Elisabeth van Thüringen

elisabeth van thüringen of van hongarije (1207 – 1231) een caritasheilige in hospitaalcontext

Elisabeth van Hongarije is een kosmopolitische figuur. Zij krijgt een ereplaats toebedeeld in de rij van historische heiligen met een caritatieve betekenis. In Europa wordt zij ruim vereerd. Zij bekleedt, door haar permanent vasthouden aan de idealen van armoede, nederigheid en naastenliefde en als stichteres van het hospitaal van Marburg in Duitsland (1228), een palmarespositie in de Europese hospitaalgeschiedenis. De capsuletentoonstelling (Sint-Janshospitaal 23 april-1 oktober 2017) plaatst het recent verworven paneel van Frans II Francken, dat de dynastieke heilige als zorgverlener in een hospitaaldecor voorstelt, in de kijker. De dossierpresentatie bestendigt de betekenis van de heilige voor de zorggeschiedenis en het Sint-Janshospitaal in het bijzonder. Door SIBYLLLA GOEGEBUER Voor Liliane Vergison

Anoniem, Antwerpen, omgeving Michiel Coxie, De heilige Elisabeth in Eisenach, een gewonde (Christus?) verzorgend en de verrezen Christus vererend, 17de eeuw (detail) Prinselijk Begijnhof Ten Wijngaerde Brugge Foto: Arnout Goegebuer

Op het schilderij wordt de heilige Elisabeth in drievoud in haar levensverhaal geplaatst. Detail met Elisabeth die een gewonde (Christus?) verzorgt.

elisabeth in het sintjanshospitaal & onzelieve-vrouw ter potterie Vrouwelijke religieuzen die heil vinden in barmhartigheid, gebed en ascese, nemen Elisabeth als stichtend voorbeeld. Zij is een vorstin maar verzaakt aan rijkdom. Intelligent als zij is en zich bewust zijnde zowel van de kansen die aan een vrouw van haar opvoeding en status worden geboden als van de limieten die haar beperken om het levenspad uit te tekenen naar eigen wensen, maakt zij efficiënt gebruik van de vorstelijke privileges en de religieuze entourage om haar doelstellingen te bereiken. Haar levenshouding doet haar overleven. Kort na haar dood wordt zij heiligverklaard (1235). Immaterieel ben je onsterfelijk. Ook in Brugge fungeert zij als caritasheilige of beschermvrouw van religieus geïnspireerde zorginstellingen die het abstract begrip van Goddelijke liefde, naar het voorbeeld van Elisabeth, een gezicht hebben gegeven in de vorm van concrete naastenliefde voor de zorgbehoevende mens. Het Sint-Janshospitaal, Onze-Lieve-Vrouw ter Potterie en het Prinselijk Begijnhof Ten Wijngaerde voeren haar verering hoog in het vaandel. De in 1919 gestichte school voor verpleegsters – in 1947 onder het bestuur van de hospitaalzusters van Sint-Jan geplaatst - draagt haar eenzelfde hoge achting toe. Tot in 1963 draagt deze instelling betekenisvol de naam Sint-Elisabethschool. De heilige Elisabeth van Hongarije wordt op een bijna onopvallende manier geïntroduceerd in zowel het dagdagelijkse als in het meer van de buitenwereld afgesloten hospitaalleven. Haar verering in het Sint-Janshospitaal en OnzeLieve-Vrouw ter Potterie wordt artistiek ingekleed. Kunst voedt de memoria. Verfijnde artefacten, voorwerpen voor dagelijks gebruik geven de beschermvrouw een eigenheid. Zij dwingt bij de toeschouwer, gebruiker en opdrachtgever van de objecten, ontzag en respect af. Haar levensverhaal zet aan tot gebed voor en medeleven met de behoeftige mens. De theoloog Alban Stolz verwoordt treffend dat buiten Maria om geen andere religieuze vrouw een

1

1

Frans II Francken de Jonge (Antwerpen 1581 - 1642), De Heilige Elisabeth van Hongarije verzorgt zieken, ca. 1610?, olieverf op paneel, Sint-Janshospitaal Brugge. ©Lukasweb – Art in Flanders vzw, foto Dominique Provost

meer verspreide verering heeft genoten dan Elisabeth van Hongarije. De heilige Elisabeth wordt ten tonele gevoerd als naamheilige en als beschermpatrones. We zien haar aalmoezen verdelen, als ziekenverzorgster, beschermvrouw van een kerk, lid van de derde orde van Sint-Franciscus (‘tertiaris’), vorstin en als figuur die in een van haar levenslegendes wordt geplaatst. Merkwaardig zijn de cryptoportretten, die historische figuren van adel op het sacrale niveau van de dynastieke heilige tillen. In de 15de en 16de eeuw laten edele dames zich gewillig representeren als een heilige vrouw of als symbolen van deugd. Margaretha van Oostenrijk leent haar gezicht aan een Elisabethafbeelding op een miniatuur van Gerard Horenbout, vóór 1516. Zelfs Elisabeth, gravin von Freyberg, laat zich circa 1735 nog als de heilige Elisabeth op een gedenkplaatje vereeuwigen. De adel eigent zich graag de dynastieke Elisabethcultus toe en hanteert dit als uiting van edel zelfbesef. De op Elisabeth gestoelde herinneringscultuur ontplooit zich snel. De wijdverspreide koninklijke vertakking van de caritatieve vorstin verbreedt de verering van de vrouw over gans Europa. De heilige aura van Elisabeth leent zich perfect tot de artistieke praktijk. De verscheidenheid aan kunstwerken die Elisabeth verbeelden, de diversiteit aan plaatsen van opstelling en de uiteenlopende doelstellingen van ontstaan en gebruik van de objecten dragen bij tot de constructie van de identiteit van de instelling die met de ontstaansgeschiedenis van de werken is verbonden.

frans ii francken de jonge, de heilige elisabeth verzorgt zieken (circa 1610?) De heilige Elisabeth treedt op als protagonist in een geënsceneerd hospitaaltoneel. Zij figureert centraal op de voorgrond als een dame van hoge adel die – met tederheid en toewijding – een eenvoudige, gewonde vrouw verzorgt. De twee personages eisen, als in een verstilde momentopname, dwingend de aandacht. Zij laten zich niet afleiden van de essentie: de onontbeerlijke zorg voor de noodlijdende. Nederig als zij zijn, laten de vrouwen zich als een versmolten twee-eenheid verzinken in het bedrijvig hospitaaltoneel. De schilder ontwikkelt het caritasverhaal in een transparante stijl, toegankelijk voor een ruim publiek. Frans II Francken (Antwerpen 1581 - 1642) schildert een tafereel met sprekende gebarencodes. Een veelheid aan handen- en hoofdenspel van acteurs op het toneel omkadert een ogenschijnlijk bescheiden

4 3

2 Meester met de torenspits, Reliekostensorium, 1586-87, zilver, Sint-Janshospitaal Brugge. ©Lukasweb – Art in Flanders vzw, foto Dominique Provost Twee figuratieve medaillons sluiten de cilinder met relieken van de apostelen af. Eén ervan stelt de Heilige Elisabeth voor.

3 Hieronymus II Francken de Jonge (Antwerpen 1578 – 1628?), De Heilige Elisabeth verzorgt zieken, olieverf op paneel, 1e kwart 17e eeuw, Musée des Beaux-Arts de Beaune. Foto J.-C. Couval Volgens Ursula Härting ontstond de compositie van het werk waarschijnlijk in een samenwerkingsverband Frans I en Frans II Francken (Ursula Härting, Frans Francken der Jungere (1581-1642), Die Gemälde mit kritischem Oeuvrekatalog (Flämische Maler im Umkreis der grossen Meister), Luca 1989 ). Aandeel Frans II ca. 1610.

4 Frans II Francken de Jonge (Antwerpen 1581 – 1642), De Heilige Elisabeth verzorgt zieken, ca. 1610, olieverf op koper, Museumslandschaft Hessen Kassel

Anoniem, Vlaanderen, Madonna in een landschap, olieverf op paneel, 1584, Onze-Lieve-Vrouw ter Potterie Brugge. ©Lukasweb – Art in Flanders vzw, foto Dominique Provost

Links figureert de Heilige Elisabeth als aalmoezenverdeler, beschermvrouw en naamheilige van zuster Elisabeth van Iseghem die op het rechterluik wordt geportretteerd.

gebaar. Hij plaatst een menselijke geste op Goddelijk niveau. Ten gevolge van het Concilie van Trente (1545-1563), wint een katholieke hervorming op basis van een menselijk-humanistische benadering veld. Vanaf de tweede helft van de 16de en in de 17de eeuw zullen de manier waarop heiligen worden afgebeeld en de locatie die voor religieuze kunst over het algemeen wordt voorbestemd, in ruime mate pogen te beantwoorden aan dezelfde menselijk geïnspireerde visie op religie en devotie. Frans II kent zijn wereld. Hij behoort tot een schilderdynastie die haar artistieke activiteiten heeft ontplooid vanaf de tweede helft van de 16de tot in de 18de eeuw. De Franckenkunstenaars werken in een complexe politieke, religieuze, sociaaleconomische en culturele context. De aard en veelzijdigheid van hun oeuvre geeft de kunstenaars en de tijd, waarin zij hebben geleefd, een gezicht. Religieuze schilderijen maken een belangrijk deel uit van het gezamenlijke werk van deze familie historieschilders. Frans II Francken presenteert een elegante en geraffineerde kunst die de tijdgeest doeltreffend communiceert. Hij maakt dankbaar gebruik van het sociale netwerk dat de pater familias heeft opgebouwd. Kunst voor specifieke opdrachtgevers en voor de kunstmarkt maken deel uit van een veranderende leef- en artistieke wereld die de Franckenfamilie zich volgens een bewust gekozen parcours blijkt toe te kennen. Er zijn drie gelijkaardige Franckenschilderijen bekend waarop de heilige Elisabeth zich als toneelheldin in een hospitaalopvoering profileert. Dit gegeven vraagt een historische context. Wie bestelt een dergelijk kunstobject op maat of wordt een dergelijk werk op de kunstmarkt te koop aangeboden? Geen enkele van de tot op de dag van vandaag gekende exemplaren kan worden geplaatst in een reëel hospitaalverband. Toch kan de aanwezigheid van Elisabeth als hoofdrolspeelster en het hospitaaldecor op de achtergrond van de schilderijen verwijzen naar een opdrachtgever of koper uit een caritatieve of hospitaalcontext die de identiteit van het instituut waartoe hij of zij behoort of die hij of zij een warm hart toedraagt, als zorginstelling wenst te bevestigen. Ursula Härting spreekt in haar Franckenstudie over de opvoering van een Elisabethtoneel in 1599, in opdracht van de Jezuïeten. Tot op heden is geen signatuur ontdekt. Dit betekent dat uitsluitend stijlonderzoek en archiefdocumenten zekerheid kunnen bieden over de toeschrijving en herkomst van het werk. Verschillende, gelijkaardige exemplaren wijzen mogelijks ook op productie in atelierverband en het bestaan van een vraag naar werken met de heilige Elisabeth in hospitaalcontext.

fijnzinnige, maatschappelijke rol De gedragslijn van Elisabeth van Hongarije als koningin en als religieuze stelt vragen over de houding van de mens tegenover de hulpbehoevende, vroeger en nu. De capsuletentoonstelling opent een venster naar het leven van een charismatische vrouw dat zich in een periode van sociaaleconomische veranderingen en stijgende bevolkingsdifferentiatie ontplooit. De kunstwerken, aan deze legendarische, historische figuur gewijd, onthullen de passie van een vorstin. Alle literatuur en kunst die haar bewieroken volgen haar als een genie tot de kern van de zaak: onvoorwaardelijke zorg voor de minderbedeelde. Zij heeft het landschap van religieuze vrouwen fijnzinnig hertekend. Zij tilt devotie en caritas boven het immateriële uit en maakt deze tot op de dag van vandaag voelbaar.