Magazine Natuur in de Gemeente - December 2019

AGROBOSBOUW Magazine Natuur in de gemeente | April 2020

Platform Natuur in de Gemeente

Natuur

December 2019

IN DE GEMEENTE Digitaal magazine voor het uitwisselen van kennis, vragen en ervaringen uit de praktijk

www.natuurindegemeente.nl

AGROBOSBOUW Magazine Natuur in de gemeente | April 2020

Platform Natuur in de Gemeente

Magazine NATUUR IN DE GEMEENTE is een uitgave van het Platform Natuur in de Gemeente.

Het komt, in digitale vorm, 2 à 3 keer per jaar uit.

Een magazine voor en door gemeenten, initiatiefnemers en organisaties die te maken hebben met de bescherming van flora en fauna en (natuur)wetgeving, met zowel succesverhalen als vragen en dilemma’s.

CONTACT Wilt u informatie over een onderwerp delen? Heeft u bepaalde vragen? Wilt een onderwerp aandragen of een bijdrage leveren aan het magazine? Neem dan contact met ons op via info@natuurindegemeente.nl

COLOFON Redactie: Mieuw van Diedenhoven Teksten en productie: Communicatiebureau de Lynx

MEER LEZEN?

2 À 3 KEER PER JAAR DE NIEUWSTE EDITIE GRATIS IN UW MAILBOX?

Eerdere edities en losse artikelen vindt u op www.natuurindegemeente.nl/magazine

Natuurindegemeente/ abonneren

www.natuurindegemeente.nl

Inhoud

4

OMGEVINGSWET:

Op weg naar de Omgevingswet Op 1 januari 2021 moet de Omgevingswet in werking treden. Alice Paffen van het ministerie van LNV vertelt over het proces en de stand van zaken. Sander Hunink van Ecologica voorziet wel wat leeuwen en beren op weg.

11

BOOMVALKONDERZOEK:

14

COLUMN OLAF VAN VELTHUIJSEN:

Een graag geziene inwoner in Den Haag

Niet alle stadsnatuur is even gewenst

De gemeente Den Haag vroeg Adri

Overal klinkt de roep om meer

Clements onderzoek te doen naar de

biodiversiteit en meer groen, ook in de

boomvalken in Den Haag omdat een

stad. Maar dat heeft ook een andere kant,

groot deel van de gemeentelijke

want niet alle natuur in de stad is even

populieren gekapt moet worden. Dat

gewenst. Hoe ga je daarmee om?

levert veel interessante kennis op.

16

EIKENPROCESSIERUPS:

21

UTRECHTSE SOORTENLIJST:

Naar ecologische beheersing van de eikenprocessierups

‘Inkopper voor stadsnatuur’

Kun je de overlast ook bij de bron

Bij de overgang naar de Wet

aanpakken door plekken met potentieel

natuurbescherming (Wnb) hebben

veel overlast aantrekkelijk te maken voor

meerdere soorten hun beschermde

natuurlijke vijanden? De eerste resultaten

status verloren. Voor Utrecht was het

uit onderzoek zijn hoopgevend.

reden om een eigen soortenlijst op te stellen.

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

3

OP WEG NAAR DE

Omgevingswet 4

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

NATUURINCLUSIEF BOUWEN

Op 1 januari 2021 moet de Omgevingswet in werking treden. Voor de natuur verandert er op papier weinig. Wel krijgen gemeenten meer ruimte voor lokaal maatwerk. Dat betekent tegelijk ook een veel grotere verantwoordelijkheid en opgave.

Door Lotty Nijhuis De Wet natuurbescherming gaat over een

de fysieke leefomgeving en de bescherming

jaar op in de Omgevingswet. Dit gebeurt

van omgevingswaarden. Er wordt van de

beleidsneutraal; inhoudelijk verandert er

gemeente verwacht dat ze dankzij de wet

niet veel. De systematiek verandert echter

integraal gaan kijken en alles gelijkwaardig

wel. Met de Wet natuurbescherming stond

kunnen afwegen in een omgevingsvisie,

alle natuurwetgeving op één plek. In de

omgevingsplan, programma of project-

Omgevingswet zijn alle regels uitgewerkt in

besluit. Dat is een flinke opgave, vindt

vier Algemene Maatregelen van Bestuur

Hunink. “Verschillende afdelingen moeten

(AMvB’s), een omgevingsbesluit en een

straks intensief gaan samenwerken om die

omgevingsregeling.

verschillende waarden integraal mee te nemen, te beoordelen en gelijkwaardig mee

De diverse onderdelen van de natuurwet-

te nemen. De vraag is of dat altijd lukt.” Voor

geving zijn ondergebracht in verschillende

natuur kan dat nadelig uitpakken.

AMvB's: waar een vergunningplicht voor geldt, wat de kaders zijn voor vergunning-

“Onbekend maakt onbemind en natuur zit

verlening, wie welke bevoegdheden heeft,

vaak in de weg.” De politiek zal een zwaar

welke administratieve regels er zijn. "Ik heb

stempel drukken. Zeker omdat gemeenten,

ooit de Omgevingswet en alle onderdelen

dankzij het decentraliserende karakter van

eens uit willen printen en kwam aan duizen-

de wet, ruimte krijgen voor eigen invulling

den pagina's", verbeeldt Sander Hunink,

en interpretatie, bijvoorbeeld via een

natuurbeschermingsrecht-deskundige bij

gebiedsaanpak en soortmanagements-

Ecologica.

plannen. “Gemeenten moeten natuurlijk het beleid volgen van de provincie en de inter-

Natuur wordt politiek

nationale kaders volgen. Maar er kunnen

De Omgevingswet bundelt 26 wetten. Voor

regels en het beleid zullen interpreteren en

de fysieke leefomgeving staat alles nu wel bij

uitwerken. Dat zien we nu al ontstaan onder

elkaar in één wet. De Omgevingswet moet

de Wet natuurbescherming; interpretaties

het omgevingsbeleid eenvoudiger maken,

van provincies lopen na relatief korte tijd na

maar is vooral ook een decentralisatie.

invoering daarvan uiteen”, aldus Hunink.

verschillen ontstaan hoe gemeenten deze

Gemeenten krijgen een grotere rol en verantwoordelijkheid voor de invulling van

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

5

NATUURINCLUSIEF BOUWEN

Provinciale verschillen

afwachten. “Vooruit kijken, daar gaat het om.

Zo kunnen provincies voor beschermde

Mijn advies is: ga nu al inventariseren welke

soorten besluiten tot een algemene vrij-

natuurwaarden er zijn. Als je vooraf in beeld

stelling van de ontheffingsplicht om admi-

hebt welke waarden aanwezig zijn en hoe ze

nistratieve lasten te verlichten; bijvoorbeeld

die wilt beschermen, dan heb je daar straks

als met betrekking tot deze soorten relatief

wat aan.”

vaak verbodsbepalingen worden overtreden, maar die soorten een gunstige staat van

Voor natuur is dat wel een uitdaging: voor

instandhouding houden. De provincie

archeologie liggen waarden vast, maar de

Limburg, die een flinke populatie hazel-

natuur is steeds in beweging. Toch:

wormen huisvest, heeft deze soort vrijge-

“Ambtenaren krijgen straks een overzicht

steld, de provincies Noord-Brabant en

[Mi2]met beschermde soorten in hun

Gelderland niet. Aan de provinciegrenzen is

gemeente: hoe moet je daarmee omgaan,

het opletten dus. De provincie Noord-

wat is de ruimte, wat zijn mitsen en maren.

Brabant doet dat heel anders. Na advies te

Het is belangrijk om daar nu al mee te

hebben ingewonnen bij Wageningen

beginnen. Die beschermde soorten

Environmental Research heeft ze de Alpen-

veranderen niet.”

watersalamander bijvoorbeeld juist niet vrijgesteld. Ondanks het feit dat deze soort er veel voorkomt, vindt de provincie dat ze

Behoud specialisten!

een beschermingsverplichting heeft naar de

Dit alles vraagt kennis van natuur en het

rest van Nederland.

natuurbeschermingsrecht. Die kennis moeten gemeenten veelal nog in huis halen.

In Noord-Brabant zijn SP en GroenLinks

Dat kun je prima gezamenlijk doen, zoals

groot, in Limburg juist het CDA, verklaart

een aantal gemeenten in bijvoorbeeld de

Hunink. Je merkt dat de politieke ‘kleur’ van

provincie Utrecht doen. “Adviesbureaus

de bestuurslaag mede de invulling bepaalt

kunnen daarin ondersteunen op

van de natuurbescherming van een bevoegd

verschillende onderdelen, maar zorg ook dat

gezag. “Ook in die 355 gemeenten zal de

je kennis kunt opnemen en behouden.

politiek straks een belangrijk stempel

Jurisprudentie hoort daar ook bij.

drukken. Door die ruimte voor eigen

Het is aantrekkelijk voor gemeenten om

invulling hebben het Rijk en de provincies

steeds meer generalisten in dienst te

minder controle, en voor de natuur in

nemen. Maar het is belangrijk om ook juist

Nederland als geheel kan dat een gevaar

die specialisten te behouden en te

vormen.”

ontwikkelen. Zodat waarden vertegenwoordigd blijven en je niet van

Niet afwachten

extern advies afhankelijk blijft.”

De Omgevingswet is al gepubliceerd en gaat per 1 januari 2021 in. Hunink adviseert gemeenten vooral niet te gaan zitten

6

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

EVENEMENTEN

De Omgevingswet: HOE VERLOOPT HET PROCES EN WAT VERANDERT ER VOOR NATUUR? Alice Paffen is teamcoördinator Natuurwetgeving bij het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit.

Wij belden haar over de stand van zaken rond de Omgevingswet.

Door Florien Kuijper

WAT IS DE STAND VAN ZAKEN?

De Aanvullingswet natuur Omgevingswet is

Het proces van totstandkoming kent drie

op 4 juli van dit jaar vastgesteld door de

onderdelen: 1. het wetgevingsproces zelf; 2.

Tweede Kamer en ligt nu ter behandeling in

de koppeling met het Digitale Stelsel

de Eerste Kamer. Voor de inhoudelijke

Omgevingswet (DSO) en 3. de implementatie

normstelling met betrekking tot de fysieke

en het veranderproces.

leefomgeving is in het stelsel van de Omgevingswet de algemene maatregel van

De Omgevingswet bestaat uit vier Algemene

bestuur het basisniveau. Dat betekent dat

Maatregelen van Bestuur (AMvB’s): het

de inhoudelijke voorschriften van de Wet

Besluit activiteiten leefomgeving (Bal), het

natuurbescherming en het Besluit

Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl), Het

natuurbescherming grotendeels zullen

Omgevingsbesluit (Ob) De Omgevingswet en

worden opgenomen in de algemene

de onderliggende AMvB’s zijn al gepubli-

maatregelen van bestuur van de

ceerd. Daarin zitten nog niet de onderdelen

Omgevingswet, via het Aanvullingsbesluit

natuur, geluid, bodem en grondeigendom.

natuur Omgevingswet.

Die onderdelen worden via een aanvullingsspoor toegevoegd. Voor natuur door middel

In het Bal zijn de regels te vinden die gericht

van de Aanvullingswet natuur Omgevings-

zijn tot de burger, zoals de regels over de

wet, die de Omgevingswet aanvult met de

gebiedsbescherming (Natura 2000) en

wettelijke kaders uit de Wet natuurbescher-

soortenbescherming, houtopstanden, jacht,

ming. De normen en de instrumenten van

et cetera.

de Wet natuurbescherming worden overgeheveld zonder afbreuk te doen aan

In het Bkl zijn de regels te vinden die zijn

het beschermingsniveau.

gericht tot het bevoegd gezag, zoals de

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

7

EVENEMENTEN

instructieregels over het natuurnetwerk

voorgelegd. Volgend jaar moeten ook de ict-

Nederland, maar ook de eisen aan een aan-

voorzieningen gereed gemaakt worden om

wijzingsbesluit Natura 2000 of de aanwijzing

als bevoegd gezag aan te kunnen sluiten op

van een nationaal park en bijvoorbeeld

het Digitaal Stelsel Omgevingswet (DSO). Dat

regels over omgevingsverordeningen met

is nodig zodat bij inwerkingtreding van de

Natura 2000 en flora- en fauna-activiteiten,

Omgevingswet de omgevingsvergunningen

beoordelingsregels Natura 2000-activiteiten

via dit digitale stelsel kunnen worden aange-

en flora-en fauna-activiteiten, et cetera.

vraagd bij het bevoegde gezag. Samen met BZK zijn we binnen LNV en RVO bezig met de

Tot slot is er nog een Aanvullingsregeling

voorbereidingen om alle systemen voor

natuur Omgevingswet, die zorgt ervoor dat

vergunningaanvragen gereed te maken.

de Omgevingsregeling wordt aangevuld met de natuurregels uit de Regeling natuurbescherming. Hierin zijn onder andere de rijksleges te vinden, de eisen aan de examens

WAT VERANDERT ER VOOR NATUUR?

voor jachtgeweeractiviteiten en het gebruik

Er is niet langer sprake van een aparte wet,

van eendenkooien, middelen en soorten die

waarin de regels rond natuur gebundeld

zijn toegestaan voor het bestrijden van

zijn, maar de natuurregels komen meer

soorten, etc . Dezelfde regels die ook in de

verspreid over de AMvB’s van de Omge-

Regeling natuurbescherming staan.

vingswet terecht. De overgang naar de Omgevingswet zal leiden tot een andere

Het Aanvullingsbesluit natuur Omgevings-

ordening, maar niet tot een wijziging van het

wet is in september voorgehangen aan de

niveau van bescherming van de natuur, tot

Eerste Kamer en Tweede Kamer. De schrif-

wezenlijk andere instrumenten of tot andere

telijke behandeling van de Aanvullingswet

bevoegdheden. De overgang is beleids-

natuur en het Aanvullingsbesluit natuur

neutraal. De nieuwe ordening beoogt de

heeft al plaatsgevonden. Naar verwachting

inzichtelijkheid in de regelgeving op het vlak

zal behandeling in Eerste Kamer en Tweede

van de fysieke leefomgeving – waaronder

Kamer begin 2020 plaats vinden.

natuur – te vergroten. Dat voorkomt dat

Nieuw is dat de aanvraagvereisten die

regels over de natuurbescherming in eerste

gelden bij het aanvragen van omgevings-

instantie over het hoofd worden gezien. Het

vergunningen voor natuuractiviteiten in de

bevordert ook dat in een vroegtijdig stadium

Aanvullingsregeling natuur worden

het natuuraspect integraal wordt meegeno-

opgenomen. Deze eisen zijn niet nieuw,

men bij de inrichting en vormgeving van

maar worden nu ook al gesteld door het

activiteiten in het fysieke domein door

bevoegd gezag bij het aanvragen van een

burgers, bedrijven en overheden en in de

flora-en fauna ontheffing of een N2000-

beleids- en besluitvorming op dat vlak.

vergunning.

Om de natuurregels voor iedereen makkelijk Naar verwachting wordt de Aanvullings-

vindbaar te maken wordt voorzien in onder

regeling natuur Omgevingswet in de eerste

andere een duidelijke inhoudsopgave. De

helft van 2020 voor consultatie via internet

natuurregels worden zoveel mogelijk

8

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

EVENEMENTEN

opgenomen in een apart hoofdstuk, een

natura2000- activiteit, een jachtakte een

aparte afdeling of een aparte paragraaf.

omgevingsvergunning voor een jacht-

In de memorie van toelichting bij de

geweeractiviteit en een valkeniersakte een

Aanvullingswet natuur Omgevingswet en de

omgevingsvergunning voor een valkeniers-

nota van toelichting bij het Aanvullings-

activiteit. Het beheerplan is onder de

besluit natuur Omgevingswet wordt voor elk

Omgevingswet een programma.

onderdeel van de natuurwetgeving nauw-

De Rijksnatuurvisie komt niet meer als

keurig aangegeven hoe dit over gaat naar de

zelfstandige visie terug, maar is onderdeel

Omgevingswet en daarbij behorende uit-

van de Omgevingsvisie: een nationale,

voeringsregelgeving en waarom op die wijze.

integrale visie waarin allerlei aspecten van

Ook bevatten de toelichtingen transpone-

de leefomgeving geregeld worden. Ook

ringstabellen.

provincies en gemeenten zullen straks een omgevingsvisie opstellen, waar natuur

Een paar voorbeelden van de veranderingen

integraal onderdeel van is. Nieuw is dat

onder de Omgevingswet: De terminologie

gemeenten ook op gemeentelijk niveau een

onder de Omgevingswet is even wennen. Zo

Omgevingsvisie moeten opstellen.

wordt bijvoorbeeld een ontheffing een

Provincies moeten op grond van de Wet

omgevingsvergunning voor een flora- en

natuurbescherming nu ook al een natuur-

fauna-activiteit, een natura2000 vergunning

visie opstellen.

wordt een omgevingsvergunning voor een

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

9

EVENEMENTEN

In de Wet natuurbescherming is nu voor

worden bij de aanvraag omgevings-

bepaalde besluiten een expliciete verplich-

vergunning bij gemeenten. In dat geval

ting tot instemming van de provincie of

zullen gemeenten moeten nagaan of er een

afstemming met de provincie opgenomen.

omgevingsvergunning voor een natuur-

Die zijn vervangen door de algemene

activiteit nodig is en als dat het geval is, deze

verplichting tot afstemming en samen-

voorleggen voor advies en instemming aan

werking, als verwoord in artikel 2.2 van de

provincie of Rijk. Gemeenten moeten dus

Omgevingswet. Wel wordt steeds in de

scherp zijn: is er ook een natuurvergunning

toelichting bij de Aanvullingswet en het

nodig? Een belangrijke rol!

Aanvullingsbesluit natuur bevestigd dat de regering zich daar ook in de toekomst onverkort aan zal houden.

HOE KUNNEN GEMEENTEN ZICH VOORBEREIDEN?

Voor de goedkeuring van gedragscodes,

Vanuit het interbestuurlijke programma

leidend tot een wettelijke vrijstelling van de

“Aan de slag met de Omgevingswet” wordt

soortenbeschermingsbepalingen in de Wet

onder meer aan decentrale overheden

natuurbescherming, biedt de Omgevingswet

ondersteuning geboden bij de implemen-

geen basis. De gedragscodes hebben onder

tatie van de Omgevingswet. Ook het Aan-

de Omgevingswet de vorm van een

vullingsspoor natuur benut de informatie-

ministeriële regeling.

structuur van het programma zoals de opleidingsdagen in het land voor de bevoeg-

WAT GAAT ER IN DE PRAKTIJK VERANDEREN VOOR GEMEENTEN?

de gezagen, maar ook de online middelen

Het Aanvullingsspoor natuur zal op zichzelf

social media kanalen van het programma.

zoals het Omgevingswet magazine Kwartslag, het Omgevingswet Youtube-kanaal en

niet zozeer voor een verandering voor gemeenten zorgen. De bevoegde gezagen

Gemeenten kunnen zich voorbereiden door

voor natuur veranderen niet. Provincies en,

kennis op te doen via deze kanalen en mee

in sommige gevallen het Rijk, blijven

te doen aan pilots en projecten, en - heel

bevoegd gezag. Maar veeleer de principes

belangrijk – door die kennis en ervaringen

van de Omgevingswet zelf zullen voor een

uit te wisselen. Ik wil gemeenten graag

verandering voor gemeenten zorgen.

oproepen om kennisnetwerken te vormen

Integrale besluitvorming en participatie

en te leren van de koplopers. Wissel ook uit

vragen een cultuuromslag van gemeenten.

met provincies. Het is voor gemeenten ook belangrijk om zich samen met de provincies

De gemeenten worden, meer nog dan nu al

voorbereiden, als de bevoegde gezagen

het geval is, het centrale loket voor alle aan-

waar ze mee moeten samenwerken.

vragen voor een omgevingsvergunning.

Omgevingsvergunningen voor natuur-

Meer informatie is te vinden op de websites

activiteiten kunnen rechtstreeks worden

van BZK:

aangevraagd bij het bevoegd gezag

 aandeslagmetdeomgevingswet.nl

(provincie of Rijk) of integraal meegenomen

 omgevingswetportaal.nl

10

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

i-TREE

DE BOOMVALK: Een graag geziene inwoner in Den Haag

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

11

EVENEMENTEN

Een kleine, snelle dondersteen met een zwarte kopkap, witte wangen en een roodbruine ‘broek’. De boomvalk is door zijn typische verenkleed een markante verschijning waar vogelaars graag op afkomen. Ook gemeenten zien de boomvalk graag binnen hun gemeentegrenzen verschijnen, want zijn aanwezigheid geeft aan dat de ecologische kwaliteit van zijn omgeving in orde is. “Hij is bijvoorbeeld gek op libellen en insecten. En wanneer hij zijn jongen grootbrengt, vangt hij zwaluwen en vleermuizen. Kortom: als de boomvalk er is, zijn deze dieren er ook,” aldus ecoloog Adri Clements van Regelink Ecologie en Landschap.

Door Inge Reijnen

Veiligheid mét behoud van de boomvalk

Betere bescherming door gedegen onderzoek

De gemeente Den Haag vroeg Adri Clements

In het begin is het vooral veel rondlopen en

onderzoek te doen naar deze prachtige

rondfietsen om te ontdekken waar de

roofvogel. De gemeente staat namelijk voor

boomvalken zich nestelen. “Zodra we weten

de opgave om ruim 2.500 van de 6.000

waar ze zitten, monitoren we de

gemeentelijke populieren te kappen. Na de

broedlocaties. Dan springen we ’s ochtends

Tweede Wereldoorlog waren veel bomen

of ’s avonds op de fiets om even bij het nest

weggevaagd. De populier groeit snel en

te kijken hoe de vlag er bij hangt. Dat doe ik

werd daarom massaal aangeplant om de

niet alleen, maar samen met een aantal

wereld weer een beetje kleur te geven.

fanatieke lokale roofvogelaars,” vertelt

“Het nadeel van de populier is echter dat hij

Clements.

snel verouderd. Na ongeveer zeventig jaar neemt de kans op een spontane takbreuk

Het doel van al deze inspanningen is om

enorm toe. Voor de veiligheid moeten deze

zoveel mogelijk te weten te komen over het

bomen dus wijken, maar we willen de

leefgebied van de boomvalk: is hij honkvast?

boomvalk niet verjagen. Onderzoek helpt

Welke eisen stelt hij aan zijn broedplaats?

ons om dit te voorkomen,” legt Martin van

Waar jaagt de boomvalk het liefst?

Hoorn, stadsecoloog van gemeente Den

“Overheden en terreinbeheerders kunnen

Haag, uit.

met al deze inzichten beter rekening houden met de boomvalk bij ruimtelijke ingrepen.”

12

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

i-TREE

Alles hangt met alles samen Het onderzoek in gemeente Den Haag loopt

ADVIES 1: heb een lange adem

inmiddels vier jaar en heeft al veel

Met alleen weten waar de nesten zitten, ben

interessante kennis opgeleverd.

je er dus niet. “Veel dingen hangen met

“Boomvalken zitten het liefst in de hoogste

elkaar samen. Hoe meer je weet, hoe beter

boom in de overgangen tussen bebouwd en

je die verbanden doorziet en des meer kun

open gebied. Dit hoeven dus niet altijd

je er rekening mee houden,” concludeert

populieren te zijn. Ze bouwen zelf geen

Clements. Dit beaamt ook Van Hoorn. “Pak

nesten, maar gebruiken een verlaten

het als gemeente grootschalig aan. Beperk je

kraaiennest. Als je dus teveel kraaien

niet tot een onderzoek naar één boom,

afschiet, blijven er te weinig nesten over.

maar kijk verder dan je neus lang is. En durf het aan om een onderzoek meerdere jaren

Boomvalken kiezen ook elk jaar een andere nestplaats, dus het heeft weinig zin om alleen de boom te behouden waar hij nu broedt,” legt Clements uit. “Verder testen we kunstnesten om te kijken welk type nest ze het meest aanspreekt,” gaat Van Hoorn verder. “We hebben er tien opgehangen en ze variëren bijvoorbeeld in materiaal en diepte. Het zou heel mooi zijn als we de boomvalk met een geschikt kunstnest uit de populier kunnen lokken.”

te laten duren.” Het onderzoek in gemeente Den Haag is voorlopig nog niet ten einde.

“We zijn nog niet klaar met het kappen van populieren. En bij iedere populier bekijken we opnieuw of er een boomvalk in zit.”

ADVIES 2: betrek de omgeving Buurtbewoners staan positief tegenover het boomvalkenonderzoek. “Je ziet dat mensen je op een gegeven moment herkennen.

Logisch ook wel, als je bedenkt dat we steeds door de wijk heen fietsen of lopen,” lacht Clements. “We hebben één keer gehad dat een boomvalk in een populier zat die gekapt moest worden. We bespreken dan met de buurt hoe we hier mee omgaan,” legt Van Hoorn uit. “Als kappen er dit jaar niet inzit, omdat de boomvalk er broedt, kunnen we bijvoorbeeld met maatregelen ervoor zorgen dat de boom nog een paar jaar op een veilige manier meekan. Dat geeft ons de tijd om de boomvalk te verleiden de volgende keer ergens anders te broeden.

We merken dat er begrip is voor deze aanpak. En dat maakt zo’n onderzoek nog waardevoller.”

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

13

COLUMN OLAF VAN VELTHUIJSEN

Olaf van Velthuijsen, stadsecoloog bij de gemeente Rotterdam:

Niet alle stadsnatuur is even gewenst

00

Stadsnatuur is in. Overal klinkt de roep om meer biodiversiteit en meer groen, ook in de stad. Maar dat heeft ook een andere kant, want niet alle natuur in de stad is even gewenst. Hoe ga je daarmee om? Binnen de Gemeente Rotterdam kunnen we daarover meepraten!

Regelmatig valt in het nieuws te lezen over situaties waarin stadsnatuur in conflict komt met stadsbewoners. Zo heeft menig vogelsoort (vaak meeuwen, eksters, kraaien of roofvogels) al het stempel ’terror’ gekregen.

Zo kopt het AD: "Rotterdamse terrormeeuw blijkt een schoenenfetisjist", of "Vier mensen gebeten door terrorvos in Rotterdam." Ook zoogdieren komen er niet onderuit. Zoals de vos, inmiddels een gevestigde soort in het stedelijk gebied. Het is dan ook onvermijdelijk dat die vos in aanraking komt met mensen. En dan blijkt hij lang niet zo schattig als hij vaak wordt afgebeeld.

Zelfs insecten krijgen het predicaat 'terror' opgedrukt, zoals exotische mierensoorten. Andere soorten die je in het nieuws en in meldingen voorbij ziet komen zijn vleermuizen, steenmarters, bijen en zwanen.

Door al die berichten lijkt het alsof de ‘terreur’ van stadsnatuur steeds meer toeneemt. Al werkt de toon van de berichtgeving dit natuurlijk ook in de hand, met de nodige overdrijving en sensatiezucht om maar op te vallen.

Toch valt niet te ontkennen dat het leefgebied van soorten kleiner wordt en de afstand tot mensen steeds kleiner. En dat kan leiden tot meer contact, en daarmee meer overlast die wordt ervaren. Zo kunnen ingrepen in het openbaar groen leiden tot overlast. Zelfs bestrijding van specifieke plaagdieren of overlast gevende dieren kan tot gevolg hebben dat een andere plaag daardoor juist toeslaat.

Gevallen waarbij mensen overlast ervaren van dieren in de stad zijn natuurlijk niet te voorkomen. Het is ook niet nieuw: denk aan overlast door muizen en ratten, of door

14

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

COLUMN OLAF VAN VELTHUIJSEN

insecten als muggen, vliegen, wespen en motten. Soorten die nu eenmaal voorkomen in de stad.

Ik geloof niet dat een toename van biodiversiteit zal leiden tot een enorme toename van dierplagen en overlastdieren. Op de langere termijn zal het eerder andersom zijn, als er een gezonde verhouding ontstaat tussen verschillende diersoorten die elkaar in evenwicht houden.

Overlast ontstaat naar mijn mening ook eerder doordat bij ruimtelijke ontwikkelingen, gebiedsinrichting, groenbeheer en dergelijke niet altijd voldoende aandacht besteed wordt aan het bieden of behouden van genoeg ruimte voor stadsnatuur. Daarbij is goed beheer belangrijk. Uiteindelijk zij ĂĄlle inwoners van de stad, zowel mensen als dieren, erbij gebaat als het ecologisch systeem in evenwicht kan worden gebracht.

De Gemeente Rotterdam werkt momenteel aan factsheets van veel voorkomende overlastgevende dieren en plaagdieren, om bewoners te informeren over wat ze kunnen doen. Het begint immers bij goede voorlichting. In de loop van 2020 worden deze op de website van de gemeente Rotterdam geplaatst.

Olaf van Velthuijsen is werkzaam als stadsecoloog bij de Gemeente Rotterdam. Vanuit deze functie heeft hij te maken met een verscheidenheid aan natuur en ecologische thema’s. In deze column schrijft hij de komende tijd over wat hij tegenkomt in de praktijk.

Contact opnemen met de stadsecologen van Gemeente Rotterdam? stadsecologen@rotterdam.nl

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

15

EIKENPROCESSIERUPS

KOOLMEES HOUDT RUPS IN TOOM Naar natuurvriendelijk beheer van de eikenprocessierups

16

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

EIKENPROCESSIERUPS

De overlast van eikenprocessierupsen was enorm afgelopen voorjaar. Bestrijden is als een druppel op de gloeiende plaat en het effect bovendien maar van korte duur. Kun je het probleem ook bij de bron aanpakken door plekken met potentieel veel overlast aantrekkelijk te maken voor natuurlijke vijanden van de rups? De eerste resultaten uit onderzoek zijn hoopgevend.

Door Lotty Nijhuis

Volksvijand nummer één, zou je na alle

gevolg.” Tegelijk is niet altijd te voorspellen

ophef welhaast denken, maar iedereen

hoe een jaar gaat verlopen. “Verpoppen is

loopt die onopvallende nachtvlinder zo

van veel zaken afhankelijk. Er zijn wel een

voorbij. Natuurlijk, niet de eikenprocessie-

aantal gemene delers bekend, zoals droogte

vlinder maar zijn nageslacht veroorzaakt alle

en warmte.” De klimaatverandering legt de

ellende. Is het voorjaar aangebroken, dan

soort in ieder geval geen windeieren.

kruipen de rupsen uit hun ei om in groten

Rood-witte waarschuwingslinten sierden het

getale in processie op zoek te gaan naar hun

straatbeeld maar veel nesten bleven

voedsel – eikenbladeren. Tot zover niets aan

hangen. Was er sprake van een capaciteits-

de hand. Tot ongeveer half mei, als de

probleem dit voorjaar? Ja en nee, vindt

rupsen de brandharen krijgen die bij

Asbreuk: er waren onvoldoende bestrijders

mensen de zo verfoeide jeuk en geïrriteerde

om de overlast te reduceren tot nul, maar de

luchtwegen veroorzaken. Elke rups

vraag is of dat überhaupt kan. “Nederland

produceert wel twee miljoen brandharen. En

staat vol met eikenbomen, en eikenproces-

de soort heeft het in Nederland uitstekend

sievlinders vliegen honderden meters tot

naar zijn zin.

zelfs enkele kilometers om hun eitjes te leggen. Ze komen vanzelf een keer een bos

Mens trekst aan het korstste eind

of houtwal met eikenbomen tegen. Vanuit

2019 was een goed eikenprocessierups-jaar,

veroorzaken. Je moet dus jaar na jaar blijven

bevestigt ecoloog Tim Asbreuk van Buiting

bestrijden. Ik denk dat wij als mens altijd aan

Advies. “De weersomstandigheden waren in

het kortste eind trekken.”

die plekken kunnen vlinders later weer terugkeren naar eiken waar ze overlast

2018 zo goed dat veel vlinders eitjes hebben gelegd, met meer rupsen en overlast tot

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

17

EIKENPROCESSIERUPS

Bestrijding van symptomen

Natuurlijk ecosysteem terugbrengen

Momenteel worden verschillende vormen van bestrijding toegepast, in te delen in twee

Kun je het probleem ook bij de bron

categorieën. In het ene geval gaat het om

aanpakken? Verschillende ecologen

nesten wegzuigen of wegbranden en

aangesloten bij RANOX Natuuraannemer

afvoeren. Dat is heel arbeidsintensief en er komen vaak veel brandharen vrij die soms

doen onderzoek naar natuurlijke

nog jaren overlast veroorzaken. De tweede

beheersing. Dat wil zeggen: het aantal

methode is biologische bestrijding met

rupsen met brandharen beperken door

aaltjes of bacteriën, waarbij een preparaat

natuurlijke vijanden in te zetten.

op besmette bomen wordt gespoten.

Sluipwespen, gaasvliegen, mezen en

Rupsen die van het blad eten gaan

vleermuizen doen zich allemaal graag

vervolgens dood.

tegoed aan de eikenprocessierups of vlinder. Maar gewoon wat mezenkasten

Biologisch bestrijden klinkt sympathiek,

ophangen is niet afdoende, want een

maar aaltjes discrimineren niet: ook de

koolmees heeft in onze kortgemaaide,

rupsen van andere dag- en nachtvlinders

soortenarme wegbermen verder niets te

gaan dood. Daar zitten ook beschermde

zoeken.

soorten tussen. Bij deze gangbare vormen van bestrijding moet je van tevoren kunnen

“Wij hebben gekeken welke soorten er rond

voorspellen wanneer de rupsen uit hun

die rups zitten en wat zij nodig hebben", zegt

eitjes kruipen – en dan heeft heel Nederland

Tim Asbreuk. "Op basis daarvan proberen

op hetzelfde moment bestrijders nodig.

we zoveel mogelijk het ecosysteem na te

Bovendien is het effect van beide gangbare

bootsen. Dat kan gaan om het inzaaien van

methodes maar tijdelijk. Eigenlijk ben je

bloemenmengsels, maar ook de aanplant

bezig met symptoombestrijding.

van berken en wilgen naast al die eiken.

De opmars van de eikenprocessierups De eikenprocessierups komt oorspronkelijk uit Zuid-Europa en heeft zich de afgelopen dertig jaar noordwaarts verspreid, meebewegend op de verschuivende klimaatzones. De eerste nesten in Nederland werden in 1991 gevonden. Pas de laatste jaren is er een flinke opleving: in 2019 werden op sommige plekken drie keer zoveel rupsen gevonden dan in 2018, en ook 2018 was een verdrievoudiging ten opzichte van een jaar eerder. De rups profiteert van zachte winters en droge zomers, schrijft Wageningen UR. Gevolg: duizenden mensen gingen dit jaar met eikenprocessierupsklachten naar de huisarts, schrijft het Kennisplatform Processierups. Het kennisplatform werd door het ministerie in allerijl opgericht na alle overlast dit voorjaar. Op basis van de vlinderdichtheid verwacht het platform ook in 2020 veel overlast.

Kennisplatform processierups: processierups.nu

18

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

EIKENPROCESSIERUPS

Natuurlijke vijanden van de eikenprocessierups: koolmees

en grootoorvleermuis.

Dat is goed voor andere soorten rupsen, en

de ene plek kun je misschien van 20 naar

dat maakt een plek aantrekkelijker voor de

40% minder overlast, op de andere plek van

koolmees en andere zangvogels. Zolang het

40 naar 80%. Ik denk dat er in ieder geval op

binnen de actieradius van zo’n natuurlijke

heel veel plekken mogelijkheden zijn om het

bestrijder valt kan een maatregel bijdragen,

natuurlijke systeem te versterken. En elke

ook een bosje honderd meter verderop.”

maatregel leidt– vind ik – tot een mooier landschap.”

Moeten al die eiken niet gewoon uit het straatbeeld verdwijnen? “In principe is de

Ecologische beheersing is nog vooral

kap van eikenbomen geen onderdeel van

theorie, in de praktijk moet het allemaal nog

het plan. Het kan soms een oplossing zijn

gestalte krijgen. Ook over de kosten is nog

maar is wat ons betreft een laatste reddings-

niet alles duidelijk. “Het hangt af van de

middel. Van nature komen eiken voor in

situatie maar ook van tijd. Ik kan me

onze bossen, ze hebben een plek in ons

voorstellen dat de opstartkosten bij

natuurlijke ecosysteem. Wel kan het zo zijn

natuurlijke beheersing groter zijn, maar als

dat je bij de herinrichting van wegbermen

je de juiste bomen op de goede manieren

niet alleen nieuwe eiken inplant maar kijkt:

hebt geplant heb je er minder omkijken

welke soorten ontbreken hier? Zo doorbreek

naar.” Dat vraagt maatwerk, in goed overleg

je de monocultuur van eiken.”

met de gemeente. “Zodat je geen berken plant in een wegberm waar ze later een

Maatwerk

probleem vormen voor de verkeersveiligheid.”

De aanpak vraagt maatwerk en heel breed kijken. Asbreuk: “Vleermuizen houden niet van licht, misschien moet je op plekken de verlichting aanpassen. We kijken naar het hele landschap, maar ook wat het makkelijkste en haalbaar is. Aan de rand van een bebouwde kom kun je makkelijker aanpassingen doen dan midden in de stad. Op

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

19

EIKENPROCESSIERUPS

Meer metingen nodig Er lopen verschillende onderzoeken naar de

Wapserveen experimenteert met natuurlijke beheersing

effectiviteit van natuurlijke beheersing,

In Wapserveen (Drenthe) loopt een

waarvan die in Wapserveen het bekendste is

driejarige proef met natuurlijke beheersing.

(zie kader). Daaruit blijkt een reductie van

Op de proeflocatie worden natuurlijke

het aantal nesten op locaties met natuurlijke

vijanden gestimuleerd door duizenden

beheersing. “Ik denk echt dat het werkt. Het

planten aan te planten en (nest)kasten voor

is bekend dat soortenrijke systemen minder

zangvogels en grootoorvleermuizen op te

plagen hebben, we hebben de theorie

hangen. Vervolgens wordt de ontwikkeling

achter ons. Uiteindelijk zou je meerjarig

van eikenprocessierupsen gemonitord en

moeten meten, zodat je kunt zeggen: we

vergeleken met twee controlelocaties.

meten minder rupsen, maar komt dat door

In het eerste jaar werden tot 85% minder

de beheersing of door iets anders, en wat

nesten gemeten dan op de controlelocatie.

gebeurt er op andere plekken?�

In het tweede jaar ging het om 74 tot 80% minder nesten. Die nesten waren ook veel kleiner. Afgelopen voorjaar waren veel vogels actief, waaronder ringmussen, koolmezen en pimpelmezen. 90% van de nesten werd aangevreten, op de controlelocatie was dat maar 3 tot 6%.

20

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

UTRECHTSE SOORTENLIJST

UTRECHT HEEFT EIGEN SOORTENLIJST:

“Inkopper voor stadsnatuur”

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

21

UTRECHTSE SOORTENLIJST

Bij de overgang van de Flora- en faunawet (Ffw) naar de Wet natuurbescherming (Wnb) hebben meerdere soorten die onder de Ffw beschermd waren die status verloren. Terwijl de gemeente jarenlang geïnvesteerd heeft in het beschermen en stimuleren van een aantal van die soorten. Voor de gemeente Utrecht was het reden om een eigen soortenlijst op te stellen, waar deze voor Utrecht kenmerkende soorten wel een plek op kregen. Eigenlijk een inkopper, vindt Stadsecoloog Gitty Korzuize, gewoon doorgaan met wat je doet. We stelden haar een paar vragen over de Utrechtse lijst.

Door Florien Kuijper

Waarom een aanvullende soortenlijst?

beter beschermd zijn tegen bijvoorbeeld

“Op onze soortenlijst staan karakteristieke

ontwikkelingen.”

soorten waar we als gemeente, samen met

wijzigingen in het groenbeheer of ruimtelijke

hebben gehouden en in hebben geïnves-

Hoe kun je zulk aanvullend beleid juridisch borgen?

teerd: een aantal bijzondere muurvarens,

“Het is intern beleid dat we onszelf opleg-

orchideeën, kikkers en padden en een aantal

gen. Het reikt daarmee niet verder dan onze

vissoorten. Utrecht heeft bijvoorbeeld nogal

eigen gemeentelijke projecten - we kunnen

wat kade- en werfmuren waarop muur-

niets opleggen aan externe partijen, hooguit

varens zoals de tongvaren en steenbreek-

stimuleren of overtuigen. Samen met VNG

varen gedijen. Ook langs nieuwe grachten

zijn we nu aan het uitzoeken of de nieuwe

zijn nieuwe groeiplaatsen voor muurvarens

Omgevingswet mogelijkheden biedt om dit

ontwikkeld. Het is kapitaalvernietiging om

soort aanvullend gemeentelijk beleid te

daar opeens mee te stoppen.

borgen – en net als in de Ffw wel aan

Bovendien kost het niets extra’s om op

externe partijen te kunnen opleggen.

dezelfde voet door te gaan: geen extra

Aan de ene kant past het bij de decentra-

beheergeld, geen extra uitleg van processen.

liserings-gedachte van de Omgevingswet dat

Alles is al uitgewerkt, de collega’s zijn mee-

lokale overheden meer hun eigen stempel

genomen, de werkwijze is bekend. Ook de

drukken op het natuurbeleid. Aan de andere

uitvoerende partijen waarmee de gemeente

kant: als de soortenbescherming al uitput-

samenwerkt, Rijkswaterstaat en een aantal

tend is geregeld in de Omgevingswet zal er

projectontwikkelaars, zijn aan deze manier

geen ruimte zijn voor extra soorten. Dat is

van werken gewend. Het kost geen moeite,

een spanningsveld. Een ander punt is: biedt

maar zorgt er wel voor dat deze soorten

de Omgevingswet aanknopingspunten om

vrijwilligers, jarenlang actief rekening mee

22

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

UTRECHTSE SOORTENLIJST

Tongvaren zaailing.

Tongvaren, zaailing.

pro-actief bepaalde soorten te stimuleren?

Varens in put. Foto’s Gitty Korsuize.

Dat is nu een zoektocht, en we hebben nog

De Utrechtse soortenlijst

geen flauw idee hoeveel ruimte er in de

De Utrechtse soortenlijst bevat 64 soorten: 5

Omgevingswet zit.”

vogelsoorten, 3 vissoorten, 6 soorten wilde

Heb je aanbevelingen voor andere gemeenten?

bijen, 40 plantensoorten en 10 paddenstoelensoorten. Deze soorten voldoen aan 1 (of meer) van onderstaande

“Ik zie het eerlijk gezegd als een inkopper:

criteria:

blijven doen wat je deed, zonder extra

 De soort was voorheen beschermd onder

moeite. Het verbaast me dat er maar zo

de flora- en faunawet en heeft natuurlijk

weinig gemeentes een eigen aanvullende

leefgebied in Utrecht (dus niet uitgezaaid,

lijst hebben opgesteld. Het momentum, de

aangeplant of uitgezet);

overgang van Ffw naar Wnb, lijkt al geweest.

 De gemeente Utrecht heeft in de

Aan de andere kant wordt het beheer nog

afgelopen jaren veel inspanning gepleegd

volgens de oude gedragscode Bestendig

om de soort te beschermen en te

Beheer. De actualisering van deze gedrags-

bevorderen;

code in maart 2020 is een nieuwe mijlpaal:

 De soort is aangedragen door natuur- en

het is nú het moment om aan de bel te

milieugroepen en is van nationaal belang.

trekken bij het bestuur: mensen, het is

In deze categorie van ‘nieuwkomers’

zonde om dit te laten liggen. Je bent twintig

vallen bijvoorbeeld een aantal zeldzame

jaar lang heel zuinig geweest op orchideeën,

paddenstoelensoorten.

en opeens worden ze niet meer beschermd.

Kun je ze als gemeente dan opeens zomaar afmaaien? Heel Nederland heeft de mond vol over biodiversiteitsverlies. Het is dan toch wel het minste en het makkelijkste om zuinig te zijn op wat je al hebt?” utrecht.nl/groenbeleid

Magazine Natuur in de gemeente | December 2019

23

Platform Natuur in de Gemeente Altijd de laatste editie in uw mailbox?

www.natuurindegemeente.nl