Ontwikkelingsvisie Dorpsranden Annen

R U I M T E L I J K E

K W A L I T E I T

ONTWIKKELINGSVISIE DORPSRANDEN ANNEN Tussen het Nationaal Beek- en Esdorpenlandschap de Drentsche Aa en het Hunzedal ligt het dorp Annen. Deze unieke ligging, op de overgang van de Hondsrug naar het beekdal van de Hunze, resulteert in een bijzondere ruimtelijke kwaliteit die nog altijd herkenbaar is in de verschillende dorpsranden. Belangrijk is dat bij nieuwe ontwikkelingen en opgaven de identiteiten en kwaliteiten van deze randen in beeld blijven en waar nodig versterkt worden.

DNA ANNEN Bronnen: - Cultuurhistorische Waardenkaart gemeente Aa en Hunze (RAAP) - Geoportaal Provincie Drenthe

LANDSCHAP

ROOD

CULTUURHISTORIE,

Hondsrug

Dorpen/bebouwing

ARCHEOLOGIE,

Beekdal

Historisch dorpskern

GEOMORFOLOGIE

Es

Historische bebouwing (voor 1900)

Hunebed

Esrand

Kerk (Anloo)

Grafheuvel

Landgoed (Schipborg)

Voormalige Celtic Fields

Mogelijk havezathe terrein (verdwenen)

Paraboolduin

GROEN Bos/beplanting voor 1950

Laagte Annen-Noord

Bos/beplanting na 1950

GRIJS

Esrandbeplanting

Hoofdweg (N34)

RANDEN (FUNCTIES)

Verdwenen esrandbeplanting

Historische wegen/paden

Wonen

Brink

Verdwenen wegen/paden

bedrijven

Recreatieterrein (sportvelden/zwembad)

Infrastructuur Agrarisch/wonen

BLAUW Waterloop Verdwenen water Sloot

AANLEIDING

Deze visie bestaat uit een analyse van de dorpsranden, waarbij de historisch gegroeide en ook ontworpen verweving van landschap en dorp centraal staan. Met een slimme ruimtelijke strategie moet de visie tevens antwoord bieden op de wijze waarop bestaande initiatieven kunnen worden geaccommodeerd en welke spelregels kunnen gelden bij nieuwe ontwikkelingen.

De Ontwikkelingsvisie dorpsranden Annen is een visie die landschap en dorp in verbinding met elkaar brengt en die leidt tot een kwalitatief, te waarderen beeld van de overgang tussen ‘rood’ en ‘groen’ met kansen voor ontwikkeling.

WAAROM EEN ONTWIKKELINGSVISIE DORPSRANDEN?

DE ZES RANDEN VAN ANNEN 1. Annen aan de es

De ontwikkeling van Annen heeft beslag gelegd op het omliggende landschap. Daarbij spelen diverse opgaven waarvoor het van belang is dat een antwoord wordt geformuleerd: 1. Samenhang en ruimtelijke kwaliteit op diverse plekken in de dorpsranden; 2. Betekenis van de relatie tussen dorp en landschap; 3. Een leidraad voor toekomstige ontwikkeling, die kan dienen als methodiek voor de aanpak bij vergelijkbare opgaven.

H

I

2. Annen aan het beekdal 3. Annerstreek aan het beekdal 4. Annen-Noord 5. Nieuw-Annen 6. Annen aan het lint

S T O

R

I

E

Annen 1925

Annen 2017

Gezicht op Annen vanaf de Noordesch, 1912 (Schilderij van Adriaan H. Gouwe)

Grote Brink Annen

D

O

R

P

S

R

A

N

D

E

N

A 4

N

N

E

3

5

2 6

DNA Annen

Randen van Annen

N

1

LANDSCHAPPELIJK EN ARCHEOLOGISCH PERSPECTIEF De ruimtelijke kwaliteit van de dorpsranden wordt mede bepaald door de overgangen van hoog naar laag en van zand naar veen. De overgangen van hoog naar laag zijn gevormd gedurende verschillende ijstijden.

Na het stijgen van temperaturen en het smelten van ijslagen, zocht het smeltwater van de Hondsrug zijn weg in de richting van het lager gelegen Hunzedal. De laagte (het ‘smeltwaterdal’) ten noorden van de huidige Schipborgerweg, is hiervan nog een waardevol relict.

Aan de westzijde van Annen was de hoger gelegen rug, het huidige Strubben-Kniphorstbos, al vroeg aantrekkelijk voor bewoning.

De bijzondere verzameling van archeologische vondsten in dit gebied, waaronder grafheuvels en hunebedden uit het Neolithicum, celtic fields uit de ijzertijd en het door karrensporen ontstane reliëf uit de (vroege) middeleeuwen heeft er toe geleid dat dit terrein als archeologisch reservaat gekwalificeerd is.

Aan de oostzijde van Annen is de bijzondere historie van het gebied nog afleesbaar aan de hoefijzerduin, of de zogenaamde paraboolduin. Deze duinvorm ontstond in de late ijstijd door het opstuiven van dekzandruggen.

Boeren hebben de duin grotendeels vergraven, maar de onregelmatige bultige heuvels zijn in het overige vlakke landschap nog altijd herkenbaar.

C U LT U U R H I S TO R I E , A R C H E O L O G I E E N G E O M O R F O L O G I E

Smeltwaterdal Paraboolduin

StrubbenKniphorstbos Archeologisch reservaat

Algemene Hoogtekaart Nederland (AHN2)

LANDSCHAP Dorpsrand in het beekdal Dorpsrand op de Hondsrug Es Esrand Zuidesch Esrand Noordes (verdwenen) Behouden/versterken open ruimten Behouden/versterken zichtlijnen Ontwikkelingsrichting ter versterking van de landschapsstructuur GROEN

Zuidesch

Brink Bestaand bos/beplanting Nieuwe Brink Relatie Nieuwe Brink - beekdallandschap Te verwijderen bos/beplanting Behouden/versterken laanbeplanting Versterken landschappelijke structuren Hondsrug Versterken landschappelijke structuren Beekdal Versterken landschappelijke structuren Es(rand) BLAUW Waterloop Sloot Herstel waterstructuur (voormalige haven)

1

Annen aan de es Tot halverwege de 20ste eeuw kwam het beeld van Annen overeen met het schilderij van Adriaan H. Gouwe: een harmonieus samenzijn van mens en natuur. Dit kwam tot uiting in een landschap van akkerlanden op de essen, met enkele boerderijen en doorkijkjes naar woeste gronden waarop de schapen weidden. In dit cultuurlandschap waren de mens (nederzetting) en de grond (landbouwsysteem) onlosmakelijk met elkaar verbonden. Dit systeem bepaalde de ruimtelijke structuur van Annen, waarin het akkerland gelegen op de es (verhoogd door het opwerpen van plaggenmest), groenlanden en de woeste gronden, kenmerken waren. In de 20ste eeuw verdween steeds meer van deze structuur.

- Behouden/ versterken van karakteristieke esrandbeplanting - Aanbrengen van esbeplanting rond erf benzinestation - Aanbrengen van esbeplanting rond erf schuur/boerderij - Behouden/ versterken en/of creĂŤren van openheid en zichtlijnen naar de es

Tot aan halverwege de 20ste eeuw had Annen twee essen: de Noord- en Zuidesch. Tegenwoordig is alleen de Zuidesch als open ruimte nog herkenbaar.

Toenemende randbebouwing en -beplanting kan een bedreiging voor het zicht op deze open plek worden.

Huidige situatie benzinestation Esbeplanting schuur/boerderij

Zicht op de Zuides

Zicht op de Zuides vanaf AnlooĂŤrweg

ROOD Dorpsrand Bebouwing in dorpsrand Kwaliteitsverbetering entrees Annen GRIJS Hoofdweg (N34) Historische wegen/paden (hoofdstructuur) Nieuwe routes (dorpsommetjes)

CULTUURHISTORIE, ARCHEOLOGIE, GEOMORFOLOGIE Hunebed Grafheuvel Paraboolduin Voormalige Celtic Fields Behouden/versterken openheid laagte Annen-Noord (‘smeltwaterdal’)

Bestaand Behouden / versterken / ontwikkelen

2

Annen aan het beekdal Als onderdeel van een esdorp vormen brinken een belangrijke ruimtelijke structuur. Het waren gemeenschappelijke, open ruimtes, waar de oude wegen van de dorpen samenkwamen en waarlangs boerderijen stonden. Annen telde vier brinken, waarvan de ‘Grote Brink’ nog altijd de belangrijke open ruimte in het dorp is. Van oorsprong viel de functie van de brink samen met het landbouwsysteem van het esdorp en het was een openbare plek. De omringende bomen werden door de boeren gebruikt als bouw- en brandhout.

Tegenwoordig heeft de brink nog vooral betekenis als gemeenschappelijke plek in de kern van het dorp.

Van oudsher zijn eiken, beuken en kastanjes hier veel voorkomende bomen. Deze soorten kunnen als inspiratie dienen voor nieuwe ontwikkelingen bij de brinken.

Grote Brink van Annen

- Kwaliteitsverbetering winkelcentrum, ‘nieuwe’ brink van Annen (voortbouwen op DNA van Annen) - Ontwikkelingsruimte ter versterking van het centrum - Behouden/ versterken van beekdalstructuur door het aanplanten van singels - Verwijderen van bosbeplanting in het beekdal - Kwaliteitsverbetering bij entree Spijkersboordijk - Herstellen van de waterstructuur (opvaart)

Kwaliteitsverbetering winkelcentrum (‘nieuwe’ brink)

Winkelcentrum inpassen in groenstructuur

Kwaliteitsverbetering entree Spijkersboordijk

LANDSCHAP Dorpsrand in het beekdal Dorpsrand op de Hondsrug Es Esrand Zuidesch Esrand Noordes (verdwenen) Behouden/versterken open ruimten Behouden/versterken zichtlijnen Ontwikkelingsrichting ter versterking van de landschapsstructuur GROEN Brink Bestaand bos/beplanting Nieuwe Brink Relatie Nieuwe Brink - beekdallandschap Te verwijderen bos/beplanting Behouden/versterken laanbeplanting Versterken landschappelijke structuren Hondsrug Versterken landschappelijke structuren Beekdal Versterken landschappelijke structuren Es(rand) BLAUW Waterloop Sloot Herstel waterstructuur (voormalige haven)

3

Annerstreek aan het beekdal Aan de noordoostkant grenst Annen aan het beekdal de Hunze. Hoewel de stroom nog op enige afstand van het dorp ligt, is hier al wel de kenmerkende beekdalstructuur beleefbaar, waarbij open ruimtes worden afgewisseld met bomensingels. Deze situatie is zichtbaar langs de Annerstreek (Lageweg). Aan deze oude landbouwweg - parallel gelegen naast de Zuidlaarderweg (Hogeweg) - ontwikkelden zich (keuter)boerderijen en veenarbeiderswoningen.

Het oostelijke deel van de Annerstreek wordt nog altijd gekenmerkt door enkele haaks op de weg gesitueerde oude singels. Deze waren belangrijk onderdeel van de oude ontginningsstructuur, maar zijn als gevolg van ruilverkaveling en schaalvergroting steeds meer verloren gegaan.

Beekdalstructuur (Zuidlaren)

Beekdalbeplanting (singels/houtwallen)

- Behouden/ versterken van de beekdalstructuur door het aanplanten van singels - Behouden/ versterken van de aanwezige open ruimten; zicht vanaf Annerstreek - Verwijderen van bosbeplanting in het beekdal

Behoud open ruimten beekdal, zicht vanaf de Annerstreek

Behoud open ruimten beekdal, zicht vanaf de Annerstreek

ROOD Dorpsrand Bebouwing in dorpsrand Kwaliteitsverbetering entrees Annen GRIJS Hoofdweg (N34) Historische wegen/paden (hoofdstructuur) Nieuwe routes (dorpsommetjes)

CULTUURHISTORIE, ARCHEOLOGIE, GEOMORFOLOGIE Hunebed Grafheuvel Paraboolduin Voormalige Celtic Fields Behouden/versterken openheid laagte Annen-Noord (‘smeltwaterdal’)

Bestaand Behouden / versterken / ontwikkelen

4

Annen-Noord In de ruimtelijke ontwikkeling van Annen heeft de weg tussen Groningen en Coevorden een belangrijke rol gehad. Deze middeleeuwse handelsweg volgde de vele zandruggen waaronder de Hondsrug. De huidige Zuidlaarderweg (Hogeweg) was een onderdeel van deze route.

Deze route kruist het laaggelegen smeltwaterdal, een waardevol aardkundig element ten noorden van de huidige Schipborgerweg. Om de betekenis van deze plek te benadrukken is het belangrijk dat de openheid en zichtlijnen hier behouden blijven.

Kwaliteitsverbetering entree

Kwaliteitsverbetering entree (onderdeel lintbebouwing)

- Kwaliteitsverbetering bij entree, onderdeel van lintbebouwing - Behouden/ versterken van open ruimten in het ‘smeltwaterdal’ - Verwijderen van bosbeplanting langs de N34

Open ruimten in ‘smeltwaterdal’ behouden

Open ruimten in ‘smeltwaterdal’ behouden

LANDSCHAP Dorpsrand in het beekdal Dorpsrand op de Hondsrug Es Esrand Zuidesch Esrand Noordes (verdwenen) Behouden/versterken open ruimten Behouden/versterken zichtlijnen Ontwikkelingsrichting ter versterking van de landschapsstructuur GROEN Brink Bestaand bos/beplanting Nieuwe Brink Relatie Nieuwe Brink - beekdallandschap Te verwijderen bos/beplanting Behouden/versterken laanbeplanting Versterken landschappelijke structuren Hondsrug Versterken landschappelijke structuren Beekdal Versterken landschappelijke structuren Es(rand) BLAUW Waterloop Sloot Herstel waterstructuur (voormalige haven)

5

Nieuw Annen De belangrijkste ontwikkeling van Annen in de 20ste eeuw werd bepaald door de infrastructuur. In de jaren ’60 werd de N34 aangelegd, een verbinding van Zuidlaren naar Ommen. Met de aanleg van de weg werd Annen een aantrekkelijke woonplaats voor forenzen naar Groningen, Assen, Emmen, Veendam en Stadskanaal. Deze ontwikkeling is in kaartbeeld goed te volgen en leidde tot de bouw van nieuwe woonwijken op de Noordes.

De woonwijk bepaalt het beeld van de dorpsrand van Annen. Deze huidige rand vraagt om een landschappelijke kwaliteit waarbij de karakteristieke beplanting en het ‘archeologisch reservaat’ beleefbaar worden.

- Landschap en archeologie leidend bij nieuwe ontwikkelingen - Behouden/ versterken van de landschappelijke structuren d.m.v. beplanting - Ontwikkelen van nieuwe routes langs archeologische plekken (dorpsommetjes) - Versterken van de open ruimten in Kniphorstbos aan westzijde N34

- Zichtbaar maken van archeologie (oude grafheuvels en karrensporen) in Kniphorstbos - Inzetten op duurzame ontwikkelingen

Beplanting langs oostzijde N34 Variatie open-/beslotenheid langs N34

Versterken landschappelijke structuren

Bijzondere open ruimte in Kniphorstbos (Stuifgat)

ROOD Dorpsrand Bebouwing in dorpsrand Kwaliteitsverbetering entrees Annen GRIJS Hoofdweg (N34) Historische wegen/paden (hoofdstructuur) Nieuwe routes (dorpsommetjes)

CULTUURHISTORIE, ARCHEOLOGIE, GEOMORFOLOGIE Hunebed Grafheuvel Paraboolduin Voormalige Celtic Fields Behouden/versterken openheid laagte Annen-Noord (‘smeltwaterdal’)

Bestaand Behouden / versterken / ontwikkelen

6

Annen aan het lint Als eeuwenoude structuur is de verbindingsweg tussen de Noordes en Zuidesch, ten westen van Annen, op oude kaarten nog goed herleidbaar. In de 20ste eeuw is deze verbinding als gevolg van vele uitbreidingen en de N34 grotendeels verdwenen.

Wel heeft deze structuur veel potentie voor recreatie.

Ook biedt het gebied ruimte voor een ‘ommetje’, waarbij de rijke landschappelijke en archeologische waarden van het gebied aan het dorp verbonden kunnen worden.

- Landschap en archeologie leidend bij nieuwe ontwikkelingen - Versterken van de open ruimten in Kniphorstbos aan westzijde N34

- Zichtbaar maken van archeologie (oude grafheuvels en karrensporen) in Kniphorstbos - Ontwikkelen van nieuwe routes (dorpsommetjes) - Kwaliteitsverbetering bushalte

Huidige entree Anlooërweg (Iepen)

Bomenrij Annerweg

Eikenrij langs entree Anlooërweg Zichtbaarheid archeologie in (referentie) Kniphorstbos (grafheuvel)

ONTWIKKELINGSVISIE

De ontwikkelingskaart geeft aan waar ingrep knelpunten in de dorpsrand opgelost zouden en kansen staan rechts omschreven per dorp

LANDSCHAP Dorpsrand in het beekdal Dorpsrand op de Hondsrug Es Esrand Zuidesch Esrand Noordes (verdwenen) Behouden/versterken open ruimten Behouden/versterken zichtlijnen Ontwikkelingsrichting ter versterking van de landschapsstructuur GROEN

A NNE N- NO O R D

Brink

A NNERST REEK A A N HET BEEKD

Bestaand bos/beplanting Nieuwe Brink Relatie Nieuwe Brink - beekdallandschap Te verwijderen bos/beplanting Behouden/versterken laanbeplanting Versterken landschappelijke structuren Hondsrug Versterken landschappelijke structuren Beekdal Versterken landschappelijke structuren Es(rand)

NIE UW A NNE N

BLAUW Waterloop Sloot Herstel waterstructuur (voormalige haven) ROOD Dorpsrand Bebouwing in dorpsrand Kwaliteitsverbetering entrees Annen GRIJS Hoofdweg (N34) Historische wegen/paden (hoofdstructuur) Nieuwe routes (dorpsommetjes) CULTUURHISTORIE, ARCHEOLOGIE, GEOMORFOLOGIE Hunebed Grafheuvel Paraboolduin Voormalige Celtic Fields Behouden/versterken openheid laagte Annen-Noord (‘smeltwaterdal’)

Bestaand Behouden / versterken / ontwikkelen

A NNE N A A N H E T LINT

A

DORPSRANDEN ANNEN ALGEMEEN

pen tot verbetering kunnen leiden en waar n moeten worden. Concrete aandachtspunten psrand.

- -

- - - -

Eenheid in lanenstructuur in en rondom het dorp Kies de juiste beplanting: essen en elzen in het beekdal; eik, beuk en kastanje op de brinken; eiken langs de historische lanen Houd de eerste 2 meter naast de weg in eigendom van de gemeente Speel in op nieuwe ontwikkelingen Nieuwe ontwikkelingen ter versterking van de landschapsstructuur Landschap, cultuurhistorie, archeologie en geomorfologie zijn leidend bij nieuwe ontwikkelingen

1 AN N EN A AN DE ES - - - -

AL

Behouden/ versterken van karakteristieke esrandbeplanting Aanbrengen van esbeplanting rond erf benzinestation Aanbrengen van esbeplanting rond erf schuur/boerderij Behouden/ versterken en/of creëren van openheid en zichtlijnen naar de es

2 AN N EN A AN H ET B EEKDAL -

- -

- - -

ANNEN A AN HE T B E E K DA L

Kwaliteitsverbetering winkelcentrum, ‘nieuwe’ brink van Annen (voortbouwen op DNA van Annen) Ontwikkelingsruimte ter versterking van het centrum Behouden/ versterken van beekdalstructuur door het aanplanten van singels Verwijderen van bosbeplanting in het beekdal Kwaliteitsverbetering bij entree Spijkersboordijk Herstellen van de waterstructuur (opvaart)

3 AN N ERSTREEK A AN H ET B EEKDAL

- Behouden/ versterken van de beekdalstructuur door het aanplanten van singels - Behouden/ versterken van de aanwezige open ruimten; zicht vanaf Annerstreek - Verwijderen van bosbeplanting in het beekdal

4 AN N EN -N OORD

- Kwaliteitsverbetering bij entree, onderdeel van lintbebouwing - Behouden/ versterken van open ruimten in het ‘smeltwaterdal’ - Verwijderen van bosbeplanting langs de N34

A N N E N A AN DE ES

5 N IEU W-AN N EN

- Behouden/ versterken van landschappelijke structuren d.m.v. beplanting - Ontwikkelen van nieuwe routes langs archeologische plekken (dorpsommetjes) - Versterken van de open ruimten in Kniphorstbos aan westzijde N34 - Zichtbaar maken van archeologie (oude grafheuvels en karrensporen) in Kniphorstbos - Inzetten op duurzame ontwikkelingen

6 AN N EN A AN H ET LIN T

- Versterken van de open ruimten in Kniphorstbos aan westzijde N34 - Zichtbaar maken van archeologie (oude grafheuvels en karrensporen) in Kniphorstbos - Ontwikkelen van nieuwe routes (dorpsommetjes) - Kwaliteitsverbetering bushalte

landschap.erfgoed

INSPIRATIE ALS MOTOR ZI CH T BA AR H EI D VAN D E H I STO R I E B EL EEFBA AR H EI D VAN H E T L AN DSC H AP B ER EI KBA AR H EI D VAN AF D E D O R P S E N T R E ES N A AR D E H I STO R I SC H E VER B I N D EN VAN CU LT U U R H I STO R I SC H E E N G R O E N E PAR E L S

KERN

WAARDE VAN DE DORPSRANDEN VOOR ANNEN De gemeente Aa en Hunze geeft met deze visie aan hoe toekomstige dorpsrandontwikkelingen meer betekenis kunnen geven aan het dorp Annen. Het geeft aan hoe meer balans kan ontstaan tussen economische korte-termijn-belangen en aantrekkelijke dorpsranden op langere termijn.

Deze ontwikkelingsvisie is een inspiratiekader voor zowel medewerkers van de gemeente Aa en Hunze, Provincie Drenthe als voor initiatiefnemers (zoals inwoners, ondernemers, belangenorganisaties of andere overheden).

• Bij elke nieuwe ontwikkeling biedt de ontwikkelingskaart mogelijke koppelkansen • De leidraad geeft aan hoe ruimtelijke kwaliteit kan worden toegevoegd aan een dorpsrand Zo ontstaat meer samenhang tussen de dorpsranden en de rest van het dorp en het landschap.

LEIDRAAD VOOR RUIMTELIJKE KWALITEIT EN SAMENHANG: 1. Versterk en benut de identiteit van historisch Annen (DNA) 2. Benut de karakteristieke kenmerken van het landschap (open en beslotenheid) 3. Versterk en herstel zicht op het karakteristieke dorpssilhouet 4. Accentueer het dorpssilhouet 5. Ontwikkel een herkenbare groenstructuur zonder tijdelijk karakter, creëer geen groene ‘snippers’ 6. Voorkom overmatig lichtgebruik in de dorpsrand (bedrijventerrein) 7. Maak van de dorpsentrees gastvrije en inspirerende entrees 8. Verbind de cultuurhistorische en landschappelijke parels door wandel- en fietsroutes 9 Landschap, cultuurhistorie, archeologie en geomorfologie leidend bij nieuwe ontwikkelingen

BORGING IN BELEID De ontwikkelingsvisie dorpsranden Annen is een bouwsteen voor de Omgevingsvisie en kan zonodig deels vertaald worden in de Welstandsnota zodat de aandachtspunten bij ontwikkeling geborgd zijn.

Colofon Dit is een uitgave van de gemeente Aa en Hunze i.s.m. Provincie Drenthe 2 augustus 2017 landschap.erfgoed