landschap.erfgoed
GROOT L ANKUM FRANEKER
G R O OT L A N K U M F R A N E K E R
INHOUD 1. Inleiding
3
2. Historisch perspectief Periode I > 1784 Periode II 1784 - 1816 Periode III 1816 - 1862 Periode IV 1862 - 1930 Conclusies 3. Ruimtelijke perspectief
4 5 5 6 11 16
4.
22
Toekomst persepctief
Bijlage 1. Redengevende beschrijving Monumentenregister, RCE Bijlage 2. Lijst van veel voorkomende beplanting tot 1880
18
24 26
Literatuurlijst
27
Lijst van afbeeldingen
27
De landschappelijke pa
Colofon
2
arkaanleg van Groot Lankum, zichtbaar op de Topografisch Militaire Kaart uit 1852
1. INLEIDING Langs de Rijksweg vanuit Franeker naar Harlingen zijn twee homeipalen zichtbaar waarop 'Groot Lankum' staat afgebeeld. Deze homeipalen vormen de toegang naar het terrein aan de huidige Harlingerweg 80, dat bestaat uit: de tuinaanleg met een tuinhuis, de homeipalen en de in 1902 gebouwde woning met daarbij enige aangrenzende gebouwen en schuren. Het terrein en de opstallen zijn in particulier bezit bij de familie Roorda. Deze plek tussen Franeker en Harlingen vertegenwoordigt een bijzonder verleden. Het is een geschiedenis waarin de ontwikkeling van buitenplaatsen met bijzondere tuinen, voorzien van moestuinen, solitaire bomen, waterpartijen en tuinhuizen, en de bewoning door bijzondere notabele (Friese) families centraal staan. De huidige eigenaren zijn zich bewust van deze bijzondere plek en hebben zich recent ingespannen voor de restautratie van het bijzondere tuinhuis, dat in het najaar van 2014 feestlijk is geopend. Mede dankzij een subsidie van de provincie Fryslân kunnen nieuwe stappen gezet worden in het herstellen en benadrukken van ruimtelijke structuren en de bijzondere geschiedenis van deze plek. Door N0.0RDPEIL landschap. erfgoed is historisch onderzoek verricht naar de ontwikkeling en ruimtelijke karakteristiek van de plek, dat als basis dient voor een inrichtingsplan voor de tuin.
3
G R O OT L A N K U M F R A N E K E R
'Gr Lanckum' op de kaart van Bernardus Schotanus uit 1664
'Gr. Lankum' en 'Kl. Lankum' op de kaart van Bernardus Schotanus uit 1718 4
2. HISTORIE
Freerk Douwes die gebruik zou maken van
Een fraai en aangenaam gelegen Buiten-
Groot Lankum. Dit zou betrekking kunnen
goed, Groot Lankum genaamd, aan de
hebben op Freerk Douwes (Bokma van)
Rydweg tusschen Harlingen en Franeker,
Douma (1752-1822). Groot Lankum bestond
met zeer logabele Huizinge op Kelders
De geschiedenis van Groot Lankum gaat
in deze periode in ieder geval uit een:
staande, koetshuis, wagenhuis, stallinge
in ieder geval terug tot de tweede helft van
heerlyke Zathe en landen, met ĂŠen schoon
en verdere getimmerten, sampt Hovinge,
de zeventiende eeuw. Op een vroege kaart
en byna nieuw Huizinge, stelpschuur, en
tuinen, met byzonder wel aangelegde
van Schotanus uit 1664 staat namelijk al
hovinge. Ook worden in de advertentie
broeijeryen en heerlyke vruhtbomen, cin-
Gr. Lanckum vermeld. Zichtbaar is dat Groot
de vele greidlanden genoemd, tevens wordt
gels, bomen, plantagie, bosch en verdere
Lankum gunstig gesitueerd is, aan de weg
melding gemaakt van de tuin.
annexen, alles gelegen in zyne Gragten en
PERIODE I
>1784
van Harlingen naar Franeker ten noorden
in eene byzonderen goeden staat onder-
van de Harlinger Vaart. Verder toont de
houden, met daar te boven tien ponde-
kaart weinig detaillering.
PERIODE II
1784 - 1816
maten uitmuntend Greidland daar achter-
De nieuwe eigenaar van Groot Lankum na
gelegen; als mede de Hartekamp, groot
Een volgende kaart uit 1718, eveneens van
1784 is als gevolg van het ontbreken van
na naam en faam vier pondematen; bene-
Bernardus Schotanus, geeft al meer infor-
een koopakte of andere gegevens niet
vens nog vier pondematen Nieuland, en
matie over de situering rondom de state.
eenduidig aan te geven. Wel vonden er
een halve Pondemate, De Bleek genaamd,
Groot Lankum is verbeeld als state op een
direct ingrepen plaats aan de bijbehorende
bewoond en in gebruik by Mevrouw de
vierkant terrein, dat gelegen is tegen de
gronden. Zo werd in 1785 een advertentie
weduwe L.R. Wentholt, en zulks in zooda-
doorgaande weg naar Franeker. Aan wes-
geplaatst waarin het graven en verbren-
nige percelen, als by biljetten nader wor-
telijke zijde wordt het terrein begrensd door
gen der Aarde van een eind gragt circa 30
den gespecificeerd, daags voor de zitdag
een gracht, die in verbinding staat met de
roeden lang wordt aanbesteed.
voor een ieder te bezien, welke bezigtiging ook op acht Ă veertien dagen vroeger zal
Trekvaart naar Franeker. Aan zuidelijke en oostelijke zijde wordt het terrein omsloten
Wellicht was Groot Lankum toen al in bezit
worden toegestaan, des zulks in geschrift
door een dubbele bomenrij. Een opvallende
van Ludolph Reinier Wentholt (1751-1816),
drie dagen te voren verzogt wordt.
verandering ten opzichte van de kaart uit de
burgemeester van Franeker. Hij trouwde in
zeventiende eeuw is verder de aanwezig-
1788 met Magdalena Zeeper (1759-1831)
Hieruit blijkt dat het geheel een grote uit-
heid van Kl. Lankum, net ten noorden van
en bij de geboorte van hun dochter Nieskia
breiding heeft gekend in de late achttiende
de doorgaande route.
Reinira in 1789 bewoonde het echtpaar in
en/of vroege negentiende eeuw. Bijzonder
ieder geval de state. Na het overlijden van
is de uitgebreide beschrijving van de tuinen
Wie in deze periode de eigenaar was van
Ludoph Reinier in 1816 werd het buiten-
en bijbehorende gronden. Opgesomd
Groot Lankum en of er een relatie bestond
verblijf te koop aangeboden. Dankzij een
zijn: de bijzonder aangelegde broeierijen,
met het recent gestichte Klein Lankum is
uitgebreide omschrijving in de verkoop-
heerlijke vruchtbomen, singels, plantagie,
onduidelijk. Wel kan dankzij een verkoop-
advertentie kan er een beeld gevormd
bosgronden en grachten. Ook wordt nog
advertentie uit 1784 een beeld worden
worden van de onderdelen die Groot Lan-
melding gemaakt van een Hertenkamp en
gevormd van de verschijningsvorm van de
kum omvatte en van de wijze waarop dit
een Bleek. Op basis van deze omschrijving
state en van de bijbehorende gebouwen en
onder beheer van Wentholt was ontwikkeld.
kan al voorzichtig geconcludeerd worden
gronden. In deze advertentie wordt boven-
Verkocht werd een:
dat de gronden rondom Groot Lankum die
dien ook melding gemaakt van een zekere
ter vermaak waren aangelegd gecombi-
Verkoopadvertentie in de Leeuwarder Courant van 17 maart 1784 5
G R O OT L A N K U M F R A N E K E R
neerd werden met nutsgronden. Een kaart uit de Atlas van Huguenin 1819-1829 laat al iets van deze ontwikkeling zien. Echter, niet alle onderdelen uit de advertentie kunnen teruggevonden in dit weinig gedetailleerde kaartbeeld. Deze kaart toont wel de ontwikkeling die het naast gelegen Klein Lankum heeft doorgemaakt. Tevens wordt ook Nieuw Lankum op de kaart afgebeeld.
PERIODE III
1816-1862
Het Kadastraal Minuutplan 1811-1832, opgetekend in 1827, geeft wel een uitgebreid beeld van de aanleg van het terrein rondom de state. De gronden zijn volgens de bijbehorende Oorspronkelijk Aanwijzende Tafels ten tijde van kartering in bezit van de erven van Pieter Rodenhuis. Rodenhuis (1776-1826) kocht in 1816 de buitenplaats Groot Lankum aan voor een koopsom van Fl. 12.221,-. Hij
'G Lankum', 'Kl Lankum' en 'Nw Lankum'op de kaart uit de Atlas van Huguenin 1819-1829
was de zoon van de oud burgemeester van Harlingen, Ypes Jetzes Rodenhuis, en
bestaat uit eenige rechte lindelanen, door
had zelf zijn fortuin verdiend als zeehande-
kleine Engelsche tuintjes verwisseld, met
laar en koopman. Met zijn tweede vrouw
percès welke fraaie landgezichten opleve-
Margaretha Hendrina Mentes en hun twee
ren, eene schoone bloemkweekerij, broei-
zonen betrok hij de buitenplaats.
erij en moestuin. Daarbij bezit de heer R. onnoemlijk veel boerderijen, wei- en
Een eigentijdse beschrijving van de periode
bouwlanden en heeft een uitgebreid kan-
waarin het gezin Rodenhuis het buitenver-
toor, voornamelijk in boter(…).
blijf Groot Lankum in bezit had, treffen we aan in het dagboek van Jacob van Lennep
Wederom spreekt hieruit de rijkdom van
waarin beschrijvingen zijn opgetekend van
het buitenverblijf, waarbij het grote huis en
zijn wandeling in 1823 door verschillende
de bijzondere tuinaanleg – bestaande uit
provincies van het land in gezelschap van
vele onderdelen – elkaar versterken. Op
Dirk van Hogendorp:
het eerder genoemde Kadastraal Minuutplan uit 1827 staan de meeste onderdelen
6
Langs een’ voor dat gedeelte van Friesland
ingetekend. Op de kaart is zichtbaar dat het
zee afwisselende, ja eenigszins heuvelach-
stateterrein nog altijd ten zuiden van de Ry-
tigen weg reden wij naar de hofstede
dweg van Harlingen naar Franeker lag. Het
Groot Lankum die een vier uurs van Fra-
perceel direct aan deze weg bestond uit
neker afligt. Behalve den Heer der huizes
twee opmerkelijk slingerende vijverpartijen,
en zijne vrouw (welke zeer lelijk en klein
waartussen het huis en de stalling waren
is) vonden wij er een’ Hamburger, en een’
gesitueerd. Aan oostelijke zijde van het huis,
Gelderschman, zijne klerken, een’ Fransch
direct tegen over de ingang, is een ruimte
zeekapitein (…), en twee kinderen des
zichtbaar die dienst moet hebben gedaan
huizes (…).
als voorplein of draairuimte voor rijtuigen.
De plaats welke ruim zes morge groot is
De overige grond van dit perceel kreeg een
(iets dat in die omstreken veel beteekent),
invulling als Plaziertuin.
De mogelijkheid tot het maken van een wandeling en de optimale zichtbaarheid vanaf de weg, speelden vermoedelijk een belangrijke rol in de aanleg van dit deel van het park. Zo werden de twee vijvers voorzien van drie bruggen, waardoor een wandeling over en rondom het water mogelijk was. Nog meer in het oog springend is de situering van het zomerhuis, dat als cirkel op deze kaart is aangeven. In de bocht langs de Rijdweg en daarmee in de hoek van het terrein, was er vanuit het zomerhuis optimaal zicht op het terrein van Groot Lankum én op de omliggende omgeving. Nog belangrijker was dat de voorbijganger direct zicht had op de rijkdom van de plaats. Aangezien deze bijzondere elementen niet vermeld worden in de beschrijving van Jacob van Lennep, zijn deze wellicht na 1823 tot stand gekomen. De percelen ten zuiden van deze plaziertuin kregen een overwegende ´nuts´ invulling. De binnenruimte van het binnenste en kleinste carrévormige grachtenstelsel werd gebruikt als moestuin. Een tweede moestuin werd net buiten het tweede grachten-
148 149
150
155
151 154
128
153
152
129
156
157
131 124
130 144
123
147 146 145
122
122 125
126
127
119
120
140
121
143
142
141
132
139
De percelen behorende bij Groot Lankum en Klein Lankum op het Kadastraal Minuutplan 1811-1832, Sectie B1 & D1, opgetekend in 1827 Overzicht van percelen, functies en eigenaren in de Oorsponkelijk Aanwijzende Tafels (OAT) bij het Kadastraal Minuutplan 1811-1832, opgetekend in 1827 sectie D1 & B1
140 Petrus Camper
opvaart als bouwland
141 weduwe J.J van Lankum
weiland
142 weduwe J.J. van Lankum
weiland
143 erven Pieter Rodenhuis
weiland
119 Klaas Zeper
bouwland
144 Klaas Zeper
bouwland
120 Klaas Zeper
bouwland
145 weduwe J.J. van Lankum
bouwland
121 erven Pieter Rodenhuis
moestuin
146 weduwe J.J van Lankum
huis & erf
122 erven Pieter Rodenhuis
cingel als bouwland
147 weduwe J.J. van Lankum
boomgaard
123 erven Pieter Rodenhuis
huis
148 Petrus Camper
singel tot vermaak
124 erven Pieter Rodenhuis
stalling
149 Petrus Camper
weiland
125 erven Pieter Rodenhuis
moestuin
150 Petrus Camper
gragt tot vermaak
126 erven Pieter Rodenhuis
gracht als bouwland
151 Petrus Camper
tuin
127 erven Pieter Rodenhuis
gracht als bouland
152 Petrus Camper
boomgaard
128 erven Pieter Rodenhuis
zomerhuis
153 Petrus Camper
huis + erf
129 erven Pieter Rodenhuis
water als bouwland
154 Petrus Camper
huis
130 erven Pieter Rodenhuis
huis
155 Petrus Camper
koetshuis
131 erven Pieter Rodenhuis
plaisiertuin
156 Petrus Camper
weiland
132 erven Pieter Rodenhuis
weiland
157 Petrus Camper
vijver tot vermaak
139 erven Pieter Rodenhuis
opvaart als bouwland 7
G R O OT L A N K U M F R A N E K E R
De landschappelijke aanleg bij Groot Lankum, met de theekoepel (verbeeld door de rode stip) aan de Straatweg, afgebeeld op de Topografisch Militaire Kaart 1852
stelsel aangelegd. De gronden tussen de
Joure bieden wel meer inzicht. Hierin staat
De bestellingen bij de firma Krijns in Joure
twee grachtenstelsels waren feitelijk singels
vermeld:
zijn ook interessant vanwege het feit dat
en beplant met bomen. In dit deel van het
er een nauwe samenwerking bestond tus-
park werden vermoedelijk minder ingrijpen-
03-05-1825
Nog klaargemaakt en weg
sen de tuinarchitect L.P. Roodbaard en de
de veranderingen doorgevoerd. De oude
gezonden aan Rodenhuis te
genoemde boomkwekersfirma. Roodbaard
grachtenstructuur, al zichtbaar op de kaart
Groot Lankum 2000 Els en 25
werd in deze periode steeds vaker ge-
van Schotanus uit 1718 met een verbinding
witte Acazia.
vraagd door de Friese elite - bestaande uit
naar de Trekvaart, is hier nog altijd herken-
11-04-1826
Een vragtje heesters enz.
de oude adel, de nouveau riches, maar ook
baar. Ook het kleinere grachtenstelsel heeft
geladen in Taco Postma voor
stads- en gemeentebesturen - om parken
nog altijd een geometrisch voorkomen en
Rodenhuis voor 4 gld. vragt.
en tuinen bij landgoederen en buitenverblij-
is in deze periode niet vergraven volgens
20-07-1826
Pompebleden gehaald voor
ven, of voormalige vestigingwerken aan te
kenmerken van de landschapsstijl.
de Heer Roodenhuisch
leggen in de landschapsstijl. Hij werkte zich uiteindelijk op tot de toonaangevende tuin-
8
De situatie afgebeeld op het Kadastraal
Dit overzicht geeft aan dat er rond de jaren
architect van Friesland in de eerste helft van
Minuutplan laat zien dat in ieder geval het
1825 en 1826 sprake was van bedrijvigheid
de negentiende eeuw en werkte met name
voorste deel van het park in de landschaps-
op Groot Lankum. Zo werd een groot aantal
in de eerste fase van zijn carrière veelvuldig
stijl werd aangelegd. Helaas zijn er geen
elzen en een vracht heesters besteld. Op-
samen met de firma Krijns.
tekeningen bekend die meer informatie ge-
vallend is de post uit 1826 met de bestelling
ven over de aanleg. Notities uit de dagboe-
van Pompebleden. Dit kan erop wijzen dat
Ondanks het ontbreken van bronnen die
ken van de boomkwekerij Wybrens Krijns te
de slingervijvers in 1826 werden gegraven.
direct verwijzen naar de betrokkenheid van
De landschappelijke aanleg bij Groot Lankum aan de Straatweg, afgebeeld op de Topografisch Militaire Kaart 1864
Roodbaard (bijvoorbeeld betalingsbewijzen
Rodenhuis’ weduwe Margaretha Hendrina
grachtenstelsel - waren inmiddels eveneens
of ontwerptekeningen) kunnen op basis van
Mentes had het buiten nog tot haar overlij-
omgevormd in de landschapsstijl. Paden
periode van aanleg, betrokken kwekerij en
den in 1862 in bezit. Wat er in deze periode
slingerden hier om de ovaal- en nier-
de ruimtelijke kenmerken wel vermoedens
meer gebeurd is dan alleen de levering
vormige perken. Ook werd de gracht
van betrokkenheid van Roodbaard worden
en aanleg van enkele vrachten bomen is
vergraven en voorzien van enkele slinger-
uitgesproken.
onduidelijk. Wel geven de Topografische
armen. Aangezien de gracht parallel loopt
Militaire Kaarten van 1852 en 1864 een
met de nieuwe straatweg, hebben deze
Ook na het overlijden van Pieter Rodenhuis
gedetailleerd beeld van de aanleg. Een
wijzigingen wellicht ten tijde van de aanleg
werden door de firma Krijns enkele lever-
belangrijke wijziging vond in deze periode
van de Straatweg plaatsgevonden. De
ingen gedaan:
echter niet plaats in de parkaanleg, maar
aanwezigheid van een bouwwerk (tuinhuis)
net ten zuiden. Hier werd de straatweg tus-
in de zuidoostelijke hoek van het perceel,
17-12-1835
Ook nog wat boomen na
sen Harlingen en Franeker aangelegd, die
direct tegen de Straatweg aan, versterkt dit
Rodenhuis te Harlingen
het bezit voor een klein deel doorsneed.
vermoeden. Al op de Topografisch Militaire
gezonden
18-04-1842
Nog drie schone
Kaart van 1852 is hier een rode stip zichtDe aanleg van de straatweg vond plaats
baar. Dit wijst op de aanwezigheid van een
boomcommissies naar
in 1848, kort voor de kartering in 1852. De
theekoepel (of zomerhuis). Of dit de huidig
Marsum en Dronrijp en
weg sloot direct op de parkaanleg aan, die
bewaard gebleven en recent gerenoveerde
Groot Lankum
ten opzichte van het Kadastraal Minuutplan
theekoepel betreft, is vanwege het ont-
21-03-1851
De gehele dag boomen klaar
in zuidelijke richting was uitgebreid. Deze
breken van aanvullende informatie onbe-
gemaakt voor Groot Lankum
gronden - zuidelijk gelegen van het grote
kend. Deze koepel wordt bovendien door 9
G R O OT L A N K U M F R A N E K E R
de Rijkdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) gedateerd op een latere periode, omstreeks 1880. De toevoeging van theekoepels in parken en tuinen was een bekend en terugkerend onderdeel van de landschapsstijl. Zowel in het buitenland, als in Nederland verschenen voorbeeldboeken die architect en opdrachtgever inspireerden tot de aanleg van dergelijke bouwwerken. Het bekendste voorbeeldboek in Nederland is Het Magazijn van Tuinsieraden van Gijsbert van Laar, dat in 1802 voor het eerst verscheen. Hierin werden bouwwerken in vele verschillende bouwstijlen opgenomen, waarmee de opdrachtgever een extra betekenis aan het park of de tuin kon geven. Daarnaast vormden dergelijke bouwwerken voor ontwerpers ook belangrijke middelen voor de perspectiefwerking. Ze speelden bijvoorbeeld een nadrukkelijke rol in het stelsel van zichtlijnen. Tenslotte waren ze voor de eigenaar belangrijk vanwege de zichtbaarheid vanaf de weg. Op Groot Lankum speelde dat duidelijk een rol, zoals al bleek uit de plaatsing van het 'zomerhuis' omstreeks 1827, aan de toenmalige doorgaande weg van Harlingen naar Frankerer.
Aanzicht en plattegrond van het tuinhuis van Groot Lankum getekend door J.R. Wielinga
Op het kaartbeeld uit 1852 is zichtbaar dat dit Zomerhuis verdwenen is en dat hiervoor in de plaats aan de nieuwe Straatweg een theekoepel (of zomerhuis) was gesitueerd. In het overige parkterrein hebben weinig grootschalige wijzigingen plaatsgevonden. Opvallend is wel dat de moestuin ook een verlandschappelijking kende, herkenbaar aan de ovaalvormige perk en slingerpaden. Het was niet ongebruikelijk om dit soort ‘nutsgronden’ op te nemen in de landschappelijke aanleg. Op het nabijgelegen Ropta State in Wijnaldum werd door Roodbaard bijvoorbeeld een prachtige moestuin betrokken bij het parkontwerp. Verder valt nog op dat er een slingerend pad was aangelegd in de buitenranden van het terrein. Met dit pad, dat slingerde door de beboste randen van het park, werd Groot Lankum 10
Inspiratie uit het voorbeeldboek Magazijn van Tuinsieraden van G. van Laar, 1802
voorzien van een ‘wandeling’, een kenmer-
VERKOOP
kend element in de landschapsstijl. Zeker Roodbaard maakte hier veelvuldig gebruik van. Zo ontwierp hij rondom de Algemene Begraafplaats in Leeuwarden een buitenwandeling, die door bossages gescheiden was van de grafvelden. Ook op Ekenstein in Appingedam ontwierp hij in de flanken tussen de bossages een slingerende (buiten) wandeling.
Periode IV
1862 - 1930
Na het overlijden van Margaretha Hendrina Mentes in1862 breekt een nieuwe periode aan voor Groot Lankum. Dit begint op het moment dat in 1865 de erfgenamen van Margaretha de plaats op afbraak te koop
DEZELFDE
AFBRAAK
OP
NOTARIS
verzoeke als voren op 1865 , des namiddags ten 5 nre Dingsdag Januarij precies te Herbaijum in de herberg het Wapen van Franekeradeel nekeradeel bij de Wed Sierema aldaar publiek op afbraak den
aal
ten
24
braak
, verkoopen Eene hechte , sterke :
betimmerde en goed onderhoudene onder Franeker , Groot Lankum genaamd gemerkt U B no 50 kadastraal bekend gemeente meente Franeker , sectie D no 180 , groot i r 80 e , behalve halve van velerlei andere Commoditeiten voorzien van Keuken met Fournuis , 8 behangen Benedenen en 4 Bovenvertrekken dene
,
wel
HEERENHUIZINGE
vertrekken , Dienstbodenkamertje , onderscheidene Zolders met van Lood voorziene Krimpen Te aanvaarden 14 dagen na de toewijzing De Boomen en het te veilene op afbraak zijn te bezietigen tigen op den 20 , 81 en 23 Januarij 1865 , van des voormiddags ,?
middags
10
tot
des
namiddags
aanboden. De bomen werden op datzelfde
4
ure
Advertentie in de Leeuwarder Courant van 13 januari 1865
moment eveneens voor de verkoop aangeboden. Beide aankondigingen zijn hiernaast
VERKOOP VAN BOOMEN NOTARIS zal ten verzoeke als voren
afgebeeld. Op basis van advertenties uit
DEZELFDE
volgende jaren kan geconcludeerd worden dat de verkoop van het buitengoed niet eenvoudig was. Zo werd het in 1868 opnieuw te koop aangeboden. Ook de oproep tot de verhuur van het 'zeer aangenaam gelegen Buiten Groot Lankum' toont aan dat het vooralsnog niet lukte om
,
I
,
op ure
den 24 Januarii 1865 , des voormiddags 10 precies , op het buitengoed Groot Lankum onder Franeker publiek , a contant , bij genummerde kavelingen , verkoopen P m 600 beste en daaronder vele zware IJperen
Dingsdag
Easchen
,
Linden
staande BOOM EN bijzonder geschikt
,
,
Eiken
voor
,
Benken
en
Kast- , Bloken en
,?
:
,?
andere op stam
Wagenmakers
Advertentie in de Leeuwarder Courant van 13 januari 1865
het buitenverblijf te verkopen of verhuren. In deze advertentie werd daarom ook al een suggestie gedaan aan de potentiële
VOOR
eigenaar; dankzij de fraai aangelegden tuin met ruim landhuis, koepels, cingels, vijvers etc., was de plaats namelijk uitstekend geschikt als koffiehuis, wandelplaats en tuin van uitspanning. Slechts kort na deze advertentie werd Groot Lankum uiteindelijk verkocht. Dankzij een bewaard notariële akte is bekend dat diverse particulieren gronden aankochten, die eens behoorden tot Groot Lankum. Onderscheiden kunnen worden: Cornelis Botke, die voor Fl. 5000,- diverse percelen
DIE
EE
ZAAK
ZOEKT
gedurende den Ziomer nel nuitenieven wenecht te genieten ten , wordt , tegen zeer billijken prijs , voor een ef meer jaren , IN HUUR aangeboden : Het VOORGEDEELTE en aan den Grindweg van het zeer aangenaam naar Haringen GROOT LANK UM onder Franeker ingen gelegen BUITEN neker , bestaande in : eenen fraai aangelegden Tuin met , Clngels , Vijver» ruim Landhuis , Koepel etc , bij uitnemendheid geschikt tot Koffijhuis , Wandelplaats en van enz te Information Tuin bekomen bij uitspanning HILLEBRAND , Leeuwarden H Ot Heereo Meubel- Spiegel- Pianoen en Wagenmakers worden den mede attent gemaakt dat in den loop van dit jaar op ot
dat
Buiten eene grooCe partij nlt de hand
kocht, Jacob de Beer, die Fl. 3391,- betaalde
STAMMEN
voor enkele percelen, erder worden ook
bevragen
Lucas Kuurstra, Jentje Salverda, KLaas Everts
IEMAND
LINDEN IJ PEN en E88CHEN TE KOOP zijn alsboven te
Advertentie in de Leeuwarder Courant van 31 maart 1868 11
G R O OT L A N K U M F R A N E K E R
Jepma en Geert Willems Koopal genoemd.
De bedoeling was daarvan eene uitspan-
Deze laatste kocht voor Fl. 28.125,- (veruit
nings- en rustplaats te maken voor de
het hoogste bedrag) diverse percelen die
patiënten- verpleegden in het Geneeskun-
behoorden tot het buitenverblijf. Daarmee
dig Gesticht te Franeker. In den loop van
kwam er een einde aan de eenheid van
den vorigen winter en dit jaar is het ter-
Groot Lankum.
rein veranderd in een keurig aangelegden grooten wandeltuin. Eene flinke woning
Dit betekende echter geen einde aan
voor den oppasser en onderhouder, een
de ontwikkelingen in dit gebied. Cornelis
koepel ter dienste der patiënten, enz. zijn
Botke (1821-1883) was in 1868 een van de
gebouwd, en de lanen met opgaand ge-
kopers van de gronden van Groot Lankum.
boomte voorzien. In de groote perken
Hij ontwikkelde een tuinierderij, waarbij
staan heester en bloemen. Geregeld
siertuinen en moestuinen werden ingericht
gaan reeds groepjes verpleegden, onder
ten behoeve van de oogst van bloemen en
behoorlijk geleide, van deze vriendelijke
groenten en fruit. Na zijn overlijden werd het
gelegenheid gebruik maken om zich op
bezit door zijn erfgenamen allereerst tijdelijk
allerlei wijze te ontspannen.
verhuurd, waarna het in 1901 door Cornelis' zoon Pieter Botke (1856-1929) te koop
In deze omschrijving wordt melding ge-
werd aangeboden. Een advertentie in de
maakt van een 'flinke woning', een 'koepel',
Leeuwarder Courant op 12 april 1901 geeft
een 'keurig aangelegden grooten wandel-
inzicht in de percelen en onderdelen waar-
tuin' en 'lanen met opgaand geboomte
uit Groot Lankum bestond. In de advertentie
voorzien'; allemaal onderdelen die tegen-
worden uit drie percelen onderscheiden, die
woordig nog aanwezig zijn op en rond het
onder andere een Zwitsersch landhuis met
terrein. Van de tuin is een schetstekening
erf, moestuinen, singels, grachten en een
bewaard gebleven. Hoewel deze ongeda-
halve opvaart omvatten. Het geheel werd
teerd is, kan dankzij het bijschrift - Tuinderij
door de gemeente Franeker gekocht voor
Psychiatrische Inrichting Franeker - worden
een bedrag van Fl 5727,- om er een 'uit-
geconcludeerd dat de tekening de situatie
spannings- en rustplaats' te maken voor de
na de aankoop in 1901 weergeeft. Zichtbaar
patiënten van het 'Geneeskundig Gesticht'
is niet alleen 'de keurig aangelegden wan-
te Franeker.
deluin', maar ook het noordelijk gelegen terrein, dat ingericht was als moestuin met
De gronden waren in eerste instantie be-
omliggende singels als bouwlanden. De
stemd als buitenverblijf bij het psychiatrisch
contouren van de gronden komen nog gro-
ziekenhuis dat in de stad was gesitueerd. In
tendeels overeen met die van het buitenver-
een krantenbericht uit 1902 wordt beschre-
blijf Groot Lankum, zoals afgebeeld op de
ven met welk doel de gemeente de gron-
Topografisch Militaire Kaarten 1852 en 1864.
den had aangekocht en welke ingrepen reeds waren doorgevoerd:
De wandeltuin is nog aangelegd volgens de kenmerken van de landschapsstijl.
Advertenties in de Leeuwarder Courant van 1 februari 1895 en 12 april 1901
12
Voor eenigen tijd besloot de Gemeente-
Het ontwerp bestaat uit een min of meer
raad alhier tot den aankoop van den nog
centraal gelegen ronde perk, met daar
bestaanden tuin met de nabijgelegen
omheen boon- en ovaalvromige perken
landerijen en woningen, voorheen uitma-
die samen met een slingerend padenstel-
kende het welbekende buitengoed "Groot
sel het perceel opvullen. Het perceel wordt
Lankum", aan den kunstweg naar
aan alle zijden begrensd door het nog
Harlingen, op ongeveer 20 minuten gaans
aanwezige grachtenstelsel en een 'bui-
buiten Franeker.
tenwandeling'; een padenstelsel langs de
Ongedateerde en ongesigneerde tekening van de 'Tuinderij bij Psychiatirsch Ziekenhuis Franeker'
13
G R O OT L A N K U M F R A N E K E R
buitenste flanken. Een belangrijk verschil ten
wordt de assymmetrische opzet benadrukt.
Al snel bleek dat deze uitspanning- en
opzichte van de situatie uit het midden van
Deze bevindt zich namelijk ten westen van
rustplaats niet voldoende uitgerust was
de negentiende eeuw is dat de toegang
de middenas én bovendien net naast de
op het groeiende aantal patiënten. Binnen
tot het terrein wijzigde. Waar deze voor-
zichtas vanuit de entree. Op het Bonneblad,
enkele jaren volgden dan ook de plannen
heen - zoals zichtbaar is op de Topografi-
verkend in 1929 zijn de perkvormen van
tot uitbreiding. In 1928 werd gestart met de
sche Militaire Kaarten uit 1852 en 1864 - in
deze aanleg en de in de zuidoosthoek
werkzaamheden aan de nieuwbouw van
het midden van het perceel lag, werd de
gesitueerde bebouwing (gedeeltelijk) her-
het hoofdgebouw, dat eveneens bekend
ingang aan het begin van de twintigste
kenbaar. Ook de positie van de theekoepel
is onder de naam Groot Lankum, maar ten
eeuw verschoven naar oostelijke zijde, net
is weegegeven. Daarnaast geeft de kaart
noordoostelijk van de voormalige buiten-
buiten het midden. Deze toegang is nog
de noordelijk gelegen moestuin met omlig-
plaats werd aangelegd. Dit gebouw bood
altijd aanwezig en wordt geaccentueerd
gende gronden weer.
plek aan een ongeveer 230 patienten en
door homeipalen, waarop 'Groot Lankum'
De gronden waren dus in eerste instantie
werd voorzien van een uitgebreide par-
staat vermeld. UIt welke periode deze hek-
bestemd als buitenverblijf bij het Psychia-
kaanleg waarvoor de tuinarchitect Jan
pijlers dateren en of ze aan het begin van
trisch Ziekenhuis dat in de stad was gesi-
Vroom het ontwerp maakte.
de twintigste eeuw vanuit de oude situatie
tueerd. In een krantenartikel uit 1928 wordt
werden verplaatst naar de nieuwe toegang,
het gebruik van deze gronden in de eerste
Vanwege achterstallig onderhoud en veran-
is vanwege het ontbreken van informatie
jaren als volgt omschreven:
derende zorgopvattingen vonden in de ja-
(vooralsnog) onbekend.
ren negentig van de twintigste eeuw enkele Reeds lang is deze grond in 't bezit der
grote wijzigingen plaats aan de psychia-
De bebouwing werd eveneens geconcen-
gemeente Franeker en in de moestuinen
trische instelling en omliggende gronden.
treerd in de zuidoostelijke hoek, waardoor
van het oude Lankum werd de cultuur van
Het terrein gesitueerd op de locatie van
de aanleg een asymmetrische indeling
tomaten en allerlei groenten verzorgd door
de voormalige buitenplaats Groot Lankum
kreeg. Het meest westelijk gelegen bebou-
loopende patiënten van het "geneeskun-
kwam in particuliere handen en kreeg een
wingsvlak zou betrekking kunnen hebben
dig gesticht voor behoeftige kranzinnigen
(gedeeltelijke) agrarische bestemming.
op de woning die in 1902 werd gereali-
te Franeker, die er ook een zij het tamelijk
seerd. Ook in de locatie van de theekoepel
primitief paviljoen hebben.
De tuin op het Bonnenblad 1929, met enkele perkvormen, de locatie van de theekoepel en het noordoostelijk gelegen 'Krankzinnigen Gesticht'
14
Situatie in 1903
Ongedateerd
Situatie in 1912
Situatie in 1933
Situatie in 1950
Situatie in 1950
15
G R O OT L A N K U M F R A N E K E R
CONCLUSIES
AANLEG OMSTREEKS 1826
AANLEG VOOR 1852
- Slingervijvers, voorzien van drie bruggen
- Uitbreiding zuidzijde
- Plaisiertuin
- 'Verlandschappelijking' moestuinen
- Moestuin
- Vergraving gracht zuidzijde
- Zomerhuis
- De 'wandeling'
- bestelling Frima Krijns
- Aanleg Rijksstraatweg, nieuwe toegang
(Elzen, acacia's, heesters, pompeblĂŞden)
16
- Verplaatsing theekoepel/ nieuwe theekoepel (?)
AANLEG OMSTREEKS 1902
AANLEG OMSTREEKS 1902 OP BONNEBLAD 1929
- Nieuw ontwerp, verandering paden en perken - Nieuwe toegang; verplaatsting (of aanleg) Homeipalen - Nieuwe functie, nieuwe gebouwen - Verplaatsing theekoepel/ nieuwe theekoepel?
17
G R O OT L A N K U M F R A N E K E R
3. RUIMTELIJK PERSPECTIEF HUIDIGE SITUATIE
ReliĂŤf Het terrein heeft overwegend vlak karakter. Op een aantal plekken aan de randvan het terrein is een lichte verhoging waarneembaar. Zo is het tuinhuis gesitueerd op een zeer bescheiden hoogte, waardoor er enig accent op dit tuinsieraad komt te liggen. Tegelijkertijd resulteert het in een subtiel spel van holle en bolle vormen, waarbij de bolle vormen aan de randen bevinden en het middenterrein in lichte mate een hol verloop kent.
Paden Die toegangslaan vormt tegenwoordig nog het enige padenstelsel binnen het terrein. Dit pad is asymmetrisch gelegen en scheidt de tuin van de verschillende bouwwerken die functioneren als woning en schuur. Ten opzichte van de situatie aan het begin van de 20ste eeuw zijn veel paden verloren gegaan. De historische foto´s op pagina 15 tonen dat met name het middenterrein door meerdere paden werd ontsloten. Hierdoor was er bovendien sprake van meer in vormen en perken. Op een aantal punten is nog herkenbaar hoe in het verleden 18
paden gesitueerd waren. Aan de hand van het boombestand zijn op diverse plaatsen nog wel de inmiddels verdwenen paden te herkennen. Een voorbeeld bevindt zich in de noordwestelijk hoek van het park, afgebeeld op de hierboven geplaatste foto.
Beplanting De monumentale solitaire bomen hebben een belangrijke rol binnen deze aanleg. Ze geleiden het zicht en begeleiden bijzondere elementen, waaronder het tuinhuis. Deze wordt aan beide zijden geflankeerd door een es, waarmee opnieuw de nadruk op het tuinhuis is gelegd. Daarnaast kunnen onder andere beuken en platanen worden onderscheiden.
Open en besloten
Het binnenterrein heeft in vergelijking tot
De tuin wordt aan drie zijden begrensd
de flanken een relatief open karakter. Een
door bomenrijen. Dit resulteert in een be-
groot oppervlakte gras wordt hier afgewis-
sloten karakter, waarbinnen een bijzondere
seld met verpreid staande solitaire bomen.
binnenwereld is gecreĂŤerd. Deze singels
Vanwege het aantal solitaire bomen is het
zijn relatief dichtgegroeid, waardoor er ook
contrast tussen de open- en beslotenheid
geen zichtlijnen zijn op bijzondere punten in
niet (meer) optimaal.
de omgeving.
Water De flanken worden aan meerdere zijden niet alleen begrensd door bomenrijen, maar ook door een waterloop. Vanaf de tuin is dit water echter nauwelijks beleefbaar. Dit geldt ook voor de vergraven westelijke waterloop, die meer in relatie tot de tuin moet hebben gestaan. Dit is onder meer zichtbaar in de verhoogde flank langs de oeverwal. 19
G R O OT L A N K U M F R A N E K E R
Zichtlijnen Het gebruik van zichtlijnen is nog moeilijk herkenbaar in de tuinaanleg. Dit is mede het gevolg van de verspreidstaande solitaire bomen. Daarnaast kan de voor Roodbaard kenmerkende indeling in een middenas en diagonale assen niet goer herkend worden. Wel is uiteraard het tuinhuis een belanglijk element binnen de aanwezige zichtlijnen. Zo is er vanuit het huis en vanaf de ingang prachtiog zicht op dit tuinsieraad, dat geflankeerd wordt door een bomenrij en solitaire bomen.
20
Tuinsieraden Het recent gerestaureerde tuinhuis is in dit hoofdstuk al meerdere malen benoemd. Dit onderstreept het belang van dit tuinsieraad in de ruimtelijke opbouw van de tuin. Daarnaast heeft het gebouw natuurlijk ook een bouwhistorische, esthetische en functionele waarde. In mindere mate spelen de homeipalen ook een rol in de ruimtelijke opbouw van de tuin. Ze verwelkomen de bezoeken en begeleiden de oprijlaan. Het cultuurhistorisch belang is echter groter: in heel Friesland zijn nog weinig hormeipalen bij dergelijke ensembles bewaard gebleven.
21
G R O OT L A N K U M F R A N E K E R
G R O O T L A N K U 4. TOEKOMST PERSPECTIEF
22
UM FRANEKER
LEGENDA Gebouwen (bestaand) Tuinprieel (bestaand) Palen toegang terrein (bestaand) Bankje (nieuw) Paden Water Gras Bomenrij Solitaire bomen/boomgroepen (bestaand) Kastanjeboom (bestaand) Solitaire bomen/boomgroepen (nieuw) Beplantingsvak (heesters) Zichtlijnen
23
G R O OT L A N K U M F R A N E K E R
BIJLAGE 1: REDENGEVENDE BESCHRIJVING RCE
Smallepad 5 3811 MG Amersfoort Postbus 1600 3800 BP Amersfoort www.cultureelerfgoed.nl
Monumentnummer: 512685
T 033 421 74 21 F 033 421 77 99 E info@cultureelerfgoed.nl
Status Aanwijzingsbesluit Inschrijving register Kadaster deel/nummer
: : : :
Beschermd 26-02-1999 10-02-2003 10867/73
__________________________________________________________________________________________________ Monumentnaam:
Complexnummer:
512679
Complexnaam:
Psychiatrisch Ziekenhuis Franeker
Gemeente:
Provincie:
Franekeradeel
Friesland
Plaatselijke aanduiding: Bij Harlingerweg 80 c
8801 PD Franeker
Kadastrale gemeente:
Sectie:
Kad.object:
Franeker
F
794
App:
Grondperceel:
Omschrijving:
Inleiding De THEEKOEPEL behoort bij het Psychiatrisch Ziekenhuis Franeker en bevindt zich ten zuidwesten van de landbouwschuur, ten noorden van de Harlingerweg en van de strook grond die parallel aan de weg ligt en ook bij het ziekenhuis hoort. De theekoepel is in een traditionele, klassieke stijl gebouwd met Eclectische details. Het bouwjaar en de ontwerper zijn niet bekend (vermoedelijk rond 1880). De theekoepel is waarschijnlijk door het ziekenhuis aangekocht en hier naar toe verplaatst in het kader van de vernieuwingen binnen de zorg voor geestelijk zieke patiĂŤnten die hadden plaatsgevonden. Ondanks het feit dat het in een andere periode dan de overige te beschermen complexonderdelen is gebouwd, wordt de selectie ervan gerechtvaardigd door de zeldzaamheid van dit type bouwwerken, de gaafheid van exterieur en interieur en het feit dat het bij het complex hoorde. Omschrijving De plattegrond is achthoekig. Het rieten dak is achtzijdig. Het dak met breed overstek rust op lange houten korbelen en op houten sleutelstukken die volgens een golvend motief zijn gesneden. Het dak wordt bekroond door een makelaar en een vaas met vier voluutvormige handvatten. De theekoepel heeft een hoog bakstenen basement en is verder uit hout opgetrokken. Op iedere hoek bevindt zich een pilaster met een insnoering ter hoogte van het basement. De ingang, met een stoep van baksteen en een hardstenen
Actualiteit gegevens: 01-04-2016
24
Pagina 17/18
trap van drie treden, bevindt zich aan de zuidzijde. Aan weerszijden van de ingang bevinden zich -twee aan twee- vier vensters. De overige drie zijden aan de noordkant zijn blind. De vensters en de deur zijn tegenwoordig gedicht omdat het gebouwtje leeg staat. Het waren zesruitsvensters en een dubbele deur met glaspanelen. In het INTERIEUR zijn nog verschillende elementen aanwezig die bij de oorspronkelijke inrichting horen, onder meer een kast, een rondom doorlopende wandbank, een vlak plafond van kraalschroten en doorgetrokken koningsstijl. Waardering De theekoepel, behorend bij het Psychiatrisch Ziekenhuis Franeker te Franeker is van algemeen cultuurhistorisch en architectuurhistorisch belang: - vanwege de hoogwaardige esthetische kwaliteit van het ontwerp; - vanwege het materiaalgebruik en de ornamentiek; - als onderdeel van een groter geheel dat cultuurhistorisch en architectuurhistorisch van nationaal belang is; - vanwege de situering, verbonden met de geschiedenis van het ziekenhuis en de zorg voor geestelijk zieken; - vanwege de architectonische gaafheid van het exterieur; - vanwege de architectonische gaafheid van het interieur; - in relatie tot de visuele gaafheid van het complex in de landschappelijke omgeving; - vanwege de typologische en functionele zeldzaamheid. Hoofdcategorie:
Kastelen,landh., parken ed
Actualiteit gegevens: 01-04-2016
Subcategorie:
Tuin, park en plantsoen
Oorspronkelijke functie:
Tuinhuis
Pagina 18/18
25
ROODBAARDS RIJKDOM
26
220
Abeel / Populier Abeel / Populier Esdoorn Esdoorn Esdoorn Esdoorn Esdoorn Zilveresdoorn
Vederesdoorn Paardenkastanje Berk Beuk
Beuk Eik Es Esdoorn
Iep Bruine beuk
Canadese populier Bonte tamme kastanje
Trompetboom Judasboom Judasboom Kornoelje Steenroosje Eik Eik Els Els Es Esdoorn Eik Es Tamme kastanje /
Acer negundo Aesculus Berk Beuk
Beuk Bonte eik Bonte es Bonte esdoorn
Bonte yp Bruine beuk
Canadese populier Castanje guina bont bl
Catalpa Ceris siliquestrum Cersis siliquestrum Cornus Daphoe cneorum Eik Eik met bonte bladen Els Elst Es Esdoorn Eyken Gele es Gele kastanje
paardekastanje
Nederlandse naam
Naam
BOMEN Abeli Abelij Acer cortica Acer cortica var Acer cortile Acer fol var Acer fol. Varieg Acer lanciniatuim Populus Populus Acer Acer Acer Acer Acer Acer saccharinum ‘Laciniatum’ Acer negundo Aesculus Betula Fagus sylvatica ‘Purpurea’ Fagus sylvatica Quercus Fraxinus Acer (platanoides ‘Drummondii’) Ulmus Fagus sylvatica ‘Purpurea’ Populus x canadensis Castanea sativa ‘Albomarginata’ Catalpa Cercis siliquastrum Cercis siliquastrum Cornus Daphne cneorum Quercus Quercus Alnus Alnus Fraxinus Acer Quercus Fraxinus Castanea / Aesculus
Latijnse naam
Lijst van beplanting tot 1880
Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom
Boom Boom
Boom Boom
Boom Boom Boom Boom
Boom Boom Boom Boom
Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom
Type
Italiaanse populier Jasmijn Kastanje Kastanje / tamme kastanje Kastanje Bonte tamme kastanje
Italiaanse populier Jasminum Kastanen pumilas Kastanje
Kastanje / tamme kastanje Rode paardekastanje Wilg Esdoorn Tamme kastanje Tamme kastanje Zomerlinde Treures Treurbeuk Treures
Rode kastanje Rode kastanje Salix salvis Striatium esdoorn Tamme kastanje Tamme kastanje Tilia grandifolia Treur es Treurbeuk Treuresch
Opgaande populier Plantanus Platte els Populier Populis codifolia Populus hetrophylla Quercus fol vari Quercustol Quercustolia Robinia vilcosa Rode acacia
Lijsterbes Linde Grootbladige linde / zomerlinde Populier Plataan Els Populier Hartbladige populier Hartbladige populier Eik Eik Eik Kleefacacia Rode acacia
Lijsterbes Linde Linde met grote bladen
Kastanje kwint Kastanje bonte bladen
Goudenregen
Gele pavia
Nederlandse naam
Gouden regen
Gele pavia
Naam
‘Pendula’
Aesculus carnea Salix Acer Castanea sativa Castanea sativa Tilia grandifolia Fraxinus excelsior ‘Pendula’ Fagus sylvatica ‘Tristis’ Fraxinus excelsior
Populus Platanus Alnus Populus Populus heterophylla Populus heterophylla Quercus Quercus Quercus Robinia viscosa Robinia pseudoacacia ‘Flemor’ Castanea
Castanea / Aesculus Castanea sativa ‘Albomarginata’ Sorbus Tilia Tilia platyphyllos
Aesculus flava ‘Vestitia’ Laburnum anagyroides Populus nigra ‘Italica’ Jasminum Castanea pumila Castanea
Latijnse naam
Boom Boom
Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom
Boom
Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom Boom
Boom Boom Boom
Boom Boom
Boom Boom Boom Boom
Boom
Boom
Type
G R O OT L A N K U M F R A N E K E R
BIJLAGE 2: LIJST VAN VEEL VOORKOMENDE BEPLANTING TOT 1880
27
Gewone vogelkers Kastanje Wilg Valse acacia Iep
Lijsterbes Zwarte beuk
Douglasspar
Balsemzilverspar Den Den
Fijnspar Den
Grove den Spar Lariks
Ceders Weymouthden
Weymouthden Zilverspar
Abrikoos Aalbessen
Amandelboom Appel
Appel Appel Kers
Perzik
Appel
Vogelkers Wilde kastanje Wilg Wit acacia Yper
Zware lijsterbes Zwarte beuk
Amerikaanse spar
Balz. Spar Den Fijne den
Fijne sparren Groene den
Grove den Grove spar Lariks
Vauro cedrus Weymouthden pijn
Wijmouts pijn Zilver spar
VRUCHTBOMEN Abrikoos Albessen
Amandel Appel
Biolen appel Doornse appel Dubbele maaikers
Dubbele montagne perzik
Goud pom (goud pepping) Groote noot
Pruim
Walnoot
Treurwilg Veldiep
Treurwilling Ulmus fol variegates
Grote witte pruim (witte Eijerpruim)
Nederlandse naam
Naam
Prunus domestica
Malus domestica Peppin d’Or Juglans regia
Prunus persica
Malus Malus Prunus avium
Prunus dulcis Malus
Prunus armeniaca Ribes Rubrum
Pinus strobus Abies
Cedrus Pinus strobus
Pinus sylvestris Picea Larix
Picea abies Pinus
Abies balsamea Pinus Pinus
Sorbus Fagus (syl. ‘Black Swan’ of (syl. ‘Riversii’) Pseudotsuga menziesii
Salix sepulcralis ‘Tristis’ Ulmus minor ‘Variegata’/ parvifolia nana ‘Variegata’ Prunus padus Castanea Salix Robinia pseudoacacia Ulmus
Latijnse naam
Boom
Boom
Boom
Boom
Boom Boom Boom
Boom Boom
Boom Boom
Conifeer Conifeer
Conifeer Conifeer
Conifeer Conifeer Conifeer
Conifeer Conifeer
Conifeer Conifeer Conifeer
Conifeer
Boom Boom
Boom Boom Boom Boom Boom
Boom Boom
Type
Kers
(veentjes appel) Zwarte harde kers
Framboos Vlier Druif Aardbei
Mispel Peterselievlier
Mespilus canadesis Pietercely vlier Vlamboose Zwaard vlier Blauwe druif Bei in soort
Aalbessen Framboos
Albessen Engelse framboos
BESSENSTRUIKEN/PLANTEN Asperge Asperge
Appel Appel
Zoete appel
Kers Appel
Vijgenboom Gewone vogelkers
Peer Appel
Pruim Peer Kers
Moerbei Perzik Peer Peer
Zoete veentje
Vroege mij kers Vruchtbare appel
citroen appel) Vijg Vogelkers
Suikerpeer (suikerey) Tafelappel (Somer
Pruim Rietpeer Spaanse zoete kers
Moerbey Montagne perzik Peer Pondspeer
Kers Kweepeer Appel
Kers Kweekpeer Londen pipling tafelappel Meijkers Mijkers Kers Kers
Peer
Nederlandse naam
Herfst bergamot peer
Naam
Heester Heester Heester Heester Klimplant Vaste Plant
Laciniata Rubus idaeus Sambucus Vitis vinifera Fragaria
Heester Heester Mespilus Sambucus nigra
Groente subsp. Officinalis Ribes Rubrum Rubus idaeus
Boom
Boom Boom
Boom Boom
Boom Boom
Boom Boom
Boom Boom Boom
Boom Boom Boom Boom
Boom Boom
Boom Boom Boom
Boom
Type
Asparagus officinalis
Prunus avium
Malus Malus
Prunus avium Malus
Citron d’ete Ficus carica Prunus padus
Pyrus Malus domestica
Prunus domestica Pyrus Prunus avium
Morus Prunus persica Pyrus Pyrus communis Grand Monarque
Pyrus communis Bergamotte d’Automne’ Prunus avium Cydonia oblonga Malus domestica ‘London Pepping’ Prunus avium Prunus avium
Latijnse naam
ROODBAARDS RIJKDOM
221
Nederlandse naam
Jeneverbes Jeneverbes
Duivelswandelstok Zuurbes Zuurbes Hulst
Kamperfoelie Netelboom Struikpaardenhoefklaver
Meidoorn Rood peperboompje Japanse notenboom
Goudbonte hulst
Hulst Gewone vogelkers Meidoorn Duindoorn
Hulst Hortensia Hulst
Hulst
Kardinaalsmuts Kers Laurier Laurierkers Kardinaalsmuts Wasgagel Ganzerik Sumak Gifsumak Rode kornoelje Wilg Sneeuwbal Spierstruik Duitse tamarisk
Zilver hulst
Naam
ROODBAARDS RIJKDOM
222
HEESTERS Jenever Uniperus
Aralia spinoa Berberis line Berberus Bonte hulst
Caprifolium Cetis orientalis Corronilla emerus
Crataegus aria Daphum miserum Genko byloba
Goud bont hulst
Goud hulst Grote vogelkers Haagdoorn Hippophae rhamnoides
Hulst met laurier bladen Hydranger arboreceus Ilex aurees
Ilex fol aurees
Iuonymys verrucosus Kers Laurier deportugal Laurier kers Luinijmus vulgaris Myriea cerficera Pahentillia fructilosa Rhus corriarria Rhus radcans Rode cornus Salix myrhi folia Sneeuwbal Spiaea creata Tamarix germanica
Zilver hulst
Ilex aquifolium ‘Argenteomarginata’
Ilex aquifolium ‘Aureomarginata’ Ilex Prunus padus Crataegus monogyna Hippophae rhamnoides Ilex Hydrangea arborescens Ilex aquifolium (‘Rubricaulus Aurea’) Ilex aquifolium (‘Rubricaulus Aurea’) Euonymus verrucosus Prunus avium Laurus (azorica) Prunus laurocerasus Euonymus europaeus Myrica cerifera Potentilla fruticosa Rhus coriaria Rhus radicans Cornus sanguinea Salix myrtilloides Viburnum Spiraea crenata Myricaria germanica
Crataegus Daphne mezereum Ginkgo biloba
Lonicera caprifolium Celtis occidentalis Hippocrepis emerus
Aralia spinosa Berberis linearifolia Berberis Ilex
Juniperus Juniperus
Latijnse naam
Heester
Heester Heester Heester Heester Heester Heester Heester Heester Heester Heester Heester Heester Heester Heester
Heester
Heester Heester Heester
Heester Heester Heester Heester
Heester
Heester Heester Heester
Heester Heester Heester
Heester Heester Heester Heester
Conifeer Conifeer
Type
ZAAIGOED Witte claver
Goud bloem Pioen Salvix salvia Stokroos Reseda
VASTE PLANTEN Lelie gewas Daliaas
Zanthopylum ckava herulis
Rododendron Roos Sering Spiread hypericifolia Tulpenboom
Franse sering Geldersche roos Kalmia Maant rozen Periploca graela Philadelphus nana flore pleno
Colutea gele bloem Colutea sanguinea Fransche sering
Azalia Colutea arbones Colutea arborescens
Krentenboom Rood camperfolie Caliantis floridus Andromeda
Canal roos Celastrus bulbatug Klimop
Naam
Witte klaver
Trifolium repens
Callendula officinalis Paeonia Salvia Alcea rosea
Dahlia
Dahlia Goudsbloem Pioen Salie Stokroos
Lilium
Zanthoxylum clava-herculis
Rhododendron Rosa Syringa Spiraea hypercifolia Liriodendron / Magnolia
Syringa chinensis Viburnum opulus Kalmia Rosa Periploca graeca Philadelphus
Colutea arborescens Colutea sanguinea Syringa chinensis
Rhododendron Colutea arborescens Colutea arborescens
Amelanchier Lonicera xylosteum Calycanthus floridus Pieris
Rosa Celastrus orbiculatus Hedera
Latijnse naam
Lelie
Rododendron Roos Sering Spierstruik Tulpenboom / valse tulpenboom Chinese peper
Franse sering Gelderse roos Laurierroos Rozen Melkwingerd Boerenjasmijn
Blazenstruik Blazenstruik Franse sering
Rododendron Blazenstruik Blazenstruik
Krentenboompje Rode kamperfoelie Meloenboompje Pieris
Roos Boomwurger Klimop
Nederlandse naam
Vaste Plant
Vaste Plant Vaste plant Vaste Plant Vaste Plant
Vaste Plant
Bol-/knol-
Sierheester
Sierheester Sierheester Sierheester Sierheester Sierheester
Sierheester Sierheester Sierheester Sierheester Sierheester Sierheester
Sierheester Sierheester Sierheester
Sierheester Sierheester Sierheester
Klimplant Klimplant Sierheester Sierheester
Klimplant Klimplant Klimplant
Type
G R O OT L A N K U M F R A N E K E R
28
LITERATUURLIJST - A.J. van der Aa, Het Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden, tussen 1839-1851, via vanderaa.tresoar.nl) - W. Eekhoff, Friesland. Handboekje voor reizenden door steden en de voornaamste oorden door de provincie Friesland, Leeuwarden 1840 - J. van Lennep, De zomer van 1823. Lopen met Van Lennep, 1823, via dbnl.nl - E. van der Laan en W. Ottens, Roodbaards Rijkdom. Landschapsparken in Noord-Nederland 1800-1850, Rotterdam, 2012 - Richtlijnen Tuinhistorisch Onderzoek. Voor waardestellingen van groen erfgoed, RCE 2012 - M.R. van der Spoel-Walvius, Klanten van Wybren Krijns & Co. Bewerking van de dagelijkse aantekeningen (de zg. dagtafels) van de forma Krijns & co. (boomkwekers te Joure), 2012 - M.R. van der Spoel-Walvius, Nieuwsbrief Klanten Wybren Krijns & Co, 2012 - R. Stenvert, C. Kolman, S. Broekhoven, S. van Ginkel-Meester en Y. Kuiper, Monumenten in Nederland. Fryslân, Zwolle 2000 - R. J. Wielinga, Tuinhuizen in Fryslân. Theekoepels en priëlen, Friese pers 2016
GERAADPLEEGDE WEBSITES - www.frieskaartenkabinet.nl - www.frieslandopdekaart.nl - www.cultureelerfgoed.nl - www.tresoar.nl - www.topotijdreis.nl - www.ahn.nl - www.delpher.nl (via koninklijke bibliotheek)
LIJST VAN AFBEELDINGEN www.frieslandopdekaart.nl - Franekeradeel in de Atlas van W. Eekhoff, 1849-1859, gedateerd 1852, kaft - Franekeradeel in de Atlas van B. Schotanus, 1718, p. 4 www.frieskaartenkabinet.nl - Franekeradeel in de Atlas van B. Schotanus, 1664, p. 4 www.topotijdreis.nl - Topografisch Militaire Kaart 1854, p. 2-6, 8, 16 - Bonneblad 1929, p. 14, 17 Atlas van Huguenin 1819-1829 - fragment uit de atlas, 6 www.hisgis.nl - Topografisch Militaire Kaart 1864, 9 R. J. Wielinga, Tuinhuizen in Fryslân. Theekoepels en priëlen, Friese pers 2016, p. 84-85 - Aanzicht en plattegrond van het tuinhuis van Groot Lankum getekend door J.R. Wielinga, p. 10 G. van Laar, Magazijn van Tuinsieraden, 1802 - voorbeelden van tuinsieraden, p. 16 Privéarchief - plattegrond aanleg omstreeks 1902, p. 13, 17 - historische foto's, collage op p. 15 AHNviewer - hillshade, p. 18-19 - luchtfoto, p. 20-21 Foto's N0.0RDPEIL, 2016 - p. 18-21 29
COLOFON Concept, 4 augustus 2016 N0.0RDPEIL landschap.erfgoed