Koepelbos Oldeberkoop

O l d e b e r k oo p Koepelbos, hertenkamp Avonturenbos & parkeren

1

Colofon Werkgroep

Jan Piet de Boer Landschapsbeheer Fryslân Dennis Benedictus Staatsbosbeheer

Henk van Olphen plaatselijk belang Oldeberkoop Wim Molenaar plaatselijk belang Oldeberkoop Jantina Zonlicht plaatselijk belang Oldeberkoop Adviseur N0.0RDPEIL landschap.stedenbouw

Els van der Laan Marlies Souverein Willemieke Ottens Twan Flokstra Samenwerking met Staatsbosbeheer Landschapsbeheer Fryslân Plaatselijk belang Oldeberkoop Gemeente Ooststellingwerf Hertenkampcommissie Kenmerk

570 00 403

Datum november 2011

2

INHOUDSOPGAVE inleiding 1 Visie 1.1 |nleiding Parkenstructuren

Ontstaan parken Vredewoud Eikenhakhoutbos

6 8 10 12 14

Koepelbos 1.2 Water

Bruggen & koepel Paden ReliĂŤf

Profielen Koepelbos

16 18 20 22 23 24

1.3

Hertenkamp

28

1.4

Avonturenbos & parkeren

30

1.5 Visie voor de toekomst

32

2 Inrichtingsplan 2.1 Koepelbos

36

2.2 Hertenkamp

38

2.3 Avonturenbos & parkeren

42

2.4 Uitvoeringsmaatregelen 1e fase

44

Bijlagen

3

i VISIE Ko e p e l b o s , H e r t e n k a m p, A v o n t u r e n b o s & p a r k e r e n

luchtfoto huidige situatie met grootschalige basiskaart Nederland

6

1.1 Inleiding Het Koepelbos en het Hertenkamp zijn twee belangrijke gebieden in Oldeberkoop. Het Koepelbos is een historisch aangelegd parkbos en leent zich uitstekend als wandelgebied. Het naastgelegen Hertenkamp heeft een grote attractiewaarde.

De gebieden Koepelbos en Hertenkamp maken onderdeel uit van een aantal bossen rondom het dorp Oldeberkoop met allen hun eigen karakteristieken. Deze fungeren als recreatief wandel- en verblijfsgebied voor de bewoners van Oldeberkoop.

Het Koepelbos is momenteel in eigendom van Staatsbosbeheer en het Hertenkamp is eigendom van de Vereniging van Dorpsbelangen. Door bijdrage van sponsors, bewoners en/of vrijwilligers wordt het Hertenkamp onderhouden.

Dit toont de grote maatschappelijke waarde van het gebied voor de mensen in het dorp en hun omgeving. Van groot belang is om samen met de betrokken organisaties tot een inrichtingsplan te komen die door allen wordt gedragen.

De kwaliteit van het gebied zit verscholen in de verzameling van functies en gebieden. De op verschillende tijden aangelegde onderdelen functioneren op dit moment niet als één gebied. Met het opstellen van het inrichtingsplan voor het gehele gebied kunnen de verschillende gebieden elkaar versterken met als gevolg één aantrekkelijk verblijfsgebied voor het gehele dorp en omgeving.

Doel is een integraal plan voor het Koepelbos, het Hertenkamp, het Avonturenbos en het parkeerterrein. Voor de verschillende delen is een samenhangend geheel ontworpen, waarbij de historische aanleg van het gebied en de aanwezige natuurlijke rijkdom uitgangspunt zijn. De nieuwe inrichting speelt in op het historische karakter van verrassende elementen en doorzichten uit de landschapsstijl als wel op het maken van een bijzondere verblijfsplek van het gehele plangebied in haar omgeving. Speciale aandacht gaat uit naar de belevingswereld van het kind in het bos voor zowel natuur als cultuur.

Deze rapportage is opgesteld om de cofinanciering voor de eerste fase aan te vragen en dient als basis voor de verdere uitwerking in voorlopig en definitief ontwerp en uitvoeringsplan.

Het bestaat uit een visie op de bestaande situatie en een inrichtingsplan voor de toekomst.

huidige sitautie

7

3 4

2 1

parkenstructuren

8

Parkenstructuren Een beeld van het vroege negentiende-eeuwse Oldeberkoop krijgen we onder meer aan de hand van de kadastrale kaarten uit 1832 en een beschrijving van Wopke Eekhoff uit 1840. Eekhoff schetst een aangenaam beeld van Oldeberkoop. Hij noemt de ‘vorstelijke bosschen, schoone plantsoenen en zwaar geboomte’ van het dorp. Daarnaast roemt hij de dan recent overleden grietman Willinge als bezitter van bijna dit ‘gansche’ dorp.

2 3

4

Wanneer we de kadastrale kaarten uit 1832 en het kaartbeeld 1850 bekijken, wordt duidelijk dat deze uitgestrekte bossen en plantsoenen bijzonder waren in het landschap rondom Oldeberkoop.

Het is opmerkelijk dat deze parken zijn aangelegd als openbaar park. Nutsgronden werden opgeofferd als gronden van vermaak en leverden hierdoor geen middelen meer op. Door deze gronden openbaar toegankelijk te maken veranderde deze particuliere terreinen bovendien in (semi) openbare ruimte.

De opdracht tot de aanleg van openbare parken zien we in deze periode hoofdzakelijk bij de grietmannen en gemeentebesturen.

1 1.

2.

3.

4.

Koepelbos Zuid Koepelbos Noord Eerste Molenbosch Tweede Molenbosch

Kadastraal minuutplan van het Koepelbos en Molenbosch (1832)

9

kaart Schotanus omgeving Oldeberkoop (1700)

10

Ontstaan parken De op de kadastrale kaarten afgebeelde waterpartijen en de gegevens over de eigenaar en functie van de percelen, bieden informatie over de aanleg. Zowel het Molenbos als het Koepelbos (toen nog Vredewoud genoemd) zijn afgebeeld op de kadastrale kaart van 1832. Beide zijn herkenbaar door de bijzondere vormgegeven waterpartijen. Hieruit mag geconcludeerd worden dat deze gronden zijn aangelegd, in de periode voor 1832. Als eigenaar van de percelen wordt Jan Albert Willinge genoemd.

Jan Albert Willinge werd in 1760 in Oldeberkoop geboren en trouwde in 1783 met Taatje Wigeri. Uit het notarieel archief blijkt dat hij vanaf 1824 diverse stukken grond in Oldeberkoop en nabije omgeving aankocht.

Willinge was in deze periode al grietman van Ooststellingwerf. Deze functie bekleedde hij van 1816 tot 1839. Daarnaast was hij lid van de Provinciale Staten van Friesland, van 1814-1827 namens Ooststellingwerf en van 1827-1831 namens Heerenveen.

Willinge was een belangrijk en vermogend man. Samen met zijn vrouw bewoonde hij het huis Vredewoud. Bij dit huis lag een kleine tuinaanleg, die geen directe relatie had met het Koepelbos en het Molenbos.

Oldeberkoop (1900)

locatie Koepelbos

11

ontwerptekeningen Ropta state (1832) & Staniastate (1833)

12

ontwerptekeningen Fraeylemaborg (1824) & Algemene begraafplaats (1829)

Gedicht Laat anderen Bango’s trotsch pragtige aanleg noemen.

En ’t hier een kunstgewrocht waar ’t oog zich aan verzaad Ik wil ten bestaard smaak van anderen niet doemen

Vredewoud De vroegst bekende bron waarin het parkbos Vredewoud wordt genoemd is het gedicht uit 1826. Het gedicht is een lofzang op het park en is geschreven naar aanleiding van de aanleg van de koepel op het eiland in het park. Het gedicht is ondertekend met de letters L.V. Dit zou betekenen dat Lambertus Vlaskamp de schrijver van dit gedicht is.

Aan mij bevalt meer natuur in ’t feest gewaad Hier waar natuur voor kunst meer cieraad heeft bekomen Daar zij uit een moeras een smaakvol eijland schiep En met een spiegelend vlak dat eijland deed omzomen

In het gedicht worden de heer Willinge als eigenaar en Roodbaard als ontwerper genoemd. Behalve zijn naam kunnen we in het gedicht ook kenmerken van Roodbaards stijl herkennen. Zo worden het spiegelde vlak dat het eiland doet omzomen en de kronkelende dreven benoemd.

Waar nooit zicht ‘oog verzaad aan ’t luisterrijk verschiet Waar men al dwalende langs krinkelende dreven Langs beek en bosch wanend den fraaijen aanleg schouwt En ’t dartelend vischje in den helderen beek ziet speelen Waar ’t schuwe haasje langs den zoom der bosschen snelt Hier eert men Roobaards kunst in niet te evenaaren Die ’t nuttige met ’t vermakelijke wist te paaren

Het gedicht is tot op heden de enige bron waarin het Koepelbos direct wordt verbonden aan Lucas Pieters Roodbaard. Gelet op de kenmerken van de aanleg en de tijd waarin het werd aangelegd is het zeer waarschijnlijk dat Roodbaard inderdaad de ontwerper is geweest. Roodbaard had rond 1825 al een aantal parken op zijn naam staan, waaronder de Prinsentuin in Leeuwarden. Jan ALbert Willinge kwam vanwege zijn lidmaatschap van de Provinciale Staten van Friesland regelmatig in Leeuwarden en is hier misschien wel in aanraking gekomen met Roodbaard (of zijn ontwerp).

Daarnaast zijn er de kenmerken als het kronkelend padenverloop en het sterke reliëfgebruik. De sfeer en de structuur rondom het grote en met name het kleine eiland doen bovendien denken aan het park dat Roodbaard in 1821 bij Staniastate te Oenkerk had aangelegd.

Heb dank heer Willinge voor ’t genoegen elk bewezen Wier gij de vrijheid geniet dit Tempé door te gaan Elk die kunst bemint staart met een vrolijk wezen Den fraaij gestichten tempel met welgevallen aan.

Dat ongestoorde rust een vreugdevolle dagen Het deel zijn van den man die niet ’t genoegen vond

In de eerste helft van de negentiende eeuw was ‘Het magazijn der Tuinsieraden’ van Gijsbert van Laar een invloedrijk boek. In dit boek stonden voorbeelden van “tuinsieraden” die zo overgenomen konden worden door ontwerpers en eigenaren. Het is bekend dat ook Roodbaard zich liet inspireren door de voorbeelden uit dit boek.

Na waarschijnlijk Roodbaard is zowel Lambertus als Gerrit Vlaskamp betrokken geweest bij het parkbos. In het archief van kwekerij Bosgra zijn plantenlijsten gevonden van Vlaskamp voor C. Prins te Oldeberkoop uit 1871.

Geen tegenspoed hem Deere, of andere bittere slagen Zijn ziel ontrusten tot zijn jongsten levensstond Dit is de oprechte wens van hem wien in deez’oorden Zo meenig ’t genot van Vredewoud bekoorden L.V.

13

Legenda extreme verschillen Extreme verschillen in relief’ lichte glooiing Lichte glooiing in relief reliëf van rabatten Rabatten-relief

reliëf in het Koepelbos (terreininventarisatie)

14

Eikenhakhoutbos

Koepelbos (1900)

(afgezet) eikenhakhoutbos

15

Noordwolderweg

Legenda dobbe pad brug markante boom moeraseiken bos gras water

16

bebouwing

1.2 Koepelbos Het Koepelbos bestaat uit verschillende karakteristieke kenmerken: 1 De karakteristieke organische vormen van waterpartijen en paden.

2 Voormalig eikenhakhoutbos met rabattenstructuur.

3 Oude solitaire of groepen van bomen.

4 Verschillende eilanden.

5 ReliĂŤfrijk met verschillende hoogtes langs paden en waterpartijen.

Aan de hand van de terreininventarisatie en de GBKN (Grootschalige Basis Kaart Nederland) is een weergave van de huidige situatie weergegeven.

Het gaat daarbij om een ruimtelijke weergave, waarbij de karakteristieke kenmerken en bomen zijn aangegeven.

bosrand, vijver en brug

17

Noordwolderweg

eiland eiland eiland

eiland

18

I

droge beekloop

I

huidige beeklopen, droge beekloop en dobbe

beekloop

I

droge beekloop

I

Water De vormen van water zijn in het bos voor een groot deel nog te herkennen en terug te vinden: . Vijvers met 4 eilanden. De brug naar en de koepel op het eiland zijn verdwenen. . Beekstructuur is terug te vinden door het gehele bos. . Delen van de waterstructuur zijn verdwenen in de loop van de jaren. De lijnen hiervan zijn nog te herkennen. . De verschillende hoogtes in oevers door het gebruik van reliëf in het bos is beeldbepalend.

“En met spiegelend vlak dat eiland deed omzomen” (gedicht pag. 13)

“Langs beek en bosch wandend den fraaijen aanleg schouw” (gedicht pag. 13)

19

Noordwolderweg

(terreininventarisatie, bruggen zijn deels nog aanwezig, koepel is niet meer aanwezig)

20

aanwezige bruggen in het Koepelbos

niet meer aanwezig

Bruggen & koepel Het park dankt zijn huidige naam aan de koepel, die vanaf 1826 het grote eiland heeft verfraaid. Hoewel er nu geen koepel meer aanwezig is, zijn er uit het verleden meerdere koepels bekend.

Een koepel als ornament in een parkaanleg was in 1826 geen uniek verschijnsel. Het past in de landschapsstijl, waarbinnen ruimte was voor de meest uiteenlopende bouwwerken en zitplekken. In de omschrijving kadastraal minuutplan 1830 wordt naast de koepel ook een melding gemaakt van een zomerhuis.

De aanwezigheid van bruggen past binnen deze landschapsstijl, hoewel ze bovenal ook functioneel waren. Het eiland werd toegankelijk en andere onderdelen van het park konden op een verrassende wijze met elkaar verbonden worden.

bruggen & koepels

21

Paden Noordwolderweg

(terreininventarisatie, paden zijn nog deels aanwezig)

22

aanwezige paden

ReliĂŤf Noordwolderweg

(terreininventarisatie)

reliĂŤf langs waterlopen, paden en in de vorm van rabatten

23

1. hoofdentree

2. eiland

24

3. jong beukenbos

Profielen eilanden en bos

4. bomengroep oude beuken

25

5. uitzichtpunt

6. beek

26

Profielen oude bomen & beek

7. beek naar hakhout

27

luchtfoto huidige situatie

28

huidige schuur/stalling, pad rondom en informatiebord

1.3 Hertenkamp Het Hertenkamp is een belangrijk deelgebied met bijzondere kenmerken: . De schuur/stalling die dient als schuilplaats en voederplek voor de herten. . Rondgang om het Hertenkamp. . Open plek met de bossen aan weerszijden. . Belangrijke trekpleister en wordt gedragen door de lokale bevolking. plattegrond schuur/stalling (tekening plaatselijk belang)

plattegrond huidig Hertenkamp (tekening plaatselijk belang)

29

luchtfoto huidige situatie

30

beelden huidige eikenhakhoutstructuur, parkeerplaats, jong opschot en bos

1.4 Avonturenbos & parkeren Dit gebied heeft een aantal bijzondere elementen: . De verscheidenheid aan verschillende soorten beplanting en bostypen. . De kenmerkende lanen langs de wandelpaden van (Amerkikaanse) eiken. . Structuren van eikenhakhoutbossen.

entree huidige Avonturenbos & parkeren

Legenda parkeerplaats, provinciale en ventweg wandelpad informatiebord eikenlaan gedeelte avonturenbos voormalig eikenhakhoutbos gras of kruidlaag

31

1

2 3

Deelgebieden 1.

Koepelbos

2. Hertenkamp

32

3.

Avonturenbos & parkeren

1.5 Visie voor de toekomst

Legenda bebouwing

Op basis van de analyse is een visie gemaakt. Hierin zijn een aantal dingen verwerkt per deelgebied:

bruggen vijver en beek

. Ruimtelijke samenhang door zichtlijnen (visuele relatie) vanuit het Koepelbos naar het Hertenkamp en het Avonturenbos & parkeren.

eikenlaan bos solitaire bomen / fruitbomen

. Herstel van water- en padenstructuur passend in de landschapsstijl.

gras reliĂŤf/glooiing

. CreĂŤren van open plekken en zichtlijnen.

paden (leemhoudend) parkeren

1.

uitzichtpunt

. Oude bomen zichtbaar maken en aanbrengen van struiklaag. . Plaatsing van natuurlijke speelelementen passend in het gebied.

speelgelegenheid voederplaats

. Parkeerplaats en hertenkamp zullen gaan fungeren als centraal punt.

zichtlijnen

beelden voor toekomst deelgebied 1, 2 en 3

33

II I n r i c h t i n g s p l a n Ko e p e l b o s , H e r t e n k a m p, Av o n t u r e n b o s & p a r k e r e n

36

2.1 Koepelbos Legenda

Inrichting en maatregelen .

Muziekkoepel/verteltheater op het eiland. .

Zichtlijnen vanaf het uitzichtpunt richting het Hertenkamp en visa versa.

Benadrukken van belangrijke solitaire oude . bomen.

Terugbrengen van de kenmerkende . waterstructuren. .

Herstel van oude padenstructuur en bruggen.

Het open maken van dichtgegroeide plekken. . .

Toevoegen van de beeldbepalende struiklaag.

horeca en koepel bruggen eikenlaan bos solitaire bomen waterlopen gras reliĂŤf/glooiing paden (leemhoudend)

Beplanting Bomen: . (rode) beuk . treurbeuk . treurwilg . plataan . eik . naaldsoorten (lariks, abies, fijnspar en pinus) . grove den

uitzichtpunt zichtlijnen

Heesters: . rhododendron . hulst . sleedoorn . hazelaar wilde lijsterbes .

Kruidlaag: . bramen . varens (diverse soorten) . grassen (pitrus e.d.) sfeerbeelden zichtlijn, koepel en waterstructuren

(zie ook plantlijst Vlaskamp in bijlagen)

37

38

2.2 Hertenkamp Legenda

Inrichting en maatregelen .

Vijver/poel als drinkplek voor de herten.

Aanleg van een eendenpoel. . .

Terugbrengen hakhoutstructuren.

Inpassen van boomgaard. . .

Plaatsen van hekwerk.

Hergebruik grond uit greppel, t.b.v glooïng/reliëf. . .

Relatie met de schuur in het hertenkamp versterken door aanleg van verharde voederplek.

schuur/stalling eikenlaan (eikenhakhout)bos solitaire bomen / fruitbomen gras reliëf/glooiing paden

Beplanting

uitzichtpunt

Bomen: . eik (hakhout en laan) . Amerikaanse eik (laan) . (rode) beuk

voederplaats herten drinkplaats herten en eenden hekwerk

Boomgaard: . Malus domestica (gecultiveerde appel) . Pyrus pyraster (wilde peer) . Prunus domestica insititia (wilde pruim) . Prunus avium (zoete kers) . Cydonia oblonga (kweepeer) . Mespilus germanica (mispel)

zichtlijnen

Heesters: . peterselievlier . sleedoorn . rhododendron . hazelaar . hulst Kruidlaag: . varens (diverse soorten) . grassen (diverse soorten) sfeerbeelden boomgaard, hekwerk, drinkpoel

(zie ook plantlijst Vlaskamp in bijlagen)

39

Legenda uitzichtpunt vanaf bankje richting schuur/stalling op helling schuur/stalling hertenkamp voor zowel herten als eenden drinkpoel voor eenden omgeven door verharding overgang van pad richtingverharde voederplek bij schuur/stalling informatiebord en bankjes rond hertenkamp eikenhakhoutbos met rabatten eikenlaan aan weerszijden van het hertenkmap fruitbomen diverse soorten (zie plantlijst Vlaskamp in bijlagen) solitaire bomen of boomgroepen (zie plantlijst Vlaskamp in bijlagen) hoog hekwerk met greppel hoog hekwerk zonder greppel bij eikenhakhoutbos met rabatten laag hekwerk aan de rand van verharde voederplek gras gras hertenkamp

40

Detail & doorsnedes

1,80

1,80 0,00

principeprofiel hekwerk zonder greppel

(maten in meters)

eikenlaan

1,30

I

pad met hek

hertenkamp

I

1,30

0,00 0,50-

principeprofiel hekwerk met greppel

(maten in meters)

eikenhakhoutbos I pad met hek I

greppel

I

hertenkamp

41

IV II I

Speelgelegenheden I

hutten bouwen

II stammetjespad III boomklauteren IV

42

educatie in het bos

III

2.3 Avonturenbos & parkeren Legenda

Inrichting en maatregelen . Relatie met hertenkamp vanaf de parkeerplaats. . Natuurlijk spelen op verschillende plekken. . Zicht op hertenkamp vanuit bos. . Speelgelegenheden met een natuurlijk karakter. . Plaatsen van informatieborden bij de parkeerplaats. . Behouden van oude karakteristiek bomen. . Educatie aan kinderen in het avonturenbos.

eikenlaan (eikenhakhout)bos solitaire bomen/fruitbomen gras reliĂŤf/glooiing paden parkeren speelgelegenheden

Beplanting Bomen: . (rode) beuk . eik . lariks . grove den .

Amerikaanse eik (laan) . gewone es . ruwe berk . jong opschot van eik en es

zichtlijnen

Heesters: . rhododendron . hulst . hazelaar . wilde lijsterbes . sleedoorn Kruidlaag: . bramen . varens (diverse soorten) . grassen (pitrus e.d.) sfeerbeelden natuurlijke speelgelegenheden

(zie ook plantlijst Vlaskamp in bijlagen)

43

Legenda bebouwing bruggen vijver en beek eikenlaan bos solitaire bomen/fruitbomen gras reliĂŤf/glooiing

1

paden (leemhoudend) parkeren uitzichtpunt speelgelegenheid voederplaats zichtlijnen

2

Deelgebieden

3

1.

Koepelbos

2. Hertenkamp 3.

44

Avonturenbos & parkeren

2.4 Uitvoeringsmaatregelen 1 e fase 1. Koepelbos Herstel / aanleg paden Opschonen oever Verwijderen opschot Verwijderen bos Plaatsen bruggen naar eiland en over watergang Verbijzonderen koepel Uitzichtpunt Herplaatsen banken Inzaaien gras Planten solitairen

2. Hertenkamp Aanpassen hekwerk en voederplekken Aanleg dobbe met bomen Aanleg paden Verwijderen bos Inzaaien gras Hertenkamp Inzaaien gras overig Planten fruitbomen Planten solitairen

3. Avonturenbos & parkeren Plaatsen speelelementen Aanleg paden Verwijderen bos Inzaaien gras Planten solitairen Toegang verbeteren Infopaneel plaatsen

1375 m1 755 m1 13030 m2 11731 m2 stelpost stelpost stelpost stelpost 15380 m2 20 st

370 m1 480 m2 490 m1 4015 m2 7895 m2 4015 m2 20 st.

6 st.

4 st.

180 m1 5542 m2 5542 m2 8 st.

1x 2 st.

45

bijlagen

afdrukken van plantenlijsten (1871), bestemd voor C. Prins te Oldeberkoop, door G.L. Vlaskamp

48

Plantlijst Vlaskamp Bomen: . westerse levensboom . kroonacacia . treurbeuk . treurwilg . zwarte beuk . plataan . kogelboom . papierblad berk . bonte esdoorn . vederesdoorn . rode esdoorn . rode kastanje . zomereik . amerikaanse eik . rode eik . goudes . ruwe berk . gekrulde berk . grootbladige linde . zwarte els . lariks

Heesters: . wilde liguster . berberis . gouden regen . zilver regen . bottelrozen . kamperfoelie . wilde lijsterbes . rode ribes . sneeuwbal . boerenjasmijn . witte jasmijn . trosflier . ranonkelstruik . blauwe sering . witte olijf . laurier hulst . witte pluimspirea . goudhulst . bruidsbloem . thee hulst . weigela . zwarte hazelnoot

Fruitbomen: . walnoot . perzik . abrikoos . appel . peer . juttepeer . dubbele boeren witte pruim

49

50

51