Fogelsanghstate, van kloostertuin tot landschapspark

landschap.erfgoed

FOGELSANGHSTATE VAN KLOOSTERTUIN TOT LANDSCHAPSPARK

TUINHISTORISCH ONDERZOEK

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

INHOUD 1.

INLEIDING 3 2.

HISTORISCHE ONTWIKKELING

5

2.1

VEENKLOOSTER EN FOGELSANGHSTATE

5

2.2 17E EEUW 7 2.3

18E EEUW FORMELE AANLEG

9

2.4

19E EEUW LANDSCHAPPELIJKE AANLEG

13

2.5 HUIDIGE SITUATIE 19 2.6

ONTWIKKELING IN TIJDSLAGEN

20

OVERZICHT VAN TIJDSLAGEN EN RUIMTELIJKE KENMERKEN 22

3.

RUIMTELIJK PERSPECTIEF 3.1

STATETERREIN MET TUIN EN GRACHT

27

3.2 PARKBOS MET ZWANENVIJVER 28 3.3

PARKBOS MET GROTE VIJVER EN HERTENKAMP

29

3.4 TUINSIERADEN 30 3.5

WONINGEN EN BOUWWERKEN

32

4.

TUINHISTORISCHE WAARDESTELLING

34

4.1

WAARDESTELLING FOGELSANGHSTATE ALS GEHEEL

35

4.2

WAARDESTELLING DEELGEBIEDEN FOGELSANGHSTATE

37

4.3

TUINHISTORISCHE WAARDEN

5.

TOEKOMSTBEELD

40

LITERATUURLIJST LIJST VAN AFBEELDINGEN OVERZICHT ARCHIEVEN BIJLAGEN - LIJST VAN BEPLANTING - BESCHRIJVING RIJKSMONUMENT

COLOFON

2

1. Fogelsanghstate op een fragment van een kaart van landmeter Th. Hoen uit 1668

1. INLEIDING

en onderhoudsmaatregelen. Daarbij ligt het

- (monumentale) bouwwerken op

accent op het herstellen van de ruimtelijke

landgoed

structuur en de zichtlijnen (belevingswaarde) Fogelsanghstate te Veenklooster is een rijksmonument, waartoe zowel het huis als de bijzondere parkaanleg met de tuinsieraden behoort. Bij beschermde monumenten is van overheidswege vastgesteld dat ze architectonische waarde hebben. Vaak zijn de waardevolle elementen nog wel te herkennen, maar niet te beleven en niet in beeld gebracht. Bij

in relatie tot de waardevolle collectie tuinsieraden (rijksmonumenten).

aanleg Van de parkaanleg zijn geen

Waardestelling van Fogelsanghstate

ontwerptekeningen meer beschikbaar. Om

als geheel en van afzonderlijke

deze reden zal het tuinhistorisch onderzoek

deelgebieden, met aandacht voor:

en de veldinventarisatie de input moeten geven voor een ruimtelijk architectonisch

- algemene historische waarden

toekomstperspectief.

- ensemblewaarden - tuinhistorische waarden, incl.

veranderingen, aanvraag voor Groene BRIM, overige provinciale subsidiemogelijkheden voor restauratie van tuin of tuinsieraden en bij beheer en onderhoud, moet de eigenaar/beheerder aantonen dat hij zorgvuldig met de monumentenwaarde omgaat. De waardestelling op basis van tuinhistorisch onderzoek vormt hiervoor een goed instrument en uitgangspunt voor herstel.

Doel van het historisch onderzoek Doel van het onderzoek is: - vastleggen van historische en ruimtelijke kenmerken; - ruimtelijke kenmerken in relatie

tot waardevolle collectie tuinsieraden

vastleggen; - toekomstperspectief met

maatregelenplan als basis voor

aanvragen cofinanciering (relatie herstel

tuinsieraden en parkaanleg).

Aan de hand van de ruimtelijke architectonische kenmerken, opgesteld in het ontwerponderzoek Roodbaards Rijkdom (2012), en op basis van de Richtlijnen tuinhistorisch onderzoek van de Rijksdienst voor Cultuur en Erfgoed (2010) wordt een

3. Waardestelling van landschappelijke

Plan van onderzoek

elementen als bruggen, bouwwerken

en tuinornamenten

1. Tuinhistorisch onderzoek op basis van

cartografische analyse

(o.a. KMP 1832, historische militaire

4. Toekomstbeeld en aanbevelingen

kaart, KMP 1880, 1920)

op basis van resultaten historisch en

ruimtelijk onderzoek

- cartografisch onderzoek (grootte,

eigendommen, relatie met omgeving);

- toekomstbeeld van het park (kaart)

- archief- en literatuuronderzoek (o.a.

- inrichtingsmaatregelen voor water, reliëf,

Sixma Van Heemstra te Leeuwarden,

Van Heemstra te Den Haag, Van Loon te

- aanbevelingen voor

Amsterdam), accent op periode 1840

onderhoudsmaatregelen

paden en beplanting

-1850;

- verzamelen referentiebeelden

materialisatie en

van overeenkomstige parkaanleg, ter

o

advies voor bebording,

meubilair (tuinsieraden)

vergelijking;

advies voor assortiment bomen,

- vaststellen padenstelsel, m.b.v. luchtfoto

- eindrapportage ‘Tuinhistorisch

1930 en actuele hoogtekaart AHN2;

- veldinventarisatie van park; bomen,

o

heesters en kruidlaag

onderzoek’

beplanting, water, reliëf, paden, en

tuinsieraden; - kaartbeeld historische aanleg (incl.

legenda van landschappelijke aanleg)

- kaartbeeld huidige situatie (incl. indicatie

beplanting, zichtlijnen, massa-ruimte),

o.b.v. historisch onderzoek, luchtfoto

1930, veldinventarisatie en

reconstructieplan 2003.

toekomstbeeld gegeven voor het park, uitgaande van de landschappelijke aanleg van omstreeks 1850.

Het resultaat van het onderzoek is een kaartbeeld van de huidige situatie, met een indicatie van beplanting (bomen, struiken en kruidlaag), zichtlijnen, massa-ruimte en een aanbeveling voor toekomstige inrichtings-

2. Ruimtelijke analyse op basis van

legenda van landschapsstijl en

ruimtelijke thema's, met aandacht

voor: - karaktersitieke ruimtelijke kenmerken in

(deelgebieden) parkaanleg

- plaats en verschijningsvorm tuinsieraden 3

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

Eigenaren van Fogelsanghstate De Staten van Friesland ca. 1580-1644 Theodorus Fogelsangh 1639Pibo Dirk (Galema van) Doma 1664-1675

vanaf 1664 heeft hij 1 van de 2 kavels in bezit, na overlijden broer Theodorus koopt hij ook ander

deel aan

Catharina van Doma 1675-1710

gehuwd met Petrus Jacobus Rosema

Jacob Petrus Rosema (1665-1721) 1710-1721 Aurelia (Anna) Catharina van Scheltinga (1683-1761)

gehuwd met Vincent van Glinstra (1676-1730)

Wija Catharina van Glinstra (1706-1762)

1728-1762

gehuwd in 1726 met Willem Hendrik van Heemstra, van 1743-1775 grietman van Kollumerland

zij overlijdt 1 jaar na haar moeder Aurelia

Willem Hendrik van Heemstra (1696-1775)

1762-1775

Hector Livius van Heemstra (1740-1783)

1775-1783

zoon, gehuwd in 1766 met Lucia Catharina van Scheltinga

Cecilia Johanna van Heemstra (1767-1836)

1783-1836

erft na het overlijden van haar vader Hector Livius in 1783 Fogelsanghstate

woont tussen 1825 en 1836 op Fogelsanghstate

beheer van 1783 tot 1819 door haar moeder Lucia Catharina Van Scheltinga (1748-1819)

zij bouwt het buitenverblijf Vaartzicht, na het overlijden van haar man Hector Livius in 1783

verbouw van het huis Fogelsanghstate (1792-1794)

aanleg van de lanen, allee naar Modderberg, boomgaard en Engelse Bosjes 1800

Hector Livius baron van Heemstra (neef, 1828-1909)

1836-1909

erft na het overlijden van zijn tante Cecilia in 1836 Fogelsanghstate

state wordt beheerd door zijn vader Age Tjepke Ruurd Sixma baron van Heemstra (1801-1862) en

moeder Anna Adriana Cornelia van Halteren (1801-1874)

gehuwd in 1863 met Henriëtte Wilhelmina Adeline Engelkens (Bremen)

landschappelijke aanleg 1842-1844 (L.P. Roodbaard), 1848-1850 (L. Vlaskamp) en 1870 (G. Vlaskamp)

jagermeester en kamerheer in buitengewone dienst van de koning

Hermance Adelina barones van Heemstra

1938-1969

gehuwd met Maria Helen Edith Ernestine Scheidius

Kyra Livia barones van Harinxma thoe Slooten

1909-1938

gehuwd met Mr. Willem Bernhard Reinier van Welderen baron Rengers

Mr. Binnert Philip baron van Harinxma thoe Slooten

4

1721-1728

1969-heden

gehuwd met Mr. Charles Alfred Frédéric Hubert Joseph Marie graaf de Marchant et d'Ansembourg

Voor dit overzicht is gebruik gemaakt van het overzicht van eigenaren uit: Van Fûgelsang tot Fogelsanghstate (2013) 120 - 125.

2. HISTORISCHE ONTWIKKELING 2.1 Veenklooster en Fogelsanghstate Veenklooster is een brinkdorp gelegen in de Noardlike Fryske Wâlden. Het dorp is ontstaan op de kruising van wegen van Buitenpost, Kollum, Kollumerzwaag en Oudwoude en behoort tegenwoordig tot de gemeente Kollumerland c.a. Het ontstaan van het dorp hangt samen met de oprichting in de 13e eeuw door de premonstratezers van het Klooster Mons Olivette (Olijfberg), een dochterklooster van het Dokkumer klooster Sint Bonifatius. Oorspronkelijk was de Olijfberg gesticht als dubbelklooster. Nadat de monniken werden ondergebracht in een klooster nabij Westergeest, was de Olijfberg nog hoofdzakelijk bestemd voor adellijke vrouwen. Vermoedelijk was het klooster al voor 1579 verlaten, waarna het in 1580 in is bezit genomen door de Staten van Friesland.

Vanaf de zeventiende eeuw ontwikkelde op de gronden van het klooster Fogelsangstate.

2. Fogelsanghstate en het in 1783 gebouwde Vaartzigt, in de Atlas van Eekhoff 1849-1859

Het huis en de omliggende gronden werden in verschillende fasen door diverse eigenaren aangepast aan hun smaak en het heersende modebeeld. Diverse toonaangevende architecten worden in verband gebracht met Fogelsanghstate. Op basis van cartografisch en ruimtelijk onderzoek, aangevuld door archiefonderzoek geeft dit historisch overzicht inzicht in de ontwikkeling van de state en de invloed van betrokken (tuin)architecten.l

Vogelsang, Vogelenzang, Vogelzang State, Fogelsangh, Fogelsangh State en Fogelsanghstate....

Op historische kaarten, in archiefstukken, op oude ansichtkaarten en in de literatuur, overal wordt een andere schrijfwijze voor de state gehanteerd. In dit rapport wordt de state aangeduid als Fogelsanghstate.

3. Fogelsanghstate op de Topkaart 2010

5

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

6

4. Kaart van het landgoed Fogelsanghstate opgetekend door landmeter Theodorus Hoen in 1668

2.2 17de eeuw

periode eveneens gronden in Kollumerland

gelegen binnen de poort en(de) gracht,

Het geslacht Fogelsangh vormt de eerste in

aangekocht. Dankzij de uitbreiding van

gelick mede de Muntzewech, opvaert en(de)

een rij van opeenvolgende families die als

hun bezittingen vergrootte de (politieke)

singel daer aen gelegen lopende tot aen de

particuliere eigenaren de state beheerden.

invloed van de broers. Met de verwerving

treckwech (…)’

Het boek Van Fûgelsang tot Fogelsanghstate

van stemhebbende boerderijen en plaatsen

(citaat uit: H.M. van den Berg, Kollumerland en

van Kuiken e.a. (2003) geeft een uitgebreid

kregen ze onder meer mogelijkheden

Nieuw Kruisland, 1989, p. 183)

overzicht van de wijze waarop deze (van

om volmachten van de grietenij voor de

oorsprong eigenerfde boeren) familie zich in

landdag te kiezen en plaatselijke rechters en

Behalve de beschrijving vormt een bewaard

de zestiende en zeventiende eeuw opwerkte

bestuurders te selecteren.

gebleven kaart van Theodorus Hoen uit 1668 een belangrijke bron. Deze kaart geeft in

tot het Friese regentenpatriciaat. De aankoop van gronden behorende bij het voormalige

Na het overlijden van Theodorus in 1663

combinatie met de akte veel informatie over

klooster de Olijfberg door de broers Theodorus

kocht Pibo, met dank aan het Friese Recht

de state en bijbehorende gronden. Het betrof

Fogelsangh en Pibo Doma kan ook in dit licht

tot ‘naasting’ (het recht van eerste koop van

een uitgebreid bezit bestaande uit meerdere

worden verklaard.

delen uit een gemeenschappelijke erfenis)

gebouwen: een groot nieuw huis, met

ook de gronden van zijn broer op.

toren (toorn), een huis voor de rentmeester

In 1639 zette de Staten van Friesland de

Deze naastingsovereenkomst beschrijft

en een grote schuur. Daarnaast kunnen

bezittingen van het voormalige klooster te

Fogelsanghstate als:

we concluderen dat al in de 17de eeuw nutsgronden als het bleekveld, plantage en

koop. Theodorus kocht direct in 1639 de eerste gronden aan, waarna hij zijn bezittingen

‘de groote nyuwe huijsinge, toorn, bleeck-

hornleger (grond waarop het vee ’s nachts

tot aan zijn dood uitbreidde. Na 1644 (het

velt, singels, gracht en opvaert, beneffens

bijeen werd gedreven) werden gecombineerd

jaar waarin hij opnieuw belangrijke kavels

plantagien, soo omt hornleger als land-wardt

met de hovinge. Na het overlijden van Pibo

aankocht) liet hij een nieuw huis met toren

staen(de), bovendien des meijers nyuwe

Doma in 1675 kwam Fogelsanghstate door

aanleggen, waarmee Fogelsanghstate vorm

gebruickte huijsing, groote schuijre, hovinge,

vererving in handen van opeenvolgende

kreeg. Zijn broer Pibo Doma had in dezelfde

bomen en(de) plantagie cum annexis, mede

eigenaren.

5. Veenklooster in de Atlas van Schotanus, 1718 7

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

6. Kaart van het landgoed Fogelsanghstate (inclusief Modderberg), opgetekend door landmeter K. Ypey in 1734

8

2.3 18de eeuw

De meest bepalende ingreep in de periode is

1721-1775

ongetwijfeld de aanleg van de Modderberg

In 1721 werd Fogelsanghstate eigendom

geweest. Deze nog altijd aanwezige

In de tussenliggende periode werd

van Aurelia (Anna) Catharina van Scheltinga

imposante hoogte is voor het eerst afgebeeld

Fogelsanghstate verhuurd aan Willem

(1683-1761) die gehuwd was met Vincent

op de kaart van Ypey. Vanaf de berg moet

Hendrik Baron van Heemstra (1779-1826).

van Glinstra (1676-1730). Na hun overlijden

er ongetwijfeld een uitgestrekt uitzicht zijn

Van Heemstra beoefende diverse bestuurlijke

kwam de state in bezit van hun dochter

geweest over de nog open gronden. De vraag

functies, waaronder de functie van grietman

Wija Catharina van Glinstra (1706-1762) die

is met welke grond de Modderberg werd

van Kollumerland en Nieuwkruisland in de

in 1726 trouwde met Willem Hendrik van

opgeworpen. Doorgaans werden dergelijke

periode 1818 tot 1826. Hij was getrouwd met

Heemstra (1696-1775). Met deze eigenaren

hoogtes gevormd uit de afgravingen van

Johanna Balthasarina van Idsinga (1783-1850).

begon een nieuwe fase op Fogelsanghstate.

vijverpartijen.

Het echtpaar kreeg vijf kinderen, waarvan

haar overlijden in 1836 bleef wonen.

twee werden geboren op Fogelsanghstate;

Willem Hendrik van Heemstra kwam uit een voorname Friese bestuurdersfamilie en

1775-1783

zoon Simeon Petrus baron van Heemstra

ambieerde zelf ook hoge bestuurlijke functies.

Na het overlijden van Willem Hendrik van

(1815-1896) en dochter Wiske van Heemstra

Zo was hij van 1743 tot aan zijn dood in 1775

Heemstra in 1775 vererfde het huis op zoon

(1825-1863).

grietman van Kollumerland.

Hector Livius (1740-1783) die gehuwd was met

Bij deze ambities paste een aanzienlijk huis

Lucia Catharina van Scheltinga (1748-1819).

en tuin. Het echtpaar Van Heemstra liet al voor 1734 de state verbouwen. Deze situatie

In een akte van scheiding van de

is weergegeven op een inmeettekening van

nalatenschap uit 1782 wordt het bezit

K. Ypey uit 1734. Ten opzichte van de kaart

beschreven:

van Th. Hoen uit 1668 is zowel het huis als de

‘De heerenhuisinge met al het aengebouwde

inrichting van de direct om het huis gelegen

cum annexis tot standers, plaaten, borden

gronden gewijzigd.

in de spijskamer, vaste en losse; met de huisinge, boomen en plantagien, zingels,

Ruimtelijk perspectief

gragten, vijvers en boomen ten zuiden van de

Op de kaart van Hoen uit 1668 is de state

gragt (…)’

gesitueerd op een omgracht perceel, met

(citaat uit: H.M. van den Berg, Kollumerland en

een poortgebouw. De state is weergegeven

Nieuw Kruisland, 1989, p. 184).

als een hoofdgebouw met aan weerzijde identieke bijgebouwen, die allen zijn

Opvallende elementen in deze opsomming

voorzien van trapgevels. Op de kaart van

zijn de vijvers en bomen ten zuiden van

Ypey uit 1734 heeft deze driedeling van het

de gracht. Deze vijvers en bomen zijn

huis plaatsgemaakt voor een blokvormig

aangegeven op het Kadastraal Minuutplan

gebouw met schilddak waarin drie kapellen

1823, maar dateren dus al van voor 1782.

zijn opgenomen. Behalve het huis zijn ook de omliggende gronden aangepast. De

1783-1836

toegangsweg naar het huis is rechtgetrokken

In 1783 erfde dochter Cecilia Johanna van

en overige lanen zijn met dubbele bomenrijen

Heemstra (1767-1836) Fogelsanghstate.

aangeplant. Ook binnen het omgrachte

Tot aan 1819 voerde haar moeder Lucia

terrein is een aanpassing doorgevoerd. Rechts

Catharina van Scheltinga echter het beheer

voor het huis is een deel van het terrein door

over de state. Het is opmerkelijk dat Cecilia

een lanenstelsel begrensd. Op dit perceel

niet al in 1791, bij haar meerderjarigheid, het

is een gebouw opgetrokken en is een

beheer in eigen handen neemt. Vanwege

onderverdeling in kleine percelen gemaakt,

grote onenigheid met haar moeder over

vermoedelijk met invulling als een (moes)tuin.

haar beoogde echtgenoot was Cecilia aan het einde van de achttiende eeuw naar het

Daarnaast zijn de gronden buiten het

Duitse Steinfurt vertrokken, waar zij uiteindelijk

stateterrein van functie veranderd. Zo is op

in 1797 met de man van haar keuze, Willem

de kaart van Ypey aan de linkerzijde van de

Anne van Haren (1749-1835) trouwde. Pas in

hornleger een gardeniershuis toegevoegd.

1825 betrok zij Fogelsanghstate, waar ze tot

7. Bewerking Kadastraal Minuutplan (opgemaakt in 1823)

9

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

10

8. Samenvoeging van Kadastraal Minuutplan (KMP) Westergeest Sectie D, blad 2 en 3, opgemaakt in 1823

Verbouw en uitbreidingen

in het familiearchief in Tresoar). Op deze

vijvervorm uitgegraven. De overige gronden

Na 1783 en onder het beheer van Lucia

lijst staat de aanleg van het Engelse bosje

werden voornamelijk als bosgronden beplant,

werden grote wijzigingen aan de state

beschreven en een overzicht van bijzondere

zoals de bossen bij de Swadde en de bossen

doorgevoerd. Archiefstukken over de verdeling

soorten appelbomen. Beschreven zijn onder

ten zuiden van het huis.

van de nalatenschap van Hector Livius

meer de Spaanse borsdorfer, Engelse oranje

van Heemstra tussen Lucia Catharina van

appel, gouden pippeling, citroen reinette, en

In de directe omgeving van de huisplaats

Scheltinga en Cecilia Johanna geven hier

de gele venkel appel. (zie bijlage, Tresoar

werden percelen ingericht als boomgaard,

inzicht in.

335-6)

tuin en weiland. Ongetwijfeld kreeg de bijzondere collectie van fruitbomen, die

Behelsende de ontvang en uitgave bij

Het Kadastraal Minuutplan (KMP, opgemaakt

omstreeks 1800 werd besteld, plaats in de

mevrouw de weduwe Heemstra van boedel

in 1823) geeft inzicht in de nieuwe parkaanleg

boomgaard.

van desself wijlen man gehad zedert desselfs

van Fogelsanghstate. Opvallend is dat

overlijden), geven inzage in de wijzigingen

deze aanleg nog in een formele stijl werd

Engelsche Bosje

van state en parkbos:

gerealiseerd, terwijl aan het einde van

Een opvallend element binnen deze

de achttiende eeuw in Nederland ook

formele stijl is de slingerende contour van

- Van het jaar 1784 tot 1793 hebben de

al de eerste tuinen volgens de nieuwe

het weiland tussen de huisplaats en de

kosten wegens het inplanten van boschjes,

landschapsstijl werden aangelegd.

laan. Dit onderdeel vormt de vroegste

wallen en versonden stamboomen na boere plaatsen hebben bedragen 707,514

verlandschappelijking van de aanleg. Het Ten opzichte van de kaart van Ypey is

is de plek waar het Engelsche Bosje (uit

het omgrachte stateterrein in opzet

de lijst van bomen voor de tuin van Lucia

- Anno 1789. Het vergrooten van een Bosch

grotendeels ongewijzigd gebleven. Wel

Catharina van Scheltinga uit 1800) werd

agter de Swadde heeft gekost 149,4

werd het blokvormige huis voorzien van

aangelegd. Deze term, die aan het einde van

twee bijgebouwen (gelijk als in 1688). Ook

de achttiende eeuw in Nederland opkwam,

- Anno 1790. De kosten van het aanleggen

werden aan de voorzijde van dit complex

werd gebruikt voor de aanduiding van een

van een nieuw Bosch agter de Swadde

twee grachten toegevoegd, parallel aan de

slingerbosje.

hebben bedraagen 261,68

bijgebouwen.

Aan de oostzijde van deze slingerende

- De bosschen ten zuiden van de Huzinge te

De grootste verandering was het gevolg van

laan is verder nog een ovaalvormig perceel

Feenklooster met de allee na de berg hebben

de uitbreiding van tuin en park aan de achter-

aangegeven. Hoewel de bij het KMP

gekost 923,5

en rechterzijde van het stateterrein (een

behorende Oorspronkelijke Aanwijzende

uitbreiding in oostelijke en zuidelijke richting).

Tafels (OAT( dit perceel beschrijft als 'bosch',

Uit bovenstaande blijkt dat er behalve een

Aan de rechterzijde van de state vormen de

betreft het een waterpartij. Dit komt overeen

uitbreiding van het areaal aan bosgronden,

vijverpartijen en de ‘laan voor vermaak’ de

met de wijze van afgebeelding in vergelijking

ook werkzaamheden aan de parkaanleg

opvallendste elementen. Daarnaast werd

met de overige vijvers en met het beeld dat

plaatsvonden. Daarnaast vond er een

in 1790 een formele laan (allee) aangelegd,

onder andere de Kaart van Eekhoff toont.

ingrijpende verbouwing aan het huis plaats:

die uitmondt bij de Modderberg, een berg

Bovendien biedt het een verklaring voor

waarover W. Eekhoff in 1840 schreef dat deze

de vergraving die in latere fase plaatsvond

De onkosten der verbouwinge van het huis te

100 voeten (ca. 30 meter) hoog is. Aangezien

en leidde tot de ontwikkeling van de

Veenklooster hebben bedragen:

de berg al op de kaart van Ypey uit 1734 is

Zwanenvijver.

- In den Jaare 1794

9289,214

afgebeeld, weten we dat deze reeds in een

- In den Jaare 1792

5598,7

eerdere fase is aangelegd. Door de aanleg

Kommavormige vijver

- De onkosten der verbouwinge van het Jaar

van de allee werd de berg echter eind

Binnen het stateterrein is nog een in het

1793 van voor huis nog niet nauwkeurig

achttiende eeuw daadwerkelijk verbonden

oogspringende vijver aanwezig. Op het KMP

kunnende worden bepaald, zoo worden

met het stateterrein.

is direct achter het huis een kommavormige

dezelve hier niet in rekening gebragt, maar

vijver zichtbaar. Deze vijvervorm werd vaker

alleen gemeld pro memoria

De vijverpartijen, die op het KMP 1823 staan

toegepast in de (vroege) landschapsstijl. Een

(Uit: Tresoar 335-7, Vijfde Capittel)

aangegeven, zijn voor 1782 aangelegd (Akte

vergelijkbare vorm werd bijvoorbeeld ook op

van scheiding van nalatenschap). Beide zijn

Stania State in Oenkerk en Fraeylemaborg in

Lucia hield zich daadwerkelijk bezig met de

rechthoekig van vorm (vierkant en langwerpig)

Slochteren aangelegd.

inrichting van de gronden, zo blijkt uit een aan

en worden gekenmerkt door afgeronde

haar gerichte, gedetailleerde lijst met bomen

hoeken, die duiden op een Louis XIV-stijl.

voor de tuin uit circa 1800 (nog aanwezig

In het naastgelegen perceel is eenzelfde 11

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

9. Plattegrond van Fogelsanghstate , op basis van kadasterkaart en eigen waarnemingen, getekend door T. Brouwer, 1985

12

2.4 19de EEUW

In het voorjaar van 1838 werden zowel L.P.

In 1844 kreeg Roodbaard Fl. 30,- voor het

Uit de periode 1825, het moment dat

Roodbaard als J.D. Zocher jr. gevraagd voor

maken van tekeningen en schetsjes, die tot

Cecilia met haar man Willem Anne van

een bezoek aan Fogelsanghstate. Na 1838

op heden nog niet gevonden zijn. Hierdoor is

Haren Fogelsanghstate bewoonde, tot haar

werden de koepelkamer en de broeijbakken

onbekend wat door Roodbaard getekend is

overlijden in 1836 is weinig bekend over

vernieuwd. Blijkbaar was er sprake van

én wat de betekenis was van de tekeningen.

werkzaamheden in het park. Wel staat op

achterstallig onderhoud. In 1840 werd

Gedurende zijn carrière maakte Roodbaard

1827 in de dagnotities van de firma Wybren

wederom Zocher gevraagd, dit keer ontving

zowel uitvoeringstekeningen, schetsjes,

Krijns & Co. (boomkwekers te Joure ) dat

hij een bedrag van Fl. 28,80. Zocher jr. was

ontwerptekeningen als presentatietekeningen.

"de Heer op Vogelzang 180 bomen ijpen

ook architect en het is denkbaar dat hij een

In het geval van Ropta State te Wijnaldum

heeft besteld", die op 31oktober worden

advies heeft gegeven over de verbouw van

maakte hij bijvoorbeeld pas na de aanleg de

geleverd (Van der Spoel-Walvius (2012), p.

de koepelkamer. Uit de inventaris van de

tekening. Het primaire doel van deze tekening

21). Interessant is om op te merken dat de

nalatenschap van Cecilia van Heemstra uit

was dan ook om in huis gepresenteerd te

firma Krijns & Co een belangrijke leverancier

1836 blijkt dat met de koepelkamer het vertrek

worden. Wellicht was dit ook de situatie bij

was waarmee L.P. Roodbaard veelvuldig

achter de huidige entree wordt bedoeld. (R.L.P.

Fogelsanghstate.

samenwerkte.

Mulder-Radetzky en B.H. de Vries (1986) p. 37).

Hoewel er geen tekening bekend is,

1836-1862

Vanaf half mei 1840 maakte het gezin een

bestaan er andere methoden om iets te

Na het overlijden van Cecilia in 1836 vererfde

reis van 6 weken naar Duitsland, waar

zeggen over de invloed van Roodbaard op

Fogelsanghstate op haar achterneef Hector

het onder meer Bonn aandeed. Het is

Fogelsanghstate. Zo kan op basis van de

Livius van Heemstra (1828-1909). Vanwege

interessant om te weten welke plaatsen ze

architectonische kenmerken en met name het

zijn zeer jonge leeftijd (7 jaar) werd de state

verder bezochten en of ze zich hier hebben

reliëfgebruik worden gesteld dat de invloed

beheerd door zijn ouders Age Tjepke Ruurd

laten inspireren door de Duitse aanleg van

van Roodbaard het deelgebied rondom de

Sixma van Heemstra (1801-1862) en Anna

landschapsparken, zoals onder andere Bagno

beek met glooiingen en de Zwanenvijver

Adriana Geertruida van Halteren (1801-

in Steinfurt.

betreft. Hij liet hier de bestaande ovaalvormige waterpartij uitgraven tot een voor Roodbaard

1847), die vanaf 1842 permanent de state bewoonden (R.L.P. Mulder-Radetzky en B.H.

In mei 1842, op het moment dat

kenmerkende slingerende vijver., voorzien

de Vries (1986) p. 19). Onder hun beheer

Fogelsanghstate permanent bewoond werd

van eiland, glooiende oeverwallen en een

werd de formele aanleg aangepast aan

door de familie Heemstra, kwam Roodbaard

slingerende vijverarm. Deze vijvervorm komt

de landschapsstijl. De bewaard gebleven

naar Veenklooster en een jaar later kreeg

in vele parken van zijn hand voor, waaronder

kasboeken geven inzicht in de (tuin)architecten

Lambertus Vlaskamp (en onderscheidene

Oranjestein te Oranjewoud, Stania State

die hierbij betrokken waren en de periode

arbeiders) een bedrag van Fl. 1000,- voor

te Oenkerk en Koepelbos te Oldeberkoop.

waarin dit plaats vond. Bijzonder is dat in

het aanleggen van de plaats. Indien voor dit

Verderop volgt hiervoor een toelichting.

de kasboeken zowel betalingen aan L.P.

bedrag loon is betaald, betekent het dat voor

Roodbaard (1782-1851) (Robaert), J.D. Zocher

deze aanleg 250 dagen à Fl. 4,- (dagloon van

(1791-1870) als aan L. Vlaskamp (1807-1854)

Vlaskamp) gewerkt is.

worden vermeld.

10. Twee betalingen aan Roodbaard uit het kasboek van Age Tjepke Ruurd Sixma van Heemstra, betreft een betaling op 28 maart 1838 en op 27 februari 1844

13

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

Uit het kasboek voor de huishouding 1837-1857 is de volgende selectie gehaald: 28 maart 1838

naar Veenklooster met de Heer Robaert en 2 nagten te Leeuwarden

7,60

14 april 1838

wisseltje van Zocher (...) voogd voor bloumen

12,00

25 juny 1838

Aan Johannes Pieters en anderen voor nieuwe broeijbakken op Veenklooster 257,64

24 feb 1839

Eene rekening van hout voor de nieuwe broeijerij en koepelkamer

216,60

6 nov 1839

aan Johannes Pieters Schaafsma arbeidsloon voor de koepelkamer

101,00

14 maart 1840

Wisseltje van Zocher uit Haarlem

28,80

13 meij t/m 23 juli 1840

reis naar Duitsland

27 aug 1840

Aan de tuinman van Veenklooster na aftrek van verkochte groenten

33,50

16 feb 1841

rekeningetje van O. T. Bosgra van Bergum

5,60

2 juli 1841

voor het verhuizen naar Groningen met de meubel enz.

10 juli 1841

rekeningetje van Mejufvrouw Roodbaerd te Leeuwarden

10,64

1 sep 1841

rekeningetje van perzike bomen aan O.T. Bosgra

33,70

6 mei 1842

voor rijtuighuur aan de baas Voor de heer Roodbaard

6 mei 1843

aan Vlaskamp en onderscheidene arbeider voor het aanleggen van de plaats 1000,00

2 sep 1843

voor bloemen van 1842 en nu gekocht door tuinman

50,00

4 dec 1843

rekeningetje van tuin ‌ aan Tiete Bosgra

23,32

3 feb 1844

rekening van Mejufvrouw Roodbaard

30,00

23 feb 1844

rekening van Riepma voor klaverzaad

15,10

27 feb 1844

aan de architect Roodbaard voor tekeningen en schetsjes

30 mrt 1844

voor 2 perzikbomen en 1 ..zalie aan van Tol

6,60

22 aug 1844

aan Vlaskamp voor boomen en bloumen

14,80

19 nov 1844

voor gekochte bloemen in de princentuin te Leeuwarden

17,46

27 mei 1845

voor nieuwe bloempotten aan Harkema te Dockum

7 juny 1845

voor het aanleggen en in orde brengen van het kampje achter het huis

1994,33

100,00

6,00

30,00

13,70 130,00

Een opvallende en vaker terugkerende naam is Mejuffrouw (Johanna) Roodbaard. Zij was de dochter van Lucas Pieters Roodbaard en had in Leeuwarden een winkel in dameskleding en hoeden.

14

11. Plattegrond van Fogelsanghstate met de bouwfasen vanaf 1650

uitbetaald, voor geleverde bomen en heesters

UIt de periode 1849-1850 zijn vijf plantlijsten bekend, waarin een grote hoeveelheid aam

ĂŠn voor zijn gedane werkzaamheden als

(hoofdzakelijk) bomen wordt benoemd, die werden geleverd door L. Vlaskamp:

architect. Vervolgens ontving hij tussen 2 november 1850 en 11 december 1850 Fl. 360,voor 90 dagen arbeid.9

7 maart 1848

2050 eiken, 500 esdoorn, 50 iepen, 50 dennen, 105 heesters, 50 hagen

30 april 1848

2400 esdoorn, 30 linden, 100 iepen, 100 dennen, 50 populier, 80 heesters

14 februari 1849

4000 esdoorn, 100 veldesdoorn, 150 heesters

Op basis van de bedragen en omschrijvingen

18 maart 1849

2000 esdoorn, 800 eiken, 50 dennen, 50 hagen, 165 heesters

bij de betalingen, gecombineerd met het

22/26 maart 1849 8000 elzen en 1000 berken

beeld van de Topografisch Militaire Kaart

16 april 1849

uit 1854 kan worden geconcludeerd dat L.

20/29 maart 1850 1000 esdoorn, 100 iepen, 40 dennen, 50 peterselievlier

1000 esdoorn, 150 populieren, 51 solitairen

Vlaskamp zowel als architect en aanlegger betrokken was bij de Grote Vijver als bij het

In totaal werden er in 2 jaar tijd bijna 25.000 bomen, 450 heesters en 100 hagen geplant

Hertenkamp. De aanleg van de Hertenkamp is dankzij een bewaard gebleven dagboek,

De kasboeken van Age Tjepke Ruurd Sixma

woensdag 21 juli 1847 bracht Baron Sixma

met hierin opgenomen de namen van

van Heemstra vormen rijk gedocumenteerde

van Heemstra een bezoek aan de kwekerij,

arbeiders, werkdagen en lonen, nauwkeurig

bronnen voor het historisch onderzoek

maar nergens staat vermeld of dit heeft geleid

te reconstrueren.

naar de tuin- en parkaanleg. Behalve de

tot bestellingen.

geselecteerde uitgaven uit het kasboek voor

De bedragen die Vlaskamp voor zijn

de huishouding zijn er ook plantlijsten van de

1848-1850

werkzaamheden en leveranties op

kwekerij Bosgra uit Bergum en plantlijsten van

Het overzicht van betalingen gecombineerd

Fogelsanghstate ontving staan niet in

Lambertus Vlaskamp bewaard gebleven. Een

met de plantlijsten, geeft blijk van grote

verhouding tot de bedragen die Roodbaard

overzicht van de hoeveelheid bomen die door

veranderingen aan de parkaanleg. Opvallend

(Fl. 7,60 en Fl. 30,-) en Zocher (Fl.12,- en

Vlaskamp werd geleverd is op deze pagina

zijn de vele betalingen aan Lambertus

Fl. 28,-) uitbetaald kregen. Deze enorme

opgenomen.

Vlaskamp. Behalve voor geleverde plantlijsten

bedragen drukken daarmee iets uit over

werden ook nog aparte kwitanties aan

de omvang van de opdracht die Vlaskamp

Bij de kwekerij Bosgra werden in de periode

Vlaskamp uitbetaald. Op 6 mei 1843 kreeg

hier op Fogelsanghstate had. Aangezien er

1846 tot 1849 hoofdzakelijk bestellingen voor

Vlaskamp al een bedrag van Fl. 1000,-

van Lambertus Vlaskamp als aanlegger en

de moestuin gedaan. Op 3 augustus 1846,

betaald voor het aanleggen van de plaats.

architect verder relatief weinig bekend is,

29 maart 1847, 6 december 1847, 9 maart

heeft de aanleg in Veenklooster hierdoor een

1848, 3 april 1848 en 5 maart 1849 werden

Dat Vlaskamp op Fogelsanghstate behalve

onder andere andijvie, augurken, koolraap,

als aanlegger ook daadwerkelijk werkzaam

ramanas, schorseneren, postelein, uiten en

was als architect blijkt uit de betaling van

In samenwerking met Aly van der Mark is

koolraap geleverd.

Fl. 30,00 op 13 november 1848 voor het

een achtergrondverhaal over Lambertus en

opmeten van de tuin en voor het maken van

de familie Vlaskamp opgesteld om de grote

Of de familie ook nog bestellingen deed bij

de tekening. Daarnaast kreeg hij tussen 17

betekenis van Vlaskamp voor Fogelsanghstate

de firma Krijns & Co uit Joure is onbekend. Op

februari en 1 mei 1849 nog eens Fl. 900,-

te benadrukken. -18f

bijzondere waarde.

12. Betaling aan L. Vlaskamp voor "geleverde bomen en heesters en voor gedane werkzaamheden als architect, 1849 15

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

VIER GENERATIES VLASKAMP Een familie van hoveniers, boomkwekers, aanleggers en ontwerpers van tuinen en parken in augustus 1772 naar Huize Tjessens bij baronesse van Sytzama. Een nieuw spoor, Waaxens, een dorp in het uiterste noorden

in de vorm van een krantenadvertentie

Lambertus Vlaskamp (1807-1853) is de derde

van Friesland. Arent zou in 1777 zijn broer

uit 1782 waarin de verkoop van appels

generatie Vlaskamp die het vak van hovenier,

achterna reizen naar Waaxens. De broers

werd aangekondigd, leidt naar Haniastate

boomkweker, aanlegger en ontwerper

werkten gezamenlijk één jaar op Tjessens

in Holwerd, waar Lambartus enige tijd

van tuinen en parken voortzet. Hij werd

voor de familie Johan Sippo fan Harinxma

werkzaam was als hovenier en vervolgens

geboren in Dronrijp, als zoon van hovenier

thoe Slooten (1714 – 1799), vader van Albertus

een hoveniersbedrijf begon.

Gerrit Vlaskamp (1784-1855), kleinzoon van

van Harinxma thoe Slooten (1765-1816)

hovenier Lambartus Vlaskamp (1746-1826)

vrederechter in het kanton Holwerd en

Gerrit en Lambertus Vlaskamp

en achterneef van Arent Vlaskamp (1751-

getrouwd met jonkvrouw Anna van Sytzama

Gerrit Vlaskamp werd als vierde kind van

1825), die hortulanus was bij de Universiteit

(1773 Rinsmastate-1838). Een ongetrouwde

Lambartus geboren te Holwerd. Net als

van Franeker. Deze Arent Vlaskamp (broer

zwager van Johan Sippo, Willem Hendrik

zijn vader was hij werkzaam als hovenier.

van Lambartus) was in 1804 in Dronrijp nog

van Sytzama woonde in zijn functie als

Tevens stond hij ingeschreven als ‘Agent

betrokken bij de aanleg van een Engelse

grietman van Westdongeradeel een tijdlang

van Politie’ in Dokkum. Omdat hij in

Tuin bij Schatzenburg dat in bezit was van

op Tjessens. In 1825 werd hij als grietman

1822 bomen bij boomkwekerij Krijns in

Mr. D.H. Becker Andreae, waarvoor hij Fl.

opgevolgd door zijn neef, Johan Sippo van

Joure bestelde, is het aannemelijk dat

6,- ontving (blijkens een aantekening in de

Harinxma thoe Slooten.

hij het hoveniersvak niet helemaal heeft opgegeven. Een andere hypothese is dat

Almanak van Mr. D.H. Beucker Andreae).

Arent zou niet lang in Waaxens blijven. Na

zijn oudste zoon Lambertus, die toen 15

Opdrachtgever Mr. D.H. Beucker Andreae

twee jaar, in november 1779, ging hij als

jaar was, het hoveniersvak in wilde en

was in datzelfde jaar op Schatzenburg

tuinbaas naar Kingmastate in Zweins dat in

dat eze bestelling een begin vormde.

komen te wonen. Op zondag 29 januari

bezit was van Julius Mathijs Koerts Beyma

Op 19 februari 1841, Gerrit was toen 56

had de hortulanus samen met een niet

(1727-1808) en Foockel Helena Burmania

jaar, plaatste hij een advertentie in de

geïdentificeerde v. A. bij Andreae gedineerd.

(1728-1801). Bijna drie jaar later, op 5 juni

Leeuwarder Courant met de aankondiging

Dat was het eerste contact. Het ligt op grond

1782, werd hij benoemd tot hortulanus van

dat hij zijn oude beroep van hovenier weer

van deze gemeenschappelijke komst te

de Universiteit van Franeker. Deze functie

op wilde pakken:

veronderstellen dat v. A. de hortulanus kende.

behield hij tot 1812, nadat de universiteit

‘Alle zijne vroegere begunstigers zoo

Het zou om een Van Aylva kunnen gaan

in 1811 door Napoleon werd opgeheven.

binnen als buiten deze Stad, om de

(de keuzemogelijkheden zijn niet groot) en

Hij verhuisde vervolgens naar Onder de

gunst en recommandatie; belovende,

dan valt te denken aan Sicco Douwe van

Hoven in Leeuwarden, waar hij nog altijd

zoo als te voren, eene prompte en goede

Aylva (1734-1807) van Haniastate te Holwerd.

zijn titel hortulanus voerde. Arent plaatste

behandeling’.

Haniastate heeft een bijzondere plantagerie

vele berichten in lokale kranten, waaronder

gekend. Uit krantenadvertenties is bovendien

diverse advertenties voor eigenaren van

Intussen was zijn zoon Lambertus sinds

bekend dat tussen 1782 en omstreeks

buitens die een tuinman nodig. Kennelijk

1832 als boomkweker werkzaam en had

1793 Lambartus Vlaskamp als hovenier op

selecteerde hij in opdracht van deze

zich gevestigd te Dokkum, waar hij in 1831

Haniastate te Holwerd heeft gewerkt.

eigenaren geschikte tuinbazen - het liefst

getrouwd was met Antje Eilderts Klaver

ongehuwd en kinderloos. HIj overleed in

(1807-1869). Op 12 september 1832 kocht

1825 in Leeuwarden.

hij in Dokkum een huis met tuin voor een

De broers Arent en Lambartus Vlaskamp

bedrag van fl. 1950,. Om dit te kunnen

Arent en zijn oudere broer Lambartus komen

16

uit een gezin van negentien kinderen in

In 1778 verruilde Lambartus Huize Tjessens

voldoen leende hij op dezelfde dag een

Breedenbroek onder Varsseveld. In 1766

voor het nabijgelegen Harstastate in

bedrag van f 2.400,- waarvoor in 1843

vertrok Lambartus voor werk naar het

Hogebeintum van Imilius Josinus de

een royementacte werd opgesteld voor

Westland en Arent volgde vijf jaar later in

Schepper (1736-1790), grietman van

Maaike Suiderbaan te Dokkum, gehuwd

1771. Van Westland verhuisde Lambartus

Ferwerderadeel en getrouwd met A.G.

met Gerryt Jan de Feyffer burgemeester

van 1848-1852 te Dokkum. In 1838 kocht Lambertus een stuk bouwland, Uniatuin te Rinsumageest en in 1838 en 1839 plaatste hij in de Leeuwarder Courant meerdere advertenties waarin hij een

13. Leeuwarder Courant 16-6-1851

boomkweekersknecht of tuinmansknecht zocht, die in beide gevallen een aanstelling voor minimaal een jaar konden

acht kinderen naar Helpman te Groningen.

huis en de tuin werden later gekocht door

krijgen

Nadat Lucas Pieters Roodbaard stierf

theehandelaar Hommes. Van deze ‘tuin

op 23 mei 1851, plaatste Lambertus een

van Hommes’ is een klein deel bewaard

advertentie in de Leeuwarder Courant:

gebleven. Het is tot dusverre het enige

Slechts enkele jaren later werkte Lambertus

ontwerp in Groningen van Vlaskamp dat

Vlaskamp samen met L.P. Roodbaard op Fogelsanghstate. In 1843 betaalde

Door het overlijden van den Heer

bekend is.

baron van Heemstra aan ‘Vlaskamp

Roodbaard, neemt L.Vlaskamp,

en onderscheidene arbeiders voor het

Architect, thans woonachtig in Helpman

De periode in Groningen bracht echter

aanleggen van de plaats’ Fl. 1000,.

, bij Groningen, de vrijheid zich te

niet veel voorspoed. In 1854 werd

Aangezien Vlaskamp Fl. 4,- per dag

recommanderen tot het AANLEGGEN van

Lambertus opgepakt als landloper en naar

rekende, gaat het om 250 werkdagen, een

BUITENPLAATSEN en TUINEN, alsmede tot

Veenhuizen gebracht. Uit de archieven

aanzienlijk bedrag dat pas na afloop werd

het maken van PLANNEN of TEEKENINGEN.

blijkt dat hij veroordeeld is voor landloperij.

uitbetaald.

Kan bewijzen van bekwaamheid leveren en

Als gevolg hiervan werd hij op 16 juni

belooft een goede bediening.

1854 in Veenhuizen opgenomen, waar hij al 1 oktober van dat zelfde jaar overleed.

Opvallend zijn dan nog de bedragen die Lambertus in 1846 en 1847 leende

In deze periode werden in Helpman grote

Vermoedelijk als gevolg van een cholera-

van notaris Daniël Hermannus Andreae,

villa’s gebouwd; het was een aantrekkelijk

epidemie, waarbij in 1854 in Veenhuizen

respectievelijk fl 2.000,- en f 1.200,-.

oord voor een aanlegger van tuinen.

444 slachtoffers vielen. Waarschijnlijk

Vermoedelijk heeft hij hiervoor een huis

Bovendien had Roodbaard al in een

kampte hij bovendien met psychische

met schuur te Rinsumageest en het

eerdere periode (tussen 1810 en 1830) bij

problemen.

bouwland te Birdaard gekocht. Zijn huis in

divere buitens in het nabij gelegen Eelde-

Dokkum verhuurde hij.

Paterswolde parken aangelegd. De vraag

Zijn vrouw en kinderen verhuisden in

naar de aanleg van parken en tuinen in

1854 van Groningen naar Hurdegaryp

In oktober 1848 besloot Vlaskamp om in

landschapsstijl kan een reden zijn geweest

verhuisd. De oudste zoon Gerrit (1834-

één keer enkele duizenden stambomen,

voor de verhuzing van het gezin Vlaskamp

1906) was 20 jaar en hij zette onmiddellijk

vruchtbomen, hagen en heesters van zijn

naar Groningen.

een advertentie in de Leeuwarder Courant om zijn diensten aan te bieden.

boomkwekerij te Dokkum te verkopen. In november 1848 verkocht hij ook het huis

In 1852 kreeg Vlaskamp een grote opdracht

De zaken gingen waarschijnlijk meteen

met tuin te Dokkum. Daarmee lijkt hij zijn

van de familie De Marees van Swinderen

goed, want hij heeft maar een keer een

leningen te kunnen inlossen, voordat hij

aan de Nieuweweg 12 in Groningen. Na

advertentie gezet. Uit de grootboeken van

aan de grootste opdracht van zijn leven

het overlijden van de eigenaar jonkheer

boomkwekerij Bosgra te Burgum, die vanaf

begint, de aanleg van de Grote Vijver

mr. Oncko van Swinderen (1775-1850) werd

1861 bewaard zijn gebleven weten we dat

en het Hertenkamp op Fogelsanghstate.

Lambertus ook door zijn dochter Johanna

Gerrit Vlaskamp meer dan 350 tuinen en

Het was niet langer Roodbaard die het

Margaretha van Swinderen, getrouwd met

parken heeft aangelegd. Na het overlijden

ontwerp maakte, maar Lambertus die

Wicher Meynart de Marees van Swinderen,

van Gerrit wordt het bedrijf voortgezet door

betaald werd als architect van de aanleg.

gevraagd om een tuin te ontwerpen. Het

zijn neef Gabe Westra.

met dank aan A. Westra - Van der Mark Nadat de omvangrijke aanleg in 1850 was gerealiseerd, brak voor Vlaskamp vermoedelijk een nieuwe fase aan. In april 1850 verkocht hij zijn huis met schuur in Rinsumageest en het bouwland te Birdaard en verhuisde met zeven van zijn

14. Groninger Courant 14-5-1852

17

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K 1869-1876

park. Gerrit Vlaskamp (1834-1906), zoon van

Ter gelegenheid van het bezoek van

Na het overlijden van Age Tjepke Ruurd Sixma

Lambertus kreeg hiervoor de opdracht.

1873, waarbij de lunch gebruikt werd op

baron van Heemstra bewoonde zijn weduwe

In deze fase vond ook de vergraving van

Fogelsanghstate, werd de gehele voorgevel

Anna Adriana Cornelia van Halteren de

het grachtenstelsel rondom het stateterrein

gemoderniseerd en gepleisterd en werd ook

state nog enkele jaren. Pas omstreeks 1870

plaats. Aan het voor- en achterterrein werd de

het interieur op vele plaatsen aangepast

vestigde Hector Livius zich permanent met zijn

gracht voorzien van een lob, die kenmerkend

aan de smaak van de tijd. Onder andere

vrouw HenriĂŤtte op Fogelsanghstate. Voor zijn

is voor de stijl van Gerrit Vlaskamp. Tevens

de eetzaal en de tuinzaal kregen toen hun

moeder liet hij in de directe omgeving een

werd het park in deze periode voorzien van

tegenwoordige vorm (R.L.P. Mulder-Radetzky

nieuw onderkomen bouwen; Villa Nova (beter

diverse tuinsieraden, zoals de ijskelder en de

en B.H. de Vries (1986) p. 22-31). Daarnaast

bekend als het Lytse Slot). Dit werd gebouwd

hermitage.

werd de "gezichtslaan" achter het huis

naar ontwerp van de Leeuwarder architect

verhard en kreeg de naam Koningsweg.

J.I. Douma, die samen met de jongere

Vlaskamp kreeg eveneens de opdracht

architect Hendrik Kramer ook werkte aan de

om bij Villa Nova een tuin aan te leggen.

Dat Willem III de state uitkoos voor zijn verblijf

verbouwing van de state zelf.

Hiervan is een betaling bekend van Fl 45,-

was niet verwonderlijk gezien de relatie

(Ernst Bruinsma en Yme Kuiper (eindred.)

met Hector Livius, die als jagermeester en

Samen met haar zoon Hector Livius voerde

(2014), p. 73). Deze nieuwe periode van

kamerheer in buitengewoon dienst was van

Anna Adriana Cornelia van Halteren in deze

werkzaamheden aan de state valt samen

de koning. Dat het bezoek een groot succes

jaren nog actief beheer over Fogelsanghstate,

met een officieel bezoek van koning Willem

was blijkt uit de memoires van Jkvr. Jeanne

hiervan getuigen de kasboeken uit de

III in 1873. Al eerder, in april 1852, vormde

van Andringa de Kempenaer (waarvan een

periode 1869 – 1871. Uitgaven werden

Fogelsanghstate het decor van een bezoek

gedeelte is opgenomen in R.L.P. Mulder-

geregistreerd voor beplanting en het teren

van Willem III. Dit was nadat het park

Radetzky en B.H. de Vries (1986) p. 31-32):

van de hertenkamp en bruggen, glas en

voorzien was van Hertenkamp en grote

In de herinnering is dan zoo'n week - zo

lood voor de broeierij en uitgaven aan

vijverpartij. Aanvullende aanpassingen

lang duurde het verblijf in Friesland -

een tuinman en in 1870 aan arbeiders. In

waren toen niet nodig; enkel het diner en de

schitterend en ook was Sire steeds beter

deze periode werd ook het park opnieuw

onkosten van het bezoek des konings met

geluimd en vooral zijn bezoek aan baron

uitgebreid in oostelijke richting en werd

een totaalbedrag van Fl. 200,- staan vermeld

Hector van Heemstra op Fogelsanghstate

de Rododendronvijver aangelegd. Deze

in het kasboek.

te Veenklooster was voor die familie een

uitbreiding kan gezien worden als derde

enorm succes (...)

fase van de verlandschappelijking van het

18

15. Fogelsanghstate op de Topografische Militaire Kaart 1929

2.5 Huidige situatie

door Adema Architecten uit Dokkum. Na

In 1909 kwam Fogelsanghstate in bezit

deze herstelwerkzaamheden kreeg het huis

van Hermance Adeline Amalia barones

een nieuwe museale functie. Ook werd

van Heemstra (1865-1938) die getrouwd

een herstelplan (N0.0RDPEIL) voor het park

was met mr. Willem Bernard Reinier van

voor de vijverpartijen en paden in 2002

Welderen baron Rengers (1865-1914). Na

uitgevoerd.

hun overlijden erfde Mr. Binnert Philip baron Harinxma thoe Slooten de state.

In 2000 bracht de huidige eigenaresse het vruchtgebruik van de state en het terrein

Onder het beheer van Mr. Binnert Philip

binnen de gracht onder in de “Stichting

werd in 1948 Fogelsanghstate (gedeeltelijk)

Fogelsangh State”.

ingericht als streekmuseum. Het Nieuwsblad van Friesland heeft op 19 mei 1948 een verslag van de officiële opening opgenomen, met een gedeelte van de toespraak van de eigenaar. Hierin beschrijft Baron van Harinxma thoe Slooten welke betekenis het bezit voor hem had en welk doel hieraan verbonden was: “(…) Thans is Veenklooster aan mij gelegateerd, aldus spr., die liet uitkomen dat dit hem had ontroerd, enerzijds verheugd, maar aan de andere zijde ook grote zorgen had gegeven. Het was de bedoeling van spr. aan deze een bestemming te geven, welke met haar vroeger wezen overeenstemde. Alleen dan zou hij dit legaat aanvaarden, wanneer het in zijn oorspronkelijke karakter voor zijn geliefde provincie Friesland behouden zou kunnen blijven.”

Na zijn overlijden in 1969 erfde de huidige eigenaresse Kyra Livia barones van Harinxma thoe Slooten (1938) getrouwd met Mr. Charles Alfred Frédéric Hubert Joseph Marie graaf de Marchant et d’Ansembourg (1934) de state.

Intussen was Fogelsanghstate in 1963 de derde uithof van het Fries Museum geworden (naast het kerkmuseum te Janum en het landbouwmuseum gevestigd in Stania State te Oenkerk). De ruimte werd ingericht met stijlkamers en een collectie van kunstvoorwerpen. Nadat het Fries Museum aan het einde van twintigste eeuw zijn beleid veranderde en Fogelsanghstate afstootte als uithof vonden ingrijpende werkzaamheden plaats. In 2000-2001 is een omvangrijke restauratie uitgevoerd 16. Plattegrond bij informatiepaneel (N0.0RDPEIL) 19

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

2.5 ONTWIKKELING IN TIJDSLAGEN

1.

STATETERREIN - VOOR 1780

-

1. Stateterrein, met gracht, bossen en landerijen

-

2. Modderberg aanleg voor 1734

1

1

2

2

17. Fogelsanghstate in de achttiende eeuw, opgetekend door landmeter K. Ypey

2.

FORMELE AANLEG 1780 - ±1840

-

1. Verbouw huis, 1793 >

-

2. Vergraving vijverpartijen barokke aanleg, voor 1782

-

3. Plantagie, voor 1782

-

4. Singels, voor 1782

-

5. Aanleg allee naar de Modderberg, 1790

-

6. Berceau

-

7. Boomgaard + Engelsche bosje, 1800

1 6 3

1

7

2

6 3

2

7

2

2

5

4

5

20

18. Fogelsanghstate, door W. Eekhoff 1849-1859

4

2

3.

LANDSCHAPPELIJKE AANLEG ±1840 - 1844

-

1. Aanleg broeierij, 1839

-

2. Aanpassing terrein rondom huisplaats

-

3. Aanleg Zwanenvijver + reliëf, 1842/1843

-

4. Verbouw Koepelkamer, 1839

4

1

2 3 4 1 3

19. Fogelsanghstate, op TMK 1854

9 8 3

7 2

11

5

1

4.

LANDSCHAPPELIJKE AANLEG 1848-1850 | 1870>

-

1. Vergraving Grote Vijver, 1848

-

2. Aanleg Hertenkamp, 1850

-

3. Aanleg driepuntsbrug, 1850

-

4. Aanleg theekoepel, negentiende eeuw

-

5. Aanleg ijskelder, 1871

-

6. Aanleg hermitage, 1876

-

7. Aanleg wildhuisje, 1876

-

8. Verbouw huis en verharding Keningswei, 1873

-

9. Vergraving gracht rondom huisplaats (lobben)

-

10. Aanleg Westerbos

-

11. Aanleg Rodondendronvijver

6

4 10

21

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

OVERZICHT VAN TIJDSLAGEN EN RUIMTELIJKE KENMERKEN

Omstreeks 1800

1838

1842-1844

Boomgaard en Engels Bosje

Broeierij (L.P. Roodbaard of J.D. Zocher jr.)

Aanleg huisplaats en Zwanenvijver (architect L.P. Roodbaard en aanlegger L. Vlaskamp)

De eerste aanzet van de landschappelijke

De aanleg van de broeierij is vermoedelijk

De betalingen geven aan dat tussen 6 mei

aanleg is zichtbaar op het Kadastraal

naar ontwerp van Roodbaard en/of Zocher

1842 en 6 mei 1843 een ingrijpende aanleg

Minuutplan van 1823, waarin een slingerende

gebeurd. De nog aanwezige glooiingen

heeft plaatsgevonden. Dit komt overeen

vorm is aangegeven rondom het weiland

en de gedeeltelijke demping van het

met de zeer indrukwekkende aanleg van

in de richting van de grote vijverpartij. Op

grachtenstelsel zorgde ervoor dat de formele

de Zwanenvijver met slingerende beek

de lijst van bomen uit omstreeks 1800

aanleg plaatsmaakte voor de landschapsstijl.

en glooiingen. Dit gebied bestaat uit een

wordt al gesproken van Engelsche bosjes.

Behalve deze veranderingen tonen de

schakering van hoogtes, waarover en

Er worden 14 heesters geplant (Engels

kaarten ook een slingerend padenstelsel.

waarlangs een slingerend padenstelsel is

Hout), een boomgaard met 52 fruitbomen,

Het terrein achter de state werd in deze

aangelegd. Via dit padenstelsel is toegang

4 kastanjebomen en een beukenhaag.

periode ook aangepast. De broeijerij werd,

tot de grillig gevormde Zwanenvijver, die

Onbekend is of hierbij een ontwerper,

tegelijkertijd met de verbouwing van de

voorzien is van een eiland. De ruimtelijk

hovernier of tuinbaas bij betrokken was. In

Koepelkamer, vernieuwd.

architectonische compositie en het opvallende

deze periode waren onder andere Arnoldus

gebruik van reliĂŤf zijn kenmerkend voor de

Helmantel en Arent Vlaskamp werkzaam bij

ontwerpstijl van Roodbaard.

staten in Noord Nederland.

20. "Engelsch bosje" op plantlijst 1800

22 21. "Engelsch bosje" op Kadastraal Minuutplan 1823

22. Veranderingen op TMK 1830-1850

24. Vijver en hoogte, 1895

23. Betaling van hout voor nieuwe broeijbakken en koepelkamer 29-2-1839

25. Vijver en hoogteverschillen, 1925

1848-1850

Het park breidde tevens in zuidelijke richting

Omstreeks 1873-1876

Grote Vijver en Hertenkamp (architect en

uit. Ten zuiden van de Grote Vijver werd

Aanleg Villa Nova, uitbreiding parkbos

aanlegger L. Vlaskamp)

door Vlaskamp het bestaande rechthoekige

(architect en aanlegger G.L. Vlaskamp)

weiland omgevormd tot een Hertenkamp.

De vergraving van de twee formele

Hiervan is een betalingsbewijs uit april

De tuin van Villa Nova, het voorterrein van de

rechthoekige vijvers tot de Grote Vijver is

1850 bewaard gebleven. Zoals zichtbaar

state en het oostelijk deel van het parkbos

omstreeks dezelfde periode uitgevoerd

is op de Topografische Militaire Kaart van

werden in deze periode aangelegd of

als de werkzaamheden aan Hertenkamp

1929 heeft Vlaskamp dit terrein als een

heringericht. Gerrit Vlaskamp voorzag de tuin

(zie Topografische Militaire Kaart 1850). De

grillig vormgegeven perceel ontworpen.

van slingerpaden en een tuinkoepel.

rechthoekige vijver werd tot een meer ronde

Slingerpaden tussen de Grote Vijver, het

De grootste wijzing aan het voorterrein

vorm vergraven met een slingerend verloop in

Hertenkamp en de Modderberg verbinden

van de state was de vergraving van het

zuidelijke richting. De vrijgekomen grond werd

deze onderdelen van het zuidelijk deel

grachtenstelsel. In zijn kenmerkende stijl

gebruikt om hoogteverschillen in het terrein

van het park met het overige terrein. Enkele

werd er door gedeeltelijke demping en

(aan weerzijden van de vijvers) te creĂŤren.

bomen van de allee, die in 1790 is aangelegd

vergraving een lob toegevoegd aan de

Dit reliĂŤf rondom de vijver is bescheiden

staan nog in het Hertenkamp.

gracht. Ook het oostelijk deel van het

met uitzondering van de hoogte, die in het

parkbos met de Rododendronvijver werd

verlengde ligt van de broeierij. Vanaf dit punt

in deze periode aangelegd. Een groot

bestond een fraai uitzicht op het huis en de

verschil met bijvoorbeeld het gebied rondom

tuinmanswoning.

de Zwanenvijver is dat hier het spel van hoogteverschillen nauwelijks aanwezig is.

Een driepuntsbrug (aanleg 1850, architect Jane van der Wielen en niet Roodbaard, zoals vermeld staat in de omschrijving van het Rijksmonument) vormde de verbinding tussen het parkbos en het stateterrein.

26. Grote vijver met zicht op driepuntsbrug, 1901

28. Grote vijver met zicht op badhuisje, 1895

30. Zicht op achterzijde hoofdgebouw, 1895

27. Zicht vanuit driepuntsbrug op de vijver 1903

29. Ansichtkaart met Hertenkamp en Prieel, 1914

31. Zicht op voorzijde hoofdgebouw, 1983

23

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

FOGELSANGHSTATE ALS OPENBAAR WANDELPARK Het openbare karakter dat Fogelsanghstate tegenwoordig heeft is niet nieuw, maar kent een lange traditie. Zo werden in het huisarchief meerdere wandelboeken uit de negentiende eeuw (1844 en 1880) gevonden. In deze boeken werden de namen, woonplaatsen en betreffende datum van de wandelaren geregistreerd.

Ook uit de beschrijving van de conditiën waarop de nieuwe tuinbaas Jacobus Plezier in dienst zal treden op 12 mei 1852 (Tresoar 335-23) blijkt dat het openbare karakter en de aanwezigheid van wandelaars gebruikelijk was. Zo wordt beschreven: De profijten van de wandelaars zijn voor den tuinbaas doch in de week mag hij zelve niet meede gaan en moet hij hier een of meer

32. Boek met namen van wandelaars, uit 1844

jonger voornemen en zelve belonen met 10 centen per dag.

Dat Fogelsanghstate daadwerkelijk een

De populariteit was het gevolg van de

populaire plek was om te wandelen blijkt uit

landschappelijke aanleg; het zal geen toeval

de vele krantenartikelen, die met name in

zijn dat het eerste wandelboek uit 1844

de eerste helft van de twintigste eeuw in de

dateert. In deze periode is door Roodbaard

regionale kranten verschenen:

en later door Vlaskamp met behulp van

slingerpaden, zijn aspecten die behoren bij de

de langgerekte slingerpaden een unieke

romantische landschapsstijl. Met de nieuwe

Enkele kilometers rijden en we waren op

wandeling gecreëerd. Via het slingerende

natuurbeleving en de aandacht voor het

Fogelangh State te Veenklooster, waar een

padenstelsel werd de wandelaar langs

natuurlijke paste het fenomeen wandeling

prachtige wandeling door het fraaie Bosch

de collectie van tuinsieraden, vijverpartijen

dan ook volledig binnen de romantische

werd gemaakt. Het vertoeven was hier

en hoogten geleid. Deze afwisseling en

landschapsstijl.

een genot. Hie mooi scheen het zonnlicht

het verrassingsaspect als gevolg van de

33. Fragment uit het wandelboek uit 1881

tusschen de boomen. Na de wandeling wachtte een heerllijk zitje bij de vijver (…) aldus een beschrijving in de Leeuwarder Courant van 21-6-1937 Ook uit het volgende artikel uit de Leeuwarder Courant van 16-7-1910 spreekt de populariteit van Fogelsanghstate onder wandelaars: Om teleurstelling te voorkomen wordt ter algemeene kennis gebracht dat de bosschen van Fogelsanghstate te Veenklooster op Zondag 17 juli voor het publiek en ook voor allen aan welken doorgaande vergunning tot wandelen op het buiten enz. verleend is, gesloten zal zijn.

34. Bericht in Leeuwarder Courant 16-7-1910

24

BIJZONDERE BOOMSOORTEN EN EXOTISCHE PLANTEN De aanleg van Fogelsanghstate kent vele

negentiende eeuw. Natuurlijk hoorde deze

bijzondere aspecten, gedacht kan worden

bij de invulling van de nieuwe parkaanleg,

aan de betrokken tuinarchitecten of de

waarvoor de werkzaamheden volop bezig

Wederom doet de inhoud van de boekenkast

collectie tuinsieraden. Een ander uniek aspect

waren. Tezamen geven ze echter ook een

vermoeden dat ook de eigenaren interesse

vormt de (inmiddels grotendeels verdwenen)

beeld van het bestelde assortiment. Grote

hadden in de tuinbouw. Tot de bezittingen

bijzondere collectie bomensoorten die in

hoeveelheden esdoorns werden besteld

behoren namelijk twee delen van Tuinbouw-

1800 door Lucia Catharina van Scheltinga

in combinatie met enkele solitairen als de

flora van Nederland en zijne overzeesche

werden besteld.

treurwilg, gouden regen, Italiaanse populier,

bezittingen; bevattende de geschiedenis en

zwarte beuk, kastanje, acacia en lindeboom.

afbeeldingen van nieuwe of merkwaardige

Op de bewaard gebleven plantlijsten

erwten.

planten, bloemen, vruchten, mededeelingen

(Tresoar 335-6) zijn diverse appelsoorten

In een krantenartikel uit de Leeuwarder

omtrent de kultuur in haren geheelen

opgenomen met een beschrijving van het

Courant van 24-6-1834 gaf Jacob Arnold

omvang, in betrekking tot Nederland en zijne

moment van rijping. Soorten die omschreven

Drieling een verklaring voor de populariteit

overzeesche bezittingen, 1855-1856, van de

worden zijn onder meer: de kleine rhijnsche

van de es(doorn), namelijk de snelle groei. In

botanicus Willem Hendrik de Vriese.

boom appel, grote brosdorfer, Spaansche

hetzelfde artikel sprak Drieling zijn zorgen uit

borsdorfer, bloed appel, winter citroen appel,

over weinige eikenbomen die nog geplant

Dat er echter op Fogelsanghstate lang niet

kleine cider appel, edelkoning, etc. Alleen al

werden, terwijl deze behoorden tot de "beste,

alleen interesse bestond in de nutskant

op basis van deze uitgebreide plantlijsten

nuttigste en duurzaamste houtsoort". Maar,

van tuinen, bomen- en plantensoorten

kan vermoed worden dat Lucia Catharina

zo stelt Drieling ook vast, "[behoorde de]

blijkt uit een opmerkelijke advertentie in het

geïnteresseerd was in pomologie. Deze

aanplanting van opgaand Eikenhout steeds

Rotterdamsch Nieuwsblad van 7-8-1880

vermoedens worden versterkt door de

onder de geliefkoosde bezigheden der

waarin melding wordt gemaakt van een

aanwezigheid van het boek Pomologia, Dat

grondbezitter (…)". Zo zien we ook op de

bijzondere schenking van een aantal groote

is beschryvingen en afbeeldingen van de

plantlijsten van baron van Heemstra enkele

en zeldzame kasplanten door Hector Livius

beste soorten van appels en peeren, welke

duizenden eiken verschijnen.

van Heemstra. Genoemd worden twee zeer

In Neder- en Hoog-Duitschland, in Frankryk,

groote wilde Dadelpalmen ieder ongeveer

Engeland, en elders geagt zijn en tot dien

Interessant zijn ook de lijsten met

acht meters hoog, een Sabalpalm, een

einde gecultiveert worden. De van oorsprong

groentesoorten die bij de firma Bosgra in

Chamaedorea, een Pisang of Banaan, een

Duitse hovenier Johann Hermann Knoop

Beetgum werden besteld. Op deze lijsten zien

Heliconia dasyantha, een Vogelkopplant, een

publiceerde dit standaardwerk al in 1758. Het

we onder meer andijvie, augurken, koolraap,

Ceratozamia mexicana, een Stadmannia

op Fogelsanghstate aanwezige boek betreft

beetwortel, koolzaad, selderij, ramunas

australis en vóóral een zeer groot en fraai

een druk uit 1790.

(rammenas) , postelein, peulen, preij (prei).

exemplaar van de Brexia Chrysophylla.

In eerste instantie werd voor eigen gebruik In het boek publiceerde Knoop overzichten,

verbouwd. Bekend is dat er broeijbakken

synoniemenlijsten en bijbehorende

aanwezig waren op Fogelsanghstate,

wetenschappelijke toelichtingen van vele

ook waren er een tuinman en -jongens in

appel- en peersoorten die in Nederland,

dienst voor onder andere de verbouw. In

Duitsland, Frankrijk en Engeland

de zomermaanden was er vermoedelijk

voortkwamen. Het boek is bovendien

overschot. In de voorwaarden van de

prachtig geïllustreerd; bijna alle beschreven

indiensttreding van de nieuwe tuinbaas

appel- en perensoorten werden voorzien van

Jacobus Plezier (12-5-1852, Tresoar 335-23)

een afbeelding in kleur.

staat namelijk vermeld: vrij woning en des zomers vrij groentes uit de tuin voor eigen

Dat Lucia Catharina niet de enige

gebruik. Voor de winter provizie 20 korven

geïnteresseerde was, blijkt uit de overige

aardappelen en wat kool, rapen, wortelen en

bewaard gebleven plantlijsten uit de 35. Bericht in Rotterdamsch Nieuwsblad 7-8-1880

25

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

3. RUIMTELIJK PERSPECTIEF

1

2

7

4 3 5

9

11

24 12

Hoofdgebouw Oprijbrug Houten schuur Volière

5.

6.

7.

Kettingbrug Driepuntsbrug Kettingbrug

8. Berceau 9. Paardenbak & boomgaard 10. Brug over gracht 11. Burg over gracht 12. Grote Vijver

8

6

10

1.

2.

3.

4.

23

22 20 21

13

13.

14.

15.

16.

Plaats van badhuisje Wildhuisje Gietijzeren hekwerk Hertenkamp

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

Modderberg Theekoepel Hermitage Zwanenvijver Burg over Zwanenvijver Twee sokkels IJskelder Rododendronvijver

14 16

parkbos

15

waterpartij

19

laan/singel

17 18

grasland

glooiing

(hoofd)gebouw

Modderberg zichtlijnen

36. Landschapspark Fogelsanghstate op basis van hoogtekaart met beplantingslaag en stelsel van zichtlijnen (N0.0RDPEIL)

De parkaanleg van Fogelsanghstate, zoals

deze reden is de parkaanleg opgedeeld

Centraal staan hierbij de volgende tien

deze nu nog grotendeels intact aanwezig is,

in acht deelgebieden. De drie belangrijkste

ruimtelijke thema’s: reliëf, water, zichtlijnen/

toont het resultaat van de werkzaamheden

deelgebieden worden vanuit een ruimtelijk

lijnenspel, paden, details en lange lijnen,

van Lucas Pieters Roodbaard en Lambertus

perspectief geanalyseerd. Het gaat dan om:

middellijn, ruimte-massa (licht en donker), beplanting, groen voor nut en plezier.

Vlaskamp. Aangezien de diverse

26

deelgebieden van het park verschillen van

- Stateterrein met tuin en gracht

ruimtelijk karakter, kan er niet één ruimtelijk

- Parkbos met Zwanenvijver

verhaal van het hele park bestaan. Om

- Parkbos met Grote vijver en Hertenkamp

3.1 Stateterrein met tuin en gracht Meerdere belangrijke ruimtelijke ontwerpthema’s zijn terug te vinden in dit deelgebied. Allereerst is er sprake van een subtiel reliëf gebruik. In het voorterrein zijn enkele delen langs de gracht in kleine mate verhoogd. Vermoedelijk werd dit gecombineerd met een (tegenwoordig verdwenen) slingerend pad. Hierdoor is er op kleine schaal een ruimtelijk effect gecreëerd. Ook de zichtlijnen zorgen voor dit ruimtelijke effect. In het voorterrein is er nog sprake van een middenas, waarlangs het zicht op de omliggende omgeving over de Kleasterwei voert. Achter het huis begeleidt een oude lindelaan het zicht over de driepuntsbrug in de richting van het park.

De subtiele vergraving van de grachten hebben eveneens een functie voor de ruimtewerking. Zowel aan de voor- als aan de achterzijde is door Vlaskamp een kenmerkende lob toegevoegd. Aan de achterzijde resulteert dit in een optimale spiegeleffect van het huis in het water.

37. Deelgebied Stateterrein met tuin en gracht

38. Zicht op de middenas vanaf het huis

40. lindelaan als zichtlaan

42. Spiegeleffect van huis in gracht (achterzijde)

39. Subtiele hoogteverschillen voorterrein

41. Zichtlijn op Keningswei

43. Lob in de gracht (achterzijde)

27

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

3.2 Parkbos met Zwanenvijver Het meest bepalend in de ruimtelijke structuur van dit gebied is de toepassing van water gecombineerd met reliëf. Langs de grillig gevormde Zwanenvijver is een voor Roodbaard kenmerkende oeverrand aangelegd, die bestaat uit een afwisseling van hoogtes en laagtes, en van bolle en holle vormen. Deze ontwerpmethode is nadrukkelijk doorgevoerd langs de lange zijarm van de Zwanenvijver. Een serie van extreme hoogtes begeleidt deze natuurlijk ogende waterloop. Het slingerende wandelpad is hier daadwerkelijk als belevingsader aangelegd: het pad voert zowel langs hoogtes als laagtes.

Dit hoogtegebruik is ook belangrijk voor het stelsel van zichtlijnen. Vanaf de hoogste punten was telkens uitzicht gecreëerd op bijzondere plekken binnen de aanleg.

Tegenwoordig is dit, als gevolg van houtop-

44. Deelgebied Parkbos met Zwanenvijver

28

slag, enigszins verdicht geraakt.

45. Reliëf bij Zwanenvijver

47. Zicht over de Zwanenvijver

49. IJskelder

46. Reliëf en paden langs water richting Zwanenvijver

48. Grillig gevormde Zwanenvijver

50. Pad over hoogte bij zijarm vijver (met pad over en onderlangs)

3.3 Parkbos met Grote Vijver en Hertenkamp Dit deelgebied heeft een geheel ander ruimtelijk karakter dan bijvoorbeeld het gebied rondom de Zwanenvijver. Waar odaar het reliëf in combinatie met water een bepalende rol speelt, is dat rondom de Grote Vijver veel minder het geval. Rondom de Grote Vijver is het hoogtegebruik zeer bescheiden. Alleen bij de zijarm is een hoogte opgeworpen die een belangrijke rol speelt in het zicht op het huis en de Modderberg.

Het belangrijkste ruimtelijke thema is hier de afwisseling van open en gesloten ruimtes. De Grote Vijver en het Hertenkamp zijn twee open plekken in een verder overwegend dicht bebost terrein. Het slingerende wandelpad leidt de wandelaar tussen de bomen met af en toe zicht op het Hertenkamp of op de vijverpartij. Vanwege dit gesloten karakter is de Modderberg – met zijn imposante hoogte – ook niet direct vanaf het begin nadrukkelijk zichtbaar. Wel is het als element nadrukkelijk opgenomen in de wandeling. Dit wordt verstrekt door de plaatsing van de theekoepel, als tuinsieraad midden op de berg gesitueerd. Ook de hermitage is opgenomen in de wandeling. .

51. Deelgebied Parkbos met Grote Vijver en Hertenkamp

52. Zicht over de Grote Vijver

53. De wandeling met hermitage op de achtergrond

54. Zicht over het Hertenkamp

29

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

3.4 Tuinsieraden Tuinen en parken die in de achttiende en negentiende eeuw in landschapsstijl werden aangelegd, werden vaak voorzien van tuinsieraden zoals theekoepels, bruggetjes, bankjes, gemakjes etc. Inspiratie werd overal vandaan gehaald, maar zeker belangrijk waren de verschillende voorbeeldboeken, zoals in Nederland het boek Magazijn van Tuinsieraaden geschreven door Gijsbert van Laar, dat in 1802 op de markt kwam. Op Fogelsanghstate is nog altijd een unieke collectie van tuinsieraden aanwezig. Of de opdrachtgevers daadwerkelijk geĂŻnspireerd raakten door de voorbeelden van G. van Laar is moeilijk te vast te stellen. In de bibliotheek is het boek Magazijn van Tuinsieraaden niet aanwezig.

Driepuntsbrug, 1850

Theekoepel op Modderberg, 19de eeuw

Hermitage, 1876 door L. Yzenga

rijksmonumentnummer 408922

rijksmonumentnummer 408918

rijksmonumentnummer 408917

Ten zuiden van het hoofdgebouw werd

Op de Modderberg werd een zeshoekige

In 1876 werd de hermitage (in de

een driepuntsbrug in 1850 (ontwerp J. van

theekoepel aangelegd. Via een wandelpad

landschapsarchitectuur ook wel bekend

der Wielen) aangelegd, die het stateterrein

langs de flanken van de berg kon de koepel

als kluizenaarshut) in het zuiden van het

verbond met de grote vijverpartij. De brug

worden bereikt. Hier vanaf had men prachtig

park aangelegd. Dit bouwwerk heeft een

heeft een enigszins oplopend verloop.

zicht op de parkaanleg en de omliggende

simpele rechthoekige plattegrond met een

Hoewel de driepuntsbrug een bijzonder

gronden.

ruim overhellende rieten zadeldak. Aan de

tuinsieraad is, werd deze vaker aangelegd

De theekoepel bestaat uit een prieel met zes

voorzijde helt het dak zodanig over dat hier,

in landschappelijke ontwerpen. Voorbeelden

zijden en een overhellende rieten dak, dat

dankzij een geraamte van boomstammen,

hiervan zijn de bruggen in Stania State (L.P.

door zes zuilen wordt ondersteund. De zuilen

een overdekte buitenruimte ontstaat.

Roodbaard), Vijversburg (G. Vlaskamp) en

zijn door een lage balustrade met elkaar

Ook een hermitage was geen onbekend

Fraeylemaborg (G.A. Blum).

verbonden. De gevelvlakken van het prieel zijn

element in het negentiende-eeuwse

voorzien van vijf vensters en een deur. In de

landschapspark. Het sloot aan bij de

basisstructuur komt deze koepel overeen met

romantische gedachte over de natuurbeleving

modellen die onder ander in het Magazijn

en het terugtrekken in die natuur. In het

van Tuinsieraaden uit 1802 van G. van Laan

voorbeeldenboek Magazijn van Tuinsieraaden

werden opgenomen.

zijn dan ook diverse modellen opgenomen.

Het is goed mogelijk dat de vormgeving van de hermitage van Fogelsanghstate op deze of andere voorbeelden werd geĂŻnspireerd.

55. De driepuntsbrug

30 56. Bouwkundige tekening driepuntsbrug uit 1987

57. De theekoepel op de Modderberg

59. De hermitage

58. Voorbeeld van een theekoepel in Magazijn van Tuinsieraaden

60. Voorbeeld van een hermitage (of kluizenaarshut) in Magazijn van Tuinsieraaden

IJskelder, circa 1871

Hertenverblijf, circa 1876

Twee vazen op sokkels, 19de eeuw

rijksmonumentnummer 408916

rijksmonumentnummer 408919

rijksmonumentnummer 408913

Op buitenplaatsen en landgoederen werden

Het hertenverblijf is in dezelfde periode

aan twee zijden geflankeerd door twee

ijskelders aangelegd om bederfelijke

gebouwd als de hermitage. Het bouwwerk

natuurstenen vazen geplaatst op sokkels.

etenswaren langer te kunnen bewaren. De

is opgebouwd uit boomstammen en wordt

Deze vazen worden gedateerd in de 19de

ijskelder op Fogelsanghstate werd rond 1871

door een rieten dak overkapt. Aan de

eeuw en zijn voorzien van cartouches met

aangelegd door timmerman P.J. Schaafsma.

voorzijde helt het dak over en is voorzien van

putti en attributen.

De kelder werd gebouwd in een heuvel nabij

boomstammen. Het geheel wordt teven door

de waterpartij en werd voorzien van een

boomstammen aan de voorzijden gestut.

Op het voorterrein wordt de toegangsbrug

bakstenen rondboog opening. Het tongewelf

Twee sokkels bij Zwanenvijver Op een hoogte bij de Zwanenvijver staan

boven de verdiepte vierkante kelder zorgde

Een bijzonder element rondom het

twee sokkels, voorzien van decoratieve

voor een optimale isolatie.

hertenkamp betreft het nog gedeeltelijk

elementen. Het is onbekend uit welke

aanwezige negentiende-eeuwse gietijzeren

periode de sokkels dateren en of ze op de

hekwerk. Net als de overige tuinsieraden

oorspronkelijk plaats gesitueerd zijn. Tevens

betreft ook dit hekwerk een rijksmonument

ontbreken vazen.

(rijksmonumentnummer 408920).

Eendenkooi, 19de eeuw rijksmonumentnummer 408914 In het voorterrein bij het noordelijk bouwhuis is de negentiende-eeuwse eendenkooi gesitueerd. Het betreft een rechthoekig bouwwerkje bestaande uit twee verdiepingen en wordt overkapt door twee kruisende zadeldaken.

Volière, 19de eeuw T rijksmonumentnummer 408915 en zuiden van het zuidelijke bouwhuis is in 61. De ijskelder

63. Vooraanzicht wildverblijf, reconstructietekening

de negentiende eeuw een volière geplaatst.

Dit bouwwerk is gedeeltelijk in baksteen en hout opgetrokken. De houten voorgevel is voorzien van twee vensters, een deur en vier halve pilasters. Het geheel wordt door een lessenaarsdak overkapt.

64. Het wildhuisje (hertenverblijf)

62. Doorsnede ijskelder Fogelsanghstate, naar tekening Doppegieter, 1976

65. Gietijzeren toegangshek bij de Hertenkamp

66. Een van de twee sokkels bij de Zwanenvijver 31

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

3.5 Woningen en bouwwerken rondom Fogelsanghstate De aanwezigheid van Fogelsanghstate leidde in Veenklooster tot de bouw van diverse woningen en bouwwerken. Een groot aantal hiervan heeft tegenwoordig de status van Rijksmonument gekregen.

2

6

3

1

5

4

67. Fogelsanghstate op de Topografische Militaire Kaart 1929

32 68. Boswachterswoning, Kleasterwei 5

69. De Boskplaets, Keningswei 2

70. Jachthuis, Keningswei 6

1. Boswachterswoning (Kleasterwei 5)

het Kadastraal Minuutplan (opgemaakt in

Douma en H.H. Kramer, die ook betrokken

Rijksmonumentnummer 408924

1823) staat de plaats van de tuinmanswoning

waren bij de verbouw van het huis

Direct buiten het stateterrein, ten westen

al aangegeven.

Fogelsanghstate.

van het hoofdgebouw, is in de negentiende

Het gebouw is opgetrokken uit bakstenen

Het huis werd door Gerrit Vlaskamp in 1871

eeuw een boswachterswoning gebouwd.

en voorzien van een zadeldak bestaande uit

voorzien van een eigen tuinaanleg, met

De woning heeft een rechthoekig grondplan

blauwe, Friese golfpannen. Aan de voorgevel

slingerpaden en een theekoepel.

en wordt overkapt door een zadeldak. In de

is op de eerste verdieping een dakkapel

Opmerkelijk is dat deze woning, anders

voorzijde heeft de woning een uitgebouwde

geplaatst onder zadeldak.

dan de hierboven beschreven woningen en bouwwerken, niet opgenomen is in het

middenrisaliet, dat op de eerste verdieping is voorzien van een venster met klein balkon. In

4. Houten schuur (nabij Keningswei 4)

de voorgevel is een eveneens negentiende-

Rijksmonumentennummer 408927

eeuws houtsnijwerk in ‘chaletstijl’ uitgevoerd.

Ten oosten van het hoofdgebouw, in het weiland ten zuiden van de voormalige

2. Kleine boerderij met schuur: Boskplaets

boomgaard en moestuin ligt de negentiende-

(Keningswei 2)

eeuwse houten schuur. Deze schuur is met

Rijksmonumentnummer 408925

een rieten zadeldak overkapt.

register van Rijksmonumenten.

d

Ten oosten van het hoofdgebouw, direct buiten het grachtenstelsel, is een kleine

5. Jachthuis (Keningswei 6)

boerderij met schuur gebouwd, ook wel de

Rijksmonumentnummer 408928

Boskpleats genoemd. De boerderij betreft

Ook het negentiende-eeuwse jachthuis

een kop-hals-romp type. Al op het Kadastraal

ligt ten oosten van het hoofdgebouw

Minuutplan uit 1823 is op de plaats van de

buiten het omgrachte terrein. Het huis is

boerderij een huis + erf aangegeven. De

witgepleisterd en heeft een rieten schilddak

huidige boerderij is in de eerste helft van de

met schoorsteen. De voorgevel bestaat uit

negentiende eeuw gebouwd, maar heeft

zes spitsbogenvensters en een in gelijke

latere fase nog enkele aanpassingen gekend.

vorm ontworpen deur. De voorgevel is op de

De voorgevel van het huis kent een

eerste verdieping voorzien van een balkon

decoratiepatroon van witte baksteen. De

dat steunt op zes zuilen. De zijkanten van

kop en hals zijn voorzien van een zadeldak

de voorgevel zijn voorzien van hoekblokken,

bestaande uit blauwe Friese golfpannen en

die afwisselend in het rood en wit zijn

twee karakteristieke schoorstenen. De schuur

geschilderd. Het geheel heeft hierdoor een

heeft een met riet overkapte wolfdak met

sterk symmetrisch karakter.

aan de wolfeinden twee uileborden waarin zwanenkoppen zijn verwerkt.

6. It Lytse Slot (Villa Nova, Kleasterwei 7) In 1870 werd deze woning in opdracht

3. Tuinmanswoning (Keningswei 4)

van Hector Livius baron van Heemstra

Rijksmonumentnummer 408926

gebouwd voor zijn moeder Anna Adriana

Ten oosten van het hoofdgebouw is in de

Cornelia van Halteren. Het witgepleisterde

eerste helft van de negentiende eeuw een

neoclassicistische herenhuis was een

bakstenen tuinmanswoning gerealiseerd. Op

samenwerking tussen de architecten J.I.

71. It Lytse Slot met voorterrein

72. It Lytse Slot

73. Tuinkoepel bij It Lytse Slot

33

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

4 . TU I NH I STO R I S C HE WA ARD EST EL L I NG

II I

IV III

VI

V II

34

V

Deelgebieden: I Stateterrein met tuin en gracht II Broeierij en boomgaard III Parkbos met Zwanenvijver IV Parkbos met Rododendronvijver V Parkbos met Grote vijver en hertenkamp VI Bosperseel VII Westersbos VIII Lanen en Singels 74. Landschapspark Fogelsanghstate ingedeeld in deelgebieden (N0.0RDPEIL)

Waardestelling

Friesland van 8 maart 1939 zeggen veel

Gekeken naar de landschappelijke

Uitgangspunt voor de waardestelling

over de eigenschappen, waardering en het

structuren van de gehele parkaanleg

van Fogelsanghstate vormt het rapport

gebruik van Fogelsanghstate in het begin

heeft Fogelsanghstate ook een hoge

Richtlijnen tuinhistorisch onderzoek. Voor

van de twintigste eeuw. Het zijn bovendien

tuinhistorische waarde. Hier kunnen diverse

waardestellingen van groen erfgoed, 2010,

thema’s die ook tegenwoordig nog gelden.

verklaringen voor worden aangedragen. Als

opgesteld in opdracht van de Rijksdienst

De waardering komt voort uit de uniciteit

eerste geldt dat in het totale complex nog

voor Cultureel Erfgoed. Na een eerste

van de state in dit deel van Friesland, de

herkenbare structuren uit de verschillende

waardering van Fogelsanghstate als geheel

hechte relatie met het dorp en vanwege

stijlperiodes zijn terug te vinden. Zo is er het

zal voor de afzonderlijke deelgebieden

de karakteristieke kenmerken van de

kleinschalige terrein rondom de state, met

een tuinhistorische waardestelling worden

parkaanleg, met zijn historische bomen,

grachtenstelsel en diverse nutsgronden.

opgesteld. Voor de waardestelling wordt

‘stille’ vijvers, slingerende wandelwegen

Hoewel hiervan de verschijningsvorm is

uitgegaan van de huidige situatie, die

en uitgestrekte bossen. Als geheel heeft

aangepast, is de basisstructuur vanuit de

geïnventariseerd is tijdens veldbezoeken

Fogelsanghstate een hoge algemeen

laat zeventiende- en vroeg achttiende-

en door een analyse van het Actueel

historische waarde. Dit besef was er al

eeuwse kaarten nog herkenbaar. Ook

Hoogtebestand Nederland (AHN).

bij de vroeg twintigste-eeuwse eigenaar

de structuurbepalende elementen uit

Mr. Binnert Philip van Harinxma thoe

de achttiende-eeuwse aanleg zijn nog

4.1 Waardestelling ensemble Fogelsanghstate

Slooten, die in 1948 de state niet alleen

grotendeels intact aanwezig. Het gaat dan

roemde vanwege zijn dierbare persoonlijke

om het stelsel van lanen en singels en de

"Een van de oudste en mooiste

herinneringen, maar ook vanwege de

Modderberg. Op enkele onderdelen wordt

landgoederen van het Noord-Oostelijk deel

historie. Fogelsanghstate is “een van de

dit stelsel van lanen onderbroken. Hier

van Friesland is ongetwijfeld het landgoed

oudste bekende plaatsen in Friesland (…)

heeft de negentiende-eeuwse aanleg zijn

Veenklooster, dat zich juist bevindt op

deze plaats heeft historische waarde.”

ruimte gekregen. Ook deze aanleg is nog

de grens van zand en veen, nabij het

(Nieuwsblad van Friesland, 19 mei 1948)

als duidelijke herkenbare laag aanwezig, met zijn slingerpaden, grillig gevormde

eenvoudige en stille dorpje van denzelfden naam.

Hoewel op het terrein zelf geen restanten

vijverpartijen en spel van hoogtewerking.

Met zijn eeuwenoude boomen, zijn breede

bekend zijn van het kloostercomplex

In deze landschappelijke structuur is een

grachten, zijn stille vijvers en zijn uitgestrekte

Olijfberg, is deze wel uitermate belangrijk

collectie van tuinsieraden, waaronder

bosschen, waartusschen en waardoor zich

voor het ontstaan van de state. Ook

de ijskelder, hermitage, theekoepel en

talrijke wandelwegel kronkelen behoort het

vormde het klooster een belangrijke eerste

driepuntsbrug toegevoegd.

tot de grootste buitens van Friesland.

verbinding tussen Fogelsanghstate en

Toen enkele tientallen jaren geleden de

Veenklooster. Het dorp ontleende haar

Een hoge tuinhistorische waarde heeft

bosschen nog voor het publiek geopend

naam aan het klooster en de state werd

Fogelsanghstate bovendien wanneer

waren, kwamen velen van heinde en verre

aangelegd op de gronden van het complex.

gekeken wordt naar de betrokken

om deze adellijke state te bezoeken en hier

Na deze stichting bleef de relatie hecht. Zo

tuinarchitecten L.P. Roodbaard, L. Vlaskamp

te genieten van de rust en de schoonheid

bezaten opeenvolgende eigenaren vele

en G. Vlaskamp. Daarnaast wordt ook

der bosschen.

gronden in de omgeving en vervulden ze

de naam van J.D. Zocher bij de

Daar er in dit gedeelte van Friesland,

diverse bestuurlijke functies. Bovendien

werkzaamheden genoemd. Hoewel zijn

behalve enkele typische kerkjes en

vormde de state een belangrijke werkgever

rol onduidelijk blijft, is het veelzeggend

torens slechts weinig gebouwen met een

en economische motor voor het gebied.

dat deze groep architecten betrokken

historisch verleden bewaard zijn gebleven,

Een krantenbericht uit december 1938

was bij de parkaanleg. Aangezien de

valt het te begrijpen dat ook thans nog

illustreert dit uitstekend. De Leeuwarder

landschappelijke structuren nog grotendeels

talrijke ingezetenen van de omliggende

Courant bericht over het aanvaarden van

intact zijn gebleven, heeft deze aanleg

dorpen een wandelkaart aanvragen en het

Fogelsanghstate na het overlijden van

een hoge waarde voor de geschiedenis

buitengoed bezichtigen.

vrouwe H.A.A. van Welderen Rengers –

van de tuin- en landschapsarchitectuur

Hierdoor is er in de loop der tijden een

baronesse van Heemstra door mr. Binnert

voor Nederland en in het bijzonder voor

hechte band gelegd tusschen de bewoners

Philip baron van Harinxma thoe Slooten.

Friesland. Het vormt bovendien een

van deze dorpen en het adellijke slot met

In het artikel komt de onzekere situatie

belangrijk onderdeel in de schakel van

zijn familie; een band van medeleven en

voor het personeel ter sprake. Het eindigt

de landschappelijke parken die in de

wederzijds vertrouwen. (…)"

positief met de nieuwe bewoning van Villa

periode 1800 tot 1850 in Noord-Nederland

Nova. Dit betekent volgens de krant “voor

en Noordoost Duitsland zijn aangelegd

Deze beginalinea’s van een artikel over

het zoo stille dorpje Veenklooster een heele

en onderdeel vormen van de Noordelijke

Fogelsanghstate in het Nieuwsblad van

opleving”.

Lustwarande.

35

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

75. Contour rijksmonument (RCE)

76. De hoger gelegen monumentale berceau

36

4.2 Waardestelling deelgebieden Fogelsanghstate

groene bomenhaag is aangelegd op een

eeuw gekregen. De bestaande waterpartij

wal en omvat in feite twee lanen, die haaks

werd vergraven en voorzien van een

op elkaar staan. Anders dan het Engels

eiland. Daarnaast werden ook een enkele

I Stateterrein met tuin en gracht

bosje is deze structuur nog volledig intact

slingerpaden aangelegd. Deze slingeren

Hoewel het stateterrein met tuin en gracht

gebleven en vertegenwoordigt hierdoor een

door dichtbeboste gronden en sluiten op

in alle beschreven periodes aangepast is,

hoge waarde.

drie punten aan op overige gebieden van het park, waardoor er een verbinding

heeft het in de basis nog de structuur uit de zeventiende eeuw. In het omgrachte terrein

III Park met Zwanenvijver

ontstaat met de aanleg als geheel.

werden al vanaf de eerste aanleg diverse

Op basis van ruimtelijke analyse is

In vergelijking met andere delen van het

functies gecombineerd die gedeeltelijk nog

geconcludeerd dat dit deel naar ontwerp

park is in dit gebied nauwelijks reliëf

herkenbaar zijn, waaronder het voorterrein

van L.P. Roodbaard is aangelegd. Hoewel

aanwezig, ook niet langs de oeverranden.

met oprijlaan, boomgaard en nutstuin.

het gebied door houtopslag enigszins is

Als op zichzelf gebied vertegenwoordigt

De tuinhistorische waarde van dit

verdicht, zijn de ruimtelijke landschappelijke

dit deelgebied dan ook geen hoge

deelgebied bestaat enerzijds uit de

structuren nog altijd herkenbaar. De

tuinhistorische waarde.

historische gelaagdheid en is anderzijds

tuinhistorische waarde is hoog en wordt

het gevolg van de ruimtelijke en

bepaald door de ruimtelijke en esthetische

V Parkbos met Grote Vijver en

compositorische kwaliteit. Deze historische

kwaliteit van het ontwerp.

Hertenkamp

gelaagdheid uit zich onder meer in het

Het belangrijkste element is de grillig

Dit deelgebied bestaat uit grootschalige

grachtenstelsel, dat al in de zeventiende

gevormde Zwanenvijver, die voorzien is

ruimtelijke structuren, aangelegd in diverse

eeuw is aangelegd, maar in de laatste

van een eilandje. In zijn vorm is de vijver

tijdsperioden. De hoge tuinhistorische

landschappelijke periode door G. Vlaskamp

vergelijkbaar met de vijvers van bijvoorbeeld

waarde is dan ook bepaald door de

gedeeltelijk werd vergraven en voorzien

het Koepelbos (Oldeberkoop) en Stania

historische gelaagdheid van het ontwerp,

werd van een lob aan zowel de voor-

State (Oenkerk). De vijver heeft een grote

aangevuld door de ruimtelijke kwaliteit van

als achterzijde. Hierdoor werd aan de

ruimtelijke kwaliteit, doordat de suggestie

bepalende structuren en de aanwezigheid

achterzijde een spiegeleffect ten behoeve

is gecreëerd dat er nergens een begin-

van meerdere authentieke tuinsieraden.

van het huis gecreëerd. De formele

en eindpunt is. Dit wordt versterkt door

Uit de formele aanleg is de Modderberg en

lindelanen aan de achterzijde van het

de hoogtewerking langs de oevers. Door

de Allee richting deze imposante hoogte

huis vertegenwoordigen eveneens een

middel van bolle en holle oevervormen

behouden gebleven. Het betreft een van de

hoge tuinhistorische waarde. Deze uit

is een schijnbaar natuurlijke oeverrand

weinige hoogten die (nog) aanwezig is in

monumentale linden opgebouwde lanen

ontstaan.

Noord-Nederland. In de landschappelijke

spelen een belangrijke rol als zichtlijnen

Langs de lange slingerende vijverarm is het

aanleg is de Modderberg voorzien van een

zowel binnen als buiten het park. Buiten

spel van reliëf extreem doorgevoerd. Grote

zeshoekige theekoepel, die eveneens nog

de aanleg staan ze in verband met de

hoogteverschillen zijn hier opgeworpen.

aanwezig is. Vanwege inzakkinggevaar is

houtwallen van het omliggende landschap.

Doordat het padenstelsel zowel over als

de berg niet meer toegankelijk, waardoor

Binnen het park bieden ze een uitstekend

langs deze hoogten slingert is er bovendien

de hoogte alleen nog vanuit het park te

zicht op de unieke driepuntsbrug, die

een optimale beleving gecreëerd. Behalve

beleven is. Als gevolg van houtopslag is

dit deelgebied verbindt met de overige

het padenstelsel zijn ook de tuinsieraden

de zichtbaarheid echter niet overal meer

parkaanleg.

opgenomen in deze ruimtelijke structuur.

optimaal.

De ijskelder vormt een waardevol element

Aan de Modderberg grenst het Hertenkamp,

II Broeierij en boomgaard

in deze schakering van hoogtes. Op het

dat halverwege de negentiende eeuw

In dit deelgebied hebben er diverse

hoogste punt langs het brede deel van de

gedeeltelijk over het formele lanenstelsel

wijzigingen plaatsgevonden onder meer

Zwanenvijver staan nog twee sokkels, die

is aangelegd. Als ruimtelijke structuur heeft

als gevolg van bewoning van de boerderij

vermoedelijk uit de formele periode dateren.

het belangrijke waarde vanwege het open

en tuinmanswoning en bijbehorende

Doordat dit gedeelte relatief verdicht is

karakter in de verder overwegend beboste

activiteiten. Hierdoor zijn er elementen

als gevolg van houtopslag is hiervan de

parkaanleg. Het Hertenkamp is nog

verdwenen of niet langer herkenbaar. Op

beleving niet meer optimaal.

gedeeltelijk voorzien van een authentiek negentiende-eeuws gietijzeren hekwerk.

hoofdlijnen is de structuur met nutsgronden echter behouden gebleven.

IV Parkbos met Rododendronvijver

Tevens is er binnen het kamp nog een

Waardevol is dit gebied vanwege de hoger

Dit deelgebied heeft zijn verschijningsvorm

negentiende-eeuws hertenhuisje aanwezig.

gelegen berceau. Deze historische dubbele

in de tweede helft van de negentiende

In het parkbos, opgenomen als onderdeel

37

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K in het stelstel van slingerende paden, is tevens een hermitage bewaard gebleven. Dit eveneens negentiendeeeuwse tuinsieraad vertegenwoordigt een hoge waarde, vanwege de esthetische kwaliteit en de betekenis die het had in de romantische, negentiende-eeuwse landschappelijke aanleg. Bovendien zijn er uit deze periode in Nederland slechts zeer weinig van dergelijke hertimages bewaard gebleven.

De grote vijverpartij vormt het volgende belangrijke structuurbepalende element in dit deelgebied, dat eveneens grotendeels intact behouden is. Langs deze vijver is op enkele punten ook hoogte opgeworpen waarmee zichtpunten op het huis en de tuinmanswoning waren gecreĂŤerd.

Als gevolg van houtopslag zijn deze zichtpunten tegenwoordig niet meer

77. Zicht op de formele laan (eikenlaan)

optimaal.

VI Bosperceel Dit deelgebied heeft een tuinhistorische waarde voortkomend uit de landschappelijke structuur. Dit betreft een kleinschalige landschappelijke structuur tussen twee lanen uit de formele aanleg.

Vanwege houtopslag is de structuur tegenwoordig niet optimaal herkenbaar.

VII Westersbos Dit deelgebied is enigszins dichtgegroeid, waardoor de negentiende-eeuwse aanleg niet meer overal herkenbaar is.

Karakteristieke elementen die belangrijk zijn voor de waarde van dit gebied zijn de vier resterende beuken, die onderdeel uitmaakten van een groep van twaal beuken, de zogeheten apostelbomen.

Hoewel op oude kaarten niets zichtbaar

78. Over de zijgracht zicht op een kettingbruggetje

is, moeten de bomen afgaande op de stamdikte al aan het eind van de achttiende

38

eeuw geplant zijn.

VIII Lanen en Singels

de collectie monumentale bomen, en een

Naast deze beuken is de cirkel van circa

De lanen en singels vormen in feite geen

ruimtelijke en compositorische waarde,

twaalf linden een belangrijk element. Deze

deelgebied van de totale aanleg, maar

wanneer gekeken naar het stelsel van

groep heeft een doorsnede van ongeveer

hebben als laag over het gehele park wel

lanen en zichtlijnen.

zes meter en is daarmee duidelijk is een

een belangrijke waarde. Deze bestaat

latere fase aangeplant.

zowel uit een historische waarde, gelet op

79. Luchtfoto van 1952

39

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

1

2

7 4

8

3 5

9 6

11

10

24 12

23

22 20 21

13 14

16

15 19

17 18

40

parkbos

bouwwerken

water

glooiing

lanen/ singels

paden

grasland (Hertenkamp)

zichtlijnen

80. Toekomstbeeld landschapspark Fogelsanghstate op het actueel hoogtebestand Nederland (AHN2)

5. TOEKOMSTBEELD De uitkomsten uit het historische en ruimtelijke onderzoek, gecombineerd met het Actueel Hoogtebestand Nederland, resulteren in een nieuw kaartbeeld voor het park van Fogelsanghstate. Deze kaart biedt richtlijnen voor het toekomstig beheer en onderhoud, en is daarom verder uitgewerkt per deelgebied. Voor het park als geheel geldt dat er een inventarisatie van het bomenbestand opgesteld dient te worden.

1.

Hoofdgebouw

2.

Oprijbrug

3.

Houten schuur

4.

Voliere

5.

Kettingbrug

6.

Driepuntsbrug

7.

Kettingbrug

8.

Berceau

9.

Paardenbak en boomgaard

10.

Brug over gracht

11.

Burg over gracht

12.

Grote Vijver

13.

Plaats van badhuisje (afgebroken)

14.

Wildhuisje

15.

Gietijzeren hekwerk

16.

Hertenkamp

17.

Modderberg

18.

Theekoepel

19.

Hermitage

20.

Zwanenvijver

21.

Burg over Zwanenvijver

22.

Twee sokkels

23.

IJskelder

24.

Rododendronvijver

81. Landschapspark Fogelsanghstate op de hillshade (AHN2)

41

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

I Stateterrein met tuin en gracht - Herstel padenstructuur voorterrein - Herstel ruimtelijke structuur voor- en achterterrein; verwijderen van houtopslag t.b.v. zichtbaar maken reliĂŤf en beplantte randen en open midden terrein 83. Bomen en reliĂŤf op het voorterrein

- Versterken zichtlijnen; relatie op het huis en omliggende omgeving - Herstel oevers gracht; verwijderen opschot

84. Bomenbestand en vernieuwing

82. Deelgebied I

85. Oeverwallen langs de gracht

II Broeierij en boomgaard - Herstel relatie met huis, door versterking zichtlijnen; terugsnoeien rododendron, verwijderen houtopslag, eventueel ver plaatsing paardenbak.

- Herstel relatie met historie van de plek; gebruikmaken van plantlijsten voor moes

87. Opslag

tuin en boomgaard

88. Geblokkeerd zicht

42 86. Deelgebied II

89. Huidige nutsgronden

III Park met Zwanenvijver - Herstel padenstructuur - Versterken ruimtelijke structuur door verwijdering houtopslag t.b.v. zichtbaar maken reliĂŤf - Herstel zichtljinen op onderdelen binnen 91. Zicht over de Zwanenvijver

het deelgebied (over vijver, sokkels, ijskelder) en in de richting van huis - Herstel ruimtelijke kwaliteit vijver; door baggerwerkzaamheden, herstel oevers (verwijderen opschot) en eiland - Versterken situering sokkels en restaurtiewerkzaamheden - Herstel ijskelder

92. Bomenbestand en ruimtelijke structuur

90. Deelgebied III

93. Twee sokkels

IV Parkbos met Rododendronvijver - Herstel ruimtelijke kwaliteit vijver; door baggerwerkzaamheden, herstel oevers en eiland (incl. beplanting) - Herstel ruimtelijke structuur door verwijdering houtopslag

94. Deelgebied IV

43

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

V Parkbos met Grote Vijver en Hertenkamp - Herstel ruimtelijke structuur van massa- ruimte door verwijdering houtopslag - Versterken zichtbaarheid Modderberg door verwijdering houtopslag 96. Modderberg verscholen achter houtopstand

- Versterken ruimtelijke kwaliteit vijver door baggerwerkzaamheden en herstel oevers - Versterken van zichtlijnen over de vijver door terugzetten/ uitdunnen beplantingslaag langs oever

97. Zicht over de Grote Vijver

95. Deelgebied V

98. Beplantingslaag rondom de Grote Vijver

VI Bosperceel - Versterken ruimtelijke structuur door verwijdering houtopslag

100. Houtopslag

101. Houtopslag

4499. Deelgebied VI

102. Houtopslag

VII Westersbos - Herstel ruimtelijke structuur door verwijdering houtopslag

103. Deelgebied VII

VIII Lanen en Singels - Inventarisatie monumentale bomen - Herstelplan (juiste plaatsing bomen) - Versterking zichtlijnen en -lanen - Zichtbaar maken van de landschappelijke laan, behoud van monumentale 105. Formele eikenlaan met zijtakkingen

bomen; uitdunnen van het bos

106. Einde van formele laan richting Modderberg

104. Deelgebied VIII

107. Formele laan, gekapte eik en hulst

45

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

46

LITERATUURLIJST LIJST VAN WEBSITES LIJST VAN AFBEELDINGEN OVERZICHT ARCHIEVEN BIJLAGEN - LIJST VAN BEPLANTING - BESCHRIJVING RIJKMONUMENT

47

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

LITERATUUR 1. A.J. Andreae, Het klooster “De Olijfberg” en de Buitenplaats “Fogelsanghstate”, Kollum 1883; 2. H.M. van den Berg, Kollumerland en Nieuw Kruisland, voorafgegaan door Overzicht van de bouwkunst in Noordelijk Oostergo. Rijksdienst

voor de Monumentenzorg, Zeist 1989;

3. C. Boschma, e.a., Lucas Pieters Roodbaard, architect van buitengoederen, 1979; 4. E. Bruinsma en Y.B. Kuiper (red.), De vergeten tuinen van Gerrit Vlaskamp, Leeuwarden 2014; 5. C. van Eck e.a,) 'Kluizenaars, boeren en dagloners: levende en quasi-levende stoffering in de landschapstuin', in: Het schilderachtige:

Studies over het schilderachtige in de Nederlandse kunsttheorie en architectuur 1650-1900, Amsterdam 1994;

6. E. Houting, 'De landschapsstijl van Fogelsanghstate', in: Noorderbreedte 1997, 2, p. 38-44; 7. E. van der Laan en W. Ottens, Roodbaards Rijkdom. Landschapsparken in Noord-Nederland 1800-1850, Rotterdam 2012 8. P. Karstkarel, ‘Feankleaster en Fogelsanghstate’, in: De Strikel 1983; 9. P. Karstkarel, ‘Fogelsanghstate, hoogtepunt van het ‘heerlijke’ Veenklooster’, in: Heemschut, 1984; 10. K. Kuiken e.a., Van Fûgelsang tot Fogelsanghstate. De renaissance van een Friese boerenfamilie, Kollum 2003; 11. Y.B. Kuiper e.a., Twee eeuwen tuinaanleg in Friesland, Mensen van macht en aanzien. Frieslands elite in de 18de en 19de eeuw,

Leeuwarden 1987;

12. Y.B. Kuiper e.a., Fogelsanghstate. Een Groninger schat in een Friese state, Utrecht 2005; 13. W.G.J.M. Meulenkamp, 'Eene schilderachtige hermitage... een inventarisatie van sierhermitages en kluizenaarspoppen in Nederland', in:

Antiek 21, (1986/87) nr. 5, 297-301;

14. R.L.P. Mulder-Radetzky en B..H. de Vries, Fogelsanghstate. Middelpunt van het bosrijke Veenklooster, Leeuwarden 1986; 15. R. Stenvert e.a., Monumenten in Nederland. Fryslân. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zwolle 2000; 16. Richtlijnen Tuinhistorisch Onderzoek. Voor waardestellingen van groen erfgoed, RCE 2012; 17. Heimerick M.J. Tromp, De Nederlandse landschapsstijl in de achttiende eeuw, Leiden 2012.

LIJST VAN WEBSITES - www.watwaswaar.nl - www.frieslandopdekaart.nl - www.frieskaartenkabinet.nl - www.kaarten.tresoar.nl - www.friesfotoarchief.nl - www.kb.nl - beeldbank.cultureelerfgoed.nl - monumentenregister.cultureelerfgoed.nl - www.genealogieonline.nl

48

LIJST VAN AFBEELDINGEN 1:

Fogelsanghstate op een fragment van een kaart van landmeter Th. Hoen uit 1668, particuliere collectie

2:

Fogelsanghstate en het in 1783 gebouwde Vaartzigt, in de Atlas van Eekhoff 1849-1859, Tresoar

3:

Fogelsanghstate op de Topkaart 2010, Kadaster

4:

Kaart van het landgoed Fogelsanghstate opgetekend door landmeter Theodorus Hoen in 1668, particuliere collectie

5:

Veenklooster in de Atlas van Schotanus, 1718, frieslandopdekaart.nl

6:

Kaart van het landgoed Fogelsanghstate (inclusief Modderberg), opgetekend door landmeter K. Ypey in 1734, particuliere collectie

7:

Bewerking Kadastraal Minuutplan (opgemaakt in 1823), Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

8:

Samenvoeging van Kadastraal Minuutplan Westergeest Sectie D blad 2 en 3, opgemaakt in 1823

9:

Plattegrond van Fogelsanghstate, op basis van kadasterkaart en eigen waarnemingen, getekend door T. Brouwer, 1985, Rijksdienst voor Cultureel

Erfgoed 10:

Twee betalingen aan Roodbaard uit het kasboek van Age Tjepke Ruurd Sixma van Heemstra, betreft een betaling op 28 maart

1838 en op 27 februari 1844, Tresoar 335-27

11:

Plattegrond van Fogelsanghstate met de bouwfasen vanaf 1650, tekening door ir. S. van Seijen, uit literatuur 10, p 69.

12:

Betaling aan L. Vlaskamp voor "geleverde bomen en heesters en voor gedane werkzaamheden als architect, 1849, Tresoar 335-249

13:

Leeuwarder Courant 16-6-1851, via Koninklijke Bibliotheek

14:

Groninger Courant 14-5-1852, via Koninklijke Bibliotheek

15:

Fogelsanghstate op de Topografische Militaire Kaart 1929, watwaswaar.nl

16:

Plattegrond bij informatiepaneel (N0.0RDPEIL)

17.

Fogelsanghstate in de achttiende eeuw, opgetekend door landmeter K. Ypey, particuliere collectie

18:

Formele aanleg van Fogelsanghstate, opgetekend door W. Eekhoff in 1849-1859, via frieskaartenkabinet.nl

19:

Fogelsanghstate op de Topografisch Militaire Kaart 1854, via watwaswaar.nl

20:

"Engelsch bosje" op plantlijst 1800, Tresoar 335-6.

21:

"Engelsch bosje" op Kadastraal Minuutplan 1823, Tresoar

22:

Veranderingen op TMK 1830-1850, watwaswaar.nl

23:

Betaling van hout voor nieuwe broeijbakken en koepelkamer 29-2-1839, Tresoar 335-23

24:

Vijver en hoogte, Tresoar 1895

25:

Vijver en hoogteverschillen, Tresoar 1925, V211

26:

Grote vijver met zicht op driepuntsbrug, Tresoar 1901 V227

27:

Zicht vanuit driepuntsbrug op de vijver, Tresoar 1903

28:

Grote vijver met zicht op badhuisje, Tresoar,1895

29:

Ansichtkaart met Hertenkamp en Prieel, Tresoar 1914

30:

Zicht op achterzijde hoofdgebouw, Tresoar 1895

31:

Zicht op voorzijde hoofdgebouw, Treoar 1983

32:

Voorpagina van het boek met namenregistratie van wandelaars uit 1844, huisarchief

33:

Fragment uit het boek met namenregistratie van wandelaars uit 1881, huisarchief

34:

Krantenartikel Leeuwarder Courant 16-7-1910, Koninklijke Bibliotheek

35:

Bericht in Rotterdamsch Nieuwsblad 7-8-1880, Koninklijke Bibliotheek

36:

Landschapspark Fogelsanghstate op basis van hoogtekaart met beplantingslaag en stelsel van zichtlijnen, N0.0RDPEIL 2015

37:

Deelgebied Stateterrein met tuin en gracht, N0.0RDPEIL 2015

38:

Zicht op de middenas vanaf het huis, N0.0RDPEIL 2015

39:

Subtiele hoogteverschillen voorterrein, N0.0RDPEIL 2015

40:

Lindelaan als zichtlaan, N0.0RDPEIL 2015

41:

Zichtlijn op Keningswei, N0.0RDPEIL 2015

42:

Spiegeleffect van huis in gracht (achterzijde), N0.0RDPEIL 2015

43:

Lob in de gracht (achterzijde), N0.0RDPEIL 2015

44:

Deelgebied Parkbos met Zwanenvijver, N0.0RDPEIL 2015

45:

ReliĂŤf bij Zwanenvijver, N0.0RDPEIL 2015

46:

ReliĂŤf en paden langs water richting Zwanenvijver, N0.0RDPEIL 2015

49

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K 47:

Zicht over de Zwanenvijver, N0.0RDPEIL 2015

48:

Grillig gevormde Zwanenvijver, N0.0RDPEIL 2015

49:

IJskelder, N0.0RDPEIL 2015

50:

Pad over hoogte bij zijarm vijver (met pad over en onderlangs), N0.0RDPEIL 2015

51:

Deelgebied Parkbos met Grote Vijver en Hertenkamp, N0.0RDPEIL 2015

52:

Zicht over de Grote Vijver, N0.0RDPEIL 2015

53:

De wandeling met hermitage op de achtergrond, N0.0RDPEIL 2015

54:

Zicht over het Hertenkamp, N0.0RDPEIL 2015

55:

De driepuntsbrug, N0.0RDPEIL 2015

56:

Bouwkundige tekening driepuntsbrug uit 1987, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

57:

De theekoepel op de Modderberg, N0.0RDPEIL 2015

58:

Voorbeeld van een theekoepel in Magazijn van Tuinsieraaden

59:

De hermitage, N0.0RDPEIL 2015

60:

Voorbeeld van een hermitage (of kluizenaarshut) in Magazijn van Tuinsieraaden

61:

De ijskelder, N0.0RDPEIL 2015

62:

Voorbeeld van een ijskelder met doorsnede in Magazijn van Tuinsieraaden

63:

Vooraanzicht wildverblijf, reconstructietekening W. Berghuis, 1990, Rijksdienst Cultureel Erfgoed

64:

Het wildhuisje (hertenverblijf), Tresoar

65:

Gietijzeren toegangshek bij de Hertenkamp, N0.0RDPEIL 2015

66:

Een van de twee sokkels bij de Zwanenvijver, N0.0RDPEIL 2015

67:

Fogelsanghstate op de Topografische Militaire Kaart 1929

68:

Boswachterswoning, Rijksdienst Cultureel Erfgoed

69:

De Boskplaets, rijksmonumenten.nl

70:

Jachthuis, Rijksdienst Cultureel Erfgoed

71:

It Lytse Slot met voorterrein, Rijksdienst Cultureel Erfgoed

72:

It Lytse Slot, rijksmonumenten.nl

73:

Tuinkoepel bij It Lytse Slot, via literatuur 12

74:

Landschapspark Fogelsanghstate ingedeeld in deelgebieden (N0.0RDPEIL)

75:

Contour van het Rijksmonument, bolletjeskaart 1987, Rijksdienst Cultureel Erfgoed

76:

De hoger gelegen, monumentale berceau, N0.0RDPEIL 2015

77:

Zicht op de formele laan (eikenlaan), N0.0RDPEIL 2015

78:

Over de zijgracht zicht op een kettingbruggetjes, N0.0RDPEIL 2015

79:

Luchtfoto van 1952, via Kadaster

80:

Toekomstbeeld landschapspark Fogelsanghstate op de actuele hoogtekaart, N0.0RDPEIL 2015

81:

Landschapspark Fogelsanghstate op de hillshade (AHN2), met dank aan Jan Holwerda

82:

Deelgebied I, N0.0RDPEIL 2015

83: Bomen en reliëf op het voorterrein, N0.0RDPEIL 2015 84: Bomenbestand en vernieuwing. N0.0RDPEIL 2015 85: Oeverwallen langs de gracht, N0.0RDPEIL 2015 86: Deelgebied II, N0.0RDPEIL 2015 87: Opslag, N0.0RDPEIL 2015 88: Geblokkeerd zicht, N0.0RDPEIL 2015 89: Huidige nutsgronden, N0.0RDPEIL 2015 90: Deelgebied III, N0.0RDPEIL 2015 91: Zicht over de Zwanenvijver, N0.0RDPEIL 2015 92: Bomenbestand en ruimtelijke structuur, N0.0RDPEIL 2015 93: Twee sokkels, N0.0RDPEIL 2015 94: Deelgebied IV, N0.0RDPEIL 2015 95: Deelgebied V, N0.0RDPEIL 2015 96: Modderberg verscholen achter houtopstand, N0.0RDPEIL 2015 97: Zicht over de Grote Vijver, N0.0RDPEIL 2015 98: Beplantingslaag rondom de Grote Vijver, N0.0RDPEIL 2015 50

99: Deelgebied VI, N0.0RDPEIL 2015 100: Houtopslag, N0.0RDPEIL 2015 101: Houtopslag, N0.0RDPEIL 2015 102: Houtopslag, N0.0RDPEIL 2015 103: Deelgebied VII, N0.0RDPEIL 2015 104: Deelgebied VIII, N0.0RDPEIL 2015 105: Formele eikenlaan met zijtakkingen, N0.0RDPEIL 2015 106: Einde van formele laan richting Modderberg, N0.0RDPEIL 2015 107: Formele laan, gekapte eik en hulst, N0.0RDPEIL 2015 108:

Luchtfoto van Fogelsanghstate in 1949, Rijksdient Cultureel Erfgoed, KLM Aerocarto

LIJST VAN ARCHIEFSTUKKEN Overzicht van onderzochte archiefstukken uit Familiearchief SIXMA van HEEMSTRA (TRESOAR 335): -6 Lijst van bomen voor de tuin van Lucia Catharina, [ca. 1800] - 7 Stukken betreffende de verdeling van de nalatenschap van Hector Livius van Heemstra tussen Lucia Catharina van Scheltinga en

Cecilia Johanna, 1793, 1797 - 10 Akte van depot van het testament van Lucia Catharina van Scheltinga, 1819; 19de eeuws afschrift - 21 Ingekomen brieven en minuut van uitgegane brief, 1830-1847 en onged - 22 Ingekomen brieven en minuut van uitgegane brief, 1848-1865 en onged - 23 Kasboek voor de huishouding, 1837-1857 - 24 Bijlagen bij inv. nr. 23 - 25 Stukken betreffende de afwikkeling van de nalatenschap van Jan Jacob Cau, 1838 - 28 Testamenten van Age Tjepke Ruurd, 1857, 1862; afschriften - 30 Kwitanties wegens huishoudelijke uitgaven, 1862 - 50 Kasboek van de buitenplaats Fogelsanghstate te Veenklooster 1869-1871 en van particuliere inkomsten en uitgaven van Anna

Adriana Cornelia van Halteren voor haar zoon Hector Livius, 1869-1871 - 220 Kwitanties voor Age Tjepke Ruurd betreffende uitgaven ten behoeve van onroerende goederen, 1836-1857 - 221 Legger van onroerende goederen in Barradeel, Franekeradeel, Kollumerland, Tietjerksteradeel, Utingeradeel en Groningen voor

Hector Livius, 1841-1861 - 223 Kwitanties voor Hector Livius betreffende het beheer van onroerende goederen, 1848-1894 - 249 Rekeningen wegens geleverde goederen en verrichte werkzaamheden, ingekomen bij Age Tjepke Ruurd en zijn zoon Hector Livius, 1840-1863 - 250 Kasboekje van uitgaven aan arbeiders voor Age Tjepke Ruurd, 1848, 1849 - 251 Kasboekje van uitgaven aan arbeiders van hovenier L. Vlaskamp voor Age Tjepke Ruurd, 1849, 1850 - 252 Kasboek van de buitenplaats 1869-1871 en van particuliere inkomsten en uitgaven door Anna Adriana Cornelia van Halteren ver

richt voor voor haar zoon Hector Livius, 1869-1871 - 254 Kasboekjes van uitgaven gedaan bij de verbouwing van Fogelsanghstate, door W.D. van der Velde, aannemer te Drachten, bijge

houden voor Hector Livius, 1872 - 255 Kasboekjes van uitgaven gedaan bij de verbouwing van Fogelsanghstate, door W.D. van der Velde, aannemer te Drachten, bijge

houden voor Hector Livius, 1873 - 256 Kwitantie voor Hector Livius wegen de bouw van een woonhuis te Veenklooster, 1872 - 257 Kasboek van de boerderij behorende bij Fogelsanghstate, 1875-1882 - 258 Kasboekjes voor het onderhoud van de tuin, 1877-1885 - 259 Kasboekjes voor het onderhoud van de tuin, 1881-882 - 260 Kasboekjes voor het onderhoud van de tuin, 1884-885 - 261 Kasboekjes voor het onderhoud van de tuin, 1886-1896 - 282 Meetrapport van de landen van Fogelsanghstate door landmeter Theodorus Hoen, 1668 Aangevuld met onderzoek in het huisarchief op Fogelsanghstate

51

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

BIJLAGEN Beschrijving Fogelsangh State in het rijksmonumentenregister Plaats:

Kleasterwei 1, Veenklooster

Gemeente:

Kollumerland en Nieuwkruisland

Aanleg:

17de, 18de en 19de eeuw (1840)

Eigenaar:

Kyra Livia baronesse van Harinxma thoe Slooten

Toegankelijkheid:

openbaar toegankelijk

Status:

rijksmonument (tuin, park en plantsoen), nr. 408909

Beschrijving van rijksmonument, historische park- en tuinaanleg (bron: RCE) De historische tuin- en parkaanleg van Fogelsangh State bevat samenstellende onderdelen uit de 17e, 18e en 19e eeuw. De loodrecht op de hoofdas van de aanleg (Kleasterwei - Keningswei) geprojecteerde lindelaan, die even achter het hoofdgebouw evenwijdig aan de achtergevel verloopt, is waarschijnlijk in de 17e eeuw aangelegd. Het rechthoekig grachtenstelsel, dat de plaats omringd, dateert voor een deel uit de 17e eeuw, zoals de kaart van het landgoed uit 1668 laat zien, zij het dat het toen nog een trapeziumvormig verloop had.

Op de kaart van het landgoed uit 1734 is het verloop van het grachtenstelsel rechthoekig en wordt het door een boomsingel omgeven. Op dezelfde kaart is te zien, dat de rechte as van Kleasterwei naar de voorgevel van het huis al was aangelegd. Wellicht dateert de aanplant van eiken in enkel-verband op de oost- en zuidsingel nog uit deze tijd. Voor het overige is het geometrische lanenstelsel van de aanleg van Fogelsangh State waarschijnlijk eveneens in de 18e eeuw tot stand gekomen. Toen werd waarschijnlijk de lange centrale met eiken in enkel-verband geplante as Kleasterwei - Keningswei aangelegd, die door de rechthoekig omgrachte plaats en een weiland ten oosten hiervan wordt onderbroken. Ook de aanleg van de in enkel-verband geplante eikenlaan aan de oost- en zuidgrens, waarmee de tuin- en parkaanleg en de binnen de historische aanleg gelegen bospercelen van de omgeving werd afgeschermd, dateren uit deze periode, evenals enkele dwarslanen binnen deze historische aanleg. Ook de zogenaamde Modderberg ten zuiden en de omgrachte voormalige moestuin en boomgaard ten oosten van het huis dateren uit de 18e eeuw.

Omstreeks 1840 ontwierp de tuinarchitect Lucas Pieters Roodbaard op Fogelsangh State een grootschalige aanleg in landschapsstijl.

Uitvoerder van het ontwerp was Lambartus Vlaskamp. Binnen het omgrachte gedeelte werd aan de noordzijde een geaccidenteerde bospartij en aan de westzijde, ten zuiden van de oprit, werd een bosstrook aangelegd met beuk, treurbeuk, eik, kastanje en naaldhout.

Deze boomsoorten werden ook elders in het landschapspark werden toegepast. Er werd een voorplein in landschapsstijl gerealiseerd, dat kleinschaliger was dan de huidige ovaalvormige begrinte oprit; deze werd in 1872 aangelegd, toen er verbouwingen aan het huis plaatsvonden.

Ontwerp Gerrit Vlaskamp, zijn hier archiefstukken van?

Omstreeks 1840 werd verder het ten oosten van het hoofdgebouw gelegen deel van de lindelaan gekapt voor de aanleg van een gazon en werd op de hoogte van dit gazon de oostelijke arm van de gracht tot een vijver verbreed. Wellicht werd toen ook het weiland ten oosten van de oostelijke boomsingel bij de parkaanleg in landschapsstijl betrokken, door het te doorsnijden door een met in enkel-verband geplante slingerlaan van eiken. De eikenlaan is slechts fragmentarisch bewaard gebleven en deels als tracĂŠ nog herkenbaar. Het zwaartepunt van de aanleg in landschapsstijl ligt ten zuiden en zuidoosten van het hoofdgebouw, waar een voormalige achthoekige vijver ten zuiden van het hoofdgebouw tot een grote vijver in landschapsstijl werd vergraven. Meer in oostelijke richting werden twee vijvers met eilandjes en waterlopen in landschapsstijl aangelegd. Op het tot een grillig geaccidenteerd landschap vergraven terrein werden als sieraad enkele tuinhuisjes gebouwd, zoals de rustieke hermitage en het theehuis op de Modderberg. Het rustieke hertenhuisje, de Hertenkamp met ijzeren omrastering en de in een heuvelpartij opgenomen ijskelder zijn waarschijnlijk in de tweede helft van de 19e eeuw tot stand gekomen; welke architect hierbij betrokken is geweest is niet bekend. In het driehoekige perceel in de zuidwesthoek van de historische aanleg werd evenals in de oostelijke strook van deze aanleg bosbouw bedreven, met uitzondering van het gebied rond de vijver in landschapsstijl in laatstgenoemde strook. Deze vijverpartij behoort vanouds tot de aanleg in landschapsstijl, maar ligt nu geĂŻsoleerd in dit gebied, omdat de verbindingspaden in landschapsstijl in de loop der tijden zijn verdwenen.

52

Waardevolle tuinsieraden, rijksmonument zijnde: - toegangsbrug, 18de eeuw - driearmige brug, ca. 1850 - kettingbrug, 19de eeuw - ijskelder (Kleasterwei 3), vermoedelijk 1870 - hermitage, 19de eeuw - volière, 19de eeuw - theehuis, 19de eeuw - hertenhuisje - hekwerk rond hertenkamp, 19de eeuw - eendenkooi, 19de eeuw - twee vazen op sokkels (voorplein), 19de eeuw

108. Luchtfoto van Fogelsanghstate in 1949

53

F O G E L S A N G H S TAT E - T U I N H I S T O R I S C H O N D E R Z O E K

BIJLAGEN TRESOAR 335 - 6 Lijst van bomen voor de tuin van Lucia Catharina van Scheltinga (ca. 1800) Eerste deel Pag: 400 Engelsche bosjes 441 Paradijs ap(...)

442 Kers pruim Kleine gele mirabel pruim – ook een dyto groene 199 heester renet?

224 Siberische eijk ap.

240 Rode venkel ap.

244 virginische appelboom 408 goud pippeling (kleine) een klein kaneel peer boomke Petit een dydo (dito) moet hier bij gevoegd worden een kleine rode kers een dyto witte kers een dyto bonte of geele Pag: 56 66 68 69 63 82 83 88 115 143 160 168 178 180 184 187 202 209 213 216 228 239 249

Lijst van voorname Zuure Tafel appelen de kleine pomme d’… kleine rhijnsche boom appel grote borsdorfer n. jaar Spaansche borsdorfer Bloed Appel (zomer) winter citroen appel kleine cider appel edelkoning karakter appel Engelsche Oranje Appel Goud Pippeling of Aurea Libertas Fransche princesse noble renet d’accord ??, renet borsdorper grote iof dubbele casselsche renet citroen renet museus renet siciliaansche renet renet van Zorgvliet Italiaansche witte roosmarijn appel groene Stettijnsche appel gele venkel appel van meilburger appel

Te zaam benodigd zijnde uit de 4 listen 7 appel bomen 4 peer bomen 2 pruim nomen 1 model kers 12 kers bomen 6 heele kleine appel boomkes 4 dyto peer 4 dyto pruim 4 dyto kers 4 castanje 54

dec: Rijp duurt bijkans 3 jaar feb rijp duur augs rijp duurt 4 a 5 maand maart rijp bevrijst niet o.d. Rijp Febr en maart duurt Jaar Rijp duurt lang sept. Rijp duurt tot njaar decb: rijp duurt tot febr. janu. Rijp Nog Rijp tot meij dec: rijp tot zomers duurt tot july nov rijp nov rijp dec rijp duurt zeer lang nov rijp duurt zeer lang duur tot juny dec: rijp duurt lang nov tot febr oct rijp goed v duur nov tot dec duurt zeer lang dec: rijp duurt lang

75 1 1 2 14

beuk kwee peer abrikoos perzik stuks heester gewassen

145

te zaam

(red. opmerking: er zijn 56 fruitbomen besteld omstreeks 1800, de beuk kan gebruikt zijn voor het planten van een beukenhaag)

TRESOAR 335- 249 Rekeningen wegens geleverde goederen en verrichte werkzaamheden, ingekomen bij Age Tjepke Ruurd en zijn zoon Hector Livius, 1840-1863 Betalingen aan: • ontvangen van de Heer Heemstra op voorschot de somma van Een hondert Guldens tot nadere verrekening. Veenklooster dan 17

februarij 1849

Zegge Fl. 100,00, L. Vlaskamp • ontvangen van de heer Sixma van Heemstra de somma van Vijftig Guldens op rekening …. Veenklooster den 16 Maart 1849.

Zegge Fl. 50,00, L. Vlaskamp • ontvangen van de Heer Sixma van Heemstra de somma van Een hondert Guldens om nader te verrekenen. Veenklooster den 31

Maart 1849.

Zegge Fl. 100,00, L. Vlaskamp • ontvangen van den Heer Sixma van Heemstra de Somma van vijftig Guldens voor nader te verrekenen. Veenklooster den 10 April 1849

Zegge Fl. 50,00, L. Vlaskamp • Ontvangen van den Hoog wel. Geboren Heer Sixma de Somma van zeshondert Guldens voor geleverde boomen en heesters enz.

en voor gedane werkzaamheden als architect. Veenklooster den 1 Mei 1849

Zegge Fl. 600,00, L. Vlaskamp

55

COLOFON OPDRACHTGEVER:

K.L. baronesse van Harinxma thoe Slooten ADVISEUR: N0.0RDPEIL landschap.erfgoed

E. van der Laan

Landschapsarchitect BNT

W. Ottens

Landschaps- en

Architectuurhistorica MA J. Bokma

Cartograaf en DTP

343 01 407 Sneek, december 2015