepasbaar

van de doelen binnen het klimaatbeleid van

maken van het model in Nederland. In 14

een gemeente.

gemeenten zijn pilotprojecten gedraaid

Veel gemeentes hanteren nu een norm voor

waarin i-Tree Eco werd toegepast op een

het aantal bomen per inwoner, zou het in

deel van het gemeentelijke bomenbestand.

het kader van de klimaatdoelen niet

Hiermee werd het model verfijnd en geopti-

zinvoller zijn om die te vervangen door een

maliseerd én h leverde inzichten op waar

‘CO2-norm’?

een gemeente in de praktijk het model voor zou kunnen inzetten.

Rekenmodel

Hoe werkt i-Tree?

i-Tree Eco berekent de baten van concrete

De huidige versie van i-Tree Eco kan bereke-

betrouwbaarder de resultaten, maar een

nen wat bomen bijdragen aan 3 specifieke

uitgebreide inventarisatie van bomen is

thema’s: afvang van luchtverontreiniging,

duur en tijdrovend. Daarom is in de pilots

CO2-opslag en waterretentie.

onderzocht welke gegevens het model

i-Tree Eco berekent hoeveel luchtverontrei-

minimaal nodig heeft om tot betrouwbare

nigende stoffen, zoals fijnstof en stikstof-

uitkomsten te komen: dat blijken boomsoort

oxide, een boom jaarlijks afvangt en – op

en stamdiameter te zijn.

bomen. Hoe meer boomgegevens, hoe

basis van het Handboek Milieuprijzen hoeveel milieu- en gezondheidsschade

Voor de berekening van de baten van

daarmee wordt voorkomen.

luchtzuiverende werking en waterretentie is

i-Tree Eco berekent ook de hoeveelheid

het totale bladoppervlak van de boom

regenwater die door bomen wordt

bepalend. Voor het berekenen van de CO2-

onderschept en vertraagd op de grond

opslag is vooral de stamdiameter belangrijk.

terechtkomt. Dit vermindert acute

Als de stamdiameter niet bekend is kan hij

wateroverlast en de druk op het riool tijdens

ook berekend worden met een formule.

hoosbuien. De financiële waarde hiervan

12

Magazine Natuur in de gemeente | December 2018

i-TREE

Wat kan een gemeente daarmee?

Wat kun je ermee als gemeente? In de eerste

Niet alleen de impact van het verwijderen,

plaats geeft i-Tree Eco inzicht in de baten

vervangen of de aanplant van bomen op de

een bomenbestand, of dat nu is op het

hoeveelheid ecosysteemdiensten kan wor-

niveau van een straat, wijk, park of de hele

den bepaald, maar ook kan er een voor-

gemeente. Het kan de eigenschappen en

spelling worden gedaan over de ontwikke-

opbouw van een bomenbestand in kaart

ling van de baten van de ecosysteem-

brengen, wat bijvoorbeeld iets zegt over hoe

diensten in de toekomst. Het is mogelijk om

weerbaar een bomenbestand is tegen

verschillende scenario’s door te rekenen of

ziekten en plagen, en hoe groene baten zich

bepaalde doelen te stellen, zoals baten die

in de toekomst zullen ontwikkelen. Meer

na 6 jaar weer op peil moeten zijn bij

concreet is het met i-Tree Eco mogelijk om

herinrichting, of een bepaalde CO2-norm per

bij een herinrichtingsproject of kap en

inwoner bij ontwikkeling van een nieuw-

vervanging van bomen gericht te sturen op

bouwwijk, om een paar voorbeelden te

bomenbaten. Bij een nieuw aan te leggen

noemen. Dit maakt een goede belangen-

wijk, herinrichting van een bestaand gebied

afweging mogelijk, waardoor ontwikkeling

of civiele werkzaamheden kan i-Tree Eco een

en ontwerp van een gebied, of besluit-

belangrijke rol spelen bij het opstellen en

vorming de toekomst van bomen, beter

beoordelen van plannen en de daarop-

onderbouwd kan worden. En dat in dat ‘taal’

volgende besluitvorming.

van gemeenten en projectontwikkelaars.

Magazine Natuur in de gemeente | April 2019

13

i-TREE

Rotterdam: rekenen aan bomen bij herinrichting

dat er in de toekomst meer en betere

In een Rotterdamse woonwijk moeten 122

er een waarde aan te verbinden.

manieren en modellen worden ontwikkeld om gezondheidseffecten te kwantificeren en

bomen gekapt worden in het kader van een herinrichting. Met i-Tree Eco is berekend of

Met i-Tree Eco is een mooie basis gelegd om

het aanplanten van 200 nieuwe, jonge

de groene baten van bomen te

bomen dit verlies kan compenseren.

kwantificeren, en daar gericht op te kunnen sturen. In de toekomst is er nog veel meer te

Het model berekent wat de te kappen

winnen: denk bijvoorbeeld aan de bijdrage

bomen de komende 30 jaar zouden hebben

van bomen aan gezondheid en welbevinden

opgeleverd als ze er dan nog zouden staan

(en de waarde daarvan in termen van meer

en daarbij wordt ook de te verwachten groei

productiviteit en minder zorgkosten), de

meegerekend. Ook de nieuwe aanplant is zo

bijdrage van bomen aan koeling van de

doorgerekend.

omgeving (en de energiebesparing die dat oplevert) of de invloed van bomen op de

De resultaten: na 6 jaar legt de nieuwe

waarde van vastgoed. En dat zijn maar een

aanplant jaarlijks dezelfde hoeveelheid CO 2

paar van de vele diensten die bomen

vast als de te kappen bomen gedaan zou

leveren.

hebben. Na ruim 15 jaar bevat de nieuwe aanplant dezelfde voorraad CO2 als de ‘oude’ bomen dan zou doen.

Meer lezen? i-Tree Nederland werd op 14 februari 2019

Ontwikkelkansen

officieel gelanceerd tijdens het symposium i-

Het model is nog niet klaar. Er zijn veel meer

pilotprojecten en het verdiepende

groene diensten waar bomen aan bijdragen,

onderzoek zijn beschreven in de brochure

maar die niet zo goed te kwantificeren zijn:

‘De Baten van Bomen, resultaten van i-Tree

koeling bij hittestress, de weerbaarheid van

Eco in Nederland.’

Tree in Utrecht. De resultaten van de

een bomenbestand in het licht van klimaatverandering. Of gezondheid. Het is

Download het

moeilijk om aan de hand van kenmerken als

magazine via

het aantal bomen, de boomsoorten of de

tiny.cc/i-tree

kroonbedekking in een gebied te bepalen wat precies de bijdrage is aan welk aspect van gezondheid, en om daar een waarde aan te verbinden. Deels worden gezondheidseffecten al meegerekend in het thema luchtvervuiling. Op dit thema is wel veel winst te behalen. Er wordt dan ook veel onderzoek gedaan naar de relatie tussen groen en gezondheid. Het is goed mogelijk

14

Magazine Natuur in de gemeente | December 2018

i-TREE

1,5 miljoen!

Utrecht is nummer 5 in de top 5 van minst groene steden in Nederland. Toch dragen alle gemeentelijke bomen in Utrecht jaarlijks ruim 1,5 miljoen euro bij aan luchtzuivering, CO2vastlegging en waterretentie, berekende iTree Eco. Daarbij is in het Utrechtse bomenbestand een hoeveelheid CO2 vastgelegd ter waarde van bijna 5,5 miljoen euro. Indrukwekkende cijfers, die ook nog ieder jaar toenemen.

Koester oude bomen In Den Bosch bijvoorbeeld werd goed zichtbaar dat dikke, oudere bomen heel belangrijk zijn: 6 bomen met een stamdiameter van 60 cm leveren net zoveel groene diensten als 143 dunne boompjes met een stamdiameter van 11 cm!

Naald versus loof In Eindhoven viel op dat naaldbomen bijna 2 keer zo veel bijdragen aan schone lucht ĂŠn aan waterretentie dan loofbomen.

Verklaarbaar door hun grotere bladoppervlak ĂŠn doordat ze het hele jaar groen zijn. Aan CO2-opslag dragen juist loofbomen meer bij.

Magazine Natuur in de gemeente | April 2019

15

COLUMN PAUL MINKEN

Paul Minken, ecoloog bij de gemeente Utrechtse Heuvelrug:

De haken en ogen aan soortenmanagementplannen Op 19 februari was ik op het Symposium Soortenmanagementplannen van de provincie Gelderland. Vier pilotgemeenten lieten zien hoe ze in de praktijk werken met deze nieuwe aanpak om ontheffingen in het kader van de Wet natuurbescherming te regelen. Toch zie ik wel wat praktische hobbels: zo’n smp kan heel kostbaar gaan uitpakken voor kleinere, landelijke gemeentes met weinig budget, weinig ruimtelijke ontwikkeling en juist wel veel beschermde soorten.

Van losse ontheffingen naar één gebiedsontheffing Het is natuurlijk een prachtig idee om de bescherming van soorten niet langer te regelen via losse ontheffingen voor ieder initiatief, maar met één langlopende gebiedsontheffing, gebaseerd op een gemeentebrede inventarisatie van beschermde soorten. Uiteraard inclusief plan (het smp) hoe je daar als gemeente mee omgaat.

Het werkt een stuk efficiënter, initiatiefnemers weten beter waar ze aan toe zijn en ook beschermde soorten schieten er wat mee op: één grotere en goed doordachte maatregel werkt vaak beter dan voor ieder los initiatief weer een apart nestkastje ophangen.

De provincies zijn er dan ook enthousiast over. De provincie Gelderland geeft subsidie voor het opstellen van een smp: 50 procent van de kosten tot een maximum van 25.000 euro. De provincie Utrecht gaat zelfs tot50.000 euro. Win-win-win zou je zeggen.

Haken en ogen Vooropgesteld: het idee achter smp’s vind ik erg goed. Maar ik zie ook haken en ogen, vooral in de praktische uitvoering. Neem onze gemeente, Utrechtse Heuvelrug.

Een relatief kleine gemeente met een groot oppervlak aan natuur. In stedelijke gemeentes gaat het smp vooral over de drie grote gebouwbewoners: vleermuizen,

16

Magazine Natuur in de gemeente | December 2018

COLUMN PAUL MINKEN

huismussen en gierzwaluwen. Daar gaat het vooral over isolatie en renovatie. In een gemeente als Utrechtse Heuvelrug heb je het al snel over twaalf of meer soorten: veel soorten van het buitengebied komen ook voor in onze dorpsranden Wij moeten ook onderzoek doen naar de zandhagedis, kamsalamander en hazelworm, steenuil, om er een paar te noemen.

En dat is nog afgezien van flora. Voor onze gemeente heb je het dan al snel over vijfhonderdduizend euro als je alles wil inventariseren. Dan is zo’n subsidie van 50.000 euro opeens een schijntje. En dat is nog afgezien van de verplichting tot monitoring die je als gemeente aangaat en maatregelen die je zal moeten uitvoeren.

Dit gaat voor al die soorten ook nog zo’n 20.000 euro per jaar kosten. Dan heb je het met een looptijd van vijf jaar al over zes ton.

wie betaalt?

Nu worden er natuurlijk ook heel veel kosten gemaakt aan ecologisch onderzoek, maar die worden opgebracht door de initiatiefnemers. Bij een smp kunnen zij op de gemeentelijke ontheffing meeliften, dus is het logisch om ze er ook aan mee te laten betalen. Dit is nog niet zo eenvoudig: je mag als gemeente de kosten van je smp niet doorberekenen als leges. Daarnaast is de gemeente ontheffingshouder, terwijl de gebruikers het smp moeten uitvoeren. Dat moet kloppen met waar de gemeente ontheffing voor heeft gekregen. Als gemeente loop je daarin dus een risico.

Bovendien vraagt het om heel veel kennis binnen het gemeentelijk apparaat om dit goed te kunnen controleren, én veel capaciteit.

En dan is het ook steeds de vraag of het betaalbaar kan worden voor Utrechtse Heuvelrug, waar weinig gebouwd en ontwikkeld wordt. Ik heb het met de wethouder besproken, maar ik zie nog niet voor me hoe we die vijf ton er bestuurlijk doorheen gaan krijgen. Natuurlijk begrijpt hij het belang ervan en ziet hij in dat zo’n smp ook voor de omgevingswet gebruikt kan worden. Maar ik kan me ook voorstellen dat een bestuurder zegt: “die mussen en andere beesten kosten me een paar ton!”.

Hoe pak je het aan?

Ook de methodes moeten nog goedgekeurd worden door de provincies. Er is weinig eenheid. Het zijn grote oppervlaktes die onderzocht moeten worden, met de huidige

Magazine Natuur in de gemeente | April 2019

17

COLUMN PAUL MINKEN

protocollen wordt dat een enorm tijdrovend karwei. Met alternatieve methodes loop je weer de kans dat je zwaar beschermde soorten over het hoofd ziet.

In de uitvoering kun je met vrijwilligers werken, maar ook de coördinatie en begeleiding daarvan kost tijd en geld. En het is de vraag hoe betrouwbaar de gegevens zijn die je zo krijgt. Wij zijn als gemeente in gesprek met verschillende partijen, maar hebben nog geen goed antwoord gevonden.

Wie denkt mee?

Misschien kunnen we slimme samenwerkingsverbanden aangaan, bijvoorbeeld met woningbouwcorporaties. Een alternatief is een kansenkaart, waarop je grote populaties in beeld brengt. Het nadeel daarvan is dat die niet gemeentedekkend is én dat de kans groot is dat er alsnog een ecologische quickscan gedaan moet worden. Maar dan heb je in ieder geval de populaties in beeld. Het doel van de wet is uiteindelijk het behoud van populaties, geen individuen.

Kortom, je doet een smp er ‘niet zomaar even bij’. Het is complexe materie, zeker voor gemeentes zonder veel ecologische kennis. Maar uiteindelijk moeten we er wel allemaal wat mee.

Misschien zie ik het te somber in, op de bijeenkomst in Gelderland was de teneur: we moeten het gewoon gaan doen en ondervinden. Daarbij kunnen de grotere, stedelijke gemeentes wellicht het voortouw nemen.

Dus: ik vind het een prachtig idee, maar hoe gaan we het uitvoeren? Hoe kun je het op een goede manier doen, hoe krijg je het kostendekkend en hoe krijg je het bestuurlijk voor elkaar? Heb jij ideeën of ervaringen? Dan wil ik het daar graag eens met je over hebben! paul.minken@heuvelrug.nl

18

Magazine Natuur in de gemeente | December 2018

AGROBOSBOUW

Natuurvriendelijk beheer DE AANPAK VAN APELDOORN Natuurvriendelijk beheer, voor de gemeente Apeldoorn is dat niet nieuw. Al in de jaren negentig begon Apeldoorn met verschralingsbeheer en wilde flora: iedere zomer staan de bermen vol wilde bloemen. Langzamerhand wordt het beheer steeds verbeterd. Ernst Jan Mulderij, vakspecialist groen bij de eenheid Beheer en Onderhoud en al sinds het jaar 2000 werkzaam in het groen in Apeldoorn, vertelt enthousiast maar ook nuchter en realistisch, over de aanpak van Apeldoorn.

Door Florien Kuijper

Magazine Natuur in de gemeente | April 2019

19

NATUURVRIENDELIJK BEHEER

Zeker 300 van de 600 hectare groen, zowel binnen als buiten de kom, wordt inmiddels

Steeds minder maaien

ecologisch beheerd, vertelt Ernst Jan

Apeldoorn is een grote gemeente, met veel

Mulderij met enige trots. De gemeente zet in

hectares groen buiten de kom. “Een aantal

op wilde flora, maar ook stroken bosplant-

jaar geleden hebben we onderzoek laten

soen en grotere bosvakken worden steeds

doen hoe we die bermen het beste

meer natuurvriendelijk beheerd. Mulderij:

natuurvriendelijk kunnen beheren”, vertelt

“Tussen juni en augustus zijn we druk met

Mulderij. “De eerste meter langs de weg

wilde flora: zo oogsten zes gemeente-

bleek ecologisch gezien totaal oninteressant.

medewerkers zelf ieder jaar zelf van 120

Daar maakt het type beheer niet uit voor de

soorten wilde flora 50 tot 60 kilo aan zaden.

soortenrijkdom; die strook wordt gewoon op

Deze gemeentewerkers zijn liefhebbers en

de gangbare manier gemaaid.

hebben veel kennis over de wilde flora.

De bredere bermen laten we lang staan, die Naast hun reguliere werkzaamheden in het

worden nu eens per jaar gemaaid. Ik wil op

groen krijgen ze tijd om zaden te plukken.

steeds meer locaties graag toe naar eens

De zaden worden in eigen beheer gedroogd,

per twee jaar; het ene jaar de ene helft, het

gezeefd en samengesteld tot verschillende

andere jaar de andere helft. Dat maakt die

mengsels, afgestemd op de verschillende

stroken ecologisch gezien veel interessanter

locaties en groeiomstandigheden in de

voor (overwinterende) insecten. Zo blijven

gemeente. Daarmee krijgen met name de

we constant verbeteren.”

zichtlocaties iedere paar jaar een extra boost, zodat ze er kleurrijk en bloeiend bijstaan – belangrijk voor het draagvlak

Bosplantsoenbeheer

onder inwoners. Ook ons nieuwe werk-

Ook het onderhoud aan bosplantsoen-

gebouw is weer uitgerust met een eigen

stroken verandert langzamerhand.

droogruimte voor wilde zaden. Dat is toch

Gangbaar onderhoud is – behalve op

wel heel uniek!”

veiligheid - vooral gericht op netheid en een bepaald eindbeeld, ‘cultuurlijk beheer’ noemt Mulderij dat. “Sinds een aantal jaar

20

Magazine Natuur in de gemeente | December 2018

NATUURVRIENDELIJK BEHEER

zijn daar twee andere categorieën bijgekomen.

Inspiratie voor wijkbeheerders Het beheer wordt langzamerhand steeds

Op sommige percelen wordt gekozen voor

natuurlijker. Ook in de wijken wordt er

natuurlijker beheer waarbij de ondergrond

aandacht aan besteed. Bijvoorbeeld door

niet wordt kaalgemaaid. Vooral bij grotere

niet meer strak om bomen heen te maaien

groenstructuren (binnen en buiten de kom),

maar de onderbegroeiing te laten staan. Het

waar het kan, streven we naar ecologisch

is wel iets waar groenmedewerkers aan

beheer. Daar blijven de beheerders in feite

moeten wennen en waar ze niet altijd blij

helemaal af; dood hout blijft er gewoon

mee zijn, vertelt Mulderij. “Sommigen vinden

liggen en er vindt natuurlijke successie

het fijn om even met de bosmaaier een

plaats.”

bosplantsoenvak bij te werken, dan ziet het er weer lekker netjes uit. Je hebt ook te

Natuurlijke overgangen

maken met bewoners die daar erg aan

Een ander beheerpunt waar Mulderij zich

beheerders mee naar buiten gegaan om te

hard voor maakt is het aanbrengen van

laten zien waarom ecologisch beheer zo

zoombeplanting, als een natuurlijke over-

belangrijk is.

hechten. Er is een ecoloog met de wijk-

gang tussen open groen en bosplantsoen.

Het idee is dat in parken de graspartijen niet

Hij heeft ze in de praktijk laten zien waarom

langer worden maaien tot aan de rand van

het belangrijk is, wat het inhoudt en wat het

bosplantsoen, maar tot 10 à 15 meter

effect is. Veel beheerders zijn krijgen te

daarvoor.Zo ontstaat na een paar jaar een

maken met negatieve reacties van

graduele overgang: een mooi profiel van

bewoners. Bewoners zijn vaak bang voor

laag naar hoog, met struik- en daarna

een groot, onverzorgd onkruid vak naast

boomvormers. Heel belangrijk voor insecten

hun woning. Die schrik kunnen we voor een

om hun eitjes in te leggen of in te

groot deel wegnemen: bij woningen en in

overwinteren.

stedelijk gebied blijven we cultuurlijk beheren en houden we ook de zoom

Magazine Natuur in de gemeente | April 2019

21

NATUURVRIENDELIJK BEHEER

vegetatie wat meer in toom. Wat ook helpt is

In jarenvijftigwijken bijvoorbeeld moet je

dat de wijkbeheerders zelf in hun wijk de

niet inzetten op wilde flora, dat past niet bij

kansrijke locaties kunnen aangeven. Want zij

de uitstraling. Op sommige plekken en in

moeten het natuurvriendelijke beheer

parken wil je gewoon gemaaide gazons.”

uiteindelijk dragen en uitvoeren!”

Kijken waar het kan en past

Lange adem Ook kunt kun je als gemeente niet van het

Het draagvlak voor natuurvriendelijk beheer

ene op het andere jaar overgaan op ecolo-

binnen het gemeentebestuur en de directie

gisch beheer. Het is een van de tips van

is groot. Daar is de tijd ook naar. Mulderij

Mulderij: neem de tijd. “Je moet een nieuwe

praat enthousiast over het groenbeheer,

vorm van beheer niet geforceerd invoeren.

maar ook nuchter en realistisch. “Je moet

Je hebt een lange adem nodig. Daarbij helpt

kijken waar het kan. Bermen en randen

het natuurlijk dat wij een grote gemeente

langs ringwegen proberen we bloeiend te

zijn, met een grote eigen dienst en veel

houden met verschralingsbeheer en een

eigen kennis. Maar ook met veel eigen

keer per jaar maaien.

beheerders op vaste plekken. Juist daarom is die lange adem belangrijk, en een constis-

Maar de eerste meter langs weg of fietspad

tente koers.”

wordt wél regelmatig gemaaid, dat geeft een strakker beeld en dat helpt voor het draag-

De wijze van natuurvriendelijk beheer zoals

vlak. En je moet niet doorslaan, er zijn ook

Apeldoorn die inzet kan kostenneutraal, zegt

andere belangen.

Mulderij. “Maar het moet een inhoudelijke

22

Magazine Natuur in de gemeente | December 2018

NATUURVRIENDELIJK BEHEER

keuze zijn, niet financieel gedreven. Er is een

Terwijl we langs de wegen de stad in de

periode geweest dat dit beheer goedkoper

bomenrijen beeldbepalend vinden en

was door minder maaien, maar ook een

prioriteit geven. Daar injecteren we dus

periode dat we juist extra kosten hadden.

soms juist weer voedingsstoffen in de grond.

Het gemaaide gras werd gezien als

Dat zijn keuzes die je bewust moet maken.

verontreinigd afval, wat duur afgevoerd

Gelukkig hebben we een goed groenstruc-

moet worden. Inmiddels zijn er veel

tuurplan als basis van waaruit we die keuzes

alternatieven, waarbij het maaisel juist als

kunnen maken en motiveren.”

grondstof dient: door er papier van te maken, door het te fermenteren. Mooie innovaties in het kader van duurzaamheid

Uitwisselen is belangrijk

én kosten. Maar het is belangrijk dat je als

De belangrijkste tip van Mulderij? “Zoek

gemeente uit die discussie over financiën

elkaar als gemeenten op! Biodoversiteit is

ziet te komen.”

hot: overheden willen graag bijdragen! Wij nemen bijvoorbeeld deel aan een leernet-

Dilemma: bomen of bloemen?

werk ecologische bermen voor Gelderse

Verder is het belangrijk om duidelijke keuzes

beheer Gelderland. Daar zie je dat

te maken over waar je wel en niet

gemeentes als Ede en Apeldoorn al heel ver

natuurvriendelijk beheert. Ecologisch

zijn met natuurvriendelijk beheer, terwijl in

groenbeheer past qua uitstraling niet overal.

andere gemeentes soms meer agrarische

Ook bijten de verschillende vormen van

belangen spelen, of van oudsher meer

natuurvriendelijk beheer elkaar soms: zo is

‘netheidsdrang’ speelt.

verschraling goed voor wilde flora, maar

Het is leerzaam en motiverend om erva-

slecht voor de bomen in die groenstroken.

ringen te delen, zo kom je samen verder.

Dat vraagt om keuzes. Mulderij: “Wij hebben

Uiteindelijk gaat het er natuurlijk niet om dat

besloten dat we langs de ringweg de wilde

ook andere gemeenten zelf zaden moeten

flora belangrijk vinden, en dus accepteren

gaan winnen, al is dat een leuk aansprekend

we dat er soms bomen uitvallen en dat er

verhaal. Het gaat vooral om het hebben van

gaten in de bomenrij vallen.

visie en motivatie!”

Magazine Natuur in de gemeente | April 2019

gemeentes, gefaciliteerd door Landschaps-

23

Platform Natuur in de Gemeente Altijd de laatste editie in uw mailbox?

www.natuurindegemeente.nl