Bielaruskaja encyklapedyja 03 беларусы варанец part 2

чаны вежай са спічаком. Бакавыя флігелі аб’яднаны з асн. будынкам агульным верхнім поясам і радам квадратных y плане пілонаў. Зала чаканняў упрыгожана смальтавай мазаікай на тэму абароны Брэсцкай крэпасці (1973). Абапал вакзала праходзяць чыг. пуці, пад імі — віядукі. б р З с ц к і э л е к т р а л я м п а в ы за ВОД. Створаны ў 1962—66 y г. Брэст. Дзейнічаюць цэхі: зборачны, спіральнаэлектродны, цокальны, шкляны, участак па вытв-сці святлотэхн. вырабаў. Асн. прадукцыя (1995): лямпы напальвання агульнага прызначэння, мясц. асвятлення, для халадзільніхаў і швейных машын, кварцавыя галагенныя, аўтамабільныя, мініяцюрныя, камутатарныя, агггычныя, для чыгунак, водных шляхоў і аэрадромаў (сігаальныя), самалётаў, руднікоў і інш., a таксама паўфабрыкаты для вырабу лямпаў, свяцільнікі і рассейвальнікі. БРЭСЦКІ ЭЛ ЕКТРАМЕХАНІЧНЫ ЗАВ0Д Створаны ў 1963—65 y г. Брэст як з-д электравымяральных прылад. 3 1970 Б.э.з. 3 1993 галаўное прадпрыемства Брэсцкага элекграмех. канцэрна. Выпускаў ЭВМ агульнага прызначэння (ЕС), перфакарткавае і перфастужкавае абсталяванне, устройствьі аптычнага счытвання знакаў і сістэм тэлеапрацоўкі даных для ЭВМ, стацьмнарныя і рухомыя выліч. камплекты для АСК спец. прызначэння, бартавыя ЭВМ, персанальныя камп’ютэры. Асн. прадукцыя (з 1993): прылады для кантролю за расходам газу і электраэнергіі, мед. тэхніка, персанальныя камп’ютэры, быт. электра- і радыёапаратура, с.-г. тэхніка.

77.7. Сідорык. БРЭСЦКІЯ ВЫСТУПЛЕННІ САЛДАТ 1905—07. Пачаліся ў канцы 1905 y гарнізоне Брэсцкай крэпасці пад уплывам рэв. руху ў краіне і агітацыі Брэсцкай ваенна-рэв. арг-цыі РСДРП, Брэсцкай арг-цыі Польскай сацыяліст. партыі ў Літве (ППС y Літве) і Брэсцкага с.-д. к-та Бунда. 7.12.1905 рота артылерыі гарнізона арганізавала мітынг, y якім прынялі ўдзел 7, 11, 12, 15 і 16-я роты. Салдаты ўхвалілі рэзалюцыю з патрабаваннямі вызвалідь севастопальскіх і кранштацкіх матросаў і зняволеных салдат-агітатараў Брэсцкага гарнізона, звольніць салдат звыштэрміновай службы, палепшыць умовы службы, не пасылаць войскі на задушэнне рабочых і сял. хваляванняў. Брэсцкая ваенна-рэв. арг-цыя РСДРП распаўсюдзіла ў крэпасці адозвы «Да салдат Брэст-Літоўскай крэпасці», «Да ўсіх салдат БрэстЛітоўскай крэпасці і гарнізона» і «26 патрабаванняў ніжніх чыноў Брэст-Літоўскага гарнізона». Камандаванне вымушана было задаволіць некаторыя патрабаванні. Выстутшенне аргылерыстаў не знайшло падтрымкі і было задушана. 22—23.7.1906 выступілі саддаты 2-га асаднага артыл. палка, якія патрабавалі вызваліць арыштаваных таварышаў, атрымліваць усе газеты, палепшыць матэрыяльнае становішча. Ка-

мандаванне адмовілася задаволіць патрабаванні і пачало арышты. У адказ салдаты спалілі будынак афіцэрскага сходу, разграмілі краму, паранілі некалькіх афіцэраў. Паўстанцы былі акружаны і адведзены ў крэпасць. 700 удзельніхаў выступлення арыштаваны, 32 асуджаны на катаржныя работы. У 1907 адбыліся хваляванні салдат, якія патрабавалі палепшыць матэрыяльнае становішча, харчаванне, быт. ўмовы. Падача калектыўных скаргаў і петыцый працягвалася да канца 1907. М.В.Біч, У.Г.Філякоў. БРЭСЦЮЯ ПЛЬЗАВА-ПАПЯРОСНЫЯ I ПЛЬЗАВЫЯ МАНУФАКТЎРЫ I ФАБРЫКІ. Дзейнічалі ў 1878— 1914 y г. Брэст. Мелі машыны для рэзання паперы і кардону, пераплётныя і гільзавыя, станкі для вырабу гільзаў, метал. папяросныя машынкі; выкарыстоўвалі конныя прыводы і рухавікі, газава-бензінавыя і паравыя рухавікі (з 1905). Выраблялі гільзы папяросныя, y тл. з муштукамі, гілыы для набівання папярос з маісавай паперы, кардон для муштукоў і скрынак. На кожнай мануфактуры за год выраблялася гільзаў на суму да 10—20 тыс. руб., працавала ад 16 (1885) да 200 (1892) рабочых. На кожнай ф-цы штогод выраблялі прадукцыі на суму да 26— 40 тыс. руб., працавала ад 100 (1896) да 25 (1910) рабочых. БРЭСЦКІЯ ГІМ нА зіІ, сярэднія агульнаадук. навуч. ўстановы ў 1865— 1915 y Брэсце. Мужчынская гімназія засн. ў 1865 як 4-класная прагімназія; y 1901 пераўтворана ў гімназію. Складалася з 8 асн., 4 паралельных (1— 4-ы) і падрыхтоўчага класаў. Колькасць навучэнцаў ад 450 да 520. Выкладаліся: Закон Божы, іудзейскае веравучэнне, рус., франц., ням., лац. мовы, гісторыя, геаграфія, прыродазнаўства, матэматыка, маляванне, чыстапісанне, музыка, спевы і інш. Зараз y будынку б. гімназіі размешчаны адзін з навуч. карпусоў Брэсцкага універсітэта. Жаночая гімназія засн.

1.7.1904. Складалася з 6 асноўных і падрыхтоўчага класаў. У 1905 адкрыты 7-ы, y 1907 — 8-ы дадатковы пед. клас, y 1911 — паралельныя 3-і і 6-ы класы. Колькасць навучэнцаў вагалася ад 400—500 y 1906—07 да 340 y 1915. Выкладаліся: Закон Божы, рус., франц., ням., польск. мовы, гісторыя, матэматыка, фізіка, чыстапісанне, маляванне, геаграфія, славеснасць, рукадзелле, гігіена і інш. М.М.Забаўскі. БРЭСЦЮЯ ДРУКАРНІ 16 ст. Дзейнічалі ў 1550—70-я г. ў Брэсце. Мецэнатам большасці з іх быў канцлер ВКЛ, ваявода віленскі і староста берасцейскі М.Радзівіл Чорны. Узнікненню друкарняў садзейнічаў уздым y культ. развіцці Беларусі, пашырэнне міжнар. сувязяў і ўплыў Рэфармацыі. У ліку друкароўкнігавыдаўцоў Б .Ваяводка (1553—54), С.Мармеліус (1558—60-я г.), Ц.Базылік (1560—70-я г.). Першыя кнігі, выдадзе-

БРЭТАНЬ________ _______ 301 ныя Ваяводкам, адпавядалі патрэбам рэфармацыйнага руху: Вялікі і Малы Катэхізісы, перакладныя тэалагічныя творы Крыштофа Імлера і Урбана Рэгіуса. 3 выданняў Мармеліуса вядомы: «Два пасланні» (1559), «Гісторыя пра папу Іаана VIII, які быў жанчынай» (1560), «Артыкулы права магдэбургскага» Б.Граіцкага (1560) і інш. Выйшлі выданні і без упамінання друкара: «Брэсцкая біблія» (1563); сатыр. паэма «Пратэй, або Пярэварацень» (1564), «Размова паляка з ліцвінам» (каля 1564). Найб. росквіту кнігадрукаванне ў Брэсце дасягнула пад кіраўнідтвам Базыліка. У гэты час надрукавана болыд за 40 выданняў рознага зместу на польск. і лац. мовах, y якіх адлюстраваны духоўныя і ідэйныя сувязі прагрэс. дзеячаў бел., літ. і польск. культур, белетрыстычныя, гіст., паліт. працы. Выдаўцы Б.д. адрасавалі значную частку сваіх кніг «простым», «посполнтым» чытачам. У іх афармленні шырока выкарыстбўвалася рэнесансавая графіха, наборныя арнаменты, гатычныя шрыфты, застаўкі, канцоўй, фігурныя ксілаграфіі, адчуваецца сувязь з кніжным мастацтвам Польшчы і краін паўночнаеўрап. Адраджэння. Г.Я.Галенчанка. БРЭСЦКІЯ ТЫТУНЁВЫЯ МАНУФАКТУРЫ. Дзейнічалі ў 1855— 1914 y г. Брэст. Усяго было 9 мануфактур, адначасова працавала да 6 (1885). Мелі па 6—11 крышыльных і інш. станкоў, ступы і прэсы, з 1885 — конны рухавік. Выраблялі тьггунь курыльны, табаку нюхальную (500— 1800 пудоў за год), махорку (да 13 000 пудоў), цыгары (да 2990 тыс. шт.), папяросы (да 3557 тыс. шт.). На розных мануфактурах працавала ад 40 (1873) да 325 (1886) чалавек, выраблялася прадукцыі на суму да 65 тыс. руб. (1885). БРЭТАНЬ (Bretagne), паўвостраў на ПнЗ Францыі. Абмываецца на Пн прал. Ла-Манш і зал. Сен-Мало, на 3 Атлантычным ак., на Пд Біскайскім зал. Значная ч. Б. занята Армарыканскім узв. (выш. да 391 м, горы Арэ). Берагі пераважна скалістыя, на 3 — рыясавага тыпу. Клімат умераны марскі. Верасоўнікі, тарфяныя пустэчы; трапляюцца дубовыя і букавыя лясы. Хараюгэрны культ. ландшафт тыпу бакаж. Гал. парты Нант і Брэст. БРЭ т Ан Ь (Bretagne), гістарычная вобласць і сучасны эканам. раён на 3 Францыі, на п-ве Брэтань. Уключае дэпартаменты Фіністэр, Марбіян, Котдзю-Нор, Іль і Вілен. Пл. 27,2 тыс. км2. Нас. 2,8 млн. чал. (1990). Гал. горад — Рэн. Рэльеф раўнінны і ўзвышаны (да 391 м). Клімат умераны акіянскі (ападкаў 800— 1200 мм за год). Натуральная расліннасць — верасоўнікі, дубовыя і букавыя лясы. Прам-сць: суднабудаванне, перапрацоўка рыбы і с.-г. прадукцыі. Значны цэнтр аўтамаб. прам-сці — г. Рэн. У сельскай гаспадарцы пера-

302

брэт

важае жывёлагадоўля (буйн. par. жывёла і свінні). Значныя пасевы збожжавых, бульбы, ранняй агародніны. Садоўніцтва (традыц. вытв-сць сідру). Рыбалоўства. Турызм. Назва ад племя брытаў, якія засялілі Б. y 5—6 er., лакінуўшы заваяваную англасаксамі Брьгганію. 3 канца 8 да сярэдзіны 9 ст. насельнідгва Б. ў васальнай залежнасці ад

ББрэхт

франкаў. У 845—849 угварылася самаст. Брэтонскае герцагства (каралеўства). Пасля слусташальнай нарманскай акупадыі (919—937) герцагства адноўлена (з канца 10 ст. сталіца — Рэн). У 1040—1223 на тэр. Б. вяліся міжусобныя «баронскія войны». 3 1213 уладанне дынастыі Капетынгаў, з 1237 княства. У 1491 утворана асабістая унія паміж Б. і Францыяй. У 1515 канчапсова далучана да Францыі каралём Францыскам I і стала яе правінцыяй. У час. франц. рэвалюцыі 1789— 99 падзелена на дэпартаменты. БРЭТ-ГАРТ, гл. Гарт Ф.Б. БРЭТОН (Breton) Андрэ (18.2.1896, Тэншбрэ, дэпартамент Орн, Францьм — 28.9.1966), французскі пісьменнік, адзін з заснавальнікаў сюррэалізму. Па прафесіі ўрач-псіхіятр. Удзельнік дадаісцкага руху (гл. Дадаізм). Тэкст «Магнітныя палі» (1919—20, з ©.Cy­ no) — першы эксперымент y галіне т.зв. «аўтаматычнага пісьма». У «Маніфесце сюррэалізму» (1924) сфармуляваў базавыя палажэнні сюррэалістычнай паэтьпсі: «аўтаматычнае пісьмо», «запіс мрояў», «мроі ігаяве» і інш. спосабы вызвалення пішучага з-пад кантролю розуму. У «Другім маніфесце сюррэалізму» (1930) засяродзіўся на пытаннях арганізацыйнага, a не літ. характару. У 1938 сустракаўся ў Мексіды з Л.Троцкім і заснаваў «Міжнародную федэрацыю незалежнага рэв. мастацтва». У час 2-й сусв. вайны жыў y ЗША, y 1946 вярнуўся на радзіму. Аўтар вершаваных зб-каў «Зямны свет» (1923), «Дыханне вады» (1934), рамана «Надзя» (1928), эсэ «Заўвагі пра паэзію» (1936, з П.Элюарам), кн. «Аркан 17» (1945), «Лямта ў гадзінніках» (1948) і інш. Тв.: Рус. пер. — [Стнхн] // Поэздя. М., 1990. № 57; У кн.: Антологня французского сюрреалнзма, 20-е годы. М., 1994; НазЫвать веіцд свонмн нменамн: Программные выступлешія мастеров запад.-европ. лнт. XX в. М., 1986. Літ.: А н д р е е в Л.Г. Сюрреалнзм. М., 1972; Б а л а ш о в а Т.В. Франдузская поэзня XX в. М., 1982; В н р м о А н О . Мэтры сюрреалнзма. СПб., 1996. К.М.Міхееў.

БРЭТЦАР Якуб (23.7.1690, г. Пінск Брэсцкай вобл. — 11.8.1733), бел. жывапісец. Зрабіў размалёўку інтэр’ера касцёла езуітаў y Слуцку (1715—17, не захаваўся), капліцы ў Полацку (1717— 21); стварыў абразы «Распяцце», «Маці Божая», шэраг партрэтаў. У 1721—22 y Мінскім кафедральным касцёле св. Станіслава выканаў паліхромную размалёўку ў сакрысціях і алтар Маці Божай. У 1731—32 y Віцебску размаляваў карнізы і капітэлі ў езуідкім касцёле (не захаваліся), напісаў абразы св. Андрэя Баболі і св. Тадэвуша. 3 1732 працаваў y Нясвіжы, Пінску. БРЭХАЎСКІХ Леанід Максімавіч (н.

23.4.1917, в. Стрункіна Архангельскай вобл., Расія), расійскі фізік. Акад. АН СССР (1968, чл.-кар. 1953). Чл. Польскай АН. Герой Сац. Працы (1987). Скончыў Пермскі ун-т (1939). У 1954— 64 дырэктар Акустычнага ін-та, з 1969 акад.-сакратар Аддзялення акіяналогіі, фізікі атмасферы і геаграфіі Рас. АН. Навуковыя працы па рассейванні рэнтгенаўскіх праменяў y крышталях і вадкасцях, акустыцы і тэорыі распаўсюджвання хваляў. Даследаваў распаўсюджванне гукавых і электрамагнітных хваляў y неаднародных асяроддзях; развіў тэорыю хвалевых палёў кропкавых крыніц y слаіста-неаднародных асяроддзях,' тэорыю бакавых, або галаўных, хваляў (выкарыстоўваюцца ў сейсмаразведды). Адкрыў звышдалёкае распаўсюджванне гуку ў моры (разам з Л.Д.Розенбергам, 1946). Ленінская прэмія 1970. Дзярж. прэмія СССР 1951, 1976. Тв.: Волны в слонстых сферах. М., 1957. БРЭХТ (Brecht) Бертальд (10.2.1898, г. Аўгсбург, Германія — 14.10.1956), нямецкі пісьменнік, тэарэтык мастацтва, рэжысёр. У 1917—20 слухаў лекцыі па медыцыне, філасофіі, тэатразнаўстве ў Мюнхенскім ун-це. Літ. дзейнасць пачаў y 1914 антываен. вершамі. У 1933— 47 y эміграцыі. Заснавальнік і кіраўнік тэатра «Берлінер ансамбль» (1949—51). У процівагу драматычнаму (арыстоцелеўскаму) стварыў т. зв. «эпічны тэатр» (неарыстоцелеўскі), асн. прынцыпы якога — зварот да розуму і аналітычных здольнасцей (а не эмоцый), супрацьпастаўленне гледачоў падзеям на сцэне (а не суперажыванне). Гал. роля адводзілася «эфекту адчужэння», які дазваляў паказаць вядомае з нечаканага боку і дасягаўся праз мноства прыёмаў: выкарыстанне класічных сюжэтаў, адмаўленне ад падкрэсленай псіхалагізацыі і індьшідуалізацыі, часта адсутнасць гіст. касцюма, непасрэдная апеляцыя да публікі, пантаміма, зонгі, спрошчаны рэквізіт, уключэнне ў спектаклі кінакадраў і г.д. Аўтар п’ес «Што той салдат, што гэты» (1927; паст. Бел. т-рам Я.Купалы, 1969), «Трохграшовая опера» (1928; паст. Дзярж. рус. драм. т-рам, 1976), «Маці» (1933), «Жыццё Галілея» (1938—39), «Матухна Кураж і яе дзеці» (1941; паст. Дзярж. рус. драм. т-рам, 1962; Бел. т-рам Я.Коласа, 1976), «Добры чалавек з Сезуана» (1938—40), раманаў «Трохграшовы раман» (1934),

«Справы пана Юлія Цэзара» (не скончаны, 1949), апавяданняў, вершаў, ne­ cem (зб-кі «Хатнія казанні Бертальда Брэхта», 1927; «Свэндбаргскія вершы», 1939, і інш.), тэарэтычных прац («Малы арганон для тэатра», 1949, і інш.). Яго творы на бел. мову перакладалі Р.Барадулін, Л.Баршчэўскі, П.Бітэль, Я.Брыль, У.Папковіч, Я.Семяжон. С.А.Картэс стварыў оперу «Матухна Кураж...» (паст. 1982, Каўнас; 1984, Кішынёў). Тв.: Бел. пер. — (Вершы) / / Пярэднія выйшлі ў заўтра. Мн., 1968; На шалях праўды. Мн., 1988; рус. пер. — Стмхн; Роман; Новеллы; Публнцнстнка. М., 1956; Театр. T. 1—5. М., 1963—65; Спнотворення; Рассказы; Пьесы. М., 1972; О лнтературе. М., 1977.

Mm.: Б.Брехт: Бнблногр. указ. М., 1969; Ш у м а х е р Э. Жязнь Брехта: Пер. с нем. М., 1988. Е.А.Лявонава. БРЭШКА-БРАШК0ЎСКАЯ (дзявочае В я р ы г a ) Кацярына Канстанцінаўна (3.2.1844 — 12.9.1934), рэвалюцыянерка-народніца, адна са стваральнікаў і лідэраў партыі эсэраў. У 1873—74 чл. «Кіеўскай камуны» — гуртка ўдзельнікаў «хаджэння ў народ». Летам 1874 «хадзіла ў народж y Херсонскую і Падольскую губ., дзе ў вер. 1874 арыштавана. Пасля 3-гадовага зняволення засуджана па «працэсе 193-х» да 5 гадоў катаржных работ y Сібіры. У канцы 1890-х г. жыла ў Мінску, дзе разам з А.В.Бонч-Асмалоўскім, РА.Гершуні і інш. стварыла Рабочую партыю палітычнага вызвалення Расіі. Восенню 1901 удзельнічала ў стварэнні Баявой арг-цыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў, y 1902 — Сял. саюза партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў. У 1903 эмігрыравала ў Швейцарыю. 3 1905 y Расіі, лідэр правага крыла партыі эсэраў. У 1907 арыштавана і пасля 2-гадовага зняволення саслана ў Сібір, адкуль вярнулася пасля Лют. рэвалюцыі 1917. Падтрымлівала Часовы ўрад. У 1919 чл. Камуча (К-т членаў Устаноўчага сходу), эмігрыравала ў ЗША, з 1924 y Чэхаславакіі. М.А. Сакалова. БРЭШ ЫЯ, Б р э ш a (Brescia), горад на Пн Італіі, каля падножжа Альпаў. Адм. ц. прав. Брэшыя. 191,9 тыс. ж.

(1993). Трансп. вузел. Важны прамысл. і гандл. цэнтр. Прам-сць: чорная і каляровая металургія, машынабудаванне (аўта- і авіябудаванне, с.-г. і тэкстыльнае), эл.-тэхн. і радыёэлекгронная, хім., лёгкая (тэкстыль, адзенне, абутак), ваенная, гарбарная. Традыц. вьггв-сць муз. інструментаў (арганаў). Цэнтр турызму. Ун-т. Акадэмія л-ры і мастацтва. Маст. галерэі. Бат. сад. Рэшткі рымскіх пабудоў, арх. помнікі 8— 17 ст. У наваколлі здабыча парфіру і белага мармуру. Засн. ў 6 ст. да н.э. галамі. 3 225 да н.э. рым. калонія, з 4 ст. н.э. рззідэндыя біскупства. 3 774 y імдерыі Каралінгаў. У 1127 туг угварылася юльная rap. камуна. У 1429— 1797 дад уладай Венецыі, мела аўтаномію. 3 1797 y складзе Цызалыіінскай Рэспублікі. Паводле рашэння Венскага кангрэса 1814—15 разам з Ламбарда-Венецыянскай вобласцю адышла да Аўстрыі. 3 1859 y складзе Італьян. каралеўства. У 2-ю сусв. вайну моцна разбурана авіяц. бамбардзіроўкамі.

БУ, 1) грашовая адзінка Японіі з золата ці серабра ў 1573—1860. 2) Назва японскай вагавой адзінкі да ўвядзення дзесятковай сістэмы. У выглядзе сярэбраных зліткаў рознай пробы Б. мог выконваць функцыі грошай. БУАГІЛЬБЕР, Б у а г і й б е р (Boisgufflebert) П’ер (17.2.1646 — 10.10.1714), французскі эканаміст, пачынальнік класічнай школы ў палітэканоміі ў Францыі, адзін з заснавальнікаў тэорыі прац. вартасці. Адрозніваў рыначную цану ад «існай вартасці», мерай якой лічыў рабочы час. У грошах бачыў асн. зло і прычыну нар. бедстваў, меркаваў, што для ліквідацыі ўлады грошай неабходна звесці іх ролю да простага сродку абарачэння. Выступаў супраць феад. прыгнёту і меркантылізму, быў папярэднікам фізіякратаў. БУАКЕ, Б в a к е (Bouaké, Bwake), горад y цэнтр. ч. Кот-д’Івуар. Адм. ц. дэпартамента Буаке. 329,8 тыс. ж. (1988). Чыг. станцыя. Вузел аўгадарог. Міжнар. аэрапорт. Цэнтр с.-г. раёна (бавоўна, кава, какава, бананы, ананасы, рыс, ямс і інш.). Тэкст., гарбарна-абутковыя, харчасмакавыя, бавоўна- і рысаачышчальныя прадпрыемствы; вытв-сць будматэрыялаў. Ун-т. БУАЛб, Б у а л о - Д э п р э о (BoileauDespréaux) Нікала (1.11.1636, Парыж — 13.3.1711), французскі паэт. Тэарэтык класіцызму. На пачатку літ. дзейнасці блізкі да колаў вальнадумнай багемы і бурлескнага кірунку ў паэзіі барока. У «Сатырах» (1—9-я, 1600—67; 10— 12-я, 1693—1705) крьггыкаваў дзейнасць улад і царквы, адстойваў гуманістычны прынцып ацэнкі чалавека. У 1660-я г. зблізіўся з Мальерам, Ж.Расінам, Ж Лафантэнам. 3 1668 прыбліжаны да арыстакратычных колаў і каралеўскага двара. Матывы вальнадумства зніклі, але Б. назаўсёды захаваў антыпатыю да рэліг. фанатызму. У «Пасланнях» (1669— 77) імкнуўся стварыць вобраз бездакорнага свецкага чалавека, распрацоўваў гарацыянскія матывы асалоды ад сузірання прыроды. Аўтар іроікамічнай паэмы «Налой» (1674—83). Асн. твор — вершаваны трактат «Паэтычнае мастацтва* (1674), y якім падвёў вынікі дзейнасці класіцызму 17 ст., выклаў яго эстэт. прынцыпы, даў бліскучы ўзор класідыстычнага стылю. У адпаведнасці з філасофіяй Дэкарта сцвярджаў ідэал мастацгва, для якога на першым месцы — розум і сэнс. Тракгат модна паўплываў на класіцызм 18 ст. ў Францыі і ў іншых краінах.

(з 1820 праф.). Напісаў каля 40 опер (некаторыя разам з інш. аўтарамі), y тл. «Швейдарская сям’я», «Шчаслівая вестка», «Заклад» (усе 1797), «Каліф Багдадскі» (1800), «Аліна, каралева Галкондская» (1804), «Тэлемак» (1806), «Жан Парыжскі» (1812), «Чырвоная шапачка» (1818). Опера «Белая дама» (1825) — пачатак рамант. кірунку ў муз.-тэатр. мастацтве Францыі. Сярод інш. твораў: п’есы для фп., рамансы, y тл. 15 зборнікаў, і інш. Сярод яго вучняў AАдан, Ж. Фетыс. БУАСЬЕ (Boissier) П ’ер Эдмон (25.5.1810, г. Жэнева, Швейцарыя — 25.9.1885), швейцарскі батанік. Замежны чл. Пецярбургскай АН (1878). Вучыўся ў Жэневе. Навук. працы ў галіне сістэматыкі і фларыстыкі. Па матэрыялах, сабраных y падарожжах па Іспаніі, Грэцыі, М. Азіі, Егіпце, Палесціне і Сірыі, апісаў каля 6 тыс. новых відаў кветкавых раслін і вызначыў 131 новы род. Аўгар «Усходняй флоры» (т. 1— 5, 1867—88), y якой прыведзены апісанні і даныя пра геагр. пашырэнне каля 12 тыс. відаў раслін. Паблізу Жэневы для захавання сабранага ім гербарьм ' далейшых работ з ім была створана ўстанова — «Гербарый Б.». БЎБЕН, бел. нар. інструмент класа мембранафонаў. Лакальная назва р y ч н ы б а р а б а н . Драўляны (часам металічны) абруч («бячайка», «рэшата»); абцягнуты з аднаго боку скурай (сабакі, цяляці, казляняці); y падоўжныя проразі абруча ўстаўлены штыфты з парамі рухомых круглых бляшак («талерачак», «ляскотак»); пад скурай накрыж падвязаны бразготкі (званочкі, шархуны). Гук узнікае пры патрэсванні Б., ударах па мембране пальцамі, далонню, кулаком або драўлянай калатушкай, вібрыруючым трэнні вял. пальцам па скуры. Гучанне Б. вызначаецца разнастайнасцю гукавых, тэмбравых і дынамічных адценняў. Назва «Б.» сустракаецца ў гіст. дакументах 11 ст. ў сувязі з ваен. падзеямі ці выступленнямі схамарохаў, але дакладна невядома, які менавіта інструмент (уласна Б., барабан або

303

літаўры) яна абазначала. Сведчаннем таго, што Б. быў вядомы на Беларусі ў 15 ст., даследчыкі лічаць выяву скамароха з Б. на фрэсцы касцёла св. Тройцы ў Любліне работы «рускіх майстроў» (майстроў з Вял. кн. Літоўскага). У сучасным сял. побыце выкарыстоўваецца як ансамблевьГ рытмічна-каларыстачны інструмент пры выкананні танцаў і вясельных маршаў. Пашыраны на ўсёй тэр. Беларусі. І.Д з.В а зін а .

БУБКА Сяргей Назаравіч (н. 4.12.1963, г. Луганск, Украіна), украінскі спартсмен-лёгкаатлет (скачкі з шастом). Засл. майстар спорту СССР (1983), засл. майстар спорту Украіны (1994). Скончыў Кіеўскі ін-т фіз. культуры (1987). Чэмпіён Алімпійскіх гульняў 1988, адзіны ў свеце лёгкаатлет-пераможца 5 чэмпіянатаў свету (1983, 1985, 1987, 1993, 1995). Шматразовы чэмпіён Украіны і Еўропы. 19 разоў паляпшаў уласныя сусв. рэкорды, давёўшы іх да 6,14 м на стадыёнах (1994) і 6,15 м (1993) y залах. БУБНАЎ Аляксандр Паўлавіч (4.3.1908, Гбілісі — 30.6.1964), рускі жывапісец.

Бубен. Вёска Забалоцце Глыбоцкага раёна Віцебскай вобл.

ШШ&іііУІ|L|J L«1 élJ \4kPll

Т в.: Рус. пер. — Поэгаческое нскусство. М., 1957; [Стнхн] / / Европейская поэзня XVII в. М., 1977. Л іт .: О б л о м н е в с к н й Д.Д. Французскнй классшшзм: Очеркп. М., 1968. Г .В . С ініла.

БУАЛЬДЗЬЁ (Boieldieu) Франсуа Адрыен (16.12.1775, г. Руан, Францыя — 8.10.1834), французскі кампазітар, прадстаўнік франц. камічнай оперы 1-й трэці 19 ст. Чл. Ін-та Францыі (1817). Працаваў царк. арганістам y Руане, з 1798 выкладаў y Парыжскай кансерваторыі

БУБНАЎ

і1')

АБубнаў. Раніца на Куліковым полі. 1943—47.

, І£ 'Ц'й\ '■1

304

БУБНАЎ

Засл. дз. маст. Расіі (1954). Чл.-кар. AM СССР (1954). Вучыўся ў Маскоўскім Вышэйшым маст.-тэхн. ін-це (1926— 30). Для яго жанравых і гіст. кампазіцый характэрныя шырокая жывапісная манера, мажорнае гучанне ксшеру («Раніда на Куліковым полі», 1943—47, Дзярж. прэмія СССР 1948; «Вечар на пашы» і «На полі», 1959—60; «Восень», 1961—62, і інш.). Ілюстраваў творы М.Гогаля, А.Пушкіна, Т.Шаўчэнкі. Літ.: А к н м о в а Й. АП.Бубнов. М., 1956. t U БУБНАУ Генадзь Фёдаравіч (н.

9.5.1945, в. Цяляткава Мсціслаўскага р-на Магілёўскай вобл.), рускі паэт, перакладчык, крытык, публіцыст. Скончыў Магілёўскі ун-т (1972). Працаваў на Бел. радыё. 3 1975 y час. «Неман» (з 1984 нам. гал. рэдактара). Друкуецца з 1965. Побыт вёскі, унутр. свет вяскоўца, яго думкі і імкненні, роздум над жыццём, узаемадачыненнямі чалавека і прыроды, грамадства, гісторыі — гал. тэмы паэт. зб-каў «Сувязная нітка» (1975), «Жытнёвы поўдзень» (1978), «Вяшчун-камень» (1987). Лірыка-філас. паэма-фантазія «Вяшчун-камень» перадае пачуцці любові аўтара да роднай зямлі, яднання з мінулым і сучаснасцю. Аўтар эсэ, крытычных і публіцыстычных артыкулаў. Пераклаў на рус. мову раманы «Янка Купала» (1982) і «Францыск Скарына» (1989) АЛойкі, «Першую кнііу» (1984) І.Мележа, паасобныя творы Я.Купалы, Р.Барадуліна, А.Вялюгіна, В.Зуёнка, К.Камейшы, Ю.Свіркі, І.Шамякіна і ІН Ш . І.У.Саламевіч. БЎБНІС (Bubnys) Вітаўгас (н. 9.9.1932, в. Чудзішкяй Прэнайскага р-на, Літва), літоўскі пісьменнік. Засл. дз. культ. Літвы (1982). Скончыў Вільнюскі пед. ін-т (1957). Друкуецца з 1953. Аўтар кніг апавяданняў «Пахучы аер» (1967), «Белы вецер» (1974), аповесцяў «Рамунас» (1964), «Арберон» (1969) і інш. Раманы «Галодная зямля» (1971), «Пад летнім небам» (1973; за абодва Дзярж. прэмія Літвы 1974), «Красаванне нясеянага жыта» (1976), пра гіст. лёс літоўскага сялянства; «У гадзіну поўні» (1980), «Запрашэнне» (1983), «Даруй грахі нашы» (1989), «Няхай адкрыюцца твае вочы» (1993) пра жыццё інтэлігендыі, яе маральную і грамадз. адказнасць. На бел. мову асобныя творы Б. пераклаў У.Яцко (у зб. «Бурштынавыя пацеркі», 1984). А.Лапінскене. «БУБНОВЫ ВАЛЕТ», выстаўка (1910), a потым (да 1917) аб’яднанне маскоўскіх жывапісцаў, якія адмаўлялі традыцыі акадэмізму, рэалізму 19 ст. і містычнага сімвалізму. Назву «Б.в.» (ад стараж. франц. выразу «бубновы валет» — ашуканец, махляр) прыдумаў ініцыялар выстаўкі М.Ларыёнаў. У аб’яднанне ўваходзілі: Д.Бурлюк, Н.Ганчарова, П.Канчалоўскі, А.Купрын, А.Лянтулаў, К.Малевіч, І.Машкоў, Р.Фальк, А.Экстэр і інш., творчасць якіх была адмет-

ная пошукамі ў духу зах.-еўрап. постімпрэсіянізму. Літ.: Золотой век художественных обьедяненнй в Росснн н СССР (1820—1932): Справ. СПб., 1992. БУБНОЎСКІ Вацлаў Аляксандравіч (15.8.1865, в. Дубянец каля Полацка — 26.5.1945), бел. скульптар і кераміст. Скончыў Маскоўскае вучылішча жывапісу, скульптуры і дойлідства, вучыўся ў Кракаўскай AM (1888—97) y І.Яблонскага і А.Даўна, y Парыжы ў Алжэбера. Працаваў y жанры партрэта («Жаночы партрэт», «Жаночая галава» і інш.). Яго скулыттура «Хлопчык, які іграе на пішчалі» (1890—91), адзначана залатым медалём. Ствараў пластыку дробных формаў: статуэткі, дэкар. кампазідыі і вазы ў стылі мадэрн («Купальшчыца», «Прыгажуня і купідон» і інш.), дзе выкарыстоўваў уласны спосаб пацініравання керамічных вырабаў. Многія яго творы, навеяныя сімвалічнымі, фантаст. і казачнымі матывамі, вызначаюцца манернымі вычварнымі формамі, асіметрыяй, экспрэсіўнасцю рытмаў, мудрагелістасцю арнаменту. Дробная пластыка Б. — першыя ўзоры керамічных вырабаў, прызначаных для аздаблення сядзіб і палацаў; карысталася попытам за межамі Беларусі: y Варшаве, Берліне, Лондане.

В.Бубноўскі. Жаночы партрэт. 1910. Літ.: Е л а т о м ц е в а KM. Очеркп по нсторюі белорусской советской станковой скульшуры. Мн., 1974. А.К.Лявонава. БУВІН (Bouvines), населены пункг y паўн.-ўсх. Францыі (дэпартамент Hop), каля якога 27.7.1214 войска франц. караля Філіпа II Аўгуста (пешае апалчэнне паўн.-франц. гарадоў і рыцарская конніда) разбіла армію герм. імператара Атона IV (нямецкія і некалькі франц. атрадаў, англ. лучнікі). Вырашальную ролю ў бітве адыграла цяжкая конніца

французаў. У выніку перамогі ўлада франц. караля ўзмацнілася, да Францыі адышлі Нармандыя, Мэн, Анжу і інш. вобласці. БУГ, рака ў Беларусі, Украіне і Польшчы, гл. Заходні Буг. БУГА (Bûga) Казімерас (6.11.1879, в. Пажыеге Зарасайскага р-на, Літва — 2.12.1924), літоўскі мовазнавец. Праф. Пермскага (1918), Томскага (1919) і Ковенскага (1922) ун-таў. Даследаваў слав.-балтыйскія моўныя сувязі (у тл. літоўска-беларускія) і балт. міфалогію; запісваў фальклор; вывучаў літ. геагр. назвы і ўласныя імёны, узаемаадносіны літоўцаў і беларусаў («Літоўска-беларускія ўзаемаадносіны і іх старажытнасць», 1925). Сабраў вял. каріатэку (каля 500 тыс. картак), якая пакладзена ў аснову акад. слоўніка літоўскай мовы. Аўтар працы «Мова і старажытнасць» (1922).

Te.: Rinktiraai rastai. T. 1—3. Vilnius, 1958— 62. БУГА Святлана Фёдараўна (н.

26.12.1937, г. Карукаўка Чарнігаўскай вобл., Украіна), бел. вучоны-фітапатолаг. Д-р с.-г. н. (1988). Скончыла Ленінградскі с.-г. ін-т (1961). 3 1968 на Мінскай доследнай станцыі, з 1971 y Бел. НДІ аховы раслін. Навук. працы па вывучэнні ўзбуджальнікаў хвароб збожжавых культур, выкарыстанні лек. прэпаратаў, біял. метадаў аховы раслін, маніторынгу адчувальнасці папуляцый грыбоў — узбуджальнікаў хвароб да фунгіцыдаў. Тв.: Ннтегрнрованная слстема заццггы ячменя от болезней. Мн., 1990. б ў г а -д н я с т р Ь ў с к а я культў ра , археалагічная культура шіямён эпохі неаліту, якія ў 6—4-м тыс. да н.э. насялялі парэчча Паўд. Буга і Днястра. Насельнідтва займалася паляваннем, рыбалоўствам, часткова жывёлагадоўляй і земляробствам, жыло на невял. неўмацаваных паселішчах y наземных жытлах (пл. 12—36 м2). Асн. формы керамікі — вастрадонныя гаршкі, міскі, бомбападобныя пасудзіны з наляпнымі валікамі, арнаментаваныя «шышачкамі», пальцавымі зашчыпамі, хвалістымі стужачнымі кампазіцыямі, на познім этапе — грабеньчатым штампам. На думку даследчыкаў, Б.-д.к. — адзін з этапаў фарміравання трыпольскай кулыпуры. БУГАЁЎ Дзмітрый Якаўлевіч (н.

12.1.1929, в. Сычык Крычаўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. крытык і літ,знавец. Канд. філал. н. (1960). Праф.

(1987). Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1952). 3 1959 y Ін-це л-ры АН Беларусі, з 1964 y БДУ. Друкуецца з 1957. Аўтар манаграфій пра жыццё і творчасць М.Лынькова, М.Танка, У.Дубоўкі, М.Гарэцкага, К.Крапівы, І.Мележа, В.Быкава, артыкулаў пра творчасць Я.Брыля, Г.Бураўкіна, А.Вярдінскага, П.Галавача, Ц.Гартнага, В.Каваля, В.Казько, Я.Коласа, А.Кудраўца, М.Лобана, Б.Мікуліча, А.Мрыя, І.Навуменкі, Я.Нёманскага, П.Панчанкі, Б.Сачанкі, М.Стральцова, А.Чарнышэвіча, К.Чор-

нага, І.Чыгрынава, Я.Янішчыц і інш. Працы Б. адметныя жанравай і тэматычнай разнастайнасцю, канцэптуальнасдю, глыбінёй і пераканальнасцю літ.-знаўчага аналізу, уменнем раскрыць індывідуальна-творчае аблічча пісьменніка, эстэт. і жанрава-тэматычнае багацце, стылявую самабытнасдь бел. л-ры. Аўтар усламінаў «Жыццём ідучы...» (1995). Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Коласа 1984 за кн. крыгычных нарысаў «Талент і лраца» (1979). Тв.: ІІІматграннасць. Мн., 1970; Чалавечнасць. Мн., 1985; Арганічнасць таленту. Мн., 1989; Праўда і мужнасць таленту. Мн., 1995. І.У.Саламевіч. БУГАЁЎ Яўген Іосіфавіч (н. 11.12.1912, в. Красова Верхнядзвінскага р-на Віцебскай вобл.), бел. гісторык, публіцыст. Д-р гіст. н. (1971). Скончыў Маскоўскі ін-т гісторыі, філасофіі і л-ры імя М.Г.Чарнышэўскага (1940). 3 1942 y алараце ЦК ВКП(б). 3 1944 сакратар Гомельскага абкома, 1-ы сакратар Мінскага абкома і гаркома КП(б)Б, сакратар Омскага абкома ВКП(б). 3 1954 y час. «Партайная жнзнь», «Проблемы мнра н соцналнзма», гал. рэдакгар час. «Вопросы нсторнн КПСС» (I960—61), «Партнйная жнзнь» (1961—66), нам. гал. рэдакіара час. «Коммунлст» (1966—86). Адначасова з 1943 выкладаў y ВНУ. У 1972—87 праф. Акадэміі грамадскіх навук пры ЦК КПСС. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1947—51, яго старшыня ў 1948—50. Аўтар лрац ла гісторыі КПСС і КПБ. Упершыню ўвёў y гіст. навуку девядомыя раней дакументы з архіва ЦК КПСС пра ўтварэнне БССР і КПБ. У.М.Міхнюк. БУГАІ (Botaums), птушкі сямейства чагаіевых атр. буслападобных. Каля 20 відаў. Насяляюць усе кантыненты, акрамя Антаркгыды. На Беларусі трапляюцца Б. вялікі (В. stellaris) і Б. малы (Ixobrychus minutus), занесеныя ў Чырв. кнігу. Б. тыгровы (Tigrisoma fasciatum), які жыве ў Бразіліі, занесены ў Чырв. кнігу МСАП. Даўж. цела 32—80 см, маса 0,13—1,7 кг. Дзюба доўгая, роўная, вострая, ногі доўгія, апярэнне вохрыстае з цёмнымі плямкамі. Спосаб жыцдя скрытны, пераважна начны. Гняздуюцца асобнымі парамі на забалочаных берагах азёраў, сажалак, рачных заліваў, y плаўнях, зарасніхах чароту, трыснягу, асакі, лазняку. Гнёзды на купінах або невысока над вадой на сцёблах раслін. Нясуць 3—9 яец. Гучныя крыкі самцоў Б. вялікага ў гнездавы перыяд нагадваюць рыханне бугая (нар. назвы: вадзяны бык, бухала, бугай, гібейла). Нар. назвы Б. малога — малы бугайчык, ваўчок, лазнюга, малы гібялюйчых. Кормяцца дробнай рыбай, жабамі, воднымі беспазваночнымі, пгушанятамі і інш. дробнымі жывёламі. БУГАЙ, самец-вытворнік буйн. par. жывёлы; бык. Пры адборы на племя лепшых Б. улічваюць выяўленасць іх пародных якасцей, стан здароўя, узровень далавой актыўнасці, якасць атрымліваемага патомства. Палавая слеласць y Б. настае ў 6—8 месяцаў. У злучку Б. скараспелых парод пускаюдь y 14— 16 месяцаў, познаспелых y 16— 18 месяцаў. Тэрмін выкарыстання ў

гаспадарцы — 6—8 гадоў (часам 12— 14 гадоў). Б., не прыдатных на племя, кастрыруюць і адкормліваюць на мяса. БУГЕНВІЛЬ (Bougainville) Луі Антуан дэ (11.11.1729, Парыж — 31.8.1811), французскі мараплавец. У 1763—65 даследаваў Фалклендскія а-вы. У 1766—69 на караблях «Будзёз» і «Этуаль» узначаліў 1-ю франц. кругасветную экспедыцыю, y час якой адкрыў (1768) y Ціхім ак. некалькі астравоў y архіпелагах Туамоту і Луізіяда. Паўторна адкрыў Саламонавы а-вы, да якіх дадлыў y 1568 іспанец А.Мевданья дэ Нейра (з таго часу іх не ўдавалася выявіць). Сваё ллаванне апісаў y кнізе «Кругасветнае ладарожжа» на фрэгаце «Будзёз» і транспарце «Этуаль» y 1766—69 гадах» (1771). Яго імем названы в-аў Бугенвіль y групе Саламонавых а-воў і расліна бугенвілея. БУГЕНВІЛЬ (Bougainville), вулканічны востраў y Ціхім ак., самы вял. ў групе Саламонавых астравоў. Уваходзіць y склад дзяржавы Папуа-Новая Гвінея. Пл. 10 тыс. км2. Выш. да 3123 м (вулкан Балбі). Вільготныя трапічныя лясы. Радовішчы медзі (адно з буйнейшых y свеце) і волава. Здабыча золата. Лесанарыхтоўкі. Вырошчванне какосавай

БУГЛОЎ_________________305 лальмы, бананаў. Гал. горад — Кіета. Названы ў гонар франц. мараплаўца Я.А. Бугенвіля. БУГЕНВІЛЬСКІ ЖОЛАБ, глыбакаводны жолаб y даўд.-ўсх. ч. Ціхага ак., на Пд ад в-ва Бугенвіль. Працягласць каля 500 км, сярэдняя шыр. 50 км, найб. глыб. 9140 м. У даўн. ч. злучаецца з Новабрытанскім жолабам.

Дз.Я.Бугаёў

БУГЕР, Буге (Bouguer) П’ер (10.2.1698, г. Ле-Круазік, Францыя — 15.8.1758), французскі фізік, адзін са стваральнікаў фотаметрыі. Чл. Парыжскай АН (1731). Навук. драцы па астраноміі, геадэзіі, гідраграфіі, гравіметрыі, олтыцы і інш. Устанавіў паняцце колькасці святла, сфармуляваў асн. далажэнні візуальнай фотаметрыі, сканструяваў фатометр і распрацаваў спосабы вымярэння яркасці святла. У 1729 устанавіў закон аслаблення інтэнсіўнасці святла ў даглынальдых асяроддзях (гл. Бугера—Ламберта—Бэра закон). Адзін з кіраўнікоў экспедыцыі (1735—43) па правядзенні градусных вымярэнняў y Перу для вызначэння формы Зямлі. Тв.: Рус. пер. — Оптаческнй трактат о градацнн света. [М. ), 1950. БУГЕРА—ЛАМБЕРТА—БЭРА ЗАКОН, вызначае даступовае аслабленне паралельнага монахраматычнага пучка святла пры расдаўсюджванні яго ў лаглынальным асяроддзі. Выражаецца формулай I = Ioexp(-pd), дзе I — інтэнсіўнасць пучка святла, дгго прайшоў лраз слой рэчыва таўшчынёй <3, І0 — інтэнсіўнасць уваходнага пучка, д — паказчык паглынання святла, які залежыць ад частаты святла, хім. прыроды і стану рэчыва. Для разбаўленага раствору паглынальнага рэчыва ў непаглынальным растваральніку д = хС, дзе X — паказчык паглынання святла на адзінку канцэнтрацыі С цаглынальнага рэчыва ў растворы. Адкрыты ў 1729 П .Бугерам, падрабязна разгледжаны ням. вучоным І.Г.Ламбертам y 1760 і доследна правераны для раствораў ням. вучоным А.Бэрам y 1852. БУГЛ0Ў Яўген Данілавіч (н.

29.10.1924, в. Стрыжанёва Лёзненскага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны-датафізіёлаг. Д-р мед. н. (1972). Скончыў Віцебсй мед. ін-т (1951). 3 1955 y Бел. НДІ гематалогіі і пералівання крыві (з

БУГРЫ

грунтавых вод (на глыб. 3—5 м). Характэрны для пустыняў Цэнтр. Азіі.

1973 дырэктар). Працы па функцыянальных сувязях страўніхава-кішачнага тракту і печані, стабілізацыі донарскай крыві з дапамогай валакністага сарбенту — фасфату цэлюлозы. Тв.: Полученне бесцнтратной кровн с прнмененнем фосфата целлюлозы. Мн., 1971 (у сааўт.).

БУГСКІ ЛІМАН, заліў y паўн. ч. Чорнага м., каля берагоў Украіны. Даўж. 47 км, шыр. да 11 км. Зліваецца з Дняпроўскім ліманам, утварае ДняпроўскаБугскі ліман. Суднаходны. На Б л. порт Мікалаеў.

306

БУГРЫ ПУЧЭННЯ, мярзлотныя формы рэльефу круглаватай формы, якія ўтвараюцда пры прамярзанні моцна ўвільготненых тоўшчаў горных парод і павелічэнні іх аб’ёму ў выніку лакальнага намнажэння лёду. Развіты ў тундры і лесатундры. Бываюць да 30—40 м вышыні і 300—400 м y дыяметры асновы. Падзяляюцца на ўласна бугры і гідралакаліты. Мясц. назвы Б.п.: «булгуннях» (як.), «пінга» (амер.) і інш.

БУДА (санскр. літар. прасветлены), y будыйскай рэлігіі істота, якая дасягнула стану найвышэйшай дасканаласці («прасвятлення») і здольная паказаць шлях рэліг. выратавання. Будыйскі пантэон налічвае сотні Б. У вузкім значэнні — імя заснавальніка будызму Сідхартхі Гаутамы (623—544 да н.э.), які, паводле легенды, пакінуў сям’ю і пасля 7 гадоў аскетычных вандраванняў і «пазнання ісціны» стаў прапаведаваць новае вучэнне ў Індыі (гл. ў арт. Будызм).

Выява Буды ў адным з храмаў Малайзіі. БУТРЫМАВА Ірына Міхалаеўна (н.

13.3.1910, Харкаў), акгрыса цырка, дрэсіроўшчыца львоў; першая ў СССР жанчына-дрэсіроўшчыца драпежнікаў. Нар. арт. СССР (1969). Герой Сац. Працы (1979). Вучылася ў Харкаўскай гандлёва-прамысл. школе (1926—28). У цырку з 1929. Артыстычную дзейнасць пачала ў паветр. атракдыёне «Палёт на санках з-пад купала цырка» (разам з A.Буслаевым). У 1946—76 працавала з драпежнікамі. Аўтар кнігі «На арэне і вакол яе» (1991). БУГРЬІСТЫЯ ПЯСЫ, нерухомыя намнажэнні пяскоў y выглядзе невял. узгоркаў круглаватай ці падоўжанай формы ваксш асобных хмызнякоў. Адрозніваюць сыпучыя кучавыя пяскі і зацвярдзелыя бугры. Фарміруюцца ў раёнах залягання прэсных і саленаватых

! БУДА, прадпрыемства са спецыяльна абсталяванай печчу для смалакурэння, гонкі дзёгцю, выпальвання драўніннага вугалю, вытв-сці попелу паташу. Былі пашыраны ў 15 — сярэдзіне 19 ст., y асн. y лясістых усх. і паўд. частках Беларусі (ПаДняпроўе і Палессе). Належалі пераважна буйным землеўладальнікам і лесапрамыслоўцам. Асн. катэгорыямі рабочых на Б. былі буднікі; абслуговы персанал — конюхі, кавалі, бондары, цагельнікі і інш.; адм. апарат — атаман, пісар, казначэй (шафар) і наглядчык (дазорца). На тэр. Б. размяшчаліся вьггв. ўчастак, склады для сыравіны і гатовай прадукцыі, памяшканні для адміністрацыі і абслуговага персаналу. 3 сярэдзіны 19 ст. ў сувязі са скарачэннем сыравіннай базы і паніжэннем попыту на прадукцыю Б. паступова пачалі знікаць. У 19 ст. л ет н аб-

сталяваныя Б. часцей называліся смалярнямі ці смалакурнямі. Н.І.Буракоўская. БУДАВЁЙ Міхаіл Сямёнавіч (н.

31.1.1949, в. Карацк Клецкага р-на Мінскай вобл.), бел. графік. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1982). Працуе ў галіне станковай і кніжнай графікі. Сярод работ: кампазіцыйныя партрэты Я.Коласа (1981), У.Караткевіча, Н.Гілевіча, Я.Брыля, П.Панчанкі (1982), B. Быкава (1983), І.Шамякіна (1984), C. Палуяна («Ён быў як месяц адзінокі», 1991), І.Лучанка і М.Барысевіча (1985); серыі «Пачынальнікі» (1987), «Патсдам. Парк. Сан-Сусі» (1991), «Сцежкаю да храма» (1992); дыптых «Ад продкаў да Ацраджэння» (1992); цыкл «Начныя краявіды» (1994—95). Аформіў кнігі: В.Гігевіча «Астравы на далёкіх азёрах», Н.Гілевіча «Святлынь», А.Куляшова «Крылы», С.Палуяна «Лісты ў будучыню», У.Рубанава «Светлы ручай любві», Я.Брыля «Пробліскі», В.Біянкі «Лясная газета» і інш. Л.Ф.Салавей. БУДАВЕСЦЬ, рака ў Беларусі, y Шаркаўшчынскім р-не Віцебскай вобл., левы прыток р. Обаль (бас. Зах. Дзвіны). Даўж. 23 км. Пл. вадазбору 284 км2. Пачынаецца за 1,2 км на ПнУ ад в. Лоўжа (у верхнім цячэнні наз. Будавіца), цячэ па ўсх. ускраіне Полацкай нізіны. Асн. прыток — р. Чарніца (справа). Рэчышча ад вытоку на працягу 19 км каналізаванае. БУДАВЕСЦЬ, возера ў Беларусі, y Шумілінскім р-не Відебскай вобл., y бас. р. Сечна, за 8 км на ПдУ ад г.п. Шуміліна. Пл. 3,41 км2; даўж. 4,14 км, найб. шыр. 1,4 км, найб. глыб. 10,3 м, даўж. берагавой лініі 13,4 км. Пл. вадазбору каля 20 км2. Схілы катлавіны выш. да 20 м, на 3 стромкія, тэрасаваныя, пад хмызняком, на У разараныя. Берагі выш. 0,3—0,4 м, пясчаныя. Дно складанай будовы, на мелкаводдзі пясчанае, глыбей — сапрапелістае. 5 астравоў. Зарастае слаба, паласа расліннасці шыр. 20—40 м. Пратокай злучана з воз. Княжно. БУДА-КАШАЛЁВА, горад y Беларусі, цэнтр Буда-Кашалёўскага р-на Гомельскай вобл. За 48 км ад Гомеля. Чыг. ст. Буда-Кашалёўская на лійіі Мінск—Гомель. 9,5 тыс. ж. (1995). Да 1861 вёска Рагачоўскага пав. Магілёўскай губ. 3 1877 чыг. станцыя Лібава-Роменскай чыг. У 1888 заснавана прадпрыемства па вырабе драўляных дэталей ткацкіх станкоў. У 1897 — 517 ж. 3 1924 цэнтр Буда-Кашалёўскага р-на. 3 27.9.1938 гар. пасёлак. 3 15.8.1941 да 27.11.1943 акупіравана ням.-фаш. захопнікамі, якія загубілі тут 485 чалавек. У 1959 — 4,6 тыс. ж., y 1969 — 7,2 тыс. ж. 3 31.12.1971 горад. У Б.-К. харч., буд. матэрыялаў прам-сць. Буда-Кашалёўскі аграрна-тэхнічны каледж. Брацкія магілы сав. воінаў, магіла ахвяр фашызму. БУДА-КАШАЛЁЎСКІ, біялагічны заказнік y Беларусі, на тэр. Буда-Кашалёўскага і Віктарынскага лясніцтваў y Буда-Кашалёўскім р-не Гомельскай вобл. Засн. ў 1986 з мэтай зберажэння унікальных дуброў. Пл. 13,6 тыс. га (4 вял. і 5 дробных участкаў).

Асн. тыпы лясоў y заказніку — імшыстыя, арляковыя, радзей чарнічныя хвойнікі з дамешкамі дубу, бярозы, асіны і падлескам з ляшчыны, a таксама кіслічныя, сніткавыя і арляковыя дубровы з дамешкамі грабу. хвоі, бярозы, асіны, радзей ліпы, клёну, вязу. Забалочаньш паніжэнні рэльефу займаюць лясы з вольхі чорнай, пераважна вятроўнікавага і кіслічнага тыпаў з дамешкамі ясеню. У заказніку больш за 500 відаў сасудзістых раслін, з якіх 8 занесены ў Чырв. кнігу Беларус;. Трапляюцца рэдкія віды мохападобных (напр., некера перыстая) і лішайнікаў (лабарыя лёгачная, занесеная ў Чырв. кнігу). У 1978 y межах тэр. заказніка створаны першы ў рэспубліцы фазанарый. Заказнік з’яўляецца генетычным рэзерватам матачных дрэў «дубоў-волатаў» для гадавальнікаў лясных кульгур. Аб’ект турызму. Г.У.Вынаеў. БУДА-КАШАЛЁЎСКІ АГРАРНА-ТЭХНІЧНЫ КАЛЕДЖ. Засн. ў Буда-Кашалёве (Гомельская вобл.) y 1912 як тэхнікум лясной гаспадаркі. У 1956—75 тэхнікум механізацыі сельскай гаспадаркі. Да 26.4.1991 саўгас-тэхнікум. Спецыяльнасці (1995/96 навуч. г.): элекгрыфікацыя і аўтаматызацыя сельскай гаспадаркі; механізацыя сельскай гаспадаркі. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. БЎДА-КАШАЛЁЎСКІ РАЁН, на ПнУ Гомельскай вобл. Беларусі. Утвораны 17.7.1924. Пл. 1,6 тыс. км2. Нас. 45,9 тыс. чал. (1996), гарадскога 26%. Цэнтр раёна — г. Буда-Кашалёва; г.п. Уваравіны; 269 сельскіх нас. пунктаў. Падзяляецца на 21 сельсавет: Акцябрскі, БудаЛюшаўскі, Бярвенаўскі, Глазаўскі, Губіцкі, Гусявіцкі, Дуравіцкі, Забалоцкі, Івольскі, Камунараўсй, Кашалёўскі, Крыўскі, Ліпінідкі, Марозавіцкі, Мікалаеўскі, Недайскі, Патапаўскі, Рагінскі, Узаўскі, Чабатовідкі, Шырокаўскі. Пасля катастрофы на Чарнобыльскай АЭС (1986) частка раёна забруджана радыенуклідамі, 10 населеных пункгаў адселены. Раён размешчаны ў межах Чачорскай раўніны (паўн.-ўсх. частка) і Гомельскага Палесся

РА ГАЧ О Ў С Н І Р -Н /

Гарадзец

Нрутое

Вуда-Люша >сная

ПірэвЫы

^ Сяброеічы Халочча

Патапаўка >

<

БудуКацц Іьіронае

^Недайні

шунаро

Гуіэаўка

Уваравічы

\М р ь /ў с к Стар.Гусі

Івольсіс Хоўхла ' ° [Касцюкс

Целяшы' (рыцнае

Т

БУДАЛ

307

ці крамная хустка, завязаная «на ўрожкі». Шыйныя і нагрудныя ўпрыгожанні — каралі, стужкі і інш. У мужчынскі гарнітур уваходзші тунікападобная кашуля з адкладным ці стаячым каўняром, прамымі ці сабранымі ў каўнерац рукавамі, ільняныя ці суконныя нагавіцы, узорыстатканы з вялікай гронкай кутасоў пояс. Адзенне аздаблялі вышыўкай, якой уласцівыя ахраматычнасць і геаметрычная дакладнасць старадаўніх матываў. Аднаколерная вышыўка чорнымі ці белымі баваўнянымі ніткамі вызначаецца ювелірнасцю рамбічнага арнаменту. Двухбаковая падліковая гладзь спалучаецца з гафтам (сакаленнем), мярэжкай, карункамі, a таксама арыгінальным і характэрным для гэтага строю прыёмам аздаблення —

Буда-Кашалёўскі строй. Жанчыны ў свягочных касцюмах. Вёскі Чабатовічы і Рудня-Альхоўка Буда-Кашалёўскага раёна. рыялаў прам-сці. Лясгас. Па тэр. раёна праходзяць чыгунка і аўтадарога Бабруйск—Гомель, аўтадарога Магілёў— Гомель. У раёне 25 сярэдніх, 13 базавых і 3 пач. школы, 6 муз. і дзіцяча-юнацкая спарт. школы, 35 дашкольных устаноў, 46 клубаў, 44 б-кі, 5 бальнід, 33 фельч.-ак. пункгы. Выдаецца газ. «Авангард».

ІУДА-КАШАЛЁЎСКІ РАЁН

Смычон Ча\

(паўн.-зах. частка). Паверхня раўнінная. Пераважаюць выш. 130—150 м, найвыш. пункт 157,6 м (каля в. Анастасьеўка). Карысныя выкапні: торф, цэментныя, тугаплаўкія, керамічныя гліны, буд. пяскі. Сярэдняя т-ра студз. -7 °С, ліп. 18,5 °С. Ападкаў 562 мм за год. Вегетац. перыяд 193 сут. Найб. р. Дняпро, цякуць Уза, Ліпа і Чачора (прытокі р. Сож). Пераважаюць дзярнова-падзолістыя, дзярнова-падзолістыя забалочаныя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя глебы. Пад лясамі 22,5% тэр. раёна; лясы ў асноўным хваёвыя і чорнаальховыя; найб. масівы на 3 — Борхаўская лясная дача і інш. На тэр. раёна біял. заказнік Буда-Кашалёўскі. Агульная плошча с.-г. угоддзяў 106,5 тыс. га, з іх асушана 27,7 тыс. га. На 1.1.1996 y раёне 13 калгасаў і 16 саўгасаў; 2 птушкафабрыкі, 25 фермерскіх гаспадарак. Асн. галіна сельскай гаспадаркі — малочна-мясная жывёлагадоўля, вырошчваюдь збожжавыя і кармавыя культуры, бульбу. Прадпрыемствы харч., лёгкай (ільновалакно) і буд. матэ-

БЎДА-КАШАЛЁЎСКІ СТРОЙ, традыцыйны комплекс бел. нар. адзення на Падняпроўі, пераважна ў Буда-Кашалёўскім, Гомельскім, Рэчыцкім р-нах. Бытаваў y 19 — пач. 20 ст. Для яго характэрныя разнастайныя прыёмы вышыўкі і стрыманасць каларыту. Асноўныя часткі жаночага гарнітура: кашуля з прамымі плечавымі ўстаўкамі, адкладным каўняром і шырокімі рукавамі, спадніца (цёмна-чырвоны з чорнай клеткай андарак ці палатнянік), белы льняны фартух з фальбонай унізе, доўгі са складкамі на спіне чорны ці цёмнасіні гарсэт (шнуроўка), пояс з кутасамі. Галаўныя ўборы жанчын: намітка, чапец з кужалю ці паркалю, даматканая

маршчэннем (збіранне палатна ў дробныя гафрыраваныя складачкі). Галаўныя ўборы мужчын, жаночая і мужчынская вопратка істотных мясцовых адрозненняў ад агульнанацыянальных відаў і формаў не мелі. М.Ф.Раманюк. «БУДАКІ«, б у д а к і - п а н ы , група насельніцтва бел. паходжання на тэр. б. Лукаянаўскага пав. Ніжагародскай губ. (сучасныя паўд. раёны Ніжагародскай вобл. Расіі). Утварыліся ў 17 ст. ў часы царавання Аляксея Міхайлавіча ў выніку прымусовага перасялення этнічна бел. насельніцтва. Назва паходзіць ад занятку гэтых людзей y мінулым будным промыслам (скажонае ад буднікі). Велікарус. наваколле называла «Б » таксама «літвой», «палякамі», «польшчай». Паводле перапісу 1897, з 995 беларусаў, што жылі ў Ніжагародскай губ., большасць (67,5%) была сканцэнтравана ў Лукаянаўскім пав. І.В.Карашчанка. БЎДАЛ (Budal) Андрэй (31.10.1889, в. Штандраж, каля г. Гарыцыя, Італія — 7.6.1972), славенскі пісьменнік, публіцыст, крытык, перакладчык. Д-р філал.

308___________________ БУДА н. (1913). Пісаў на славенскай і італьян. мовах. Аўтар зб-каў апавяд. «Жупан Жагар» (1927), «Бедны Уштын» (1928), «Чыя ты?» (1930), «Між сэрцам і зямлёю» (1932), «3 таго боку магілы» (1934), «На кані» (1938), гіст. аповесці «Хрэсны ход Пятра Купленіка» (1924). Перакладаў з раманскіх і славянскіх моў. Адзін з першых y Славеніі перакладчыкаў і даследчыкаў бел. л-ры. У зб. «Прамень» (1933) апублікаваў грунтоўны артыкул «Пра беларусаў і беларускую літаратуру», дзе змясціў і пераклад верша Я.Купалы «А хто там ідзе?». Пераклаў і выдаў асобнай кнігай творы Я.Коласа («Малады дубок і іншыя апавяданні», 1933). ІАЯарота. БЎДА-ЛЮШАЎСКАЯ, вёска ў Беларусі, y Буда-Кашалёўскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса.

служылі асновай нахіленых сцен з плашак або драніц, абкладзеных звонку дзёрнам. Часам ніжнюю частку Б. рубілі з бярвён, a над агнішчам (у цэнтры) ставілі 2-схільны дах з дымнікам па баках. Выкарыстоўвалі Б. і як часовае жыллё ў перыяд розных нягод, асабліва войнаў. б у д Ан н і к і , гл. Алыпанкавыя птушкі. БУДАНЦАЎ Вікгар Віктаравіч (н.

27.1.1961, г. Артык, Арменія), бел. спартсмен (парусньі спорт). Майстар спорту міжнар. класа (1979). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1985). Сярэбраны прызёр чэмпіянату свету 1987 (клас «Лятучы галандзец»), чэмпіён Еўропы (1990). БУДАПЕШТ (Budapest), горад, сталіда Венгрыі. У цэнтры краіны на берагах Дуная. Адм. ц. медзье Пешт. 1995,7 тыс. ж. (1993). Гіст. ч. горада — Буда (правы ўзгорысты бераг Дуная) і Пешт (левы

Да арт. Будапешт. Набярэжная Дуная.

За 19 км на Пн ад г. Буда-Кашалёва, 67 км ад Гомеля, 8 км ад чыг. ст. Салтанаўка. 745 ж., 272 двары (1995). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. БУДАН, к у р э н ь , часовая жылая пабудова, вартоўня ці склад y садах, на вял. агародах, y лесе, на сенажаці. Вядомы на Беларусі і Украіне са старажытнасці. Найчасцей Б. будавалі ў выглядзе 2-схільных канструкцый з тонкіх жэрдак на 2 слупах-сохах, злучаных уверсе перакладзінай, накрывалі карой, галлём, саломай, сенам. У пач. 20 ст. на Палессі зафіксаваны Б. больш складанай пірамідальнай канструкцыі: васьмігранныя ў плане з 4 слупамі ў цэнтры, якія звязваліся перакладзінамі і

раўнінны) злучаны 8 аўтамаб. і 2 чыг. мастамі. Трансп. вузел краіны — рачны порт, вузел 10 чыгунак і 8 шашэйных дарог. Міжнар. аэрапорт Ферыхедзь. Гал. прамысл. і культ. цэнтр краіны. Прадпрыемствы горада выпускаюць каля 7з прамысл. прадукцыі Венгрыі, y т.л. каля 60% прадукцыі машынабудавання: вытв-сць аўтобусаў, дызельных цягнікоў, трактароў, матацыклаў, энергет. абсталявання, суднаў, гумава-тэхн. вырабаў. Развіты металургія (выплаўка каляровых металаў, пракату), хімія (M iH e p . ўгнаенні, кіслоты), буд. індустрыя. У прам-сці пераважаюць навукаёмістыя галіны — элекгроніка і электратэхніка, складанае прыладабудаванне, оптыка, тонкая хімія, мед. абсталяванне, фарма-

цэўтычныя вырабы, тэлефонная і мікрахвалевая апаратура, тэлевізары і інш. Развіты лёгкая (тэкст., швейная, абутковая і інш.), паліграф. і харч. (мукамольная, кандытарская, мясакансервавая, піваварная, плодаагароднінная, вінаробчая і інш.) галіны. Старэйшы на еўрап. кантыненце метрапалітэн (1896). Як горад Б. угвораны ў 1872 пасля аб'яднання гарадоў Пешт, Буда і Абуда (утіершыню ўпамінаюцца ў 1148). На месцы Буды ў старажытнасці было пасяленне кельтаў, y 1— 4 ст. рым. крэпасць Ахвінк. 3 1242 Буда — сталіца Венгрыі, з 1350 рэзідэнцыя венг. каралёў. На тэр. Пешта да 10 ст. існавалі слав. паселішчы. У 1541—1686 Буда і Пешт пад уладаю туркаў, з пач. 18 ст. ў складзе імперыі Габсбургаў. У 1848—49 і 1918—19 цэнтр рэв. руху. У 2-ю сусв. вайну моцна разбураны (гл. Будапешцкая аперацыя 1944—45). Цэнтр Венгерскага паўстання 1956. Вузкія вулачкі сярэдневяковай Буды кантрастуюць з прасторнымі кварталамі Пешта, шырокія радыяльныя магістралі якога перасяхаюць 3 паўкальцы вуліц. Над Б. узвышаецца гара Гелерт (на правым беразе), ухрытая садамі і паркамі, з помнікам Вызвалення (1947, скульпт. Ж.Кішфалудзі-Штробль). Сучаснае аблічча горада вызначаюць пераважна парадныя збудаванні канца 19—20 ст. У раёне Абуды — рэшткі стараж.-рымскага паселішча Аквінк (1—4 ст., 2 амфітэатры, храмы, тэрмы, т.зв. віла Геркулеса з мазаічнай падлогай, раннехрысц. базілікі). На ўзгорку ў раёне Буды — рэшткі замка (13 — пач. 20 ст.) з каралеўскім палацам (цяпер музей замка, уключае памяшканні Венг. нац. галерэі), жылыя дамы 13—18 ст., маўзалей Гюль-Баба і тур. лазні (16 ст ), гатычныя і барочны цэрквы і інш. У раёне Пешта — царква Бельвараш (15—18 ст.), Цэнтр. ратуша (1727—47, барока), Нац. музей (1837—47, арх. М.Полак, класіцызм), канцэргная зала «Вігада» (1858— 64, нац. рамантыха), Оперны тэатр (1875— 84, арх. М.Ібль, неарэнесанс), Музей прыкладнога мастацгва (1896, арх. Э.Лехнер, мадэрн), парламент (1884—1904, псеўдаготыка) і інш. 8 мастоў, якія звязваюць берагі Дуная, пераходзяць y магістралі Пешта. Пасля 2-й сусв. вайны пабудаваны Нар. стадыён (1948— 53), Дом прафсаюзаў (1948—50), атэлі «Будапешт» (1968), «Дуна Інтэркантыненталь» (1970), «Форум» і «Атрыум» (пач. 1980-х г.). Былыя ўскраіны Б. забудаваны добраўпарадкаванымі жылымі раёнамі. У Б. — Венг. АН (з 1825); Будапешцкі універсітэт (з 1635), Нац. венг. муз. акадэмія імя Ф.Ліста, мед. акадэмія і інш. ВНУ. Б-кі: Дзярж. б-ка імя Ф.Сечэньі (з 1802), Гар. б-ка імя Э.Саба (з 1904), універсітэцкая (з 1635), акадэмічная (з 1826) і інш. Музеі: Нац. музей (з 1802), Нац. галерэя (1957), Нац. музей натуральнай гісторыі (з 1802), Музей выяўл. мастацгваў (з 1896) і інш. Тэатры: оперны, нацыянальны (драматычны), аперэты і інш. Ф. С. Фешчанка (гаспадарка). БУДАПЕШЦКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1944— 45, наступальная аперацыя войск 2-га і 3-га Украінскіх франтоў 29.10.1944— 17.2.1945 y Венгрыі ў 2-ю сусв. вайну. Абароне Будапешцкага ўмацаванага раёна, які прыкрываў подступы да Вены і Паўд. Германіі, ням. камандаванне надавала асаблівае значэнне. На подступах да Будапешта праціўнік стварыў 3 моцныя абарончыя паласы. Тут дзейнічалі 43 ням. дывізіі (у т.л. 8 танкавых i 1 кавалерыйская) і 3 брыгады. Войскі 2-га Укр. фронту (Маршал Сав. Саюза Р.Я.Маліноўсхі) y цяжкіх баях з 29 кастр.

прарвалі абарону праціўніка і да 9 снеж. выйшлі да знешняга абарончага абводу Будапешта. Войскі 3-га Укр. фронту (Маршал Сав. Саюза Ф.І.Талбухін) пачалі наступленне 7 ліст., фарсіравалі Дунай і да 9 снеж. выйшлі на Пн ад воз. Веленцэ і да воз. Балатан, пагражаючы тылам варожай групоўкі. 20 снеж. пачалося агульнае наступленне сав. войск. 26 снеж. будапешцкая групоўха ворага ў 180 тыс. чал. была акружана. Каб пазбегнуць ахвяр і разбурэння Будапешта, сав. камандаванне прапанавала гітлераўцам капітуляваць. Ультыматум быў адхілены, a сав. парламенцёры забіты. Каб вызваліць акружаныя дывізіі і аднавіць абарону на Дунаі, ням.-фаш. камандаванне ў студз. спрабавала арганізаваць контрнаступленне (гл. Балатонская абарончая аперацыя 1945). На асобных участках фронту праціўнік пранік y абарону сав. войск і выйшаў да Дуная. Сав. войскі, адбіўшы жорспсія атакі ворага. 27 студз. перайшлі ў наступленне, 13 лют. вызвалілі Будапешт і ліквідавалі акружаную групоўку. У Б.а. разам з сав. войскамі ўдзельнічалі балг., рум. баявыя злучэнні і венг. добраахвотны Будайскі полк. У ходзе аперацый сав. войскі знішчылі больш за 20 дывізій праціўніка, стварылі ўмовы для на-

бот. Вылучаюць жыллёва-камунальнае будаўніцтва, прамысловае будаўніцтва, сельскагаспадарчае будаўніцтва, транспартнае будаўніцтва, энергетычнае будаўніігтва, гідратэхнічнае будаўніцтва і інш. Прадукцыя Б. — завершаныя і падрыхтаваныя да эксплуатацыі прамысл. і с.-г. прадпр., інж. і трансп. камунікацыі, жылыя дамы, грамадскія і інш. будынкі. Як галіна эканомікі Б. — аснова памнажэння нацыянальнага багацця. Высокія тэмпы капітальнага Б. забяспечваюць абнаўленне буд. прадукцыі, вызначаюць тэмпы інтэнсіфікацыі ўсяго нар.-гасп. комплексу краіны. Ажыццяўляецца Б. на аснове праектавання і выдзеленых інвестыцый. Для выканання будаўнічых работ створаны агульнабуд. і спецыялізаваныя арг-цыі, фірмы, якія вядуць Б. падрадным (на аснове дагавораў з падрадчыкамі) і гасп. (сіламі ўласніка аб’екта) спосабамі. Будаўнічыя матэрыялы і будаўнічыя кан-

Да арт. Будапеіігг Папарама цэнтральнай часткі горада. ступлення на Вену і Паўд. Германію. Стралы сав. войск забітымі, параненымі і прапаўшымі без вестак склалі каля 320 тыс. чал. (з іх забітымі 79 946 чал ). 79 злучэнням і часцям, якія ўдзельнічалі ў Б.а., нададзена ганаровае найменне «Будапешцкіх». БУДАПЕШЦКІ УНІВЕРСІТЭТ і м я Лоранда Э т в е ш а , буйнейшая вышэйшая навуч. ўстанова Венгрыі. Засн. ў 1635 y г. Тырнавія архіепіскапам Петэрам Пазманем як духоўны ун-т (на базе езуідкага калегіума, які існаваў з 1561). 3 1773 — свецкая навуч. ўстанова. У 1777 пераведзены ў Буду, y 1784 — y Пешт. У 1948 заснаваны ф-т прыродазнаўча-матэм. навук. У 1950 каталіцкі тэалагічны ф-т аддзелены ад ун-та. У 1986/87 навуч. г. 4 факультэты. Пры ун-це шэраг навук. ін-таў, бат. сад, б-ка (з 1635). БУДАЎНІЦТВА, 1) галіна матэрыяльнай вытв-сці па стварэнні, рэканструкцыі, расшырэнні будынкаў і збудаванняў, якія забяспечваюць вытв. дзейнасць людзей і іх матэрыяльна-культ. патрэбы. 2) Працэс збудавання аб’екта, будоўля. 3) Аб’екг разам з адведзенай тэр. для выканання буд.-мантажных ра-

струкцыі для Б. пастаўляе будаўнічых матэрыялаў прамысловасць, будаўнічш машыны і абсталяванне — будаўніча-дарожнае і камунальнае машынабудаванне. На аснове ўмацавання матэрыяльнатэхн. базы Б. ўдасканальваецца тэхналогія буд. работ, пашыраецда зборнае Б., y тл. аб’ёмна-блочнае, што павышае тэмпы Б. і ўзровень індустрыялізацыі. Найб. развіта ў ЗША, ФРГ, Вялікабрытаніі, Францыі, Японіі і інш. краінах, дзе на долю Б. прыпадае 8— 16% валавога ўнутр. прадукгу і 4—9% агульнай калькасці работнікаў, занятых y вытв-сці. Там пераважаюць дробныя і сярэднія фірмы: y ЗША болын за 80% буд. фірмаў маюць да 5 работнікаў кожная, y Францыі болып за 90% такіх фірмаў маюць да 10 чал., y Германіі малыя буд. фірмы (да 100 чал.) выконваюць да 65% аб’ёму буд. работ. Аднак вырашальную ролю ў Б. адыгрываюць буйныя фірмы, цгго дамінуюць y якасці падрадчыкаў на міжнар. рынку, асабліва ў краінах Б. Усходу, Лац. Амерыкі, Афрыкі і Азіі. На стан Б. істотна ўплываюць асацыяцыі і аб’яднанні, якія распрацоўваюць і выдаюць нарматыўныя

БУДАЎНIЦТВ A__________ 309 дакументы, прапагандуюць перадавы вопыт, арганізуюць павышэнне кваліфікацыі буд. кадраў, выдаюць спец. часопісы і інш. Кіраванне буд. галіной ажыццяўляецца на аснове буд. кодэксаў. У Японіі дзейнічае Мін-ва Б., y Канадзе — Федэральнае мін-ва дзярж. Б., y Вялікабрытаніі — Мін-ва Б. і грамадскіх работ, y ЗША — Мін-ва жыллёвага Б. і гар. развіцця. У дарэв. Беларусі Б. вялі пераважна прыватныя падрадныя буд. арг-цыі, рабочыя-сезоннікі, найчасцей уручную. Аднак тут пракладзена густая сетка чыгунак, уведзена ў дзеянне шмат прамысл. прадпрыемстваў, выкананы значны аб’ём меліярац. работ. Гэтаму спрыяла адносна развітая прам-сць буд. матэрыялаў. 3 1920-х г., асабліва з ажыццяўленнем індустрыялізацыі, Б. набыло шырокі размах. У 1940 y сістэме трэста Белдзяржбуд дзейнічала 120 пярвічных буд. арг-цый, y тл. 30 спецыялізаваных, якія выконвалі падрадным спосабам каля 60% аб’ёму буд. работ. За 1919—40 пабудавана і капітальна адрамантавана больш за 1800 прамысл. прадпрыемстваў, 316 МТС, болып за 12 млн. м2 агульнай (карыснай) плошчы жылля, шмат школ, мед. устаноў, грамадскіх будынкаў і інш. У Вял. Айч. вайну асн. фондам Беларусі прычынены вял. страты. Аднаўленне і развіццё нар. гаспадаркі абумовілі істотнае павелічэнне маштабаў буд. работ: y 1944—50 капіталаўкладанні ў 1,4 раза перавысілі іх аб’ём за перадваенны лерыяд. Усяго ў 1945—95 адноўлена і пабудавана болып за 880 прамысл. прадпрыемстваў, y тл. Мінскі тракгарны, М інсй і Беларускі аўтазаводы, Наваполацкі і Мазырскі нафтаперапр. з-ды, ВА «Беларуськалій», Бел. металургічны з-д і інш. гіганты івдустрыі; адноўлена і пабудавана 182,8 млн. м2 агульнай (карыснай) плошчы жылля, вял. колькасць аўтадарог і чыгунак, меліярац. збудаванняў. Маштабныя буд. работы выкананы па мінімізацыі вынікаў Чарнобьшьскай катастрофы. На сучасным этапе Б. ажыццяўляюць арг-цыі і прадпрыемствы Мін-ва архітэктуры і буд-ва, канцэрнаў «Мінскбуд», «Белпаліўі'аз», спец. трэсты «Белэнергабуд», «Белтрансбуд», «Белсувязьбуд», «Палессевадбуд» і інш. У іх складзе каля 200 аб’яднанняў, трэстаў, акц. т-ваў, якія аб’ядноўваюць 995 падрадных буд.-мантажных і 234 рамонтнабуд. арг-цыі (1994) Дзейнічаюць больш за 2 тыс. малых буд. прадпрыемстваў і кааператываў розных формаў уласнасці, y т.л. прыватныя. У 1995 на долю дзярж. падрадных арг-цый прыпадала 39% аб’ёму буд. работ, на калекгыўныя — 49%, на арг-цыі змешаных формаў уласнасці — 12%. Створана развітая сетка праектна-вышукальных работ, наладжана вытв-сць буд. матэрыялаў і машын. Літ.: Л н с н ч к н н В.А, К о в а л ь с к н й М.М. Органязацня управленяя стронтельством в кагшталнстаческнх странах. М.,

310___________БУДАЎНІЦТВА 1987; Р е к н т a р Я.А. Матернальная база капнтального стронтельства: (экон. пробл. н тенденцмн развлтня). М., 1988; Мнвестацнонный комплекс н проблемы его развюдя в условнях перехода к рыночной экономнке: Сб. науч. тр. Мн., 1994. К.І.Губінскі, Л.І.Тулупава. БУДАЎШЦТВА НАВУКОВА-ДАСЛЕДЧЫ I ЭКСІІЕРЫМЕНТАЛЬНА-ПРАЕКТНЫ ІНСТЫТУТ. Засн. ў 1957 y Мінску на базе аддзела буд-ва і архітэктуры АН Беларусі (з 1954) як НДІ буд-ва і архітэкгуры. У 1987—95 НДІ будаўніцтва. Асн. кірункі дзейнасці: архітэктура і новыя канструкцыі шматпавярховых каркасных будынкаў масавага прызначэння з выкарыстаннем традыц. зборных вырабаў; архітэкіурна-канструкцыйныя і тэхнал. праблемы рэканструкцыі жылых і грамадскіх будынкаў,

грамадскага прызначэння (пыласосы, мыйныя і інш.), машыны і абсталяванне для пральняў і хімчыстак (машыны і прылады меншых габарытаў для прыбірання жылля, мыцця і чысткі адзення адносяцца да бытавых машын і прылад), пагрузачна-разгрузачнае абсталяванне для складоў, тэлескапічныя лесвіцы, аварыйна-рамонтныя машыны для водаправодных, каналізацыйных, газавых, цеплавых і эл. сетак, меліярацыйныя машыны, тэхнал. абсталяванне для вырабу буд. матэрыялаў і аддзелачна-буд. работ і інш. Першыя машыны для гар. гаспадаркі створаны ў 2-й пал. 19 ст. Значнае развіццё Б.-д. і к.м. атрымала ў пач. 20 ст. ў сувязі з пашырэннем аўгамаб. транспарту і буд-вам метро. Рост дарожнай сеткі выклікаў развіццё дарожнага машынабудавання: з'явілася магчымасць шырока выкарыстоўваць аўтамабілі, трактары, лакаматывы і інш. рухомы чыг. састаў, a таксама электраэнергію і хім. прадухцыю. Першыя ў Расіі машыны для ўборкі і сан. ачысткі населеных пунктаў (Масква,

Да арт. Будаўнічадарожнае і камунальнае машынабудаванне: франтальныя аднакаўшовыя пнеўмакалёсныя пагрузчыкі акцыянернага таварыства «Амкадор». інж. збудаванняў; сучасныя канструкцыі і тэхналогіі будовы падмуркаў, інж. камунікацый; беспрагрэўная тэхналогія вытв-сці зборнага і маналітнага бетону і жалезабетону; малапавярховае і індывід. энергаэфектыўнае жыллё хуткага буд-ва з выкарыстаннем мясцовых і інш. сучасных матэрыялаў і канструкцый; сучасныя сістэмы ацяплення і цеплавая ізаляцыя будынкаў. БУДАЎНІЧА-ДАРОЖНАЕ I КАМУНАЛЬНАЕ МАШЫНАБУДАВАННЕ, галіна машынабудавання і металаапрацоўкі. Уключае прадпрыемствы па выпуску буд.-дарожнай, пагрузачнай, мел.іярац. тэхнікі, абсталявання для прам-сці буд. матэрыялаў і камунальнай гаспадаркі. Выпускае буд.-дарожныя машыны для падрыхтоўчых работ (дрэвавальныя, кустарэзныя і інш.), земляных (экскаватары, скрэперы, бульдозеры, грэйдэры), для ўшчыльнення палатна дарог (катй), a таксама жвіраўкладчыкі, гудранатары, бітумавозы, асфальта- і бетонаўкладчыкі і інш., камунальныя машыны для догляду дарог і іх рамонту, сан. ачысткі і прыбірання тэрыторыі населеных пункгаў (падмятальна-ўборачныя, палівальна-мыйныя, снегаачышчальнікі і снегапагрузчыкі і інш.), для прыбірання памяшканняў

Ленінград) і першыя пральныя і прасавальныя машыны (Перм і інш.) выпушчаны ў 1930-я г. Як самаст. спецыялізаваная галіна прам-сці аформілася ў б. СССР y 1965. На Беларусі да Вял. Айч. вайны выпускаліся тарфяныя машьшы (Гомель). каменедрабілкі і тачкі (Мінск). У сучасным Б.-д. і к.м. ствараюцца даўгавечныя маламетала- і малаэнергаёмістыя машыны, з аўіам. і праграмным кіраваннем, выкарыстаннем новых матэрыялаў. Найб. развіта Б.-д. і к. м. ў краінах з высокім узроўнем эканомікі: ЗША (вядучьм кампаніі ФМК, «Дрэсер індастрыз». «Амерыкэн Стандарт»), Японіі («Каману»), Вялікабрытаніі, Германіі, Францыі, Расіі і інш. На Беларусі Б.-д. і к.м. пачало хутка развівацца ў 1950-я г. Прадпрыемствы галіны выпускаюць ліфты пасажырскія, булвдозеры, экскаватары, скрэперы, пагрузчыкі, снегаачышчальнікі, абсталяванне для механізацыі пад’ёмнатрансп. і пагрузачна-разгрузачных работ, для ачысткі камунальных водаправодаў і каналізацыі, машыны для буд-ва і ўтрымання меліярац. сістэм, для гар. і камунальнай гаспадаркі, для прам-сці буд. матэрыялаў. У 1993 гэтую прадукцыю выпускала больш за 30 прадпрыемстваў і вытв. аб’яднанняў. Найб. з іх: канцэрн «Амкадор», магілёўскае ВА «Стромаўталінія», ВА «Будмаш»

(Мінск), Магілёўскі ліфтабудаўнічы завод, Мазырскі завод меліярацыйных машын, Беларускі экскаватарны завод, Ваўкавыскі завод дахавых і будаўніча-аддзелачных машын ВА «Белкамунмаш» і інш. У 1993 выпушчана 264 скрэперы, 106 экскаватараў, 74 бульдозеры, y 1994 — 2,6 тыс. ліфтоў, 76,9 тыс. пральных машын і інш. У.М.Зайцаў. БУДАЎНІЧАЕ ШКЛО, вырабы са шкла, якія выкарыстоўваюцца для шклення светлавых праёмаў, на празрыстыя і паўпразрыстыя перагародкі, вонкавую і ўнутр. аблідоўку збудаванняў і інш. Бывае ліставое звычайнае (аконнае, вітрыннае), спец. (увіёлевае, цеплапаглынальнае, арміраванае) і дэкар. (узорыстае, каляровае), прафіляванае (швелернае, каробчатае, трубчастае) і інш. БУДАЎНІЧАЯ KEPÂMIKA, матэрыялы і вырабы з керамікі, якія выкарыстоўваюцца ў буд-ве. Да Б.к. адносяць сценавыя матэрыялы (цэгла, керамічны камень), матэрыялы для аздаблення фасадаў і ўнугр. паверхняў будынкаў (гл. Аддзелачныя матэрыялы), дахавыя матэрыялы (чарапіда), сан.-буд. вырабы, керамічныя трубы, кіслота- і вогнетрывалыя вырабы (абліцовачныя пліты, вогаетрывалая цэгла і інш.), вырабы спец. прызначэння (клінкер, камень для падземных збудаванняў і інш.). БУДАЎНІЧАЯ КЛІМАТАЛОГІЯ, навука, якая вывучае кліматычныя параметры, метады іх вызначэння і асаблівасці ўліку ў практыцы буд-ва; раздзел будаўнічай фізікі. Развіваецца на аснове дасягненняў фізікі атмасферы і агульнай кліматалогіі. Аснова распрацовак ген. планаў гарадоў, пасёлкаў і інш., праектавання збудаванняў, абгрунтавання выбару буд. матэрыялаў і канструкцый, сістэм ацяшіення, вентыляцыі, газа- і водазабеспячэння, прыродаахоўных мерапрыемстваў, распрацоўкі тэхналогіі і арганізацыі буд. выгв-сці, забеспячэння аховы працы і інш. На Беларусі праблемы Б.к. даследуюцца ў Бел. політэхн. акадэміі, Бел. тэхнал. ун-де і інш. І.ІЛеановіч. БУДАЎШЧАЯ MEXÂHIKA, навука аб прынцыпах i метадах разліку збудаванняў на трываласць, жорсткасць, устойлівасць і ваганні; раздзел прыкладной механікі. Асновы Б.м. выкладзены ў 18—19 ст. y працах Л.Эйлера, Ж.Лагранжа, Дз.І.Жураўскага, У.Р.Шухава і інш. На розных этапах развідця Б.м. метады разліку збудаванняў вызначаліся ўзроўнем развіцця матэматыкі, механіхі, супраціўлення матэрыялаў і інш. У 2-й пал. 20 ст. выкарыстанне ЭВМ дало магчымасць укараніць эфектыўныя метады разліхаў; статыстычных выпрабаванняў, канечных элементаў, варыяцыйна-рознаснага і інш. Вельмі важныя даныя Б.м. пры ўзвядзенні сейсмаўстойлівых і вышынных будынкаў. На Беларусі даследаванні па пытаннях Б.м. праводзіліся ў 1920-я г. ў БСГА А.А.Краўцовым, y 1935—41 y БПІ М.В.Венядзіктавым, І.Р.Прыгыкіным, y 1938—41 y Бел. лесатэхн. ін-це

М.М.Рудзідыным, вядуцца ў Бел. політэхн. акадэміі, Бел. тэхнал. ун-це, Брэсцкім політэхн. ін-це, Полацкім ун-це, Бел. ун-це транспарту, НДІ буд-ва і архітэктуры. Удасканалены метады і алгарытмы аптымізацыі расходу матэрыялаў на шарнірна-стрыжнёвыя, вісячыя і камбінаваныя сістэмы (Л.І.Коршун, П.У.Аляўдзін, Р.І.Фурунжыеў, І.С.Сыраквашка). Даследаваны пытанні статыкі і дынамікі нелінейна дэфармаваных шарнірна-стрыжнёвых і вісячых сістэм (Я.М.Сідаровіч), устойлівасці стрыжнёвых сістэм (АФАнішчанка, С.С.Макарэвіч, Л.С.Турышчаў). Праведзены статычныя разлікі рамаў, пласцін, абалонак, труб (АА.Краўцоў, ААКручкоў, Л.Ф.Беразоўскі, Г.А.Герашчанка, А.А.Чэча). Вырашаны шэраг кантакгавых задач прыкладной тэорыі пругкасці (С.М.Ягалкоўскі, С.В.Басакоў), прапанаваны метады элеклроннага мадэлявання нелінейных задач Б.м. і прыкладной тэорыі пругкасці (У.МАўсянка). БУДАЎНІЧАЯ СВЯТЛАТЭХНІКА, 1) раздзел будаўнічай фізікі, які вывучае пытанні выкарыстання ў буд-ве і архітэкгуры бачнай часткі спекгра прамянёвай энергіі. 2) Галіна тэхнікі, якая распрацоўвае эфектыўныя спосабы выкарыстання ультрафіялетавых, бачных і інфрачырвоных выпрамяненняў пры праектаванні будынкаў і агараджальных канструкцый. Уключае метады праекгавання і разліку прыроднага асвятлення будынкаў. Гл. таксама Святлатэхніка. БУДАЎШЧАЯ ФІЗІКА, сукупнасць навуковых дысцыплін, якія вывучаюць фіз. з’явы і працэсы, звязаныя з эксплуатацыяй збудаванняў; галіна прыкладной фізікі. Падзяляецца на будаўнічую кяіматалогію, будаўнічую святлатэхніку, будаўнічую цеплатэхніку, буд. акустыку, аэрадынаміку, тэорыю даўгавечнасці буд. канструкцый. Станаўленне Б.ф. як навукі прыпадае на пач. 20 ст. (раней пытанні Б.ф. інжынеры і архітэхтары вырашалі доследным шляхам). На Беларусі праблемамі Б.ф. пачалі займацца ў АН Беларусі (А.В.Лыкаў, Б.М.Смольскі), БПІ (Э.Х.Адальскі), іх распрацоўваюць y БПА (М.Т.Салдаткін, В.Дз.Сізоў, Б.М.Хрусталёў, АЛ.Юркоў), НДІ буд. матэрыялаў (Г.С.Гарнашэвіч). Вызначае ўплыў фіз.-клічатычных і фіз.хім. атмасферных уздзеянняў на буд. канструкцыі, патрабаванні да матэрыялаў і канструкцый для забеспячэння найб. спрыяльных для чалавека тэмпературна-вільготнасных, акустычных і святлотэхн. умоў. Б.М.Хрустаяёў. БУДАЎНІЧАЯ ЦЕПЛАТЭХНГКА, раздзел будаўнічай фізікі, які вывучае працэсы перадачы цяпла, вільгаці і паветра ў будынках, збудаваннях і іх канструкцыях. Метадамі Б.д. ўстанаўліваюць неабходныя цеплатэхн. якасці і параметры агараджальных канструкцый, заканамернасці іх узаемадзеяння з унутр. і навакольным асяроддзем, вызначаюць цепла- і масаабмен унутры кансгрукцый, даўгавечнасць збудаванняў, умовы падтрымання (з улікач ацяплення, вентыляцыі, кандыцыяніравання паветра) тэмпературна-

вільготнасных гігіенічных умоў y памяшканнях жылых, грамадскіх і прамысл. будынкаў. Даследаванні па Б.ц. вядуць y натурных умовах і кліматычных камерах; y разліках выкарыстоўваюць сродкі матэм. і фіз. мадэлявання, аналітычныя і інш. метады на аснове тэорыі цеплаперадачы, масаабмену, тэрмадынаміхі, тэорыі падобнасці і інш. Роля Б.ц. павышаецца прк пашырэнні ў буд-ве аблегчаных агараджальных канструкцый. БУДАЎНІЧЫ, службовая асоба ў ВКЛ, якая наглядала за ўсімі грамадскімі будынкамі і збірала падаткі за будынкі. У вял. гарадах яго выбіралі з членаў магістрата. БУДАЎНІЧЫХ МАТЭРЫЯЛАЎ ПРАМЫСЛОВАСЦЬ, група галін па вытворчасці матэрыялаў, вырабаў, дэталяў і канструкцый для ўсіх відаў будаўніцтва. Прадстаўлена цэментнай прамысловасцю, сценавых матэрыялаў прамысловасцю, нярудных будаўнічых матэрыяпаў прамыаіовасцю, мяккіх дахавых і гідраізаляцыйных матэрыялаў прамысловасцю, зборных жалезабетонных і бетонных канструкцый і вырабаў прамысловасцю, азбестацэментнай прам-сцю, керамічнай прамысловасцю, вытв-сцю мясц. вяжучых, цеплаізаляцыйных матэрыялаў, порыстых запаўняльнікаў, буд. матэрыялаў з палімернай сыравіны і інш. Б.м.п. цесна звязана са здабыўной, энергет., металургічнай, металаапр., хім. і інш. галінамі. Са старажытнасці вядомы абпаленая цэгла, дахавая чарапіца, керамічная плітка, ганчарныя водаправодныя трубы, бутавы камень, гіпсавыя і вапнавыя вяжучыя матэрыялы. З'яўленне ў пач. 19 ст. портландцэменту забяспечыла выкарыстанне бетону і жалезабетону. У сучаснай Б.м.п. павышаецца ўдз. вага рэсурсазберагальных матэрыялаў і тэхналогій, якія ўплываюць на змяншэнне масы і павелічэнне цеплазберагальных уласцівасцей пабудоў, пашыраецца выпуск эфектыўных вырабаў і вытв-сць новых матэрыялаў і канструкцый на аснове палімернай, мясц. і другаснай сыравіны. Па вытв-сці цэменту, аконнага шкла, зборных жалезабетонных канструкцый і дэталей, буд. цэглы адно з першых месцаў y свеце займае Расія. Высокаразвітую Б.м.п. маюць ЗША, Германія, Вялікабрытанія, Францыя, Японія, якія выкарыстоўваюць y вял. аб’ёмах металапракат, алюміній, сінт. смолы і гшастмасы. У гэтых краінах значную ўдз. вагу мае вытв-сць маналітнага бетону і жалезабетону, выкарыстанне якіх y некалькі разоў болынае, чым зборных жалезабетонньіх вырабаў і канструкцый, што спрыяе зніжэнню кошту, паляпшэнню арх. выразнасці і надзейнасці збудаванняў. Па вытв-сці цэменту вылучаюцца (1993, млн. т): Кітай (359,8), Японія (88,1), ЗША (73,8), Індыя (56,2). Сусветная вьггв-сць цэмешу 1,18 млрд. т (1993). У Б.м.п. вядучую ролю адыгрываюць буйныя кампаніі: «Корнінг», «Амерыкан стандарт», «Оўэнс-Ілінойс» і інш. ў ЗПІА, «Тармак» y Вялікабрытаніі, «Сен-Габэн» y Францыі. На Беларусі з даўніх часоў выраблялі цэглу (з 12 ст. захавалася цагляная Гродзенская Барысаглебская царква), шкло, кафлю. 3 узнік-

БУДАЎНІЧЫЯ

311

неннем сіліхатна-буд. вытв-сці ў пач. 19 ст. пераважалі дробныя прадпрыемствы (у 1900 дзейнічала 679). У 1913 найб. быў Ваўкавыскі цэментны з-д. У савецкі перыяд рост капітальнага буд-ва ва ўсіх галінах гаспадаркі выклікаў развіццё Б.м.п., асабліва ў 1920—40. Былі пабудаваны цэментны з-д y Крычаве, шклозавод y Гомелі, расшырана вытв-сць цэглы ў Клімавічах, Оршы, Віцебску, Гомелі, Магілёве і інш. У час Вял. Айч. вайны прадпрыемстны галіны былі разбураны, y 1945 выпушчана толькі 15% ад аб’ёму прадухцыі 1940. У пасляваен. перыяд y Беларусі створаны высокамеханізаваныя з-ды і камбінаты па вырабе зборнага жалезабетону (у абл. цэшрах, Бабруйску, Оршы, Светлагорску, Баранавічах), арміраваных камянёў і дробных сценавых блокаў з ячэістага і шчыльнага сілікатабетону (Магілёў, Гродна, Смаргонь), мяккіх дахавых матэрыялаў (Асіповічы), нярудных буд. матэрыялаў (Мікашэвічы), даламітавай мукі (Відебск), керамічных плітак і сан.-тэхн. вырабаў з буд. фаянсу (Мінск), асвоена вытв-сць мінер. ваты і вырабаў з яе, канструкцый і вырабаў на аснове вапны і гіпсу, порыстых запаўняльнікаў, цеплаізаляцыйных матэрыялаў і інш. Найб. нрадпрыемствы: «Ваўкавыскцэментнашыфер», «Крычаўцэментнашыфер», «Гомельбудматэрыялы», *Смаргоньсыікатабетон», «Кераміка», «Керамін», «Забудова», Полацкі камбінат будаўнічых матэрыялаў, «Дах», «Даламіт», «Граніт», «І'омельшкло», Гродзенскі камбінат будаўнічых матэрыялаў, Радашковіцкі завод мастацкай керамікі і інш. У 1994 выраблена 1487,9 тыс. т цэменту, сценавых матэрыялаў (млн. пп. умоўнай цэглы) 2406,3, y тл. 1460,4 буд. цэглы, 2680,4 тыс. м3 зборных жалезабетонных канструкцый і вырабаў, 56,1 тыс. м2 мяккага дахавага крыцця, 164,9 млн. шт. умоўных плітак шыферу азбестацэментнага, 6,9 шін. м2 аконнага шкла, 5552,4 тыс. м2 пліткі керамічнай. Б.м.п. Беларусі дае 4,6% агульнага аб’ёму прадукцыі (1994), y ёй дзейнічае болып за 1300 прадпрыемстваў, занята 79,4 тыс. чал. Беларусь экспартуе дахавыя матэрыялы, аблідовачную керамічную плітку і інш. Л.І. Тулупава. БУДАЎШЧЫЯ КАНСТРУКЦЫІ, асноўныя канструкдыйныя элементы будынкаў і збудаванняў. Адрозніваюць нясучыя канструкцыі, агараджальныя канструкцыі і Б.к. дапаможнага прызначэння (унутр. перагародкі, лесвічныя маршы і пляцоўкі, аконныя рамы-вітражы і інш.). Агараджальныя Б.к. часта з’яўляюцца і нясучымі (напр., сцены і перагародкі ў грамадскіх будынках, рэзервуары, абалонкі, скляпенні і інш.). Б.к. падзяляюцца на жалезабетонныя вырабы і канструкцыі, бетонныя (гл. Бетонныя вырабы і канструкцыі), каменныя (гл. Каменныя матэрыялы і канструкцыі), металічныя канструкцыі, драўляныя канструкцыі, азбестацэментоыя (гл. Азбестацэментныя вырабы і канструкцыі), пнеўматычныя канструкцыі. Выкарыстоўваюцца таксама канструкцыі са шклапластыкаў (часам y спалучэнні з клее-

312

БУДАЎНІЧЫЯ

най драўнінай або фанерай і інш.). Б.к. разлічваюць на трываласць, устойлівасць і ваганні з улікам вонкавай нагрузкі, уласнай вагі, упльшу т-ры, усадкі і інш. фактараў. Пры выкарыстанні Б.к. вял. значэнне надаецца іх тыпізацыі і уніфікацыі, удасканаленню тэхналогіі іх вытв-сці, выкарыстанню лёгкіх эфектыўных матэрыялаў, укараненню аптымальных канстр. вырашэнняў. БУДАЎШЧЫЯ МАТЭРЫЯЛЫ, прыродныя і штучныя матэрыялы (вырабы), якія выкарыстоўваюцца пры буд-ве і рамонце будынкаў і збудаванняў. Да Б.м. належаць прыродныя каменныя, лясныя, керамічныя, арган. і мінер. вяжучыя, метал., кампазіцыйныя, цепла- і гідраізаляцыйныя, дахавыя, лакафарбавыя і інш. матэрыялы. Прыродныя ка ме нныя матэр ы я л ы (бутавы камень, жвір, друз, пясок, гліна і інш.) выхарыстоўваюцца для буд-ва

Будаўнічыя канструкцыі: a — буйнапанэльнага жылога дома (1 — сценавая панэль, 2 — панэль перакрыцця, 3 — лесвічны марш); б — прамысловага будынка (1 — падкранавая бэлька, 2 — калона, 3 — ферма перакрыцця, 4 — сденавая агароджа).

a

фундаментаў, сцен, дарожнага адзення, падпорных сценак, a таксама для вытв-сці цэменту, вапны, гіпсу, розных кангламератаў. Л я с н ы я Б.м. (бярвёны, брусы, дошкі, вырабы з драўніны) ідуць на буд-ва дахаў, падлог, столяў, аконных і дзвярных блокаў і інш. (гл. Драўнінныя матэрыялы). K e р a м і ч н ы я м а т э р ы я л ы (цэгла, цагляныя камяні і інш.) прызначаны для буд-ва сцен, вырабы з керамікі — для стварэння сан.-тэхн., дрэнажавальных, электраахоўных і інш. сістэм (гл. Будаўнічая кераміка). Пашыраны ў буд-ве в я ж у ч ы я м а т э р ы я л ы — арган. (бітум, дзёгаць, гудрон, смолы, пакосты і інш.) і мінер. (цэмент, вапна, гіпс). Злучэннем мінер. запаўняльнікаў і вяжучых рэчываў атрымліваюдь бетоны (цэментна-, асфальта-, жалеза- і палімербетоны) і будаўнічыя растворы (цэментныя, вапнавыя, гіпсавыя, асфальтавыя і іх спалучэнні). Шырока выкарыстоўваюць будаўнічыя канструкцыі са сталі, алюмініевых сплаваў, кампазідыйных, металапалімерных і інш. матэрыялаў. Цеплаізаляцыйныя матэрыялы атрымліваюць спяканнем шхлянога парашку (шклавата, пенашкло і інш.) або змешваннем розных матэрыялаў; яны маюць нізкую цеплаправоднасць. Пдраізаляцыйныя матэрыялы (гідраізол, металаізол, бітумамінер. тканіны і інш.) маюць павышаную водаўстойлівасць і выкарыстоўваюцца для аховы буд. канструкцый ад вільгаці. Дахавыя матэрыялы (руберойд, пергамін, толь, шклоруберойц і інш.) атмасфера- і водаўстойлівыя. Лакафарбавыя матэрыяаы (лакі, фарбы, грунтоўкі, шпаклёўкі) — вадкія, паста- ці парашкападобныя саставы. Гл. таксама Будаўнічых матэрыялаў прамысловасць. І.І.Леановіч. БУДАЎШЧЫЯ МАШЬІНЫ, машыны для будаўнічых работ. Адрозніваюць Б.м. ддя падрыхтоўчых, земляных, дарожных, буравых, палябойных. пад’ёмна-трансп., пагрузачных, драбільна-сартавальных, бетонных, аддзелачных і інш. работ. Б . м. д л я п а д р ы х т о ў ч ь і х p a 6 0 т — гэта рыхліцелі, кустарэзы, карчавальнікі, дрэвавалы; яны звычайна ў выглядзе зменнага абсталявання навешваюцца на гусе-

б

Будаўнічыя машыны: a — на базе аднавосевага цягача; б — на базе двухвосевага цягача; 1 — пнеўмашынны каток; 2 — цэментавоз; 3 — грэйдэр-элеватар; 4 — аднакаўшовы пагрузчык; 5 — карчавальнік; 6 — плужны снегаачышчальнік.

нічны тракгар. Б . м. д л я з е м л я н ы х р a б о т падзяляюцца на землярыйныя (экскаватары аднакаўшовыя і бесперапыннага дзеяння), землярыйна-трансп. (бульдозеры, скрэперы, грэйдэры, грэйдэр-злеватары, рыхліцелі), трансп. (аўтасамазвалы, канвееры, землявозныя цялежкі, грунтакідальнікі), гручітаўшчыльніхавыя (каткі, трамбавальныя, вібрацыйныя і інш. машыны), бурыльныя. Б . м . для д a р о ж н a - б y д a ўні ч ы х раб о т ухлючаюць машыны для падрыхтоўчых і земляных работ і спецыялізаваныя: для буд-ва аўтадарог — дарожныя машыны, чыгуійк — пуцявыя машыны. П а л я б о й н ы я м a ш ы н ы — дызель-молаты, капры, вібрамолаты, вібрапагружальнікі і інш. П a д ’ё м н a - т р a н с п a рт ныя Ma ­ ui ы н ы ўключаюць самаходныя і стацыянарныя пад’ёмныя краны, пагрузчыкі. Д р а більн a - сaртaвaльн ыя ма шын ы выпускаюцца як асобныя машыны, перасоўныя ўстаноўкі, зборна-разборныя аўтаматызаваныя лініі і самаходныя ўстаноўкі. Гэта драбілкі, грохаты, прамывачныя і абязводжвальныя машыны, класіфіхатары. Для апрацоўхі каменных матэрыялаў выкарыстоўваюцца каменярэзныя машыны, шліфавальныя і інш. Б . м . д л я б е т о н н ы х р a б о т уключаюць машыны для прыгатавання бетоннай сумесі (дазатары, бетоназмяшальнікі), яе транспардіроўхі (бетанавозы, аўтабетоназмяшальнікі), размеркавання (бетанапомпы), ушчыльнення (вібраўзбуджальнікі), устаноўкі для напырсквання сумесі. Б . м . д л я д а х а в ы х р а б о т ачышчаюць, перамотваюць, раскочваюць і наклейваюць рулонныя матэрыялы (перасоўныя станцыі, дахавыя машыны), перамешваюць, падаграюць, падаюць на дах масціку (спец. ўстаноўхі). М а ш ы н ы д л я аддзел а ч н ы х р а б о т падзяляюцца на групы: для тынкавальных работ (тынкавальныя агрэгаты і станцыі, таркрэтныя ўстаноўкі), для малярных работ (шпаклёвачныя і фарбавальныя агрэгаты, фарбапульты), для аддзелкі падлог (дыскавыя, загладжвальныя, шліфавальныя машыны, апараты для зваркі лінолеуму і інш.). Асобную групу складаюць р y ч н ы я м а ш ы н ы для апрацоўкі металаў, дрэва, пластмас, каменю, бетону. грунту і інш. матэрыялаў. Гэта электрычныя, пнеўматычныя, гідраўлічныя і з рухавікамі ўнугранага згарання свідравалышя, шліфавальныя, дрэваапрацоўчыя і інш. машыны. Выкарыстоўваюцца таксама козлавыя краны, панэлявозы, фермавозы. Літ.: Стронтельные машнны: Справ. Т.

1—2. 3 язд. М., 1991. І.ІЛеановіч. БУДАЎНІЧЫЯ РАБОТЫ, работы, якія выконваюцца на буд. пляцоўках (аб’ектах) пры ўзвядзенні будынкаў і збудаванняў, іх рамонце і рэканструкцыі. Ажыццяўляюцца пры дапамозе будаўнічых машын, ручнога і механізаванага інструменту, дапаможных прыстасаванняў. Пры Б.р. выкарыстоўваюцца будаўнічыя матэрыялы, паўфабрыкаты {бетон, будаўнічы раствор, асфальтабетон), дэталі і вырабы (элементы каркаса, аконныя і дзвярныя блокі і інш.), гатовыя будаўнічыя канструкцыі. Б.р. падзяляюць на агульнабудаўнічыя, спец., дапаможныя і падрштоўчыя. Агульнабудаўнічыя — аддзелачныя, арматурныя, бетонныя, дахавыя, жалезабетонныя, земляныя, каменныя, цяслярныя работы (гл. адпаведныя арт.), a таксама мантажныя (гл. Мантаж) і інш.; спецыяльныя — гідраізаляцыйныя, сан.-тэхн., цеплаізаляцыйныя работы (гл. адпаведныя арт.), электрамантажныя, пракладка інж сетак. работы па мантажы тэхнал. абсталявання і канструкцый; дапаможныя — устаноўха апалубкі, паніжэнне

грунтавых вод. мацаванне сценак катлаванаў, пагрузка і разгрузка матэрыялаў і інш.; падрыхгоўчыя — падрыхтоўка буд. пляцоўхі, нарыхтоўха матэрыялаў, стварэнне сан.-бьгг. умоў для работы і інш. Часта Б.р. класіфікуюць па інш. адзнаках: адвальныя. вышукальныя, дарожна-буд., падводна-тэхн., палевыя і шпунтовыя, скрытыя работы (гл. адпаведныя арт.), a таксама зімовыя, падземныя і інш. Б.р. выконваюцца спецыялізаванымі (для аднаго віду работ) і комплекснымі брыгадамі. Арганізуюцца паслядоўным, паралельным, паточным ці камбінаваным метадамі ў адпаведнасці з праектамі арганізацыі буд-ва і вытв-сці работ і патрабаваннямі да іх якасці. Літ.: Основы стронтельного дела. Мн., 1980. І.ІЛеановіч. БУДАЎНІЧЫЯ РАС ГВОРЫ Выкарыстоўваюць для каменнай муроўкі, мантажу зборных бетонных і жалезабетонных канструкцый, аховы метал. канструкцый і заюіадных дэталяў ад карозіі, для гідра-, цепла- і гукаізаляцыі будынкаў і збудаванняў. Атрымліваюць з сумесі вяжучага рэчыва (з вадой, часам без яе), дробнага запаўняльніку і дабавак (пры неабходнасці). Яны здольныя зацвердзяваць, склейваць каменныя матэрыялы і ўтварадь ахоўныя слаі буд. канструкцый. Адрозніваюць Б.р.: муравальныя, аддзелачныя (тынкавальныя, дэкаратыўныя) і спецыяльныя (ін’екцыйныя, тампанажныя, гарачаі кіслотаўстойлівыя, рэнтгенаахоўныя, акустычцыя); цяжкія (шчыльнасць больш за 1500 кг/м3) і лёгкія (менш за 1500 кг/м3); цэменшыя, вапнавыя, гіпсавыя і мяшаныя (цэментаа-гліняныя, цэментна-вапнавыя, вапнавагшсавыя, палімерцэментныя, цэментна-перхлорвінілавыя). Б.р. рыхгуюць звычайна на аўтаматызаваных растворных з-дах і вузлах, дастаўляюць на буд. аб’екты ў спец. аўтацыстэрнах або аўтамабілях-самазвалах. Для зімовай муроўкі і тынкоўкі ў сумесь уводзядь процімарозныя дабаўкі, для павышэння тэхнал. якасцей і тэхн. характарыстык — пластыфікавальныя і паветраўцягвальныя дабаўхі. У дэкар. Б.р. дабаўляюць святло-, шчолача- і кіслотаўстойлівыя пігменты, спец. запаўняльніхі. І.І.Леановіч. БУДЗЕВІЧ Іван Іванавіч (н. 25.12.1940, г. Ліда Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне біятэхналогіі с.-г. жывёл. Чл.кар. ААН Беларусі (1996). Д-р с.-г. н.

(1992), праф. (1996). Скончыў Гродзенскі с.-г. ін-т (1968). 3 1972 y Бел. НДІ жывёлагадоўлі. Навук. працы па праблемах біятэхналогіі трансплантацыі эмбрыёнаў y малочным і мясным статках, доўгатэрміновым захаванні зародкаў (крыякансерваванне) і стварэнні крыябанка эмбрыёнаў высокакаштоўных генатыпаў буйн. par. жывёлы. Тв.: Состоянне естественной резнстентностн телят, полученных методом трансплантаірш эмбрнонов (у сааўт.) // Науч. основы развнтня жнвотноводства в Республнке Беларусь. Мн., 1993. Вып. 24; Крноконсервнрованне эмбрнонов купного рогатого скота молочных н мясных пород (у сааўт.) / / Тамсама.

1994. Вып. 25. БУДЗЕЎСКАЯ (сапр. Г a н ч a в a ) Адрыяна (13.12.1878, г. Добрыч, Балгарыя — 9.12.1955), балгарская актрыса. Нар. арт. Балгарыі (1953). Скончыла тэатр. вучылішча Малога т-ра (Масква, 1899). Да 1926 y трупе «Сляза і смех» (Нар. тэатр, Сафія). Садзейнічала станаўленню рэаліст. акцёрскага мастацтва

ў Балгарыі. Сярод роляў: Рада («Пад прыгнётам» І.Вазава), Свякроў («Свякроў» А.Страшымірава), Нора («Нора» Г.Ібсена). БУДЗЁНАЎСКАЯ ІІАРОДА в е р х а в ы х к о н е й . Выведзена ў 1921—48 на конных з-дах Растоўскай вобл. скрыжаваннем кабыл данской і часткова чарнаморскай парод з чыстакроўнымі верхавымі жарабцамі. У Расіі і Казахстане выкарыстоўваюць для верхавой язды, на лёгкіх трансп. і верхавых работах, для паляпшэння пагалоўя рабочых коней; на Беларусі — y конным спорце. Коні буйныя, склад цела гарманічны, выш. ў карку 162—166 см, галава прапарцыянальная з прамым профілем, шыя доўгая прамая, спіна каропсая прамая, канечнасці сухія моцныя. Масць рыжая, часам бурая ці гнядая. Вызначаецца высокімі спарт. якасцямі: рэкордная рззвасць y гладкіх скачках на 1600 м — 1 мін 43,4 с. МА.Гарбукоў

БУДЗІЛА

313

СССР. Дэп. Вярх. Савета СССР з 1937. Чл. Прэзідыума Вярх. Савета СССР з 1938. Адзін з арганізатараў масавых рэпрэсій 1930 — пач. 1950-х г. сярод ваенных.

С.М.Будзённы.

БЎДЗІ (Budi) П’етэр (1566— 1622), дзеяч албанскага вызв. руху, епіскап (з 1621) Сапы і Сарданіі (Паўн. Албанія). Дамагаўся «албанізацыі» каталіцкай царквы замяшчэннем дарк. ласад мясцовымі ўраджэнцамі. Імкнуўся да вызвалення Албаніі ад тур. прыгнёту і разлічваў на дапамогу лапы рымскага і еўрал. дзяржаў, раслрацаваў ллан агульнаалб. лаўстання сулраць Асманскай імлерыі, які не быў ладтрыманы Ватыканам. Перакладаў духоўную л-ру на алб. мову. Аўтар рэліг. твораў «Дактрына і катэхізіс» (1618), y якім змясціў 10 сваіх вершаў. БУДЗІВІД, князь ВКЛ 2-й лал. 13 ст., брат Будзікіда. Жарабец будзёнаўскай пароаы. БУДЗЁННЫ Сямён Міхайлавіч (25.4.1883, хутар Казюрын Пралетарскага р-на Растоўскай вобл. — 26.10.1973), савецкі ваенны і дзярж. дзеяч. Маршал Сав. Саюза (1935), тройчы Герой Сав. Саюза (1958, 1963, 1968). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1932). Удзельнік рус.-японскай і 1-й сусв. войнаў (быў узнагароджаны 4 Георгіеўскімі крыжамі). Летам 1917 разам з Каўказскай кав. дывізіяй прыбыў y Мінск, выбраны старшынёй палкавога і чл. дывізіённага к-таў. Пад кіраўніцівам Б.

1-я брыгада Каўказскай дывізіі разам з рэўкомам аршанскіх чыгуначнікаў раззброіла 5 эшалонаў карнілаўскай «дзікай» дывізіі, якая праз Оршу накіроўвалася на барацьбу з рэв. Петраградам. У час. грамадз. вайны сфарміраваў y 1918 конны атрад, які перарос y дывізію. 3 1919 камандзір y Чырв. Арміі коннага корпуса і створанай на яго базе Першай Коннай арміі. У Вял. Айч. вайну камандуючы групай армій рэзерву Галдўнакамандавання, галоўнакамандуючы войскамі Паўд.-Зах. і Паўн.-Каўказскага напрамкаў, камандуючы Зах. рэзервовым і Паўн.-Каўказскім франтамі, кавалерыяй Узбр. Сіл СССР. Канд. y чл. ЦК КПСС y 1934—39 і з 1952. Чл. ЦК КПСС y 1939—52. Чл. ВЦВК, ЦВК

БУДЗІКІД, князь ВКЛ y 13 ст. Уламідаецца ў Ілацьеўскім летапісе лад 1289, калі ён са сваім братам Будзівідам аддаў г. Ваўкавыск валынскаму кн. Мсціславу Данілавічу, каб захаваць з ім мір. У некаторых ням. хроніках Б. выстулае лад імем Путувера і Лютувера. Апошні ўламінаецца ў хроніцы ПДусбурга лад 1291 як князь літоўскі, бацька Віценя. Магчыма, Б. ласля смерці кн. Трайдзеня разам з братам стаў вял. князем. Перадача Ваўкавыска магла азначаць ластуповую страту Новагародскай зямлёй сваёй дамінуючай ролі ў ВКЛ. М.І.Ермаловіч. БУДЗІЛА Іосіф, ваенны дзеяч Рэчы Паспалітай, лісьменнік-мемуарыст 17 ст. Быў мазырскім харунжым, каралеўскім лалкоўнікам і інш. 3 1607 знаходзіўся ў лагеры Лжэдзмітрыя II. У 1611—12 удзельяічаў y баявых алерацыях ла захоле і ўтрыманні Масквы (адзін з гал. военачальнікаў лольск.-літ. гарнізона ў горадзе). Пасля здачы Масквы рус. ваяводу Дз. Пажарскаму сасланы ў Ніжні Ноўгарад, зняволены ў турму (1612—19). Яго дзённік «Гісторыя Дзмітрыя фалыдывага» — важлая дакумент. крыніца для вывучэння т.зв. смутнага часу. Як літ. помлік вылучаецца вобразласцю мовы, дынамізмам y алісанні гіст. ладзей, яркімі аўтарскімі ацэнкамі, багаццем інфарм. матэрыялу.

314_____________ БУДЗІЛАВА Тв.: Дневннк событай, относяпшйся к Смугаому временн (1603—1613 іт.), нзвестный под мменем нсторнн ложного Днмнтрня // Русская нсторнческая бнбллотека. Т.

1. Памятншаі, относяшнеся к Смугному временн. T. 1. СПб., 1872. Літ.: Мсторня белорусской дооктябрьской лнтературы. Мн., 1977. С. 211—212. В.І.Дарашкевіч, А. Ф.Коршунаў.

С.Я.Будзінскі.

Г.І.Будкер.

БУДЗІЛАВА, вёска ў Беларусі, y Соржыцкім с/с Бешанковіцкага р-на Віцебскай вобл. Цэнтр саўгаса. За 20 км на ПнУ ад Бешанковіч, 37 км ад Відебска.

350 ж., 121 двор (1995). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. БУДЗІЛОВІЧ Аляксандр Фауставіч (26.2.1829, в. Жэрчыцы Бельскага пав. Беластоцкай вобл. — пасля 1870), удзельнік рэв. руху 1860-х г. Скончыў Полацкую духоўную семінарыю (1853), але ад кар’еры святара адмовіўся. 3 1854 на вайск. службе, y 1859 атрымаў афіцэрскі чын. На пач. 1860-х г. актыўны дзеяч падп. Камітэта рускіх афіцэраў y Польшчы. У пач. 1863 арыштаваны ў сувязі са знойдзенай y яго нелегальнай л -рай і з вер. 1863 y адстаўды ў чыне падпаручніка. За правоз зброі ў лют.

1864 арыштаваны ў Дынабургу (цяпер Даўгаўпілс) і высланы ў Пермскую губ. Па амністыі 1867 вызвалены, пасяліўся ў Полыпчы. БУДЗІЛ0ВІЧ Антон Сямёнавіч (24.5.1846, в. Коматава Гродзенскага р-на — 25.12.1908), гісторык, філолаг і публіцыст. Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1882). 3 сям’і уніяцкага святара. Вучыўся ў Віленскай гімназіі, Літоўскай духоўнай семінарыі, скончыў Певдрбургскі ун-т (1867). 3 1875 праф. Нежынскага гіст.-філал. ін-та, з 1892 рэктар Тартускага ун-та, з 1901 чл. савета мін-ва нар. асветы. 3 1907 рэдактар «Московсккх ведомостей». Выступаў за аб’яднанне славян пад эгідай Расіі, за ўмацаванне асноў самадзяржаўя і праваслаўя. Даследаваў стараж. слав. пісьменства, гісторыю, л-ру і мовы слав. народаў. Аўтар гіст. прац «Чэхія і Маравія» (1871, разам з А.П.Нарановічам), «Нарысы з сербскай гісторыі» (1877). Гісторыю правасл. царквы на Беларусі разглядаў y даследаваннях «Гістарычная нататка пра царкоўна-маёмасныя запі-

сы ў Заходняй Расіі» (1871), «Парадак угварэння нерухомай уласнасці царкоўнай y Заходняй Расіі» (1882). БУДЗІЛОВІЧ Ігаат Мартынавіч (1841, Валынская губ. — 9.9.1863), удзельнік паўстання 1863 на Беларусі. Скончыў Кіеўскі кадэцкі корпус (1859). Служыў падпаручнікам Екацярынаслаўскага палка (Масква). Належаў да рэв. арг-цыі, падтрымліваў цесныя сувязі з паплечнікам К.Каліноўскага Л.Звяждоўскці. У крас. 1863 уцёк з часці і разам са Звяждоўскім выехаў на Магілёўшчыну. Пад псеўданімамі Каткоў і Ян Піховіч арганізаваў і ўзначаліў паўстанцкі атрад y Аршанскім пав. 26.4.1863 атрад разбіты пад Пагосцішчамі. Б. схоплены на полі бою і паводле прыгавору ваен. суда расстраляны ў Оршы. Г.В.Кісялёў. БУДЗІНАС Яўген Дамінікавіч (н.

18.2.1944, Масква), рускі пісьменнік, публіцыст. Скончыў Мінскі радыётэхнічны ін-т (1972). Прадаваў y газ. «Знамя юностн», уласным карэспандэнтам АДН па Беларусі, спец. карэспандэнтам па Беларусі і Прыбалтыцы час. «Дружба народов». 3 1990 — старшыня праўлення выд-ва «Паліфакг» (Мінск). У кнігах нарысаў і публіцыстыкі «Адзін практычны крок» (1983), «Дом y сельскай мясцовасці» (1985), «Дзеючыя асобы» (1986) разглядае агр. і сац. праблемы, перспектывы сучаснай вёскі. У раманедаследаванні «Прамежкавы чалавек» (1990) — крытычны погляд на сутнасць улады ў сацыяліст. перыяд жыцця. AÿT a p сцэнарыяў маст. («3 юбілеем пачакаем», «Ліфт для прамежкавага чалавека») і дакумент. фідьмаў. Выдавец шматтомнай серыі «Вынікі стагоддзя». БУДЗІНСКІ Станіслаў Янавіч (парт. і літ. псеўд. С т а х , Традыцыя, С.Б я д н а р с к і , Я . М а р ы я н с к і ; 9.9.1894, Варшава — 22.8.1937), дзеяч рэв. руху, публіцыст. У 1912— 15 чл. Варшаўскага к-та СДКПіЛ. Удзельнік Кастр. ўзбр. паўстання 1917 y Маскве, чл. балыпавіцкай фракцыі Маскоўскага Савета, канд. y чл. Маскоўскага ВРК. У снеж. 1917 — сак. 1918 нарком сац. забеспячэння Масквы і Маскоўскай губ. Са жн. 1918 y Польшчы, чл. Гал. праўлення СДКПіЛ, чл. Лодзінскага, Варшаўскага к-таў КПП. У 1919 арыштаваны. У выніку абмену паліт. вязнямі з 1920 y Сав. Расіі. У 1924—26 чл. Польбюро пры ЦК ВКП(б). У ліп. 1928 на 1 з ’ездзе КПЗБ абраны чл. ЦК. 3 1930 рэдакгар газ. «Звязда» і чл. рэдкалегіі час. «Бальшавік Беларусі». Чл. ЦК y 1929— 32, чл. Бюро ЦК КП(б)Б y 1930— 32. 3 1934 праф. Міжнар. ленінскай школы ў Маскве. Аўтар грамадскапаліт. брашур і артыкулаў. У чэрв. 1937 рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны пасмяротна. БУДЗШІЫНСЮ М ІР 1018, паміж Польскім княствам і Свяшчэннай Рымскай імперыяй. Завяршыў герм.-польскія войны 1003—18 (з перапынкамі), y ходзе якіх Полыпча адстаяла сваю незалежнасць. Заключаны ў лужыцкім г.

Будзішын польскім князем Баляславам I Храбрым і герм. каралём і імператарам Генрыхам II. Паводле Б.м. да Польшчы адыпші Лужыца, частка Мішанскай (Мейсенскай) маркі і Маравія. БУДЗЬКА Эдзюк (Эдуард Адамавіч; 22.3.1882, в. Будслаў Мядзельскага р-на Мінскай вобл. — 14.8.1958), бел. паэт, публідыст, выдавец. Вучыўся ў Рыжскім політэхн. ін-це, які пакінуў з-за беднасці. У 1916 y Петраградзе выдаваў газ. «Светач», з Ц.Гартным супрацоўнічаў y газ. «Дзянніца». Удзельнік 1-га Усебел. канірэса 1917 y Мінску. У 1918 арганізаваў бел. гімназію ў Будславе. Кіраваў настаўнідкімі курсамі ў Дзвінску (1921—22). У Зах. Беларусі быў акгывістам каап. руху. У Вільні аб’явіў конкурс на лепшы бел. твор (1932). У Айч. вайну настаўнічаў y Мінску і Баранавічах. 3 1944 y Ватэнштэце (Германія), з 1950 y ЗША. Дэбютаваў вершамі ў 1906 y газ. «Наша ніва». Зямельнае пытанне, праблемы нар. асветы, грамадска-паліт. жыцця беларусаў асвятляў y публіцыст. артыкулах («Воўк ягнё ўсё ж дык і з ’еў», 1919; «Вера да вольнасці давядзець!», «Беларус сам аб усім пастановіць», «Важная прыкмета», «Дагаворацца людзі, іігго зямелька народу пападзець», усе 1920). У эміграцыі друкаваўся ў газ. «Бацькаўшчына» і інш. Літ.: К а х а н о ў с к і Г. «...I іншыя» // Каханоўскі Г. Адчыніся, таямніцэ часу. Мн., 1984; Ж у к - Г р ы ш к е в і ч Р. Жыццё Вінцэнта Жук-Грышкевіча. Таронта, 1993. С.

198—206. І.У.Саламевіч. БУДКА, вёска ў Беларусі, y Капараўскім с/с Рэчыцкага р-на Гомельскай вобл. Цэнтр калгаса. За 27 км ад Рэчыцы, 68 км ад Гомеля, 6 км ад чыг. ст. Дземяхі, на шашы Гомель—Калінкавічы. 303 ж., 123 двары (1995). Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддэ. сувязі. БУДКЕВІЧ Барбара Эдмундаўна (2.12.1886, маёнтак Глухавец Мсціслаўскага пав. Магілёўскай губ. — 21.8.1937), дзеяч рэв. руху ў Полыдчы, гісторык. Скончыла Брусельскі (Новы) ун-т (1912). Чл. Польскай партыі сацыялістычнай (ППС, 1904—06), Варшаўскага і Лодзінскага к-таў ППС-лявіцы (1908—09, 1912— 13), замежнай секцыі ППС-лявіцы. За ўдэел y рэв. руху ў 1906 і 1909 арыштавана. 3 1913 y Пецярбургу. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 y Польскім нац. камісарыяце пры Наркамнацы РСФСР. 3 1918 кіраўнік польскай секцыі Маіілёўскага губ. аддзела нар. асветы, выкладчык на курсах чырв. камандзіраў y Смаленску, кіраўнік польскіх паліткурсаў пры штабе Зах. фронту, з 1921 кіраўнік сектараў Камуніст. ун-таў імя Свярдлова і нац. меншасцяў Захаду (КУНМЗ), нам. вучонага сакратара Наркамасветы РСФСР. 3 1926 выкладчык y Камуніст. ун-це Беларусі. 3 1931 навук. супрацоўнік польскага сектара, вучоны сакратар Ін-та польскай пралетарскай культуры АН БССР, дацэнт кафедры ўсеаг. гісторыі КУНМЗа. Даследавала гісторыю

развіцця прам-сці і фарміравання пралетарыяту, рэв. руху ў Польшчы. Рэпрэсіравана. Рэабілітавана ў 1956. У.М.Міхнюк. БУДКЕВІЧ Уладзімір Уладзіміравіч (н.

13.3.1947, Магілёў), бел. фагатыст. Засл. арт. Беларусі (1980). Скончыў Бел. кансерваторыю (1970). 3 1967 артыст, y 1971—81 саліст аркестра і канцэртмайстар групы фаготаў Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі, адначасова з 1972 педагог Бел. акадэміі музыкі (праф. з 1992). Выступае ў канцэртах, y тл . з Дзярж. камерным аркестрам, ансамблем салістаў Дзярж. аркестра сімф. і эстраднай музыкі Рэспублікі Беларусь і інш. БУДКЕР Герш Іцкавіч (1.5.1918, в. Мурафа Вінніцкай вобл., Украіна — 4.7.1977), савецкі фізік. Акад. AH СССР (1964, чл.-кар. 1958). Скончыў Маскоўскі ун-т (1941). 3 1946 y Ін-це атамнай энергіі AH СССР, з 1957 дырэкгар Ін-та ядзернай фізікі Сібірскага аддз.

AH СССР. Навук. працы па тэорыі ядзерных рэактараў, тэорыі і разліку паскаральнікаў зараджаных часціц, па фізіды плазмы, фізіды часціц высокіх энергій і інш. Прапанаваў метад сустрэчных пучкоў для даследавання ўласцівасцей элементарных часціц. Ленінская прэмія 1967, Дзярж. прэмія СССР 1949. Літ.: Б е л я е в С.Т., С л д о р о в В.А, Ч н р н к о в Б.В Г.Н.Будкер // Успехн фнз. наук. 1968. Т. 96, вып. 3. БУДЛЯНКА, рака ў Беларусі, y Магілёўскім, Быхаўскім і Чавускім р-нах Магілёўскай вобл., правы прыток Расты (бас. Дняпраі. Даўж. 24 км. Пл. вадазбору 170 км . Пачынаецца каля паўн. ускраіны в. Ліпец Магілёўскага р-на. На ўсім працягу каналізаваная. БУДНІК Уладзімір Іванавіч (н.

28.4.1949, г. Жыткавічы Гомельскай вобл.), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю (1975, клас A.Багатырова). У 1979—84 заг„ муз. часткі Бел. т-ра імя Я.Купалы. Асн. творчыя дасягненні ў масавых жанрах, y музыцы для дзяцей. Сярод твораў: кантата «Ha Mari­ ae партызана» на словы К.Кублшскага і сімфонія (1975), сімф. паэма «Сказ пра Палессе» (1990), сюіты для фп. (1990), трубы і фп. (1992), габоя і фп. (1993), прэлюдыя і фуга для квартэта драўляных духавых інструментаў (1977), Дзіцячая сюіта і струнны квартэт (1978), прэлюдыі (1979), «Школьны сшытак» (1980) для фп., песні, музыка да драм. спекіакляў і радыёпастановак. Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1982. Р.М.Аладава. БУДНІКАЎ Пётр Пятровіч (9.10.1885, Смаленск — 6.12.1968), савецкі вучоны ў галіне мінералогіі і неарган. хіміі. Чл,кар. AH СССР (1939). Акад. АН УССР (1939), Польскай АН (1956). Герой Сац. Працы (1965). 3 1944 y Маскоўскім хіміка-тэхнал. ін-це. Навук. працы па хіміі і тэхналогіі сілікатаў, комплексным даследаванні мінер. багаццяў СССР і іх выкарыстанні. Стварыў новыя віды вяжучых, вогнетрывалых, ізаляцыйных

матэрыялаў, буд. і спец. керамікі. Дзярж. прэміі СССР 1942, 1950, 1952. Тв.: Нзбр. труды. Кнев, 1960. БУДНІКІ, катэгорыя работніхаў на Беларусі ў 15 — сярэдзіне 19 ст., якія працавалі гал. чынам на будах. Набіраліся пераважна са збяднелых сялян. Некваліфікаваныя Б. звычайна выпальвалі попел з драўніны пэўных парод і нарыхтоўвалі дровы, клёпку для будных печаў. Кваліфікаваныя Б. выварвалі з попелу паташ (палівачы і карытнікі), выпальвалі вугаль для кузняў, рабілі бочкі пад паташ, выконвалі дапаможныя работы (кавалі, бондары, цагельнікі і інш.). За сваю працу Б. атрымлівалі ардынарый (харчы), адзенне і грашовую плату. Болыдасць Б. мела свае хаты, бяздомныя жылі па месцы працы ў спец. памяшканнях. В.І.Мялешка. БУДНЫ Бенеш, дзеяч бел. культуры 16—17 ст., пісьменнік, перакладчык. Нарадзіўся, верагодна, y мяст. Лоск (цяпер y Валожынскім р-не Мінскай вобл.). Скончыў Кёнігсбергскі пратэстанцкі ун-т. Да 1594 жыў пры двары бел. магнатаў Ф.Скуміна, А.Храшовіча, потым служыў y М.К.Радзівіла. Яго асн. твор «Кароткія і ясныя аповесці, якія па-грэчаску называюцца «Апафегматы» (Вільня, 1599) y 17 ст. вытрымаў 11 выданняў, y 1711 па загадзе Пятра I перакладзены на рус. мову і надрукаваны ў Маскве. Гэта філас.-этычныя сентэнцыі з нагоды вучэння ці жыцця ант. філосафаў і паліт. дзеячаў. Б. спрабаваў хрысціянізаваць ант. этыку і на аснове сінтэзу духоўных каштоўнасцяў антычнасці і хрысціянства выпрацаваць агульначалавечыя прынцыпы і нормы маралі, карысныя для ўсіх эпох. Пераклаў тракгаты Цыцэрона «Аб старасці» (1956), «Аб дружбе» (1603). БЎДНЫ Сымон (каля 1530, в. Буды, цяпер Беластоцкае ваяв., Польшча — 13.1.1593), дзеяч бел. культуры, гуманіст, філосаф, асветнік; актыўны ўдзельнік рэфармацыйнага руху; адзін з заснавальнікаў навук. крытыкі Бібліі. Скончыў Кракаўскі ун-т (паступіў y 1544), магчыма, і Базельскі пратэстанцкі ун-т. 3 1558 выкладаў на бел. мове ў пратэетанцкай школе ў Вільні, з 1560 кальвінісцкі прапаведнік y Клецку. Заснавальнік (з Л.Крышкоўскім і М.Кавячынскім) Нясвіжскай друкарні, дзе выдаў на бел. мове «Катэхізіс», свае творы «Пра апраўданне грэшнага чалавека перад Богам» і інш. Незадаволены памяркоўнасцю кальвінізму, перайшоў на радыкальныя пазідыі антытрынітарызму.

3 1573 прапаведнік y Лоску (Валожынскі р-н). У 1574 y створанай ім Лоскай друкарні надрукаваў свой пераклад Новага Запавету з прадмовай, каментарыямі і заўвагамі, уласныя творы «Пра дзве сутнасці Хрыста», «Супраць хрышчэння дзяцей», «Кароткі доказ, што Хрыстос не з’яўляецца такім жа Богам, як айцец...» і інш. Меў сяброўскія кантакгы з 1.Фёдаравым і П.Мсціслаўцам, вёў перапіску з багасловам Арцеміем, Феадосіем Касым, удзельнічаў y рабоце арыянскіх

БУДСЛАЎ_______________ 315 сінодаў, дыспутах з езуітамі, палемізаваў з ідэолагамі арыянства Пятром з Ганёндза, Якубам з Калінаўкі, М.Чаховіцам. Ідэі Б. паўплывалі на развіццё еўрап. рацыяналізму 17 ст., садзейнічалі фарміраванню вальнадумства. Як прадаўжальнік традыцый Ф .Скарыны, выступаў за роўнасць уСіх саслоўяў перад законам і справядлівасць правасуддзя. Яго паліт. ідэал — асветная манархія.

He адмаўляючы сутнасці прыгонніціва, патрабаваў абмежавання феад. самавольства. Лічыў, пгго простаму народу патрэбны мір, што феадалы павінны клапаціцца пра яго адукацыю. Шмат зрабіў для развіцця бел. мовы, выступаў за выкарыстанне жьівой нар. мовы ў рэліг. пісьменстве і царк. набажэнствах, за ўсебаковае супрацоўніцтва ўсіх славянскіх народаў. Літ.: П a р э д к і Я.І. Сымон Будны. Мн., 1975; С а в е р ч а н к а І.В. Сымон Будны: Гуманіст і рэфарматар. Мн., 1993.

С.Будвы.

БУДРАЙЦІС (Budraitis) Юозас (н.

6.10.1940, г. Ліпінай, Літва), літоўскі акцёр. Нар. арт. Літвы (1982). Скончыў Вільнюскі ун-т (1977), Вышэйшыя кінарэжысёрскія курсы ў Маскве (1979).

3 1979 y Каўнаскім драм. т-ры. Сярод роляў: Сольнес («Будаўнік Сольнес» Г.Ібсена), Шарунас («Шарунас» В.Крэве), Герэя («Калігула» А.Камю). 3 1965 здымаецца ў кіно: «Ніхто не хацеў паміраць», «Шчыт і меч», «Чэрвень, пачатак лета», «Рудабельская рэспубліка», «Гэта салодкае слова — свабода», «Блакада», «Багач, бядняк», «Споведзь яго жонкі» і інш. Створаныя ім харакгары адметныя натуральнасцю, стрыманасцю, псіхал. глыбінёй. БЎДСЛАЎ, вёска ў Беларусі, y Мядзельскім р-не Мінскай вобл., на р. Сэрвач. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 56 км на ПдУ ад г.п. Мядзел, 130 км ад

культ абраза, з пач. 19 ст. друка316__________ БУДСЛАЎСКАЯ давалі валі з яго гравюры. Пасля скасавання Мінска, 2 км ад чыг. ст. Будслаў. 721 ж., 300 двароў (1996). Вадомы э 1504 як уласнасць манахаў-бернардзінцаў, якія ў 1589 лабудавалі тут драўляны, y 1783 мураваны касцёл, пры якім знаходзіліся Будслаўскі кляштар бернардзінцаў і 2 капліцы. 3 1732 мястэчха, з 1793 y складзе Рас. імперыі ў Вілейскім пав. У 1868 — 259 ж., 48 двароў У 1885 цэнтр воласці, 327 ж., 50 двароў, касцёл, сінагога, прыходскае вучылішча, крама, таржок; y маёнтку працавалі бровар, сукнавальня, вадзяны млын, крама, заезны дом, 2 карчмы. У 1907 y Б. 435 ж., 61 двор, каля мястэчка прайшла чыг. Полацк— Маладзечна, пабудавана чыт. станцыя. У 1917—19 працавала Будслаўская беларуская гімназія. 3 1921 y складзе Полыпчы, цэнтр гміны Вілейскага пав. Віленскага ваяв. 3 1939 y складзе БССР. 3 1940 цэнтр сельсавета Крывіцкага, з 1962 — Мядзельскага р-наў. У Вял. Айч. вайну з ліп. 1941 да 2.7.1944 акупіраваны ням.-фаш. захопнікамі, якія ў 1942 расстралялі тут 270 жыхароў. У 1970 — 859 ж., 318 двароў. У Б. ляснідава, сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Будслаўскі касцёл бернардзінцаў. Магілы ахвяр фашызму. БХДСЛАЎСКАЯ БЕЛАРЎСКАЯ ГІМНАЗІЯ, сярэдняя агульнаадук. навуч. ўстанова ў мяст. Будслаў Вілейскага пав. (цяпер Мядзельскі р-н) y 1917—19. Засн. па ініцыятыве дзеячаў бел. нац.вызв. руху І.І.Васілевіча (дырэктар) і ЭА.Будзькі ў канцы 1917 (афіц. адкрыта ў студз. 1918) на базе бел. пач. школы. У 1918/19 навуч. г. дзейнічала 1-я ступень гімназіі (2 падрыхтоўчыя, 2 першыя, 2-і, 3-і і 4-ы класы). Навучалася болып за 300 сял. дзяцей абодвух полаў. Выкладанне вялося на бел. мове. Пры гімназіі дзейнічаў вучнёўскі кааператыў. У 1918 пачалося буд-ва гімназіі паводле праекга, распрацаванага ў традыцыях нац. дойлідства арх. Л.І.Дубейкаўскім. Сродкі на будынак выдзеліў Нар. сакратарыят Беларусі. Мясц. спаланізаваныя памешчыкі разгарнулі кампанію супраць гімназіі, і перад пачаткам 1919/20 навуч. г. яна была забаронена польск. ўладамі. С.С.Рудовіч. БУДСЛАЎСКІ а б р а з м а ц і б о ж а й , адзін з найб. шанаваных каталіцкіх абразоў на Беларусі. Знаходзіцца ў касцёле Ушэсця Маці Божай y в. Будслаў Мядзельскага р-на Мінскай вобл. Паводле касцельнай гісторыі, падараваны ў 1598 папам рымскім Кліментам VIII мінскаму ваяводу Яну Пацу з нагоды яго пераходу з кальвінізму ў каталіцызм. Пасля смерці Паца абраз перайшоў капелану І.Салакаю, які ў 1613 падараваў яго Будслаўскаму кляштару бернардзінцаў\ шату для абраза падараваў y 1-й пал. 17 ст. віленскі гвардыян бернардзінцаў Ф.Калецкі. Туг абраз праславіўся цудамі вылечвання, якія апісаны настаяцелем Э.Зеляевічам y кнізе «Задыяк на зямлі» (1650). У вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 часова быў вывезены ў Саколку (Беласточчына). Бернардзінцы літ. правінцыі прапаган-

кляштара ў 1859 вядомасць абраза зменшылася. 3 пач. 1990-х г. аднаўляецца яго культ, адбываюцца паломніцтвы пілігрымаў, прымеркаваныя да 2 ліпеня. 2.7.1996 папскі нунцый арцыбіскуп Д.Грушэўскі абвясціў папскае пасланне, y яй м Маці Божая Будслаўская названа патронкай МінскаМагілёўскай дыяцэзіі, г. зн. Беларусі. Абраз намаляваны алеем на палатне памерам 72 х 65 см, іканаграфічна належыць да зах.-еўрап. тыпу Адзігітрыі. Рэстаўрыраваны ў 1991—92 В.Лукашэвічам. А.А.Ярашэвіч. БЎДСЛАЎСКІ КАСЦЁЛ БЕРНАРДЗІНЦАЎ, помнік архітэктуры позняга барока. Пабудаваны ў 1767—83 y в. Будслаў (Мядзельскі р-н Мінскай вобл.). Мураваная 3-нефавая базіліка з

Будуар з арабескамі. 3 карціны невядомага мастака. 2-я пал. 19 ст.

Будуар y Зімнім палацы. Санкт-Пецярбург.

1839—53.

прамавугольным прэсбітэрыем і трансептам каля ўвахода. Тарцы нефа і трансепта завершаны фігурнымі франтонамі. Гал. фасад з 2 шмат’яруснымі вежамі па баках аздоблены багатай дэкар. пластыкай. У інтэр’еры гал. драўляны алтар (1784—90), арган з драўлянай пазалочанай разьбой. У бакавой капліцы (першапачаткова была храмам, 1643) захаваўся унікальны 2-ярусны алтар (завершаны да 1651) з 20 скулыпурамі і карцінамі «Распяцце», «Засмучоная Маці Божая» (18 ст.; раней y алтары знаходзіўся абраз Марыі, 1598). БЎДСЛАЎСКІ КЛЯШТАР БЕРНАРДЗІНЦАЎ. Існаваў y 16— 1-й пал. 19 ст. ў в. Будслаў (Мядзельскі р-н Мінскай вобл.). Упершыню ўпамінаецца ў дакументах y 1504, калі вял. кн. ВКЛ Аляксандр даў віленскім бернардзінцам 6 тыс. маргоў лесу ў Мінскім пав. Манахі жылі па 2—4 чал. ў шалашах («будах»), мелі капліцу. У 1591 пабудаваны драўляны касцёл Наведання Марыяй Елізаветы, y якім знаходзіўся цудатворны абраз Маці Божай, прывезены ў 1598 Я.Пацам з Рыма (дар папы Клімента VIII) і ў 1613 перададзены ў храм. У 1643 пабудаваны новы касцёл, y 1750 — жылы корпус кляштара. 29.6.1767 закладзены новы касцёл, y яго аб’ёмнапрасторавую кампазіцыю ўвайшоў як бакавая капліца касцёл св. Варвары, пабудаваны ў 1643. У 1783 касцёл асвячоны ў гонар Успення Маці Божай. На прадягу 2-й пал. 18 ст. прыбудаваны розныя кляштарныя памяшканні. 3 1756 пры кляштары працавала муз. школа (15 вучняў), y 1793— 1842 — 2-класная школа (15 вучняў) і шпіталь, y 1731—97 y духоўнай школе кляштара 7— 10 слухачоў вывучалі маральную тэалогію і рыторыку. Манахаў было 4—17 чал. Пасля закрыцця кляштара (1852) некаторыя яго манахі (Г.Т.Вольскі, Манстовіч, П.Багдановіч, Загорскі, Маркевіч) бралі ўдзел y паўстанні 1863—64. Касцёл захаваўся як парафіяльны (гл. Будслаўскі касцёл бернардзінцаў). Побач з ім захаваўся будынак плябаніі 19 ст. А А.Ярашэвіч. БУДУАР (франц. boudoir), невялікі гасціны пакой інтымнага характару. Прызначаўся для прыёму найб. блізкіх сяброў і знаёмых. Узнік y пач. 18 ст. ў франц. мастацтве інтэр’ера і стаў неад’емным элементам палацавага ўбранства часоў ракако і класіцызму. Яго абсталёўвалі ўтульнай мэбляй (крэслы, софы, столікі, бюро), упрыгожвалі жывапіснымі палотнамі сентыментальнаэратычнага характару. БЎДЧА, вёска ў Беларусі, y Чудзінскім с/с Ганцавіцкага р-на Брэсцкай вобл. Цэнтр калгаса. За 33 км ад горада і чыг. ст. Ганцавічы, 283 км ад Брэста. 1123 ж., 474 двары (1996). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік архітэкгуры — Юр’еўская царква (1896). БУДЫ, вёска ў Беларусі, y Горацкім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 5 км на У ад г. Горкі, 93 км ад Магілёва, 7 км ад чыг. ст. Паго-

дзіна. 262 ж., 84 двары (1995). Клуб, б-ка, адцз. сувязі. БУДЫЗМ, адна з трох сусв. рэлігій (разам з хрысціянствам і ісламам). Узнік y 6 ст. да н.э. як рэакдыя стараж.-інд. насельніцтва на брахманізм і каставы падзел грамадства, дзе дасягненне канчатковай мэты рэліг. практыкі залежала ад брахманаў і было недасягальнае для ніжэйшых кастаў. Заснавальнікам Б. лічыцца івд. прынц Сідхартха Гаўтама, празваны Будам. У дэнтры Б. вучэнне пра 4 высакародныя ісціны: існуе жыццё-пакута; прычына пакут y жаданнях; паглыбляючыся ў нірвану, можна спыніць пакуты; метад дасягнення нірваны — «васьмярычны шлях» (складаецца з сапраўдных поглядаў, рашучасці, намагання, засяроджвання; кантролю над мовай; з праведных дзеянняў, жыцця, намераў). У Б. выказваецца думка пра адмаўленне і ад крайнасцей, звязаных з рытуаламі брахманізму, і ад аскетызму; ён вядомы як «сярэдні шлях». Першадачаткова Б. быў хутчэй філас.этычным вучэннем, пазней пашырыўся за межы Іддыі, набыў рысы рэлігіі. Дактрына Б. распрацавана ў працэсе стварэння будыйскіх школ і кірункаў. На мяжы 1—2-га тыс. н.э. перастаў адыгрываць адметную ролю ў гісторыі і культуры Індыі, як сусв. рэліі-ія фарміраваўся за яе межамі. Літ.: І Ц е р б а т с к о й Ф.Н. йзбранные труды по будцнзму. М., 1988; Р о з е н б е р г 0.0. Труды ло б у д д н з м у . м., 1991; Буддазм: Словарь. М., 1992. А.ВГурко. БУДЫЙСКІЯ ШКОЛЫ, філасофскія школы будызму, розныя па кірунку, арганізацыі і назвах. У будызме існуе каля 30 філас. школ; найб. пашыраны: т х е р a в a д a (школа старой мудрасці), самая ранняя, найб. артадаксальная. Арганізавана паслядоўнікамі Буды пасля яго смерці (544 да н.э.), не арыентавалася на асоб недухоўнага звання. Дасягненне прасвятлення бачыла ў літаральным прытрымліванні ладу жыцця і харакгару медытацыі Сідхартха Гаўтамы (заснавальнік будызму). Пашырана ў Шры-Ланцы; Бірме, Тайландзе, Лаосе, Камбоджы, Індыі, Бангладэш, В’етнаме, Малайзіі, Непале; х і н a я н a (санскр. малая калясніда), сістэма школ Паўднёвага будызму, аднаго з асн. кірункаў будызму. Паводле хінаяны, гал. ўвага канцэнтруецца на вывучэнні прыроды дхарм (элементы, што ляжаць y аснове матэрыяльных і духоўных рэчаў і з’яў) і дасягненні нірваны (адсутнасць жаданняў, абс. адарванасць ад навакольнага свету) этычным шляхам; м a х a я н a (вялікая калясніца), распрацавала тэорыю боскай субстанцыі і сляпой веры ў яе стваральныя магчымасці. Гэта прывяло да стварэння пантэона будаў, багоў, ускладнення культавых алементаў і дактрынальнай часткі вучэння. Арыентавана на адмаўленне ад асабістага выратавання дзеля дапамогі іншым істотам і агульнага выратавання. Больш простая і дасягальная для асоб недухоўнага звання. Пашырана ў Тыбеце, Карэі, Манголіі, Кітаі, Японіі; в a -

д ж р a я н a (алмазная калясніца) — эзатэрычнае вучэнне са спецыфічнай рытуальнай практыкай, звязана з традыцыяй тантры (свяшчэнныя тэксты; магія). Аддзялілася ад махаяны ў 1-м тыс. н.э. Пашырана ў Шры-Ланцы, Інданезіі, Кітаі, Японіі, Тьібеце, Расіі. Літ.: Гл. пры арт. Будызм. А.В.Гурко. БУДЬІКА Міхаіл Іванавіч (н. 20.1.1920, г. Гомель), расійскі геафізік. Акад. Расійскай АН (1992, чл.-кар. 1964). Чл.кар. AH СССР (1964). Скончыў Ленінградскі політэхн. ін-т (1942). Працаваў y Гал. геафіз. абсерваторыі імя А.І.Ваейкава (з 1954 дырэктар). Асн. працы ў галіне фіз. кліматалогіі, біякліматалогіі, актынаметрыі. Разам з А.А.Грыгор’евым сфармуляваў перыядычны закон геагр. занальнасці; вывучаў цеплавы баланс зямной паверхні. Ленінская прэмія 1958.

БУЕВІЧ_________________ 317 ку, y т.л. раздзяржаўленне і прыватызацыя з улікам спецыфікі буд. комплексу; распрацоўка нарматыўнай базы па працы ў буд-ве; ацэнка фін. становішча, выкананне працэдур, звязаных з санацыяй, кансервацыяй і банкруцгвам прадпрыемстваў. СБ.Дробышава. БУДЭН (Boudin) Эжэн (13.7.1824, г. Анфлёр, Францыя — 8.8.1898), французскі жывапісец. Яго паэтычныя пейзажы з тонкай фіксацыяй паветранага асяроддзя папярэднічалі жывапісным пошукам майстроў імпрэсіянізму («Крыналіны на пляжы ў Трувілі», 1869; «Пляж y Трувілі», 1871). БЎЕВА Людміла Панцялееўна (13.11.1926, с. Шчучча Варонежскай

Э.Будэн. Пляж y Трувілі. 1871.

Te.: Кллмат н жнзнь. Л., 1971; Эволюцня бносферы. Л., 1984; Путешествне во временл. М„ 1990. БУДЬІКА Сяргей Хрыстафоравіч (17.3.1909, г. Краснадар, Расія — 7.3.1988), бел. вучоны ў галіне гідратэхнікі. Чл.-кар. АН Беларусі (1972), д-р тэхн. н. (1959), праф. (1960). Засл. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1977). Скончыў Паволжскі лесатэхн. ін-т (Йашкар-Ала, 1934). Працаваў y Бел. лесатэхн. ін-це, y Ін-це лесу АН Беларусі. У 1959—63 прарэктар Бел. тэхнал. ін-та. Навук. працы па гідратэхн. меліярацыі Палесся, інж. гідралогіі і рачной гідраўліды, водным транспарце лесу. Те.: Белорусское Полесье: проблемы, перспектнвы. Мн., 1982. «БУДЭКАНОМІКА», Навуковадаследчы ін-т «Будэканоміка» Рэспублікі Белар у с ь ; арэндная ўстанова (з 1990). Засн. ў 1976 y Мінску як комплексны аддзел (з 1977 Бел. філіял) Усесаюзнага н.-д. і праекгнага ін-та працы ў буд-ве Дзяржбуда СССР. 3 1991 «Будэканоміка». Асн. кірункі дзейнасці: падрыхтоўка заканадаўчых і нарматыўных актаў, інструктыўных і метадычных дакументаў, якія рэгулююць адносіны ўдзельнікаў капітальнага буд-ва ва ўмовах рын-

вобл., Расія), рускі філосаф. Д-р філас. н. (1968), праф. (1970). Скончыла Маскоўскі ун-т (1950), працавала ў ім. 3 1976 y Ін-це філасофіі Расійскай АН. Даследуе філас. праблемы чалавека, асобы і грамадства, дыялектыку сац. і індывідуальнага ў развіцці асобы, суадносіны дэтэрмінацыі і свабоды ў развіцці духоўнага свету чалавека, змест і структуру сац. асяроддзя асобы. У даследаваннях сац. быцця асобы асаблівую ўвагу засяроджвае на праблемах яе суб’ектыўнага свету, актыўнасці, творчай прыродэе і самастойнасці прадэсаў станаўледня, выбару і дошукаў уласнага месца ў свеце, ролі ўнутр. дэтэрмінацыі развіцця. Даследуе таксама рус. філас. антралалогію.

Te:. Человек: деятельность н обгценне. М., 1978; Обіцественный прогресс м гуманнзм. М., 1985; Человек как высшая ценность н главное богатство обшества. М., 1991. БУЕВІЧ Іосіф Іванавіч (15.5.1883, в. Варгуцева Круглянскага р-на Магілёўскай вобл. — 25.1.1964), рэвалюцыянер. Скончыў лач. школу. 3 1905 чл. партыі эсэраў, дотым эсэр-максімаліст, з 1919 чл. РКП(б). 3 1895 рабочы на прамысл. лрадпрыемствах Пецярбурга. Удзельнік рэвалюцыі 1905—07. У кастр. 1907 арыдггаваны, высланы на радзіму. 3

318

БУЕР

1909 за мяжой (Аргенціна, Францыя, ЗША), удзельнічаў y рабочым руху. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 вярнуўся на радзіму. Са жн. 1917 y Оршы, чл. гарсавета, старшыня рэўкома, камісар працы. 3 пач. 1918 старшыня Аршанскага пав. выканкома, дэлегат V Усерас. з’езда Саветаў. За агітацыю супраць Брэсцкага міру 1918 арыштаваны. У час леваэсэраўскага мяцяжу 6.7.1918 вызвалены паўстанцамі, абраны старшынёй Аршанскага часовага ВРК. Пасля задушэння аршанскага выступлення эсэраў зноў арыштаваны (апраўданы Гомельскім губрэўтрыбуналам). Са жн. 1919 на розных пасадах y Оршы, Сянне і інш. 3 пач. 1930-х г. y Маскве, нам. дырэкгара Музея рэвалюцыі, нач. упраўлення Наркамата саўгасаў СССР і інш. У 1948—49 старшыня калгаса ў в. Варгуцева. Э.А.Карніловіч.

Буер

БЎЕР (галанд. boeier), 1) лёгкая кабіна ці платформа з парусамі на трох каньках (лыжах, пнеўмаколах). Кіраванне робіцца заднім каньком (лыжай, колам) і парусам. Скорасць руху перавышае 100 км/гадз. Выкарыстоўваецца як спарт. прылада (гонкі на Б. па лёдзе), для перавозкі грузаў. 2) Невял. аднамачтавае пласкадоннае паруснае судна для ўстаноўкі буёў і швартоўных бочак (устар.). БУЕРНЫ СПОРТ, спартыўныя гонкі на буерах па лёдзе ці сушы з роўнай паверхняй. Узнік y канцы 18 — пач. 19 ст. ў ЗША. 3 1875 дзейнічаюць правілы спаборніцтваў па Б.с., вызначаны класы буераў. У 1931 створаны Еўрап. буерны саюз. Першыя спарт. спаборніцтвы ў Расіі праведзены ў 1890 y Пецярбургу, з 1946 праходзілі чэмпіянаты СССР. Праводзяцца чэмпіянаты Еўропы, Амерыкі, з 1964 — свету. Гонкі на буерах па лё-

дзе папулярныя ў ЗША, Канадзе, Расіі, краінах Балтыі, Скандынавіі і інш. БУЁЎСКАЕ BÔ3EPA, y Беларусі, y Лёзненскім р-не Відебскай вобл., y бас. р. Мошна, за 2 км на ПдЗ ад г.п. Лёзна. Пл. 0,72 км2, даўж. 2,65 км, найб. шыр.

380 м, найб. глыб. 13 м, даўж. берагавой лініі 5,84 км. Пл. вадазбору 9,4 км2. Схілы каглавіны выш. да 3 м, паўн. да 10 м, пераважна разараныя, усх. параслі хмызняком. Берагі пясчаныя, пад хмызняком, на 3 і У сплавінныя. Мелкаводдзе вузкае, пясчанае, глыбей дно сапрапелістае. Выцякае ручай y р. Мошна. Зарастае да глыб. 2,2 м. БУЖА, возера ў Беларусі, y Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Друйка, за 7 км на ПнЗ ад г. Браслаў. Уваходзіць y Браслаўскую групу азёр. Пл. 4,18 км2, даўж. 3,42 км, найб. шыр. 1,72 км, найб. глыб. 9,1 м, даўж. берагавой лініі 12,2 км. Пл. вадазбору 66 км2. Схілы катлавіны выш. да 12 м, пад лесам і хмызняком, заходнія разараныя. Вакол возера пойма шыр. ад 8 м на Пн да 250 м на ПдЗ, сухая, моцна завалуненая, парослая хмызняком і сухадольнымі травамі. 16 астравоў агульнай пл. 24,9 га. Каля берагоў і астравоў дно пясчанае, часта галечнікавае і камяністае. Шыр. паласы прыбярэжнай расліннасці да 70 м. Злучана ручаямі з аэёрамі Саванар і Рака. БУЖАН Хведар Сілавіч (1896—?), бел. пісьменнік. Скончыў Бел. лесатэхн. ін-т (1932, Гомель). У 1907— 15 рабочы тартака. Працаваў таксама аб’ездчыкам, лесніком, ляснічым y Буда-Кашалёўскім і Парыцкім р-нах, нам. дырэкгара Уздзенскага леспрамгаса. У Вял. Айч. вайну ў Новасібірскай вобл. Пасля вайны жыў y Чарнаўцах на Украіне. Першыя допісы апубл. ў 1921 y газ. «Беларуская вёска». Друкаваў вершы, апавяданні. Аповесць «Леснікі» (1932) пра жыдцё леснікоў і лесарубаў. БУЖАНЕ, усходнеславянская племянная групоўка на р. Зах. Буг або Паўд. Буг (адсюль назва). Межы рассялення Б. пісьмовымі крыніцамі не вызначаны. Паводле Баварскага географа (9 ст.), мелі 231 «горад» (умацаванае паселішча). У пач. недатаванай часткі *Аповесці мінулых гадоў» адзначана, што папярэднікі Б. зваліся дулебамі, наступнікі — валынянамі. Гісторыкі лічаць, што ў дадзеным выпадку адбылася змена назвы мясц. насельніцтва. В.С.Пазднякоў. БУЖУМБЎРА (Bujumbura), У с у м б y р a , горад, сталіда Бурундзі. Адм. ц. прэфектуры Бужумбура. Засн. ў 1897.

300 тыс. ж. (1993). Порт на паўн.-зах. беразе воз. Танганьіка. Вузел аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Гандл. і эканам. цэнтр краіны. Цэм., металарамонтная, піваварная, шкларобная, рыса- і бавоўнаачышчальная, швейная, абутковая, цыгарэтная, мылаварная, тэкст. прам-сць. Пачатковая апрацоўка кавы. Лоўля і перапрацоўка рыбы. Сеткавязальная ф-ка. Ун-т. Музей афрыканскай цывілыацыі. Паблізу Б. 2 ГЭС. БУЖЬІНСКІ Станіслаў Антоні (27.4.1701— 15.5.1775), дзяржаўны дзеяч Рэчы Паспалітай. Скарбнік смаленскі, з 1732 інстыгатар (пракурор) ВКЛ, пісар Трыбунала ВКЛ, пасол на сеймы. 3 1750 кашталян брэсцкі, y 1752—63

капггалян смаленскі, староста краснасельскі. Падтрымліваў Чартарыйскіх. Пасля смерці жонкі адмовіўся ад грамадскай дзейнасці, уступіў y ордэн езуітаў. Сабраў для апублікавання важнейшьш пастановы сеймаў Польшчы і Рэчы Паспалітай да сярэдзіны 18 ст. (выдадзены ў 1765 яго сынам Т.Бужынскім). БУЖЬІНСКІ Тадэвуш (7— 1773), дзяржаўны дзеяч Рэчы Паспалітай. Сын СА.Бужынскага. Вучыўся ў Варшаўскім езуідкім калегіуме. Староста краснасельскі, ротмістр войска ВКЛ, y 1763— 69 кашталян смаленскі, y 1764—66 чл. Камісіі скарбовай ВКЛ, y 1766 маршалак Трыбунала ВКЛ, з 1770 ваявода мінскі, y 1769—71 пасол y Галандыі і Англіі. Прыхільнік Чартарыйскіх. У 1765 выдаў падрыхтаваныя бацькам важнейшыя пастановы сеймаў Польшчы і Рэчы Паспалітай. БУЗА, возера ў Беларусі, y Расонскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дрыса

Бузіна гронкавая. (працякае праз возера), за 34 км на У ад г.п. Расоны. Пл. 0,21 км2, даўж. 920 м, найб. шыр. 380 м, даўж. берагавой лініі 2,22 км. Схілы катлавіны выш. да 5 м, пад лесам і хмызняком, на Пн разараныя. Берагі сплавінныя. Зарастае. БУЗА Міхаіл Канстанцінавіч (н.

15.6.1940, в. Залюбічы Баранавідкага р-на Брэсцкай вобл ), бел. вучоны ў галіне інфарматыкі і выліч. тэхнікі. Д-р тэхн. н. (1992), праф. (1988). Скончыў БДУ (1965), дзе працуе з 1967. Навук. працы па тэорыі і практыцы праектавання матэм. забеспячэння ЭВМ. Распрацаваў нетрадыц. метад кадавання інфармацыі; тэхналогію праектавання паралельных праірам, прапанаваў іерархічную структуру шматпрацэсарнай выліч. сістэмы.

Te.: Лабораторный практакум по математаческому обеспеченюо ЭВМ. Ч. 1—3. Мн., 1982—84 (у сааўт ); Толковый русско-англобелорусскнй словарь по ннформатнке. Мн., 1994 (у сааўт.); Ваш персональный компьютср. Мн., 1995 (у сааўт.).

БУЗЕСКУЛ Уладзіслаў Пятровіч (8.3.1858, с. Папоўка Харкаўскай вобл., Украіна — 1.6.1931), рускі і ўкр. гісторык антычнасці. Акад. AH СССР (1922), АН УССР (1925). Праф. Харкаўскага ун-та (1890—1921). Асн. працы прысвечаны эканам. і сац. гісторыі Стараж. Грэцыі, крыніцазнаўству і гістарыяграфіі антычнасці. Тв:. Пернкл. Харьков, 1889; «Афннская полнтня» Арястотеля ках лсточннк для нсторнн государственного строя Афнн до конца V в. Харьков, 1895; Нсторня афннской демократ ю і . СПб., 1909; Мсторнческне этюды. СПб., 1911; Антнчность н современность. 3 нзд. Л., 1924.

БУЗІНА (Sambucus), род кветкавых раслін сям. бружмелевых. Каля 40 відаў. Пашыраны ва ўмераных і субтрапічных зонах зямнога шара. На Беларусі як здзічэлыя і натуралізаваныя трапляюцца Б. гронкавая, або чырвоная (S. racemosa), чорная (S. nigra) і травяністая, або бузнік (S. ebulus), рэдка ў культуры — арыгінальныя сарты Б. чорнай: залацістая, рассечана- і стракаталістая. У Цэнтр. бат. садзе АН вырошчваюць 6 інтрадукаваных відаў: Б. Зібальда (S. sieboldiana), камчацкую (S. kamtschatica), канадскую (S. canadensis), карэйскую (S. согеапа), пушыстую (S. pubens) і сібірскую (S. sibirica).

Інбелкульта (з 1929 АН Беларусі), y 1931—33 дырэктар Ін-та мовазнаўства АН Беларусі і заг. кафедры ў Бел. вышэйшым пед. ін-це. У 1934 арыштаваны, высланы ў Волагду. Даследаваў праблемы праслав. мовы і ўтварэння асобных моўных груп эпохі праслав. адзінства («Погляды акадэміка ІІІахматава на дагістарычныя лёсы славянства», 1918—21; «Становішча беларускай мовы сярод іншых славянскіх моў», 1927, і інш.), дытанні агульнага і лараўнальна-гіст. мовазнаўства («Асноўныя пытанні мовазнаўства», 1926). Вывучаў мову помнікаў стараж.-сербскага пісьменства, узаемасувязі паміж укр. і бел. мовамі («Узаемаадносіны паміж украінскай і беларускай мовамі», 1926), дыялекты бел. мовы, станаўленне яе літ. нормаў. Аўтар першага дыялекталагічнага атласа бел. мовы «Спроба лінгвістычнай геаграфіі Беларусі» (1928). Літ:. Р а м а н о в і ч П.АБузук. Мн., 1969.

Літ:. К о г а н 1971.

Г. Ф. Бузонн. 2 нзд. М.,

БУЗЎК Пётр Апанасавіч (14.7.1891, в. Цярноўка, Малдова — 7.10.1943), бел. мовазнавец. Д-р філал. н. (1924), драф.

(1925). Скончыў Адэскі ун-т (1916). У 1926—30 заг. дыялекталагічнай камісіі

319

БУЗЭЎ (Buzâu), горад на ПдУ Румыніі. Адм. ц. жудэца Бузэў. 145 тыс. ж.

(1989). Вузел чыгунак, аўтадарог і нафтаправодаў. Нафтаперапрацоўка. Машынабудаванне (у т.л. с.-г.; вытв-сць чыгуначнага і прамысл. абсталявання), металаапрацоўка; хім., мэблевая, швейная, харч., шкларобная прам-сць. Арх. помнікі 16— 19 ст. Музеі.

Я. , Ю р э в і ч A І.К.Германовіч.

БУЗЯНКА, возера ў Беларусі, y Верхнядзвінскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Свольна (лрацякае праз возера), за 40 км на ПнУ ад г. Верхнядзвінск. Пл.

0,64 км2, даўж. 1,74 км, найб. діыр. 790 м, найб. глыб. 2,3 м, даўж. берагавой лініі 5,6 км. Пл. вадазбору 1107 км2.

Высокія кусты або невял дрэвы выш. да 10 м, зрэдку шматгадовыя травяністыя расліны. Лісце няпарнаперыстае з непрыемным пахам. Кветкі дробныя, белыя, жоўтыя, крэмавыя, зеленаватыя, іншы раз ружовыя або чырвоныя, y верхавінкавых шчыткападобных або мяцёлчатых суквеццях. Плод — сакаўная ягадападобная касцянха. Дэкар., лек., харч., тэхн., меданосныя, ядавітыя (кара мае алкалоід самбуцын), інсектыпыдныя і фітанцыдныя расліны.

БУЗОНІ (Busoni) Феруча Бенвенуіа (1.4.1866, г. Эмпалі, Італія — 27.7.1924), італьянскі піяніст, кампазітар, дырыжор, педагог, музыказнавец. Чл. Балонскай філарманічнай акадэміі (1881), доктар Цюрыхскага ун-та (1919), праф. Берлінскай акадэміі мастацтваў (з 1920). Адзін з тэарэтыкаў неакласіцызму. Тонкі інтэрпрэтатар музыкі І.С.Баха, Л.Бетховена, Ф.Ліста. Канцэртаваў y многіх краінах. Вядомыя яго транскрыпцыі для фп. твораў Баха, Ліста, В.А.Моцарта і інш. Выступаў як дырыжор («Буэоніеўскія аркестравыя вечары», Берлін, 1902—09). Сярод муз. твораў: 4 оперы, y тл. «Турандот» (1917), санаты і п’есы ддя аркестра, канцэрты для фп. і інш. інструментаў з арк.; камерна-інстр. ансамблі, фп. п’есы, песні і інш. Прэмія па кампазіцыі на 1-м Міжнар. конкурсе піяністаў імя А.Рубінштэйна (Пецярбург, 1890). Зрабіў вял. ўплыў на развіццё піяністычнага мастацтва. Сярод яго вучняў А.Гнесіна. 3 1949 y г. Бальцана (Італія) штогод праводзідда Міжнар. конкурс діяністаў імя Б.

БУЙВАЛ

Схілы катлавіны выш. да 2 м, на 3 да 8 м, пераважна разараныя. Берагі сплавінныя, на 3 нізкія, пясчаныя. Дно плоскае, выслана сапрапелем. Зарастае ўздоўж берагоў. Турызм.

Бузульнік.

БУЗУЛЬНІК (Ligularia), род кветкавых раслін сям. астравых. Болыд за 150 відаў. Пашыраны ў пазатрадічных абласцях Еўрбпы і Азіі (лераважна ва Усх. і Цэнтр. Азіі). На Беларусі ў Цэнтр. бат. садзе АН інтрадукаваны 4 віды: Б. Віча (L. veitchiana), зубчасты (L. dentata), Пржавальскага (L. przewalskii) і прыгожы (L. speciosa). Шматтадовыя травяністыя расліны выш. да 1 м з кароткім тоўстым карэнішчам і прамастойным сцяблом. Лісце суцэльнае, зубчастае, чаргаванае, прыкаранёвае — на доўгіх чаранках. Квеззсі жоўгыя, аранжавыя, y кошыках (адзіночных або сабраных y гронкі, мяцёлкі і шчыткі); краявыя кветкі язычковыя, песцікавыя, сярэдзінныя — трубчастыя, двухполыя. Плод — сямянка з чубком. Кветкава-дэкар. расліны.

БУІДАЎ ДЗЯРЖАВА, сярэдневяковая дзяржава на тэр. Ірака і Зах. Ірана ў 935— 1055. Назва ад кіруючай дынастыі (родалачынальнік Абу Ш. Буях ці Бувейх). Браты Алі, Ахмед і Хасан Буіды (Бувейхіды) на чале атрадаў наёмнікаў падпарадкавалі сваёй уладзе Зах. Іран, пасля заваявання Багдада (945) пазбавілі Абасідаў свецкай улады, прысвоілі сабе тытул «эмір эміраў». Цэнтрамі Б . дз. былі гарады Багдад, Рэй (каля Тэгерана) і Шыраз. Найб. значны прадстаўнік дынастыі Адуд ад-Даула [949—983] аб’яднаў усе заваяваныя Буідамі тэрыторыі (Арабскі Ірак з гарадамі Багдад і Басра, вобласці Хузістан і Фарс, вакол г. Керман, раёны гарадоў Хамадан, Ісфахан і Рэй). У 1029 дзяржава страціла ўсх. землі (тэр. вакол Рэя і Ісфахана), якія захапіў султан Махмуд Газневі (гл. ў арт. Газневіды). У 1055 Б. дз. заваявалі сельджукі. БУЙ (галанд. Ьоеі), плывучы знак (паплавок) для абазначэння фарватэраў, небяспечных для суднаходства месцаў, месцазнаходжання прадмета (напр., якара, міны), падтрымання частак рыбалоўнага трала, вымярэння ступеді хвалявання вады (хвалямерны Б.) і інш. Можа мець прыстасаванні для падачы светлавых, гукавых, радыёсігналаў. БЎЙВАЛ Валерый Яўгенавіч (н.

3.7.1955, г. Вышні Валачок Цвярской вобл., Расія), бел. мастацтвазнавец. Скончыў Ін-т жывапісу, скулыттуры і

БУЙВАЛЫ

жывёла ў Паўд. Азіі, на Каўказе і ў Закаўказзі, Афрыцы і Паўд. Еўропе (Б. свойскі).

архітэктуры імя Рэпіна ў С.-Пецярбургу (1977). У 1977—89 працаваў y Нац. маст. музеі Беларусі. Даследуе бел., a таксама італьян., ісп., ірл., англ. мастацтва. Аўтар-складальнік буклетаў пра мастакоў У.Пасюкевіча (1987), КаміляКамала (1992), альбома «Брэсцкая крэпасць-герой y творчасці мастакоў» (1991) і інш. БУЙВАЛЫ (Bubalus), род пустарогіх млекакормячых атр. парнакапытных. 3 віды: Б. азіяцкі, або індыйскі (В. агпее), Б. афрыканскі (В. caffer) і аноа, або Б. карлікавы (B. depressicomis). Пашыраны адпаведна ў Паўд., Паўн.-Усх. Азіі, Афрыцы на Пд ад Сахары і на в-ве Сулавесі. Жывуць y вільготных, балоцістых лясах, зарасніках па берагах вадаёмаў, Б. афрыканскі, акрамя таго, на раўнінах і ў гарах. Б. азіяцкі прырўчаны і выкарыстоўваецца як малочная і рабочая

Даўж. цела 1—2,9 м, хваста 15—90 см, выш. ў карку 62— 180 см, маса 150— 1200 кг. Тулава цяжкае, грузнае. Есць рогі (каля 2 м). Нараджаюць 1 цяля. Раслінаедныя. Б. азіяцкі ў Чырв. кнізе МСАП.

320

Буйналм: 1 — свойскі; 2 — афрыханскі; 3 — а з ія ц к г .

4 — аноа.

БУЙВІД, кіраўнік сял. паўстання ў ВКЛ. y 1544—45. Сяляне Укмергскай і Анікііггайскай валасцей, незадаволеныя патрабаваннем вял. князя адправідь y Вільню дзякла (падатак), a таксама

злоўжываннямі аканома Кміты, напалі на атрад велікакняжацкага прадстаўніка Ката. Неўзабаве атраду вял. князя ўдалося ўзяць Б. ў палон, але хваляванні працягваліся. БУЙКІ, вёска ў Беларусі, y Мядзельскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр Сырмежскага с/с і калгаса. За 45 км ад г.п. Мядзел, 158 км ад Мінска, 45 км ад чыг. ст. Вілейка. 240 ж., 81 двор (1995). Дом культуры, б-ка. БУЙКО Аляксандр Міхайлавіч (1885, в. Астраўляны Шаркаўшчынскага р-на Віцебскай вобл. — 30.1.1941), прафесійны рэвалюцыянер. 3 1904 чл. РСДРП. Удзельнік рэвалюцыі 1905—07. 3 1906 чл. Пецярбургскага к-та РСДРП, y 1907—09 чл. яго выканаўчай камісіі. Удзельнік V Усерас. парт. канферэнцыі (Парыж, 1908). У 1909 арыштаваны і сасланы ў Сібір. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 нам. старшыні Верхнеудзінскага (з 1934 Улан-Удэ) Савета. 3 1918 старшыня Рэўтрыбунала Прыбайкалля. ГТасля захопу Забайкалля белагвардзейцамі эмігрыраваў y Манголію, потым y Кітай. Адзін з кіраўнікоў разгрому войск Унгерна. У 1921 эмісар Далёкаўсх. Рэспублікі ў Прыбайкаллі, сакратар Далёкаўсх. Бюро ЦК РКП(б). 3 1922 старшыня Нар. сходу Далёкаўсх. Рэспублікі, пазней нам. наркома гандлю РСФСР. У 1933—41 нам. гал. арбітра РСФСР. Аўтар кн. «Шлях рабочага» (1934). БУЙКО Баляслаў (1877, Свянцянскі павет Віленскай іуб. — 1939), жывапісец. Вучыўся ў Віленскай рысавальнай школе, y Кракаўскай акадэміі мастацтваў. Пасля 1902 жыў y Парыжы. Меў персанальныя выстаўкі ў Парыжы і Ніццы. Працаваў y жанры пейзажа і нацюрморта. У пейзажах адлюстроўваў мясціны, звязаныя з жыццём і творчасцю А.Міцкевіча: «Від на Свідязь», «Туганавічы». Творы Б. зберагаюцца ў музеях Вільнюса, Варшавы, прыватных зборах.

БУЙКО Пётр Міхайлавіч (31.10.1895, г. Бельск-Падляскі, Польшча — 15.10.1943), Герой Сав. Саюза (1944). Д-р мед. н., праф. (1938). Беларус. Скончыў Кіеўскі мед. ін-т (1922). У 1918 удзельнічаў y студэнцкім узбр. паўстанні ў Кіеве. 3 1933 дырэкгар Кіеўскага НДІ педыятрыі, акушэрства і гінекалогіі (у 1965—92 ін-т яго імя). У Вял. Айч. вайну з 1941 на фронце, вядучы хірург медсанбата, паранены трапіў y палон, уцёк. 3 1942 працаваў y бальніцы г. Фастаў Кіеўскай вобл.,

адзін са стваральнікаў падп. арг-цыі і партыз. груп, урач партыз. атрада.

13.10.1943 y час бою схоплены гітлераўцамі, пасля катаванняў спалены жывым разам з інш. партызанамі-заложнікамі. На магіле Б. ў с. Тамашоўка Фастаўскага р-на помнік. Яго імем названа вуліца ў K.1CBC. БУЙЛО (сапр. K a л е ч ы ц ) Канстанцыя Антонаўна (14.1.1893, Вільня — 4.6.1986), бел. паэтэса. Засл. дз. культ. Беларусі (1968). Скончыла настаўніцкія курсы ў Вільні (1914). Настаўнічала на Лідчыне, загадвала бел. кнігарняй y Полацку (1915— 16). 3 1923 жыла ў Маскве. 3 1933, пасля незаконнага арышту мужа В.А.Калечыца, працавала на з-дзе. Друкавалася з 1909 y газ. *Наша ніва». Першы зб. «Курганная кветка» (Вільня, 1914, факсімільнае выд. Мн., 1989) адрэдагаваў Я.Купала. Шырока выкарыстоўвала фалькл. матывы. Эмацыянальны пачатак, вобразна-экспрэсіўныя элементы нар. паэтый выразна выступаюць y рамант. вершах, інтымнай і патрыят. лірыцы («Люблю», «Беларусі», «Звон», «Курганная кветка», «Ляці, думка», «Ці помніш ты?»). Аўтар вершаваных драм «Кветка папараці» (1914), y якой выкарыстаны нар. міфалагічныя вобразы, звязаныя з купальскай абраднасцю, «Сённяшнія і даўнейшыя» (1914, паст. 1917) пра абуджэнне моладзі да новага жыцця Пісала і апавяданні («Русалй», 1910). Роздум над доляй селяніна, героіка вайны, працоўныя будні, матывы любові да Бацькаўшчыны, праблемы сучаснасці, лёс чалавека і роднага народа, яго мовы і культуры, прыроды, інтымны свет чалавека — асн. тэмы яе паэзіі (зб. «Світанне», 1950; «На адноўленай эямлі», 1961; «Май», 1965; «Роднаму краю», 1973; «Вясной», 1984, і інш ). Для дзяцей выдала зб. «Юрачка» (1957), «У бляску зор» (1968). Шчырасць, задушэўнасць, лірызм абумовілі меладыч-

насць яе твораў. Верш «Люблю» (муз. М.Равенскага) стаў папулярнай нар. песняй. Пахавана ў в. Вішнева Валожынскага р-на. Тв.: Выбр тюры. T. 1—2. Мн., 1981. Літ:. Ч а р к а с а в а Дз. Люблю. Мн., 1978. І.У. Саламевіч.

БУЙМІНА (Cardamine), род кветкавых раслін сям. капуставых. Каля 160 відаў. Пашыраны ва ўмераных і цёплых абласцях зямнога шара. На Беларусі на сырых і балоцістых мясцінах трапляюцда 7 дзікарослых відаў, з якіх 3 звычайныя — Б. лугавая (С. pratensis), горкая (С. amara) і зубчастая (С. dentata) і 4 рэдкія або вельмі рэдкія — Б. недатыка (С. impatiens), шурпатая (С. hirsuta), звілістая (С. flexuosa) і драбнакветкавая (С. parviflora). Адна-, двух- і шматгадовыя травяністыя расліны з прамастойным або звілістым галінастым сцяблом. Лісце чаргаванае, перыстае або суцэльнае, прыкаранёвае часта ў разетцы. Кветкі белыя, ружова-белыя або ружовыя ці бледна-фіялетавыя, y верхавінкавых гронках.

1250 ж., 498 двароў (1995). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Царква. Брацкія магілы сав. воінаў. БУЙНАПАНЭЛЬНЫЯ КАНСТРУКЦЫІ, канструкцыі з буйнапамерных плоскасных зборных элементаў. Вырабляюцца на спец. прадпрыемствах і манціруюцца на буд. пляцоўках. Выкарыстоўваюцца ў буд-ве жылых, грамадскіх і вытв. будынкаў, дарог, аэрадромаў, плацін, каналаў, прамысл. і інш. збудаванняў. 3 іх робяць насцілы міжпаверхавых перакрыццяў, панэлі пакрыццяў будьінкаў, сценавыя панэлі, фундаментныя пліты і інш. Б.к. найбольш пашыраны ў каркасна-панэльнай і панэльнай (бескаркаснай) канструкцыйных схемах будынкаў. БУЙНАПОРЫСТЫ БЕТОН, б е с п я с ч а н ы б е т о н , бетон, які атрымліваюць з сумесі шчыльнага або по-

БУЙНАЯ________________ 321 мясны, мяса-сальны і сальны. Пашыраны ў краінах Еўропы, ЗША, Канадзе, Кітаі, Карэі, Японіі, Новай Зеландыі. На Беларусі выведзены бел. тып Б.б.п. — БКБ-1 (1975) і заводскія тыпы — «Мінскі» адкормачны і «Віцебскі» мясны (1990). Б.б.п. — асн. планавая парода універсальнага кірунку прадукцыйнасці на Беларусі (больш за 70% ад агульнага пагалоўя пародных свіней). Гадуецца амаль паўсюдна, выкарыстоў"ваедца для драмысл. скрыжавання з інш. дародамі, для мяснога і беконнага адкорму маладняку і для сальнага — дарослых жывёл. Свінні моцнай канстьпуцыі, з тулавам сярэдняй даўжыні, сярэднім кумпяком, з моцнымі правільна пастаўленымі нагамі, маюць невял. галаву, прамастаячыя вушы. Маса дарослых хныроў 310—350 кг, матак 230—250 кг і больш, даўж. тулава адпаведна 183 і 167 см, пладавітасць 11— 12 парасят за апарос. М.А.Лобан.

Свінаматка беларускага тыпу буйной белай пароды.

БУЙНАЯ РАГАТАЯ ЖЫВЁЛА, парнакалытная жвачная жывёла сям. пустарогіх. Належыць да жвачных (ператраўляе корм, багаты клятчаткай, — сена, салому, зялёны корм, караняплоды і інш.). Уключае свойскія формы (быкі і

Плод — моцна сціснугы стручок. Лек., дэкар., харч. і меданосныя расліны; некат. віды ядавітыя для жывёлы.

БУЙНАБЛОЧНЫЯ КАНСТРУКЦЫІ, зборныя канструкдыі з буйнапамерных штучных або прыродных камянёў (блокаў). Выкарыстоўваюцца для ўзвядзення жылых дамоў, прамысл. будынкаў і збудаванняў. Блокі вырабляюць на з-дах з лёпсіх, цяжкіх, ячэісгых (керамзітабетон, шлакабетон і інш ), сілікатных бетонаў, цэглы, a таксама выпілоўваюць y кар’ерах з туфу, ракушачніку і інш. 3 суцэльных і пустацелых блокаў манціруюць фундаменты, вонкавыя і ўнуір. сцены, перагародкі і інш. Найб. пашыраны Б.к. вонкавых сцен з блокаў, зробленых з лёгкіх і ячэістых бетонаў.

БЎЙНАВІЧЫ, вёска ў Беларусі, y Лельчыцкім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса «Буйнавічы». За 22 км на ПнУ ад г.п. Лельчыцы, 185 км ад Гомеля, 45 км ад чыг. ст. Ельск.

11. Беларуская энцыклапеды я, т. 3.

Буйнапанэльныя канструкцыі жылога дома: 1 — фундаментная пліта; 2 — адмостка; 3 — вонкавая сценавая панэль; 4 — паналь міжпаверхавага перакрыцця; 5 — унутраная сценавая панэль; 6 — вонкавая панэль y працэсе мантажу.

рыстага жвіру (друэу), вяжучага матэрыялу (пераважна партландцэменту) і вады. Адсутнасць пяску і абмежаваны расход цэменту (да 280 кг/м3) абумоўліваюць буйнапорыстую струкгуру і невял. шчыльнасць бетону. Б.б. выкарыстоўваюць y асноўным для ўзвядзення вонкавых сцен будынкаў, a з порыстымі запаўняльнікамі — ддя цеплавой ізаляцыі. БУЙНАЯ, другая назва р. Бойная. БУЙНАЯ ЬЕЛАЯ ПАРОДА с в і н е й Выведзена ў сярэдзіне 19 ст. ў Вялікабрытаніі складаным узнаўленчым скрыжаваннем мясц. познаспелых даўгавухіх свіней са скараспелымі кітайскімі і мнагаплоднымі неапалітанскімі. У канцы 19 — пач. 20 ст. завезена ў Расію, дзе на яе аснове выведзены буйныя белыя свінні трох тыпаў прадукцыйнасці:

Пароды буйной рагатай жывёлы: 1 — карова чорна-пярэстая; 2 — карова шаралезская.

322

БУЙНЕВІЧ

каровы), якія належаць да роду сапраўдных быкоў, a таксама якаў, гаялаў, бізонаў, зуброў. Свойская Б.р.ж. (паходзіць ад тура, прыручанага каля 8 тыс. г. назад) дае малако і мяса, сыравіну для лёгкай прам-сці, угнаенні для сельскай гаспадаркі. Асаблівасці экстэр’еру Б.р.ж. звязаны з кірункам прадукцыйнасці (малочным або мясным), кліма-

І.Ц.Буйніцкі.

тычнымі зонамі і тэхналогіяй гадоўлі. На Беларусі асн. планавая парода — чорна-пярэстая парода малочнага кірунку (98% пагалоўя). Гадуюць таксама жывёл малочных і малочна-мясных парод: чырвоную беларускую, сіментальскую, швіцкую, кастрамскую, галандскую, з мясных — шаралезскую, лімузінскую, мен-анжу і герафордскую. Каровы жывуць каля 20 гадоў, рэдка 35, быкі 15—20 гадоў. Палавая спеласць y цялушак настае ў 9—10, y быкоў y 9—11 месяцаў. Першы ацёл ва ўзросце 26—30 месяцаў. Працягласць цельнасці 280—290 сутак. Тэрмін гасп. выкарыстання малочных кароў 5—10, племянных жывёл для ўзнаўлення стапса 8— 10 гадоў. Маладняк на мяса забіваюць пасля адкорму або нагулу ў 16—20 месяцаў. Гл. таксама Буйной рагатай жывёлы гадоўля. БУЙНЕВІЧ Павел Мікалаевіч (28.10.1912, в. Новыя Грамыкі Веткаўскага р-на Гомельскай вобл. — 28.3.1996), Герой Сав. Саюза (1945). У Чырв. Арміі ў 1934—40 і з 1941. Удзельнік саЕ -фінл. вайны 1939—40. У Вял. Айч. вайнулетам 1941 абараняў Гомель, потым y партыз. атрадзе, з 1943 y Чырв. Арміі на фронце. Вызначыўся ў студз.

1945 y час прарыву абароны ворага на правым беразе Віслы. Пасля вайны старшыня калгаса ў Гомельскай вобл., y 1948—67 y Сав. Арміі. БЎЙНІЦКАЕ ПОЛЕ, месца значных гіст. падзей каля в. Буйнічы Магілёўскага р-на. У час Н алівайкі паўстання 1594— 96 тут адбыўся бой паміж казацка-сял. атрадам С.Налівайкі і войскам ВКЛ. У снеж. 1595 атрад Налівайкі ўзяў штурмам Магілёў. Супраць яго сабрана 18-тыс. войска, якое ўзначаліў рэчыцкі староста М.Буйвід. Паўстанцы (больш за 2 тыс. чал.) на Б.п. абгарадзіліся радамі вазоў, утварыўшы т.зв. табар, і прынялі бой, цэлы дзень адбівалі атакі войска, нанеслі яму значныя страты. Вечарам з-за недахопу сіл паўстанцы адышлі на Быхаў. У Вял. Айч. вайну Б.п. — месца жор-

сткіх баёў y час Магілёва абароны 1941. Ням. камандаванне, плануючы прарвацца ў Магілёў з ПдЗ (з боку Бабруйска), сканцэнтравала на гэтым напрамку 3-ю танк. дывізію і пях. часці. Ім процістаяла 172-я стралк. дывізія (ген.-м. М.Ц.Раманаў) і апалчэнцы. На Б.п. трымалі абарону 388-ы стралк. полк (палк. С.Ф.Куцедаў), 340-ы лёгкі артыл. полк (палк. І.С.Мазалаў) і батальён нар. апалчэння (камісар П.Е.Цярэнцьеў). 3 10 ліп. праціўнік вёў масіраваную бамбардзіроўку і артыл. абстрэл, 12 ліп. сав. артылерыя, апярэдзіўшы атаку праціўніка, агнём па скопішчы танкаў нанесла ворагу значныя страты. Праціўнік накіраваў на сав. пазіцыі праз Б.п. 170 танкаў. Бой працягваўся 14 гадзін, было знішчана 39 танкаў. Свае пазідыі сав. войскі ўтрымлівалі да 22 ліпеня. На Б.п. 13— 14 ліп. знаходзіўся карэспандэнт газ. «Нзвестня» К. Сіманаў, які апісаў баі ў рамане «Жывыя і мёртвыя». Паводле завяшчання Сіманава яго прах развеяны над Б.п. Тут пастаўлены помнік y гонар воінаў 388-га стралк. палка, мемарыяльны знак на ўшанаванне памяці Сіманава. В. С.Павшііхіна. БУЙНІЦКІ Ігаат Цярэнцьевіч (22.8.1861, б. фальварак Палівачы, Глыбоцкі р-н Віцебскай вобл. — 22.9.1917), бел. акцёр, рэжысёр, тэатр. дзеяч. Стваральнік бел. нац. прафесійнага т-ра. Скончыў Рыжскае землямернае вучылішча, вучыўся ў прыватнай драм. студыі ў Вільні. Працаваў каморнікам на Беларусі. Добра ведаў жыццё народа, глыбока адчуваў і разумеў нар. творчасць. Вывучаў песні і танцы, збіраў узоры нар. адзення, арнаменту, размалёўкі. 3 1905 сістэматычна наладжваў вечарынкі ў Палівачах і Празароках. У 1907 арганізаваў y Палівачах аматарскі т-р, удзельнікі якога выступалі перад мясц. жыхарамі. У 1910 т-р стаў прафесійным і атрымаў назву Першая беларуская трупа Ігната Буйніцкага. 3 ім многа ездзіў па Беларусі і за яе межы. Выступаў y Вільні, Пецярбургу і Варшаве. Кіраваў т-рам, падтрымліваў яго эканамічна за кошт даходаў са свайго маёнтка, ставіў п’есы, іграў y іх — Аляксей («У зімовы вечар» паводле Э.Ажэшкі), Ігнась («Модны шляхдюк» К.Каганца), Антон, Мірановіч («Пашыліся ў дурні», «Па рэвізіі» М.Крапіўніцкага), чытаў прозу і вершы, спяваў сола і ў хоры, па-майстэрску танцаваў. Першы на Беларусі звярнуў уваіу на прыгажосць і эстэт. магчымасці бел. нар. танца, узняўшы яго да ўзроўню высокага мастацтва. Яго дзейнасць падтрымалі прагрэс. дзеячы бел. культуры — Я.Купала, Ядвігін Ш , Цётка, Ц.Гартны, З.Бядуля, Ч. і Л.Родзевічы і інш. 3-за ўціску царскіх улад, іх негатыўных адносін да адраджэння бел. культуры, матэрыяльных цяжкасцей y 1913 т-р спыніў дзейнасць. У маі 1914 Б. зрабіў спробу стварыць новы т-р, але перашкодзіла 1-я сусв. вайна. У 1917 адзін з ініцыятараў стварэння Першага таварыства беларускай драмы і камедыі. У апошнія месяцы жыцця на

вайск. службе ў рус. арміі ў раёне Маладзечна, дзе і памёр. У 1975 перапахаваны на цэнтр. плошчы в.Празарокі Глыбоцкага р-на, на магіле — помнік (скулыгг. І.Міско, арх. М.Бурдзін). У Празароцкай сярэдняй шксше музей Б. Літ:. Н я ф ё д У.І. Ігнат Буйніцкі — бацька беларускага тэатра. Мн., 1991. БУЙНІЦКІ Казімір Андрэевіч (30.11.1788, в. Дагда Даўгаўпілскага р-на, Латвія — 14.7.1878), пісьменнік, публіцыст, краязнавед. Ганаровы куратар шксш Віцебскай губ. У 1842—49 выдаваў час. «Rubon» («Рубон»), супрацоўнічаў y час. «Tygodnik Petersbuiski» («Пецярбургскі штотыднёвік»), «Athe­ naeum» («Атэнэум») і інш. Акгыўны чл. Віленскай археал. камісіі. Садзейнічаў адкрыццю Віленскага музея старажытнасцей, якому дерадаў сваю калекцыю знаходак з Падэвіння і матэрыялы апісання Зах. Дзвіны. Шмат вандраваў па Падзвінні, апісаў значдую ксшькасць населеных пунктаў краю. Апубл. этнагр.-краязнаўчы нарыс «Падарожжа ла малых дарогах» (т. 1—2, 1841), адовесці «Сяслра Гертруда» (1842), «Новая вандроўка ла малых дарогах» (т. 1—2, 1852), «Старая даненка» (1855), якія часткова засн. на бел. матэрыяле. Аўтар вершаванай «Камедыі», адавяданняў і вершаў на псшьск. мове. Г.А.Каханоўскі. БЎЙНІЦКІ СВЯТАДЎХАЎСКІ м а НАСТЫР. Існаваў y 1633— 1918 каля мяст. Буйнічы пад Магілёвам на дравым беразс Дняпра. Засн. як мужчынскі манастыр Багданам Статкевічам і яго жонкай Аленай (Саламярэцкай). Паводле статутных лравіл арыентаваўся на Віленскі манастыр св. Духа. Належаў да групы лравасл. манастыроў, лабудаваных з мэтай дроцідзеяння рашэнням Брэсцкай уніі 1596. Наглядаў за манастыром куцеінскі ігумен Іаіль Труцэвіч. Існуе шэраг каралеўскіх грамат y абарону манастыра ад замахаў суседзяў на валоданне зямельнай уласнасцю. За агітацыйныя дзеянні сярод насельнідтва на вернасць каралю Яну 11 Казіміру ў час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 буйніцкія манахі атрымалі прывілей на млын. У 1708 y час Паўночнай вайны 1700—21 манастыр цалкам разбураны шведамі, але хутка адбудаваны. 3 1835 ператвораны ў жаночы, з 1896 дры ім драцавала 2-класная жаночая школа, з 1891 — едархіяльны свечачны завод. У 1908 y манастыры 18 двароў, 118 насельнікаў. Будынкі не захаваліся. А.А.Ярашэвіч.

БЎЙНІЦКІ ЦАГЕЛЬНЫ ЗАВОД Дзейнічаў на Беларусі ў 1901— 13 y мяст. Буйнічы Магілёўскага пав. (цяпер вёска ў Магілёўскім р-не). У 1908— 13 быў паравы рухавік (40 к.с.). Працавала 100 рабочых (1913). БЎЙНІЧЫ, вёска ў Беларусі, y Цішоўскім с/с Магілёўскага р-на, на р. Дняпро. За 3 км на ПдУ ад Магілёва, 2 км ад чыг. ст. Буйнічы, на аўтамагістралі Магілёў—Бабруйск. Цэнтр калгаса. 910 ж., 309 двароў (1995). Вядомы з 15 ст. як цэнтр буйнога ўладання ў ВКЛ. У 17—18 ст. прыватнаўласніцкае мяс-

тэчка ÿ Аршанскім пав. У роэны час належалі Крошьшскім, Саламярэцкім, Сапегам. У 1633 засн. Буйніцкі Святадухаўскі манастыр. 3 1772 y Рас. імперыі. У 19 ст. Б. ў Вендаражскай вол. Магілёўскага пав. У 1909 y мястэчку 427 ж., царкоўнапрыходская школа, y 1901—13 дзейнічала цагельня з паравым рухавіхом. У ліл. 1941 на ўскраіне Б. адбыліся баі Чырв. Арміі супраць ням.-фаш. захопніхаў (гл. Буйніцкае полё). У крас. 1944 гітлераўцы загубілі 96 ж., спалілі 118 двароў. У 1970 — 881 ж., 272 двары. У Б. сярэдняя школа, Дом культуры, Б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. БУЙНОЙ РАГАТАЙ ЖЫВЁЛЫ ГАДОЎЛЯ, галіна жывёлагадоўлі па развядзенні буйной рагатаіі жывёлы на мяса, малако, скуры. Выкарыстоўваюцца таксама крывяная і касцявая мука і інш. У шэрагу слабараэвітых краін буйн. par. жывёлу выкарыстоўваюць як цяглавую і трансн. сілу. Сярод гірадуктаў, якія спажываюцца ў свеце, на долю каровінага малака прыпадае каля 90% малочных прадуктаў, на ялавічыну — каля 50% мяса. Існуюць разнастайныя віды буйн. par. жывёлы: еўргп. жывёла, зебу, буйвалы, які і інш. Сярод свойскай жывёлы буйн. рагатая па колькасці займае 1-е месца ў свеце — каля 1,5 млрд. галоў. Размяшчаецца яна параўнальна раўнамерна ва ўмераных і субтрапічных кліматычных зонах, але розныя краіны рэзка адрозніваюцца па яе прадукцыйнасці. 1-е месца па пагалоўі займае Індыя (больш за 250 млн.), потым ідуць Бразілія, Кітай, ЗША (больш за 100 млн.), Расія, Аргснціна (бсшыіі за 50 млн.). 3 краін Зах. Еўропы вылучаюцца Францыя, Германія, Вялікабрытанія і Польшча. Галіна мае інтэнсіўны тып (добрае ўтрыманне і вельмі высокая прадукцыйнасць) y развітых краінах Еўропы, ЗША, Канадзе, Новай Зеландыі, часткова ў Аўстраліі, Аргенціне, Уругваі. У краінах Азіі, Афрыкі, Лац. Амерыкі Б.р.ж.г. экстэнсіўнага тыпу, жывёла нізкапрадукцыйная. У гэтых рэгіёнах значную частку статка складае рабочая жывёла. Вытв-сць мяса і малака на 1 галаву буйн. par. жывёлы ў краінах Аф-

рыкі ў 7 разоў, на Б. Усходзе ў 4 разы меншая, чым y Зах. Еўропе. Вял. попыт гар. насельніцтва ў Еўропе і Паўн. Амерыды на мясамалочныя прадукгы абумовіў стварэнне і гадоўлю парод высокапрадукцыйнай жывёлы, выкарыстанне індустр. тэхналогій утрымання і кормазабеспячэння, актыўнае развіццё ветэрынарыі і зоатэхн. навукі. Сярэднія надоі малака на 1 карову там складаюць 8—10 тыс. л і болей, a высокі выхад ялавічыны на 1 галаву буйн. par. жывёлы дасягнуты стварэннем мясных парод. Гал. вытворцы ялавічыны ў свеце ЗША, Аргенціна, Бразілія, Францыя, І-срманія, Вялікабрьгганія, Аўстралія, Новая Зеландыя, дзе на душу насельніцгва атрымліваюць па 100 кг і больш мяса за год. Спецыялізаваная малочная жывёлагадоўля развіта ў Францыі, Вялікабрытаніі, Германіі, Скандынаўскіх і Прыбалтыйскіх краінах, многіх раёнах Расіі, y Новай Зеландыі. Буйн. par. жывёлу гадуюць на Беларусі з глыбокай старажытнасці (на Пд прыкладна з 4—3-га тыс. да н.э.). У 19 ст. сяляне трымалі малапрадукцыйную жывёлу мясц. пароды пераважна на ўласныя патрэбы. Таварная гадоўля пераважала ў памешчыцкіх маёнтках. Прадукцыя (пераважна малочныя вырабы) часткова вывозілася ў Расію і за мяжу. У 1916 было 2,3 млн. галоў буйн. par. жывёлы, y тл . 1,6 млн. кароў. На пач. 1995 было 5404 тыс. галоў, што значна меней, чым на пач. 1991 (6975 тыс. галоў ва ўсіх катэгорыях гаспадарак). Надой малака на 1 карову ў 1994 склаў 2509 кг (у 1990 — 3058 кг). Зніжэнне паказчыкаў звязана, як і ў інш. галінах сельскай гаспадаркі, з пагаршэннем мат.-тэхн. і фіяансавага d a ­ iry галіны ў 1-й пал. 1990-х г. Больш развіта Б.р.ж.г. на 3 рэспублікі — y Гродзенскай, Брэсцкай, часткова Мінскай абласцях, што абумоўлена бсшьш інтэнсіўным земляробствам, лепшай арганізацыяй кормавытворчасці, развітой мат.-тэхн. базай (гл. табл.). Развіваецца племянная жывёлагадоўля. У рэспубліцы

Найважнейшыя паказчыкі развіцця гадоўлі буйной рагатай жывёлы ў Беларусі (1994, усе катэгорыі гаспадарак) На 100 га с.-г. угоддзяў Вобласці і рэспубліка

Брэсцкая Віцсбская Гомельская Гродзенская Магілёўская Мінская Беларусь

Надой малака колькасць рэалізацыя мяса вытворна 1 галоў буйной буйн. par. часць карову, кг par. жывёлы, жывёлы, малака, ц на 1.1.1995 г. забойная вага, ц 2619 2298 2316 2803 2524 2519 2509

67,2 52,2 59,2 61,4 49,0 61,9 58,4

54,6 33,1 41,0 45,2 34,6 42,3 41,5

687 512 538 689 473 675 596

Вытворчасць на душу насельніцгва, кг мяса, забойная вага

малака

92 77 65 104 70 107* 70

663 610 483 727 539 794* 532

* Без г. Мінск (з улікам насельніцтва Мінска ў вобласці атрымана мяса 51 кг, малака 386 кг).

БУК

323

гадуюць буйн. par. жывёлу пераважна чорна-ішрэстай пароды, a таксама чырв. беларускай, бурай латвійскай, кастрамской, сіментальскай, швіцкай парод. Н.І.Жураўская. БУЙНЬІЯ ШЭРЫЯ ГЎСІ, парода гусей. Выведзена на Украіне і ў Расіі (Тамбоўская вобл.) y 1940-я г. скрыжаваннем роменскіх гусей з тулузскімі. Выкарыстоўваюцца як бацькоўская форма ў скрыжаванні з кубанскімі, рэйнскімі, кітайскімі і інш. пародамі для вытв-сці мясных гусянят. Гадуюць пераважна на Украіне і ў Расіі. Пер’е шэрае, на жываце бслае. Маса гусакоў 6,5—7, гусак 5,5—6 кг. Яйцалоскасць за год 35—45 яец.

Буйныя шэрыя гусі.

БУК (Fagus), род кветкавых раслін сям. букавш. 10 відаў. Пашыраны ў пазатрапічных абласцях Паўн. паўшар’я. На Беларусі ў дзікарослым daHe ў час кліматычнага оптымуму галацэну трапляўся Б. лясны, або еўрапейскі (F. sylvatica). У наш час гэты від, a таксама

324

БУКА

Б. буйналісты (F. grandifolia) і ўсходні (F. orientale) вырошчваюць як інтрадукаваныя расліны ў бат. садах, парках і некат. лясгасах. Аднадомныя лістападныя дрэвы выш. да 50 м, дыяметрам ствала да 2—2,5 м, з густой амаль цыліндрычнай кронай і шэрай гладкай карой. Жывуць да 500 гадоў. Лісце эліптычнае, бліскучае. Кветкі дробныя, аднаполыя. Плады — 3-гранныя арэхі. Лесаўтваральныя (пераважна ў rapax), меліярац., дэхар. (некат. віды маюць садовыя формы), тэхн. (з драўніны вырабляюць мэблю, муз. інструменты, фанеру і інш., атрымліваюць метылавы спірт, воцат), лек., алейныя (плады даюць харч. і тэхн. алей), кармавыя і ядавітыя (плады маюць алкалоід фагін) расліны. БУКА Вячаслаў Ульянавіч (н.

20.10.1942, в. Маркі Шаркаўшчынскага р-на Віцебскай вобл.), бел. біяхімік. Д-р біял. н. (1990). Замежны чл. Нью-Йоркскай АН (1994), чл. Міжнар. АН Еўразіі (1995). Скончыў Гродзенскі мед. ін-т (1964). 3 1971 y Ін-це біяхіміі AFI Беларусі. Навук. працы па рэгуляцыі метабалізму тлушчавых кіслот пры алкагольным пашкоджанні печані, малекулярных механізмах алкагсшьнага, радыяцыйнага і таксічнага пашкоджання, засцярозе печані ад уздзеяння гепататаксінаў і іанізавальнай радыяцыі. Тв.\ Простагланданы прн алкогольном пораженюі печенн. Мн., 1991; Molecular and cell biology of liver fibrogenesis. London, 1992. БУКАВІНА, гістарычная назва (з 15 ст.) тэрыторыі, якая ўхлючае сучасную Чарнавіцкую вобл. Украіны (Паўн. Б.) і вобл. Сучава ў Румыніі (Паўд. Б.). У 10— 11 ст. y складзе Кіеўскай Русі, y 12— 13 ст. y Галіцка-Валынскім княстве, з сярэдзіны 14 ст. ў Малдаўскім княстве, з 16 ст. ў Турцыі, з 1774 y Аўстра-Венгрыі. У ліст. 1918 Б. адышла да Румыніі. У жн. 1940 Паўн. Б., асн. населыгіцгва якой украінцы, уключана ў склад Украіны. БУКАВУ (Bukavu), горад на У Заіра. Адм. ц. вобласці Ківу. 171,1 тыс. ж., з прыгарадамі больш за 300 тыс. ж.

(1991). ІІорт на паўд. беразе воз. Ківу. Вузел аўгадарог. Міжнар. аэрапорт. Цэнтр с.-г. раёна. Харчасмакавая, тэкст., металаапр., хім. прам-сць; вытвсць будматэрыялаў. Мэблевая і фармацэўтычная ф-кі. Рамонт суднаў. Турызм. На ПнЗ ад Б. нац. парк КахузіБіега. БУКАЛІЧНАЯ ПАЭЗІЯ, б у к о л і к а (ад грэч. bukolikos пастухоўскі), жанр антычнай паэзіі эліністычнага і рымскага часу (3 ст. да н.э. — 5 ст. н.э.) — невял. вершы, y якіх апяваліся ўцехі вясковага жыцця, праца і каханне пастуха на ўлонні прыроды (такія вершы наз. ідшія або эклога). Маст. вытокі жанру ў нар. песнях сіцылійскіх пастухоў пра каханне, якое прывяло напаўміфічнага пастуха Дафніса да гібелі. Пачынальнік грэч. Б.п. — Феакрьгг, ідыліі якога цесна звязаны з нар. песнямі, міфамі; рымскай — Вергілій (цыкл вершаў «Буколікі»), Букалічная тэма атры-

мала развіццё ў стараж.-грэч. рамане («Дафніс і Хлоя» Лонга), y новаеўрап. л-ры 14— 18 ст. (гл. Пастараль). БУКАРАМАНГА (Bucaramanga), горад на У Калумбіі. Адм. ц. дэпартамента Сантадэр. Засн. ў 1623. 350,3 тыс. ж., з прыгарадамі больш за 600 тыс. ж.

(1993). Вузел аўтадарог, чыг. станцыя. Аэрапорт. Гандл. цэнтр раёна вырошчвання кавы і тытуню. Нафтаперапрацоўка. Харчасмакавая (у т.л. тытунёвая), тэкст., цэм., швейная, хім. прам-сць. 2 ун-ты. БУКАРКА, б y х a р к a (Coenorrhinus), род насякомых сям. трубакрутаў атр. жукоў. 11 відаў. Пашыраны ў Еўропе (акрамя Пн), Іране, Турцыі, y Прыморскім краі; на Беларусі — усюды. Найб. вядома Б. пладовая (С. pauxillus). Даўж. цела 1,8—3 мм. Надкрылы цёмна-сінія з метал. бляскам, укрыты валаскамі і падоўжнымі кропкавымі баразёнкамі. Галаватрубка моцна выгнутая. Лічынка даўж. да 3 мм, светла-жоўгая з цёмнай галавой, бязногая, выгнутая. Кукалха жаўгавата-белая, даўж. 2,5—3 мм. Зімуюць жукі ў глебе. Вясной яны праколваюць хабатком пулышкі, бутоны і лісце яблыні, грушы, слівы, радзей айвы, вішні, чаромхі і інш., выядаюць завязь, тычынкі, маладое кволае лісце, якое засыхае і ападае; таксама шкодзяць раслінам і лічынкі.

БУКАЎ (Bukov) Эміліян Несцеравіч (8.8.1909, г. Кілія Адэскай вобл., Украіна — 20.10.1984), малдаўскі пісьменнік і грамадскі дзеяч. Нар. пісьменнік Малдавіі (1982). Герой Сац. Працы (1979). Скончыў Бухарэсцкі ун-т (1936). Першы паэт. зборнік — «Праца кіліць» (1932). Творы 1930—40-х г. (зб. «Мова сонца», 1937) накіраваны супраць каланіяльнага рэжыму баярскай Румыніі. У кнігах паэзіі «Я бачу цябе, Малдавія» (1942), «Дзень сённяшні — дзень заўтрашні» (1965, Дзярж. прэмія Малдавіі 1966), «Дрэва жыцця» (1974), раманах «Горад Рэут» (1956), «Магістраль» (1969) і інш. — узнёсласць чалавечых пачуццяў, патрабавальнасць да чалавека, адказнасць перад сабой і народам. Пераклаў на малд. мову асобныя вершы Я.Купалы. На бел. мову творы Б.пераклалі ААстрэйка, Р.Барадулін, Х.Жычка, М.Калачынскі, Я.Семяжон і інш. (у кн. «Малдаўскія апавяданні», 1958; «Паэты сонечнай Малдовы», 1960). Тв:. Бел. пер. — Нараджэнне першай зоркі. Мн., 1980. Літ:. Ч н б о т а р у С.С. Пнсагель н время: Нсслед. творчества Е.Букова: Пер. С молд. Кншннев, 1986.

БУКВАР, a з б y к a , падручнік для пач. навучання чытанню і пісьму. Прызначаны для выхавання дзяцей, развіхшя іх мовы і лагічнага мыслення. Традыцыйна з’яўляецца крыніцай першых звестак

Букарка пладовая.

пра краіну, народ, яго культуру. Уключае матэрыял, які фарміруе ў выхаванцаў нормы паводзін і ўзаемаадносін паміж старэйшымі і малодшымі. Асн. структурны склад Б. — літары, літараспалучэнні, склады, лічбы, граматычныя звесткі, павучанні, тэкставыя і ілюстрацыйныя матэрыялы, схемы, табліцы. Навуч.-выхаваўчую работу з Б. звычайна падзяляюць на 3 перыяды: падрыхтоўчы, букварны і паслябукварны. Доўгі час грамату асвойвалі па царк. кнігах (псалтырах, часаслоўцах, апосталах). 3 16 ст. лачалі ствараць і выдаваць спец. дапаможнікі. Першы друкаваны Б. на царк -слав. мове ў рус. рэдакпыі — «Азбука» І.Фёдарава (Львоў, 1574). На Беларусі адзін з першых Б. выдалі ў 1593 y Вільні браты Л. і К.Мамонічы. У 1596 y Вільні выйшаў буквар Л.Зізапія. Па іх вучыліся чытаць і пісаць на Беларусі, Украіне, y Расіі і Літве. 3 1590-х г. да 1653 на Беларусі выйшла 16 Б. — больш за палавіну падобных выданняў на ўсх.-слав. землях. Тэрмін «Азбука» ў загалоўісу кнігі ўпершыню з’я-

Буквіца лекавая. віўся ў віленскім (1596), «Буквар» — y еўеўскім (1618) бранкіх выданнях. У 17— 19 ст. Б. друкавалі ў Вільні, Куцейне, Магілёве, Супраслі, Варшаве. У 1906 выдадзены «Беларускі лемантар, або Першая навука чьггання» (ананімна) і «Першае чытанне для дзетак-беларусаў» Цёткі. Пасля Касгр. рэвалюцыі 1917 побач з вучэбнымі дапаможнікамі для дзяцей y БССР друкаваліся Б. для лікбеза «Наша сіла — ніва ды машына: Лемантар для дарослых» М.Байкова, С.Некрашэвіча, М.Багдановіча, 1925; «Наша сіла — Саюз. Лемантар для сельскагаспадарчых і лясных рабочых», 1926 і інш. Беларускія Б. выдавалі таксама А.Федасенка, М.Пігулеўскі і І.Пісарчык, С.Паўловіч і інш. У 1929—69 карысталіся Б., складзеным Н.Сіўхо (1929—32 з Л.Лукіной, 1937—41 з З.Ліхачовай). 3 1969 выйшла 18 выданняў бухвара АКлышкі, y т.л. «Разразная азбука*. Літ: Г о л е н ч е н к о Г.Я. Нсточннкв по нсторнн белорусской культуры: (Старопечатные учебные кннга XVI— первой половнны XVII вв.) / / Нз нсторнн ыінгн в Белорусснн.

Мн., 1979; Б о т в н н н н к пошел букварь. Мн., 1983.

М. Огкуда есть

БЎКВІЦА (Betonica), род кветкавых раслін сям. ясноткавых. Каля 30 відаў. Пашыраны амаль па ўсім зямным шары, акрамя Антарктыды і Аўстраліі. На Беларусі трапляецца Б. лекавая (В. officinalis). Расце ў шыракалістых і мяшаных лясах, y хмызняках і на сухіх закуставаных лугах; y кветкаводстве выкарыстоўваюцца 2 інтрадукаваныя віды: Б. буйнакветная (В. macrantha) і аблісцелая (В. foliosa). Шматгадовыя травяністыя расліны з апушаным прамастойным простым або слаба разгалінаваным сцяблом выш. 20— 100 см і кароткім карэнішчам. Ніжняе лісце доўгачаранковае, звычайна ў прыкаранёвай разетцы, верхняе амаль сядзячае супраціўнае, падоўжана яйцападобцае. па краі пілавата-гародчатае. Кветкі ліловыя або ружовыя і жоўтыя, y канцавых коласападобных суквеццях. Плод — чатырохарэшак. Лек. (вяжучы, жаўцягонны, адхарквальны, кроваспыняльны, ранагаючы сродак), дэкар. і меданосныя расліны, маюць розныя алкалоіды, эфірны алей, горкія і дубільныя рэчывы.

БУКЕЕВА Хадзіша (н. 21.2.1917, г. Казталаўка, Казахстан), казахская акгрыса. Нар. арт. СССР (1964). Скончыла Ленінградскі тэатр. ін-т (1938). Працавала ў Чымкенцкім т-ры, y Т-ры драмы імя М.Аўэзава (Алматы). Лепшыя работы адметныя драматызмам і сцэнічнай выразнасцю: Саўм («Сяброўства і каханне» А.Абішава), Карлыга («Кобланды» Аўэзава), Мехмэнэ Бану («Легенда пра каханне» Назкма Хікмета), Кацярына («Навальніца» ААстроўскага), Катарына («Утаймаванне свавольніцы» У.Шэкспіра) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1952. БУКЕЦІРОЎКА, механічнае прарэджванне шыракарадных пасеваў, калі ў радку на аднолькавай адлегласці застаюцца «букеты» з некалькіх раслін; агратэхн. прыём Выкарыстоўваюць пры апрацоўцы прапашных культур (цукр. буракоў, кукурузы і інш.). Б. звычайна праводзяць лапчастым культыватарам упоперак радкоў. Б. цукр. буракоў пачынаюць y перыяд утварэння нершай пары сапраўдных лістоў, кукурузы — 3—-4-га ліста, выконваюць на працягу 6—8 дзён. Найб. пашырана схема, калі выраз роўны 27 c m , a даўж. «бухета» 18 см.

БУКІНІСТ (франц. bouquiniste ад bouquin старадаўняя кніга) , спецыяліст кніжнага гандлю, які займаецца купляй і продажам твораў друку, што былі ў карыстанні. Б.-антыквары — знаўцы старадаўніх і рэдкіх выданняў. Гл. таксама Букіністычная кніга, Бібліяфільства. БУКІНІСТЬІЧНАЯ КНІГА, друкаванае ці рукапіснае выданне, якое паступіла ў паўгорнае абыходжанне. У сучасным кнігагандлі ў букіністычньі ўключаюць гандаль антыкварнымі (выдадзеныя ў перыяд з пач. кнігадрукавання да 1850), букіністычйымі (з 1851 да 1960) і кнігамі апошніх гадоў выдання (з 1961). БУКЛЕТ (ад франц. bouclette кольца), від выдання, зробленага на адным аркушы паперьі, сфальцаваным звычайна ў некалькі згібаў, без шыцця (кароткія даведнікі, рэкламныя праспекты і інш.).

БУКН-ФІЁРД (Boknfjord), заліў Паўночнага м., каля паўд.-зах. берагоў Нарвегіі. Даўж. 52 км, шыр. да 25 км, глыб. да 917 м. Шмат дробных астравоў. Порт — Ставангер. БУКОЛАЎ ПАЎСТАННЕ, антырымскае паўстанне ў Егіпце ў 172 (паводле інш. звестак y 174 ці 175). Назва ад Буколіі — забалочанай мясцовасці ў дэльце Ніла, куды з сярэдзіны 2 ст. ўцякалі сяляне ад цяжкіх падаткаў. Буколы пад кіраўніцтвам жраца Ісідара разбілі рым. легіёны, заваявалі ўвесь Ніжні Егіпет і падышлі да г. Александрыя. Задушана войскамі рым. палкаводца Авідзія Касія, выкліканага з Сірыі. БУКОЎСКІ (Bukovskis) Леў Уладзіміравіч (30.5.1910, Рыга — 18.3.1984), латышскі скулыггар. Нар. мастак Латвіі (1976), чл.-кар. AM СССР (1975). Вучыўся на арх. ф-це Латв. ун-та ў Рызе (1932—35), Фларэнційскай AM (1938— 39). Аўтар помнікаў змагарам рэвалю-

Л. Кукоускі Помніх змагарам рэвалюцыі 1905 года на могілках Матыса ў Рызе. 1959.

цыі 1905 на могілках Матыса ў Рызе (1956—59, y сааўт.), мемар. ансамбля Памяці ахвяр фашызму ў Саласпілсе (1961—67, y сааўт., Ленінская прэмія 1970), станковых кампазіцый («На цаліне», 1954—55, «Героі грамадзянскай вайны Э.Берг і А.Жалязняк», 1957) і партрэтаў. БУКОЎСКІ Уладзімір Канстанцінавіч (н. 30.12.1942, г. Белябей, Башкірыя), рускі праваабаронца, палітолаг, пісьменнік. Адзін з першых арганізатараў рас. дэмакр. апазіцыі. За сваю дысідэнцкую і праваабарончую дзейнасць быў выключаны з Маскоўскага ун-та (1961), неаднойчы арыііггоўваўся. У 1976 высланы з СССР. Вучыўся ў Кембры-

Да арт. Буксірнае судна. Буксір-штурхач.

букцы нум

325

джскім ун-це (1981). У 1982—90 займаўся фундаментальнымі даследаваннямі ў галіне нефрафізіялогіі. Выступіў як адзін з арганізатараў т. зв. Інтэрнацыя нала супраціўлення (1983), ініцыіраваў стварэнне ў Нью-Йорку арг-цыі «Цэнтр за дэмакратыю». Ганаровы чл. шэрагу праваабарончых арг-цый. Стварэнне рас. дэмакр. апазіцыі апісаў y аўтабіяграфіі «I вяртаецца вецер...» (выд. ў 1978 за мяжой, y 1990 y Расіі), аўтар артыкулаў пра СССР і інш. БУКСІРНАЕ СУДНА, б y к с і р (ад галанд. boegseren цягнуць), самаходнае судна для буксіроўкі баржаў, плытоў і інш. Бываюць: буксіроўшчыкі (перамяшчэнне суднаў з выкарыстаннем троса), штурхачы (перамяшчэнне суднаў штурханнем), кантоўшчыкі (для дапамогі суднам пры швартоўцы да прычала), выратавальнікі (для дапамогі суднам, пацярпелым аварыю). Паводле тыпу рухавікоў можа быць параходам, цеплаходам і электраходам, паводле тыпу рухачоў — вінтавым, колавым, з крыльчатымі рухачамі, паводле месца плавання — рачным, марскім, акіянскім, рэйдавым (партовым). БУКСТЭХЎДЭ (Buxtehude) Дзітрых (1637, Ольдэсла, зямля Шлезвіг-Гольштэйн, Германія — 9.5.1707), дацка-нямецкі кампазітар, арганіст. Сын і вучань Іагана Б. 3 1657 працаваў царк. арганістам y Швецыі і Даніі, з 1668 y г. Любек (Германія), дзе стаў вядомы як арганіст-віртуоз. Пісаў свецкую і духоўную музыку, якую выконваў на арганізаваных ім т.зв. «вячэрніх канцэртах». Вак.-інстр. музыку пісаў пад уплывам італьян. узораў, y арганных творах выступіў як прадстаўнік паўн.-ням. барока і буйнейшы папярэднік І.С.Баха. Сярод твораў: Missa brevis, магніфікат, араторыі, кантаты (бсшьш за 120), матэты, камерна-інстр. творы (у т.л. 2 зборнікі трыо-санат, 1696), такаты, прэлюдыі і фугі, харальныя апрацоўкі для аргана, сюіты і варыяцыі для клавіра. БУКЦЬШУМ (Buccinum), род марскіх бруханогіх малюскаў атр. стэнаглосных.

86 відаў. Пашыраны ў Паўн. паўшар’і, пераважна ў халодных і ўмераных водах. Асобныя віды трапляюцца ў суб-

Букцынум.

326

БУКЧА

трапічных водах каля берагоў Японіі і ў Міжземным м. Вядомы з алігацэну. У Баранцавым м. пашыраны В. undatum. Выш. авальнай ракавіны да 16 см. Маюць каропсі сіфанальны выраст, накрыўку. Драпежнікі. Раздзельнаполыя. Адкладваюць яйцы. Лічынкі э добра раэвітым парусам. Важны аб'екг промыслу ў Вяліхабрыташі, мяса спажываецца ў ежу. БУКЧА, вёска ў Беларусі, y Лельчыцкім р-не І омельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 65 км на 3 ад г.п. Лельчыцы, 272 км ад Гомеля, 60 км ад чыг. ст. Жыткавічы. 1109 ж., 394 двары (1995). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Каля вёскі ў 1980-я г. выяўлена Букчанскае радовішча вугалю (юрскага перыяду). БУКЧАНСКІ, біялагічны заказнік на Тапілаўскім балоце ў Лельчыцкім р-не Гомельскай вобл. Засн. ў 1979 для захавання ў прыродным стане месцаў росту журавін. Пл. 4,9 тыс. га (1996). Паверхня — згладжаны градава-балоцісты комплекс. Цэнтр. ч. бязлесая. На ўскраінах растуць хваёвыя, бярозавыя, чорнаальховыя, радэей асінавыя і дубовыя лясы балотнага тыпу. На ўчастках з мінер. глебамі чарнічныя, месцамі лішайнікавыя. верасовыя, бруснічныя гыпы лесу. Вызначаецца багаццем журавін, бабку трохлістага, чаротніху белага, расце таксама рэдкі барэальна-таежны від — журавіны драбнаплодныя. Г.У.Вынаеў. БУКЧЬІН Сямён Уладзіміравіч (н.

18.8.1941, г.п. Валаконаўка Белгародскай вобл., Расія), бел. пісьменнік, публіцыст. Канд. філал. н. (1972). Скончыў БДУ (1967). 3 1985 y Ін-це л-ры АН Беларусі. У 1992—95 рэд. газ. «Европейское время». Выступае як крытык, літ.знавец. Піша на рус. мове. Даследуе гісторыю рус. л-ры 19 — пач. 20 ст. (манаграфія «Лёс фельетаніста: Жыццё і творчасць Уласа Дарашэвіча*, 1975; «Пісьменнікі чэхаўскай пары», т. 1—2, 1982), руска-бел. літ. сувязі (кн. «...Народ спрадвеку родны нам», 1984; «Песня пра Беларусь», 1988). Аўтар мастацка-дакумент. аповесцяў «Да мячоў ірвануліся нашы рукі» (1978, 2-е выд. 1985), «Апошні год Дзяніса Фанвізіна» (1981), артыкулаў па праблемах журналістыкі. Адзін з аўтараў «Нарысаў па гісторыі беларуска-рускіх літаратурных сувязей» (т. 1—4, 1993—95). Тв.: Хроннка суверенного болота..: Сгатьн, заметкн, фельетоны. Мн., 1996. БУКШТЫНОВІЧ Міхаіл Фаміч (1892, в. Жомайдзь Валожынскага р-на Мінскай вобл. — 28.6.1950), савецкі ваен. дзеяч, ген.-лейт. (1945). Скончыў Віленскае камерцыйнае вучылішча (1912), Ташкенцкую школу прапаршчыкаў (1916), курсы «Выстрал» (1924) і ўдасканалення вышэйшага камсаставу пры

Булава 10—13 ст. з Гродна.

Ваен. акадэміі імя Фрунзе (1927, 1931).

3 1915 y арміі, з 1918 y Чырв. Арміі. У 1919—23 ваяваў на Усх. фронце, супраць басмачоў y Ферганскай вобл. У 1924—25 нач. Ташкенцкай ваен. школы, з 1931 нам. камавдзіра, камандзір дывізіі, корпуса. У Вял. Айч. вайну на Калінінскім, 2-м Прыбалт., 1-м Бел. франтах; часці і злучэнні пад яго камандаваннем вызначыліся ў ВіслаОдэрскай і Берлінскай (1945) аперацыях. Пасля вайны ў Генштабе Узбр. Сіл СССР. Яго імем названа вуліца ў г. Валожын. БУЛА (ад лац. bulla шарык), 1) y сярэднявеччы віслая металічная (са свінцу, серабра, золата) пячатка, якая змацоўвала папскі, імператарскі, каралеўскі, княжацкі дакумент, a таксама назва адпаведнага дакумента. Назва паходзідь ад металічных шарыкаў, праз якія працягваўся шнурок і на якіх адціскаўся адбітак спец. шчыпцамі — булаторыя-

тайнай формы. 2) У краінах Усходу, Зах. Еўропы з 13 ст., y Рус. дзяржаве, Вял. кн. Літоўскім, Рэчы Паспалітай з 15 ст., y запарожскіх казакоў y 16— 18 ст. — сімвал улады. Б. аздаблялі каштоўнымі камянямі і металамі. У скарбніцы нясвіжскіх Радзівілаў y 17 ст. захоўвалася Б. «гетманская, апраўленая золатам, бірузой і рубінамі». 3) Прылада для практыкаванняў y мастацкай гімнастыцы. БУЛАВАБРУХІ, к а р д у л е г а с т р ы (Cordulegasteridae), сямейства насякомых атр. стракоз. 2 роды, 19 відаў. Пашыраны ў Еўропе (акрамя Пн), Пярэдняй і Сярэдняй Азіі. Жывуць Б. ў зацененых месцах, каля берагоў рэк і ручаёў. На Беларусі зрэдку трапляецца Б. кольчаты, або вял. кольчатая страказа (Cordulegaster annulatus), занесена ў Чырв. кнігу. Даўж. брушка Б. кольчатага 54—64 мм, задніх крылаў 41—47 мм. Буйныя чорныя

мі. У Рыме Б. з’явіліся ў канцы 4 ст. 3 канца 10 ст. вядомы на Русі. Свінцовыя Б. і тыпалагічна блізкія да іх пломбы 12 ст. знойдзены ў Брэсце, Ваўкавыску, Віцебску, Гродне, Мінску, Тураве і інш. Пячаткі тыпу Б. полацкага кн. Ізяслава Уладзіміравіча і Ефрасінні Полацкай выяўлены ў Ноўгарадзе. «БУЛА», бел. нар. гульня. Гуляюць дзве каманды. Кожная выбірае вядучага. Ён моцна б’е палкай з загнутым канцом па буле (драўляным шары) і гоніць яе па зямлі ў бок праціўніка, каманда памагае яму. Праціўнікі стараюцца перахапіць і вярнуць булу да ўмоўленай мяжы. БУЛАВА, 1) старадаўняя халодная зброя блізкага бою. Мела форму паліцы (даўж. каля 0,5—0,6 м) з каменнай або металічнай галоўкай. Дзяржанне звычайна драўлянае з накладнымі металічнымі пласцінамі. Шырока выкарыстоўвалася ў краінах Стараж. Усходу ў сярэднія вякі, на Русі ў 13— 17 ст. На Беларусі паводде археал. раскопак вядомая з канца неаліту, y бронзавым веку Б. выраблялі з каменнай або касцяной галоўкай шарападобнай або 4-раговай формы, з 10— 11 ст. — бронзавыя, свінцовыя і жалезныя Б. разнас-

стракозы з ярка-жоўтымі палосамі на грудзях і кольцамі на брушку. Крылы празрыстыя, трохвугольнікі на іх выцягауты ўздоўж. Яйцы адкладваюць y вільготную глебу. Лічынкі жывуць y праточных водах. БУЛАВАЙО (Bulawayo), горад на ПдЗ Зімбабве. Адм. ц. правінцыі Паўн. Матабеленд. Засн. ў 1893. 620,9 тыс. ж.

(1993). Вузел чыгунак і аўтамаб. дарог. Міжнар. аэрапорт. Гандл., прамысл. і турыстычны цэнтр. Машынабуд., хім., гарбарна-абутковая, харч. (у т.л. цукровая), шынная, мэблевая, тэкст., дрэваапр., асфальтавая, цэм., с.-г. абсталя-

вання, папяровая прам-сць. Цэнтр горназдабыўнога раёна (храміты, азбест, каменны вугаль, зояата, волава, медзь, нікель). Музеі. БУЛАВАН ÔC ЕЦ (Coiynephorus), род кветкавых раслін сям. метлюжковых. 5 відаў. Пашыраны пераважна ў краінах Міжземнамор’я: На Беларусі тралляецца атлантычна-еўрап. від — Б. сіваваты (С. canescens). Расце на пясчаных мясцінах, узлесках сухіх хваёвых лясоў y паўд. і зах. раёнах на паўн.-ўсх. мяжы арэалу. Адна- і шматгадовыя травяністыя расліны са шматлікімі полымі сцёбламі (саломінамі) выш. 10—35 см і каранёвым валасніхом. Лісце сівое, шчацінкападобнае, згорнутае, тонказавостранае, цвёрдае, шурпатае, y прыкаранёвай разетцы. Кветкі дробныя ў кароткай раскідзістай або сціснугай мяцёлцы з нешматлікіх маленькіх каласкоў. Ніжняя кветкавая лусхавінка з членістым булавападобным асцкжом (адсюль назва). Плод — зярняўка. Дэкар. і кармавыя расліны, замацавальніхі пяскоў (угвараюць шчыльную дзярніну). БУЛАВІНСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1707— 09, антыфеадальнае сялянска-казацкае паўстанне пад кіраўнішвам КА.Булавіна (1671— 1708) на Доне, y Паволжы і ў суседніх з імі раёнах. Непасрэдным штуршком да Б.п. стала імкненне рас. ўрада вярнуць з Пд беглых сялян памешчыкам. У ноч на 9.10.1707 атрад паўстанцаў з 200 чал. на чале з Булавіным знішчыў каля Шульгінскага гарадка на р. Айдар частку карнікаў Ю.У.Далгарукага. Паўстанне хутка пашырылася ўверх па цячэнні Дона, да яго далучыліся казацкая галота і сяляне Тамбоўскага і Казлоўскага пав., Левабярэжнай і Слабадской Украіны. 1.5.1708 Булавін заняў Чаркаск, дзе 9.5.1708 яго выбралі атаманам «усевялікага войска Данскога». Яго атаманы І.Паўлаў, І.Някрасаў, Л.Хахлач авалодалі Дзмітрыеўскам і Царыцынам, асадзілі Саратаў. На Северскім Данцы і ў Слабадской Украіне паспяхова змагаліся атрады СДранага, М.Гсшага, С.Бяспалага. Для задушэння Б.п. ўрад стварыў спец. армію (32 тыс. чал.) пад камандаваннем В.У.Далгарукага. У ліп.

1708 Булавін асадзіў Азоў, але не авалодаў ім. У гэты час былі разбіты атрады Дранага і інш. Вярхі казацтва, незадаволеныя няўдачамі, арганйавалі змову супраць Булавіна. Каб не трапіць y палон, ён застрэліўся. Асобныя атрады паўстанцаў змагаліся да пач. 1709. Царскі ўрад жорстка задушыў Б.п. Дон страціў незалежнасць. Літ:. Б у г а н о в В. Булавнн. М., 1988; Л е б е д е в В.Н. Булавннское восстанне (1707—1708). М., 1967. З.І.Каршакова БУЛАК-БАЛАХОВІЧ Станіслаў Нікадзімавіч (10.2.1883, маёнтак Мейшты, Браслаўскі р-н Віцебскай вобл. — 10.5.1940), ваенны і паліт. дзеяч. У 1-ю сусв. вайну ваяваў на Паўн.-Зах. фронце, штаб-ротмістр. Вясной 1918 уступіў y Чырв. Армію, але ў ліст. 1918 разах; са сваім палком перайшоў на бок Пскоўскага добраахвотнідкага корпуса белых, з мая 1919 — ген.-маёр. У студз. 1920 прыняты са сваім конным атрадам y склад войска БНР і з дазволу польскіх

улад накіраваны на Палессе, рабіў кав. налёты на тылы і асобныя часці Чырв. Арміі. У ліп. 1920 пайшоў на пагадненне са старшынёй Рус. паліт. к-та ў Псшьшчы Ь.В.Савінкавым аб сумеснай барацьбе супраць сав. улады, падрыхтаваў і ажыццявіў Булак-Балаховіча паход 1920. У 1920—30-я г. ў Полыпчы, ген. брыгады польск. войска. У 1937—39 прымаў удзел y грамадз. вайне ў Іспаніі на баку Ф.Франка. У 2-ю сусв. вайну ў вер. 1939 удзельнічаў y абароне Варшавы. Вёў падпольную работу супраць акупантаў. Забіты гестапаўцамі ў час арышту. Літ:.

Cabanowski М.

General Stanislaw Bulak-Balachowicz. Warszawa, 1993; Ч o б a т A Сганіслаў Булак-Балаховіч // Спадчына. 1995. № 3. А.П.Грыцкевіч. БУЛАК-БАЛАХОВІЧА ПАХОД 1920, ваенная акцыя Рус. нар. добраахвотніцкай арміі (з рус. і бел. вайсковых часцей) на чале з ген. С.Н.Булак-Балаховічам y ліст. 1920 на Палессі. Паліт. кі-

БУЛАНЖЭ

327

сілы Булак-Балаховіча прабіліся на польскі бок фронту, болыдасць арміі была раззброена польск. ўладамі; інтэрніраваныя ў Белавежскай пушчы асобныя атрады ўдзельнічалі ў нападах на БССР да 1922. Літ:. Нсторнко-стратегнческнй очерк XVI-й армнм. Могалев, 1921. С. 148—160; Si mans ki j P. Kafhpanja bialoruskorosyjskiej armji ludowo-ochotniczej gen. BulakBalachowicza w r. 1920 / / Bellona. Warszawa, 1931. T. 37, z. 2. А.П.Грыцкевіч. БУЛАНАЎ Пётр Аляксандравіч (1.11.1905, г. Відебск — 26.1.1990), бел. мікрабіёлаг-імунолаг. Д-р біял. н., праф. (1942). Чл.-кар. АН Казахстана (1954). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1930). 3 1934 y Алма-ацінскім зоавет. ін-це, з 1961 y Ін-це біялогіі АН БССР, з 1964 y БДУ. Вывучаў уласцівасці змяінага яду. Вынайшаў проціядныя вакцыны і сывараткі, антыбіётык акгынамідын К. Навук. працы па мікробных

С.Н Булах-Балаховіч (стаіць чацвёрты злева) пасля пераходу Заходняй Дзвіны. 14.3.1920. раўнік акцыі — старшыня Рус. паліт. к-та ў Полыпчы Б.В.Савінкаў. Акцыя была разлічана на падтрымку сялянства, незадаволенага лалпыкай «ваеннага камунізму». Меў на мэце стварэнне незалежнай Бея. дзяржавы і саюзнай з ёй Рас. дэмакр. рэспублікі. Падтрыманы начальнікам Псшьскай дзяржавы Ю.Пілсудскім. Сканцэнтраваўшы свае сілы ў раёне Лунінец—Міхашэвічы—Тураў, армія Булах-Балаховіча (20 тыс. чал.) 6.11.1920 пачала наступленне ўздоўж р. Прыпяць. Разбіўшы часці Чырв. Арміі, яна заняла Петрыхаў, Калінкавічы, Мазыр, падышла да Рэчыцы. У Мазыры Булах-Балаховіч абвясціў сябе «начальнікам Беларускай дзяржавы», галоўнакамандуючым усімі ўзбр. сіламі Беларусі і пракламаваў незалежнасць Беларусі; выдаў загад пра фарміраванне бел. войска, назначыў «урад Беларусі» на чале з П.П Алексюком і абвясціў «звергнутымі» ўрады БССР і Бел. Нар. Рэспублікі. 16 ліст. Чырв. Армія пачала контрнаступленне і 20.11.1920 узяла Мазыр. Асн.

меланінавых лігментах, бруцэлёзе буйн. par. жывёлы. Тв:. Обіцая мнкробнологая. Мн., 1969 (разам з В.І.Калешка). БУЛАНЖЭ (Boulanger) Жорж Эрнест (29.4.1837, г. Рэн, Францыя — 30.9.1891), палітычны дзеяч Францыі, генерал. Удзельнік аўстра-італа-франц.

(1859), франц. каланіяльнай (Індакігай, 1852—62) і франка-прускай (1870—71) войнаў, задушэння Парыжскай камуны 1871. У 1886— 87 ваен. міністр. У 1887—89 узначальваў шавіністычды рух (буланжызм), які меў на мэце ўсталяванне ваен. дыкгатуры, перагляд дэмакр. свабод і роспуск ларламента, імкнуўся развязаць рэваншысцкую вайну з немцамі. У 1889 Б. абраны ў палату дэпутатаў, але абвінавачаны ў сувяэі з манархістамі, уцёк y Бельгію, дзе скончыў самагубствам.

БУЛАНЖЭРЫТ (ад прозвішча франц. мінералога Ш.Буланжэ), мінерал класа складаных сульфідаў, сульфід свінцу і сурмы, PbsSb4Su. Прымесі медзі, жалеза, цынку. Крышталізуецца ў манакліннай сінганіі. Крышталі ігольчастыя. Валакністыя агрэгаты, шчыльныя масы. Колер ад свінцова-шэрага да зямлістачорнага. Бляск металічны. Цв. 2,5—3.

з чэрв. 1943 камандзір партыз. брыгады Ленінскай, з ліст. 1943 — «Уперад». 3 1944 нам. старшыні Мінскага гарвыканкома, з 1947 нам. дырэктара велазавода, У 1951—73 дырэкгар кандытарскай ф-кі «Камунарка». БУЛАТ Сцяпан Герасімавіч (11.5.1894, в. Слабада Уздзенскага р-на Мінскай вобл. — 24.7.1921), бел. дзярж. і парт. дзеяч, журналіст. Скончыў Мінскія настаўнідкія курсы. 3 1913 настаўнічаў. У 1915—16 і 1918— 19 вучыўся ў Мінскім

Б.А-Булат.

А К Булатовіч

328

БУЛАНЖЭРЫТ

С.Г.Булат.

Шчыльн. 6,2 г/см3. Трапляецца як другарадны мінерал y гідратэрмальных радовішчах разам са складанымі сульфідамі свінцу, карбанатамі і кварцам. Руда свінцу. БУЛАТ, б у л а т н а я сталь (ад перс. пулад сталь), вугляродзістая сталь, якая вызначаецца высокай цвёрдасцю, пругкасцю, вязкасцю, зносастойкасцю, своеасаблівай структурай і ўзорыстасцю паверхні. Асн. асаблівасць мікраструктуры Б. — аптымальнае па дысперснасці і канфігурацыі спалучэнне высокавугляродзістых (дробнаігольчасты мартэнсіт) і нізкавугляродзістых (ферыт) мікрааб’ёмаў. Адрозніваюць Б. літы (т.зв. вутц) і зварачны (больш нізкай якасці). Вытв-сць Б. была вядома ў Індыі, Іране, Сірыі («дамаская сталь»), y краінах Сярэдняй Азіі. Выкарыстоўваўся на выраб халоднай зброі выключнай трываласці і вастрыні. Клінок э Б. не ламаецца, не мае астапсавай дэфармацыі. У 14 ст. сакрэт вырабу Б. быў страчаны. Навук. асновы вытв-сці Б. распрацаваў рус. металург П.П Аносаў (у 1833 вырабіў булатны клінок). Атрыманне булатнай струкгуры забяспечваецца асаблівасдямі саставу, тэхналогіі выплаўкі, коўкі, тэрмічнай і мех. апрацоўкі. Узорысгасць бывае паласавая і струменістая (ніжэйшыя сарты Б.), хвалістая (сярэдні.сорг), сеткаватая і каленчатая (вышэйшыя сарты). Літ:. Г у р е в н ч Ю.Г. Загадка булатного узора. М., 1985; М е з е н н н Н.А Занлмательно о железе. 2 нзд. М., 1977. БУЛАТ Барыс Адамавіч (24.7.1912, г. Тула — 27.3.1984), адзін з арганпатараў і кіраўнікоў партыз. руху на тэр. Баранавіцкай вобл. ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1944). Беларус. Скончыў 1-ю Сав. аб’яднаную ваен. школу імя ВЦВК (1936, Мінск), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1940), Вышэйшую школу харч. прам-сці (1955). У Чырв. Арміі з 1932. У пач. вайны паранены трапіў y палон, уцёк з канцлагера. У 1942 арганізаваў і ўзначаліў партыз. групу, атрад,

М.Г.Булахаў.

настаўніцкім ін-це. 3 1916 y арміі, скончыў Віленскае ваен. вучылішча, служыў y 153-м пях. палку, прапаршчык. У канцы 1917 дэмабілізаваны, настаўнічаў. 3 1918 чл. арг-цыі *Маладая Беларусь». У 1920 y час польск. акупацыі чл. ЦК Беларускай камуністычнай арганізацыі і Паўстанцкага к-та; арганізатар партыз. атрадаў на Міншчыне. 3 ліп. 1920 працаваў y Мінскім губ. аддзеле нар. асветы, са жн. — заг. аддзела ЦК КП(б)Б па працы ў вёсцы. Адначасова рэдактар газ. «Савецкая Беларусь», заснавальнік і рэдактар газ. «Белорусская деревня». 3 лют. 1921 чл. ЦБ КП(б)Б, з мая 1921 — 3-і сакратар і заг. агітац.-прапагандысцкага аддзела ЦК КП(б)Б. БУЛАТАЎ Уладзімір Георгіевіч (30.6.1929, г. Новасібірск, Расія — 19 2.1976), бел. спартсмен і трэнер па лёгкай атлетыцы (скачкі з шастом). Засл. майстар спорту (1959), засл. трэнер Беларусі (1975). Скончыў Кіеўскі ін-т фіз. культуры (1953). Рэкардсмен Еўропы, СССР. Трэніраваў зборную юніёраў СССР па лёгкай атлетыцы (з 1961), нац. каманду Кубы (1967—68), з 1968 старшы трэнер па скачках з шастом Рэспубліканскай школы вышэйшага спарт. майстэрства. 3 1978 y Мінску праводзяць спаборнідтвы па скачках з шастом памяці Б. БУЛАТНАЯ СТАЛЬ, тое, што булат. БУЛАТОВІЧ Аляксандр Ксавер’евіч (8.10.1870, г. Арол? — 6.12.1919), падарожнік, дыпламат, рэліг. публіцыст. Правадз. чл. Рус. геагр. т-ва. 3 патомных дваран Гродзенскай губ. Скончыў Аляксандраўскі ліцэй y Пецярбургу (1891), паскораны курс 1-га ваен. Паўлаўскага вучылішча (1902). У 1896— 1900 тройчы пабываў y Эфіопіі. Рабіў здымку недаследаваных паўд.-зах. і зах. раёнаў, прасачыў цячэнне р. Ома, пер-

шы з еўрапейцаў перасек вобласць Кафа. Па просьбе эфіопскага імператара Мэнеліка II даследаваў стан зах. мяжы краіны, прапанаваў праіраму мерапрыемстваў па рэарганізацыі арміі і дзярж. апарату Эфіопіі. Зрабіў важныя адкрыцці ў гідраграфіі і араграфіі краіны, сабраў значны матэрыял па этнаграфіі, праблемах рабства і сац. струкгуры эфіопскага грамадства. За падарожжа да воз. Рудольф з ваен. экспедыцыяй (1897—98) адзначаны вышэйшай эфіопскай узнагародай — залатым шчытом з шабляй (1898), рас. ордэнам Станіслава 2-й ступені (1898), малым сярэбраным медалём імя П.П.Сямёнава Рус. геагр. т-ва (1901). У 1900—01 y ПортАртуры. У 1906 прыняў манаства, пад імем Антоній жыў на гары Афон (Грэцыя). У 1911 зноў пабываў y Эфіопіі. У 1-ю сусв. вайну ў 1914— 17 іераманах атрада Чырв. Крыжа ў дзеючай арміі. Забіты рабаўнікамі. Тв:. Моя борьба с нмяборцамн на Святой rope Неросхнм. Пг., 1917; С войскамн Менелнка II. М., 1971; Третье путешсствне по Эфлоішн. М., 1987. Літ:. К а ц н е л ь с о н М., Т е р е х о в а Г. По нешведанным землям Эфноішм. М., 1975. Г.Р.Усцюгава. БУЛАЎКА Арсен Рыгоравіч (25.7.1911, в. Цітва Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — 15.7.1994), бел. вучоны ў галіне гідралогіі. Д-р геагр. н. (1973). Скончыў БДУ (1954). 3 1933 на гідралагічных станцыях Беларусі. У 1946—54 нач. сектара вывучэння гідралагічнага рэжыму і нам. начальніка Упраўлення Гідраметэаслужбы БССР. 3 1954 дырэктар Мінскай гідраметэаралагічнай абсерваторыі, y 1961—81 y Цэнтр. НДІ комплекснага выкарыстання водных рэсурсаў (Мінск). Выкладаў y БДУ. Навук. працы па гідралогіі Беларусі і тэорыі воднага балансу. Тв.: Влнянне осушення болот на элементы водного баланса рек Белорусского Полесья. М., 1961; Водный баланс речных водосборов. Л., 1971; Водные ресурсы н чсловек. Мн., 1976. БЎЛАХАЎ Міхаіл Гапеевіч (н. 22.7.1919,

в. Маслакі Горацкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. мовазнавец. Засл. дз. нав. Беларусі (1971). Д-р філал. н. (1966), праф. (1967). Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1940). У 1965—90 y БДУ, Мінскім пед. ін-це, адказны рэдактар час. «Веснік БДУ. Сер. 4. Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. Псіхалогія». Даследуе праблемы сучаснай бел. мовы, гісторыю бел. мовы і яе ўзаемадзеянне з інш. слав. мовамі. Аўтар манаграфіі «Развіццё беларускай літаратурнай мовы ў XIX— XX стст. ва ўзаемаадносінах з іншымі славянскімі мовамі» (1958), «Прыметнік y беларускай мове» (трохтомнага даследавання 1964), «Гісторыя прыметнікаў беларускай мовы XIV— XVII стагоддзяў. Ч. 2. Сінтаксічны нарыс» (1971), «Гісторыя прыметнікаў беларускай мовы. Ч. 3. Лексікалагічны нарыс» (1973); кн. «Я.Ф.Карскі» (1981), біябібліягр. слоўніка «Усходнеславянскія мовазнаўцы» (т. 1—3, 1976—78) і энцыклапедычнага слоўніка «Слова аб

палку Ігаравым» y літаратуры, мастацтве, навуцы» (1989). БУЛАХАЎ Пётр Пятровіч (1822, Масква — 2.12.1885), рускі кампазігар і вакальны педагог. Сын Пятра Аляксандравіча (каля 1793— 1835) і брат Паўла Пятровіча (1824— 1875) Б., вядомых y свой час оперных спевакоў-тэнараў. Аўтар папулярных рамансаў і песень, блізкіх да гар. фальклору -(«Тройка», «Не, не цябе так палка я люблю», «Спатканне», «I няма ў свеце вачэй», «Гары, ra­ pid, мая зорка» і інш.). БУЛАХОЎСКІ Леанід Арсенавіч (26.4.1888, г. Харкаў, Украіна — 4.4.1961), украінскі мовазнавец. Акад. АН Украіны (1939), чл.-кар. AH СССР (1946). Засл. дз. нав. Украіны (1941). Скончыў Харкаўскі ун-т (1910). Праф. Пермскага (з 1917), Харкаўскага (з 1921) і Маскоўскага (1943—44) ун-таў. У 1944—61 дырэкгар Ін-та мовазнаўства АН Украіны. Даследаванні ў галіне агульнага, параўнальна-гіст., слав., укр. і рус. мовазнаўства. Шматлікія працы Б. прысвечаны малавывучаным пытанням і гісторыі індаеўрап. моў, узаемаадносінам балт. і слав. моў, слав., y т.л. бел., акцэнталогіі. Аўтар даследаванняў «3 гістарычных каментарыяў да ўкраінскай мовы» (1946—52), «Пытанні паходжання ўкраінскай мовы» (1956) і інш. Тв.: Нзбр. труды. T. 1—5. Кнев, 1975—83. Літ:. Б у л а х о в М.Г. Восточнославянскне языховеды. Мн., 1977. Т. 2. С. 61—78; Л.А Булаховскнй н современное языкознанне: К 100-летюо со дня рождення: Сб. науч. тр. Клев, 1987. БУЛАЦКІ Рыгор Васілевіч (н. 5.5.1921, в. Мачулкі Бабруйскага р-на Магілёўскай вобл), бел. гісторык, журналіст. Д-р гіст. н. (1971), праф. (1972). Пасля заканчэння БДУ (1951) працаваў y ім (з 1961 заг. кафедры, адначасова з 1963 дэкан філал. ф-та, y 1967—81 дэкан ф-та журналістыкі). Даследаваў гісторыю бел. журналістыкі, публіцыст. дзейнасць некаторых бел. пісьменнікаў, рабселькораўскі рух на Беларусі і інш. Тв.: Первые рабселькоры Белорусснн. Мн., 1969; Кузьма Чорны — публіцыст. Мн., 1972 (разам з І.І.Сачанкам); Платон Галавач — публіцыст. Мн., 1973 (разам з Э.АКарніловічам); Гісторыя беларусхай журналістыкі. Мн., 1979 (разам э І.І.Сачанкам, СВ.Говіным). БУЛГАК Ігнацій Іасафат [20.4.1758, Слонімскі пав. — 25.2(9.3).1838], грэкакаталіцкі царк. дзеяч. Д-р тэалогіі і кананічнага права (1785). Вучыўся ў школе пры Жыровіцкім манастыры (1763— 74) і ў Рыме (1782—85). Чл. ордэна базшьян з 1774. Выкладаў y манастырскіх школах y Беразвеччы (цяпер Глыбоцкі р-н) і Жыровічах. У 1790—95 епіскап тураўскі, каад’ютар Пінскай епархіі. У час царавання Паўла I садзейнічаў вяртанню ў унію прыходаў, якія былі пераведзены ў праваслаўе. У 1798—1828 епіскап брэсцкі. Мітрапаліт грэка-каталіцкай царквы (1817—38), з 1818 і старшыня 2-га (уніяцкага) дэпартамента Рымска-каталіцкай духоўнай калегіі ў Пецярбургу, з 1828 старшыня асобнай Грэка-каталідкай калегіі, з 1833 архі-

епіскап полацкі. У канцы жыцця яго акружалі епіскапы — прыхільнікі збліжэння, a потым і аб’яднання з правасл. царквой (І.Сямашка, А.Зубко, В.Лужынскі і інш.), што вяло да змяншэння яго ўплыву. Смерць Б. зняла апошнюю перашкоду для скасавання Брэсцкай уніі 1596. В.В.Антонаў, А.М.Філатава. БЎЛГАК Тамаш Іосіфавіч (падп. мянушка Г у л і ч ; 1801, б. фальварак Міцкевічы Навагрудскага ваяв. — 16.2.1895), бел. рэв. дзеяч, мемуарыст. Вучыўся ў Віленскім ун-це. Падзяляў погляды філарэтаў і філаматаў. Удзельнік паўстання 1830—31. 3 1836 выконваў даручэнні Ш .Канарскага. Пасля правалу тайнай арг-цыі арыштаваны ў Вільні і ў 1839 сасланы ў Зах. Сібір. Адтуль дасылаў матэрыялы ў «Rocznik Literacki» («Літаратурны штогоднік», 1843—49). У 1857 вярнуўся на радзіму ў Міцкевічы. Удзельнічаў y падрыхтоўцы паўстання 1863—64, уваходзіў y склад віленскіх рэв. арг-цый, за што сасланы на катаргу ў Томскую губ., y 1869 пераведзены ў Цывільск (Чувашыя), потым y Казань. У 1871 па амністыі вярнуўся дамоў. Аўтар успамінаў і філас. трактатаў. БУЛГАК Ян (6.10.1876, в. Асташына Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. — 4.2.1950), бел. і польскі майстар мастацкай краязнаўчай фатаграфіі, этнограф, фалькларыст. Скончыў рус. класічную гімназію ў Вільні (1897). Вучыўся ў Ягелонскім ун-це (Кракаў; 1897—99). 3 1905 займаўся фатаграфіяй. У 1910 пазнаёміўся з мастаком Ф Рушчыцам. 3 1912 y Вільні. У 1919—39 кіраўнік лабараторыі маст. фатаграфіі пры Віленскім ун-це. Заснавальнік і старшыня фотаклуба Польшчы, Віленскага фотаклуба, саюза пальскіх мастакоў-фатографаў, польск. фатаграфічнага т-ва. Апубл. шмат здымкаў бел. нар. тыпаў, краявідаў, вёсак, гасп. пабудоў бел. сялян («Беларус з-пад Клецка», «Бабулька-беларуска з маёнтка Перасека пад Мінскам», «Жабракі беларусы пад Мінскам», «Беларус з Міншчыны», «Вечар (Міншчына)», «Краявід з Ашмянскага павета», «Месячнае неба. Багданаў», «Ціша. Возера Нарач», «Белавежская пушча» і інш.). Аўтар прац пра Рушчыца (у кн. «Фердынанд Рушчыц», Вільня, 1939), артыкулаў пра бел. фальклор і краязнаўства, даследаванняў і падручнікаў па эстэтыцы і тэхніды фатаграфіі. Фотатэка і калекцыя яго здымкаў (каля 10 тыс.) згарэла ў 1944. Многія яго фота захоўваюцца ў архівах і б-ках Вільнюса і Варшавы. Тв.\ Fotograflka Warszawa, 1931; Wqdrôwki fotografa... Cz. 1—9. Wilno, 1931—36; Technika bromowa. Wilno, 1933; Bromogralika czyli metoda wtàmika. Wilno, 1934; Estetyka éwiatla.

Wilno, 1936; Fotogralla ojczysta. Wroclaw, 1951.

Him:. G r a b o w s k i L. Jan Buthak.

Warszawa, 1961; Z d z a r s k i W. Jan Bufliak // Kronika Warszawy. 1978. № 1. І.У.Саламевіч. БУЛГАКАВА Мая Рыгораўна (19.5.1932, г. Краматорск, Украіна — 7.10.1994), руская кінаактрыса. Нар. арт. Расіі (1977). Скончыла Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі ў Маскве (1955).

БУЛГАКАЎ

329

Здымалася ў фільмах: «Аповесць палымяных гадоў», «Крылы», «У агні броду няма», «Цыган», «Развітанне», «Балада пра доблеснага рыцара Айвенга», «Юнадтва Пятра», «У пачатку слаўных спраў», «Васіль і Васіліса» і інш. Выконвала камедыйныя і харакгарныя ролі. Стварала вобразы, поўныя драматызму, тэмпераменту і сілы.

М .А Булгакаў

БУЛГАКАЎ Міхаіл Афанасьевіч (15.5.1891, Кіеў — 10.3.1940), рускі пісьменнік. Скончыў мед. ф-т Кіеўскага ун-та (1916). Працаваў земскім доктарам y Смаленскай губ. У 1919 пачаў прафесійна займацца л-рай. Супрацоўнічаў y газ. «Гудок» (1922—26). У 1925—26 апубл. «Запіскі маладога ўрача». Першы зб. сатыр. апавяданняў «Д’ябаліяда» (1925) выклікаў спрэчкі ў друку. У рамане «Белая гвардыя» (1925—27), п’есах «Дні Турбіных» (напісана па матывах гэтага рамана, паст.

1926), «Беі> (1926—28, паст. 1957) настроі старой рус. інтэлігендыі, еднасць яе з народам, роздум пра шляхі і выбар, думкі пра «белы рух» і лёс Расіі. У камедыях «Зойчына кватэра» (паст. 1926) і «Барвовы востраў» (паст. 1928) высмейвае быт і норавы нэпманскага асяроддзя, парадзіруе звычкі абмежаванага тэатр. свету. Літ. крытыка канца 1920-х г. адмоўна ацэньвала творчасць Б., яго творы не друкаваліся, п’есы былі зняты са сцэны. 3 пач. 1930-х г. працаваў рэжысёрам-асістэнтам МХАТа, інсцэніраваў «Мёртвыя душы» Гогаля (1932). У сатыр.-фантастычных аповесцях «Фатальныя яйкі» (1925) і «Сабачае сэрца» (1925, апубл. 1987) сцвярджэнне этычнай адказнасці інтэлігенцыі за вынікі сацыяльнага эксперыменту. «Майстар і Маргарыта» (1929—40, апубл. 1966—67) своеасаблівая форма філас. рамана, дзе сумешчаны гісторыка-легендарны, сучасна-бытавы і містыка-фантастычны планы дзеяння. У ім складанасць жыцця, вечная барацьба сіл стварэння і разбурэння. У гіст. драмах «Кабала святош» («Мальер», 1930—36, паст. 1943) і «Апошнія дні» («Пушкін», 1934—35, паст. 1943), y біяграфічнай аповесці «Жыццё спадара Мальера» (1932—33, апубл. 1962) паказвае несумяшчальнасць сапраўднага мастаіггва з дэспатызмам манархіі. Незакончаны «Тэатральны раман» («Запіскі нябожчыка»,

330

БУЛГАКАЎ

1936—37, апубл. 1965) — іранічная перыфраза гісторыі МХАТа 1920-х г., ён спалучае ў сабе споведзь і сатыру. Б. — майстар дасканалай тэхнікі, імклівага сюжэта, валодаў жывой, гауткаю мовай. Раман «Майстар і Маргарыта» на бел. мову пераклаў (1994) А.Жук. Тв.: Собр. соч. Т. 1—5. Мн„ 1989—90; Заішсхм на манжетах. М., 1988. Літ:. Творчество Мнханла Булгакова: йсслед. н матерналы... Кн. 1—2. СПб., 1991— 94; М я г к о в Б. Булгаковская Москва. М., 1993. БУЛГАКАЎ Сяргей Мікалаевіч (16.7.1871, г. Ліўны Арлоўскай вобл., Расія — 13.7.1944), рускі эканаміст, філосаф, багаслоў. Скончыў Маскоўскі ун-т (1896). Праф. палітэканоміі Кіеўскага політэхн. ін-та (1901—06) і Маскоўскага ун-та (1906—18). Дэпутат 2-й Дзярж. думы. У 1918 прыняў сан свяшчэнніка. 3 1923 за мяжой. 3 1925 праф. Багаслоўскага ін-та ў Парыжы. Напачатку далучыўся да марксізму, але хутка адышоў ад яго. Пра яго паварот ад марксізму да правасл. царквы сведчыла кніга «Ад марксізму да ідэалізму» (1903). Марксавай тэорыі рэалізацыі проціпастаўляў тэорыю прапарцыянальнага размеркавання прадукгу, адмаўляў марксісцкую тэорыю рэнты, сцвярджаў непрыдатнасць тэорыі капіталізацыі ў адносінах да с.-г. вытв-сці Расіі. Разам з МЛ.Бярдзяевым выдаваў (1905) часопіс рэліг.-філас. кірунку «Вопросы жнзнл», друкаваўся ў час. «Вехл» і «Путь». Быў адным з ідэйных кіраўнікоў рус. студэнцкага хрысц. руху. Успрыняўшы ад У.С Салаўёва ідэю філасофіі ўсёадзінства, развіваў вучэнне пра Сафію Прамудрасці Божай як спрадвечна існай y Божай задуме сусв. душы. На яго думку, Сафія мае дваісты харакгар — нябесны, Божы, і чалавечы, таму чалавек, створаны па вобразе і падабенстве Божым, узнаўляе адзінства свету і паўнату вобраза Божага. Аўтар 2 трылогій: «Купіна Неапалімая», «Сябра Жаніха» (1927), «Лесвіда Іакава» (1929); «Ягня Божае» (1933), «Суцяшальнік» (1936), «Нявеста Ягняці» (1945). Тв:. Соч. T. 1—2. М., 1993; Православне: Очеркн учення Православной Церквн. М., 1991; Свет невечерннй. М., 1994; Тнхне думы. М . 1996. БУЛГАКОЎСКІ Дзмітрый Гаўрылавіч (1845— 1918?), бел. этнограф, фалькларыст, краязнавец. Скончыў Мінскую духоўную семінарыю (1869). У 1902 адмовіўся ад духоўнага сану. Працаваў настаўнікам рус. і царк.-слав. моў y Ваўкавыску. Друкаваў артыкулы, фальклорна-этнагр. творы ў газетах «Новое время», «Санкт-Петербургскне губернскне ведомостн», «Ммнсклс губернскне ведомостн» і інш. Аўтар прац «Беларускія песні. Валачобныя» (1868), «Практычны дапаможнік па наглядным засваенні рускага правапісу» (1873), «Гістарычны нарыс Ваўкавыска, павятовага горада Гродзенскай губерні» (1881) і шш. У 1890 выдаў фальклорна-

этнагр. зборнік «Пінчукі», прысвечаны духоўнай культуры насельнішва цэнтр. часткі Палесся (уключае песні, загадкі, прыказкі, прымаўкі, a таксама апісанні вераванняў, абрадаў і звычаяў). Аўтар рамана «Блізняты» (1903), аповесці «У баку ад жыцця» (1909; на аўтабіягр. матэрыяле). А.І.Гурскі. БУЛГАНІН Мікалай Аляксандравіч (11.6.1895, Ніжні Ноўтарад — 27.2.1975), еавецкі дзярж. дзеяч. Маршал Сав. Саюза (1947—58). 3 1937 старшыня СНК РСФСР, з 1938 нам. старшыні СНК СССР. У Вял. Айч. вайну чл. ваен. саветаў шэрагу франтоў, з 1944 чл. Дзярж. к-та абароны і нам. наркома абароны; з 1947 нам. старшыні Савета Міністраў і адначасова ў 1947— 49 міністр Узбр. Сіл, y 1953—55 міністр абароны СССР. У 1955—58 старшыня Савета Міністраў СССР. Чл. ЦК КПСС y 1934—61; чл. Палітбюро, Прэзідыума ЦК y 1948—58. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1937—62. За ўдзел y т.зв. «антыпартыйнай групе» (В.М.Мсшатаў, Л.М.Кагановіч, Г.М.Малянкоў і інш.) y 1958 выведзены са складу Прэзідыума ЦК К.ПСС і вызвалены ад абавязкаў старшыні CM СССР. БУЛГАР0ЎСЮ Станіслаў (1.5.1872— 24.10.1935), юрыст і грамадсй дзеяч. Скончыў 7 класаў Віленскай гімназіі і быў выключаны за ўдзел y стварэнні б-кі забароненай л-ры. У 1892 скончыў гімназію ў г. Коўна, паступіў на юрыд. ф-т Варшаўскага ун-та, з якога выключаны за ўдзел y паліт. руху. У 1892—94 y ссылцы ў г. Курск. Скончыў юрыд. ліцэй y Яраслаўлі. У 1896— 1905 адвакат y Вільні, y 1905— 15 працаваў y г. Друя, С.-Пецярбургу. 3 1918 y Польшчы. У 1928 працаваў натарыусам y г. Лодзь (Палыпча), y Вільні. В.А.Гапоненка. БУЛГАРЫН Фадзей Венядзіктавіч (5.7.1789, маёнтак Пырашава каля в. Пырашава Уздзенскага р-на Мінскай вобл. — 13.9.1859), рускі журналіст, пісьменнік. Супрацоўнічаў y альманаху «Полярная звезда» АА.Бястужава і К.Ф.Рылеева, сябраваў з АС.Грыбаедавым. У 1825—59 (з 1831 разам з М.І.Грэчам) выдаваў газ. «Северная пчела», y 1825—39 час. «Сын отечества». Аўтар гіст. і дыдактычных раманаў, нораваапісальных нарысаў, тэатр. і літ. рэцэнзій, фельетонаў. Як літ. крытык выступаў супраць А.С.Пушкіна, М.В.Гогаля, В.Р.Бялінскага і рэаліст. кірунку ў л-ры (назваў яго «натуральнай школай»). Ў рамане «Іван Выжыгін» (1828), ва ўспамінах і некаторых нарысах адлюстраваў побыт беларусаў. Яркі сатыр. вобраз Б. створаны ў бел. ананімнай паэме «Тарас на Парнасе». Літ:. Б о г д а н о в н ч М. Булгарнн в белорусской шуточной поэме // 36. тв. Мн., 1968. Т. 2; К і с я л ё ў Г. Пошукі імя. Мн., 1978. С. 75—96. Г.В.Кісялёў. БУЛГАРЫЯ, гл. Балгарыя ВолжскаКамская. БЎЛДУРЫ (Bulduri), кліматычны курорт y Латвіі, y сюхадзе г. Юрмала. За 20 км ад Рыіі, на беразе Рыжскага заліва Балтыйскага м. Вызначаецца мяккім

марскім кліматам, спрыяльнымі ўмовамі для летніх ю/панняў. Пясчаны пляж з невял. дзюнамі, хвойная расліннасць. Разам з юііматалячэннем пракгыісуюцца бальнеа- і фізіятэрапія. Санаторыі, y ліку якіх «Беларусь» (уласнасць Рэспублікі Беларусь), спецыялізуюцца на лячэнні хвароб сардэчна-сасудзістай, стрававальнай і нерв. сістэм. Гасцініцы, пансіянаты, кемпінгі, турысцхсія базы і інш. БУЛЕ (ад грэч. bulë савет), y старажытнахрэчасйх полісах дзярж. савет, якому даручалася весці важнейшыя паліт. справы. Выбіраўся на вызначаны тэрмін. Найб. вядомы Б. ў Афінах. Засн. ў 594 да н.э. Салонам і наз. Савет 400, пры Клісфене (509 да н.э.) — Савег 500, з 307 да н.э. — Савет 600. Члены Б. падзяляліся на 10 хсамісій — прьгтаній, яхсія выконвэлі абавязхсі па чарзе. У гамераўсхбх паэмах Б. — савет радавой знаці пры басілеях. БУЛЕВА АЛГЕБРА, апарат сімвшіічнай логіхсі; суісупнасць аб’ехсгаў з аперацыямі алгебры логікі, якія падпарадкаваны пэўным аксіёмам. Прапанавана Дж.Дулем для аналізу рэлейных схем. Знайшла дастасаванне ў тапалогіі, тэорыі імавернасцей і інш. раздзелах матэматыхсі. У аксіёмах Б.а. адлюстравана аналоіія паміж паняццямі «мноства», «падзея», «выісазванне». Асн. паняхші Б.а.: логікавая (булева) фунхсцыя, элементарная логікавая фунхсцыя, фунхсцыйна поўная сістэма логіхсавых функцый, мінімізацыя булевых фунісцый. Лоіікавая фунхсцыя п булевых аргументаў прымае значэнні Oi l , азначаецда праўдаіваснай табліцай або аналітычнай залежнасцю ад элементарххых логікавых фунхвдый. Вызначана 16 элементарных функцый: кан'юнкцыі (логіхсавае множанне; аперацыя «1»), дыз’юнкцыі (складанне; «АБО»), інверсіі (адмаўленне; «НЕ»), эхсвівалентнасці (тоеснасць), складання па модулі 2 (выключальнае «АБО») і інш. Фушсцыйна поўная сістэма логіхсавых фунхсцьхй — сукупнасць функцый, дастатковая для выражэння логіхсавай функцыі любой схшаданасці, напр., аперацьія Пірса, аперацыя Шэфера. Мінімізацыя логікавых фунюхый праводзіцца з мэтай уіхарадкавання і спрашчэння складаных фунхсцый з дапамогай аксіём Б.а., картаў Карно, метадаў Квайна і Мак-Класю і інш Б.а. з’яўляецца логікавай асновай фунхсцыянальнай арганізацыі лічбавых ЭВМ; элементарныя логіхсавыя фунхсцыі рэалізаваны ў спец. інтэгральных мікрасхемах для ЭВМ. Літ:. Я н с е н Й. Курс ннфровой электроннюх: Пер. с голланд.: В 4 т. T. 1. М., 1987. А.С.Кабайла. БУЛЕВІЧЫ, старажытны хсняжацкі род. Прадстаўніхсі роду Вішымуі, Едзівіл і Спрудзейк удзельнічалі ў валынсхса-літоўскім дагаворы 1219. На думку гісторыхса І.Бяляева, Б. разам з Рушкавічамі валодалі тэр. ад Віліі да Нёмана і Свіслачы (заходняй), на У — да Бярэзіны (дняпроўсісай); літоўсісі гісторык Э.Гудавічус лічыць, што Б. валодалі Шаўляйскай зямлёй. Магчыма, яны жылі ў Верхнім Панямонні на ПнУ ад Новагародхса, таму хсн. Міндоўг, імкнучыся пашырыць свае ўладанні на тэр. летапіенай Літвы, знішчыў усіх Б. М.І.Ермаловіч.

БУЛЕЗ (Boulez) П’ер (н. 26.3.1925, г. Манбрызон, Францыя), французскі кампазітар, дырыжор. Скончыў Парыжскую кансерваторыю (1945), вучыўся ў А.Месіяна, Р.Лейбавіца. Паслядоўнік А.Веберна; адзін з лідэраў муз. авангардызму 1950-х г. Эксперыментаваў y галіне канкрэтнай музыкі. У яго музыцы шмат прыкладаў тэхнікі пуантылізму, татальнага серыялізму, элементы санорыкі, алеаторыкі. Сярод найб. вядомых твораў: «Малаток без майстра» для голасу і інстр. ансамбля (1954), «Струхтуры» для 2 фп. (кн. 1—2, 1952—61). Арганізатар і кіраўнік канцэртаў новай музыкі пад назвай «Domaine musical» (1954—67). 3 1960-х г. выступае пераважна як дырыжор (з аркестрамі Бі-БіСі, Нью-Норкскім філарманічным і інш.). 3 1975 узначальвае створаны ім y Парыжы Ін-т даследаванняў і каардынацыі муэ.-акустычных праблем (IRCAM). Літ.: Р а б н н о в н ч Д.А. Джон Барбнроллн н Пьер Булез / / Рабмновмч Д.А Нсполннтель н стнль: Йзбр. статьн. М., 1981. Вып. 2. БУЛЕЎ МОХ, Б у л е ў с к а е б а л о т a , y Беларусі, y Жыткавіцкім р-не Гомельскай вобл. і Салігорскім р-не Мінскай вобл., y вадазборы р. Случ і воз. Чырвонае. Нізіннага (93%) і мяшанага (7%) тыпаў. Балота перасякаюць Даманавіцкі і Беладаманавіцкі каналы. Пл.

27,9 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 18,5 тыс. га. Глыб. торфу да 6 м, сярэдняя 1,7 м. Першапачатковыя запасы торфу 52,8 млн. т. Ёсць паклады сапрапелю магутнасцю да 5 м, агульныя запасы 13 млн. м3. Асушаная частка выкарыстоўваецца пад всрыва, сенажаць, здабываецца торф. На астатняй тэр. рэдкія лясы з бярозы, хвоі, ёсць багун, асокі, хвошч, трыснёг; мохавае покрыва са сфагнавых і гіпнавых імхоў. БУЛЁН (франд. bouillon), чысты, нічым не запраўлены мясны адвар. У беларусаў Б. (крышаны) — традыц. рэдкая страва, якую вараць з крышанай бульбы і морквы, заскварваюць салам з цыбуляй, кавалачкамі сялянскай каўбасы, летам прыпраўляюць пер’ем цыбулі, кропам. Часам Б. не заскварваюць, a забельваюць. БУЛІНСКІ Андрэй Аляксандравіч (11.1.1910, г. Варонеж, Расія — 25.1.1984), бел. кінааператар. Засл. дз. маст. Беларусі (1964). Скончыў Сярэднеазіяцкі політэхн. ін-т (1931, Ташкент). У 1935—38 і з 1950 працаваў на кінастудыі «Беларусьфільм». Высокім прафесіяналізмам і выразнай аўтарскай канцэпцыяй адметныя фільмы: маст. «Дзеці партызана» (1954, першы каляровы на Беларусі), «Нашы суседзі» (1957), «Першыя выпрабаванні» (1960— 61), «Масква—Генуя» (1964, Дзярж. прэмія Беларусі 1967) і інш., тэлевізійныя «Замяшанне» (1970, і рэж.), «Доўгія вёрсты вайны» (1975, 1-я і 3-я серыі). Дзярж. прэмія СССР 1949. БУЛОНЬ, Булонь-сюр-Мер (Boulogne-sui-Mer), горад на Пн Францыі. Засн. стараж. рымлянамі. 96 тыс.

ж. (з прыгарадамі; 1990). Порт y прал. Па-дэ-Кале. Пасажырскія зносіны з Дуўрам і Фолкстанам (Вялікабрытанія). Буйны рыбалавецкі і рыбапрамысл. цэнтр. Суднабудаванне, металаапр., металург., цэм., хім., ільноапрацоўчая, тэкст. прам-сць. Музей. Турызм. Арх. помнікі 12—18 ст. БУЛЫГА Уладзімір Антонавіч (н.

7.9.1936, в. Канюцічы Мінскага р-на), бел. скульптар. Скончыў Бел. тэатр маст. ін-т (1967). Выкладчык БПА (з 1967). Працуе ў галіне станковай і манум. скульптуры. Сярод работ: кампазіцыі «Арсеналец» (1967), «Юнацтва» (1970); партрэты М.Багдановіча, хірурга В.А.Мохарта; помнікі С.І.Вавілаву ў Мінску і землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну (в. Брадзяцін Маларыцкага р-на, абодва 1978), мемарыяльныя дошкі М.Лынькову, М.В.Дарашэвічу ў Мінску, І.І.Якубоўскаму ў Оршы і інш.

БУЛЫКА

снмпатаческнх ганглнев. Мн., 1979; Вэанмосвязь явленнй давергенцнм н конвергенцнн как обіцлй прннцнп деятельноста нервной снстемы. Мн., 1981; Катехолампны в снмпатнческнх ганглнях. Мн., 1983 (разам з В.М. Рэпрынцавай). Літ:. Бнблнографмя научных трудов академпка АН БССР М.АБулыгана. Мн., 1977.

І.А.Булыгів.

Юнацгва. 1970.

Б У Л Ы П Н Іван Андрэевіч (9.2.1907, в.

Радушкава Пачынкаўскага р-на Смаленскай вобл., Расія — 12.4.1984), бел. фізіёлаг. Акад. АН Беяарусі (1959, чл.кар. 1956). Д-р біял. н. (1952), праф.

(1954). Засл. дз. нав. Беларусі (1967). Скончыў Ленінградскі вет. ін-т (1931).

3 1938 y н.-д. ін-тах Расіі, з 1953 дырэктар Ін-та фізіялогіі, адначасова ў 1969— 79 акад.-сакратар Аддз. біял. навук АН Беларусі. Навук. працы па механізмах і заканамернасцях інгэрацэптыўных рэакцый арганіэма, прынцыпах структурна-функцыян. арганізацыі, узаемасувязях дывергенцыі і канвергенцыі ў дзейнасці перыферычнай і цэнтр. нервовай сістэмьі і інш. Дзярж. прэмія Беларусі 1972. Дзярж. прэмія СССР 1978.

Te.: Нервные регуляторы вегетатнвных процессов. Мн., 1978; Новые пршшнпы структурно-функцноналыюй органнзацмн

АМ .Булыка

Сяргей Іванавіч (н.

10.7.1963, с. Салаўёўка Новасібірскай вобл., Расія), бел. спартсмен (біятлон). Засл. майстар спорту СССР (1984). Алімпійскі чэмпіён (1984) y эстафеце, чэмпіён свету ў эстафеце (1983, 1985, 1986) і каманднай гонцы (1989), сярэбраны прызёр чэмпіянату свету 1989 y эстафеце. 7-разовы чэмпіён Беларусі, чэмпіён СССР, прызёр этапаў Кубка свету. «БУЛЬІГІНСКАЯ ДУМА», увайшоўшая ў гісторыю назва праекта прадстаўнічага законадарадчага органа ў Расіі. ГІраект закону аб Думе і палажэнне пра выбары ў яе распрацаваны ў ліп. 1905 камісіяй пад кіраўніцтвам міністра ўнутр. спраў А.Г.Булыгіна (адсюль назва). «Б.д> павінна была склікацца не пазней сярэдзіны студз. 1906. Паводле праекта, «Б.д.» мела права абмяркоўваць законапраекты, бюджэт і інш.; большасць насельніягва не мела выбарчага права (рабочыя, жанчыны, ваеннаслужачыя, вучні і інш.). «Б.д.» не была склікана. У выніку Кастрычніцкай усерасійскай палітычнай стачкі 1905 дар вымушаны быў выдаць Маніфест 17 кастрычніка 1905 з абяцаннем заканадаўчай Дзярж. думы. БУЛЬІКА Аляксандр Мікалаевіч (н.

18.3.1935, в. Селішча Наваірудскага р-на Гродэенскай вобл.), бел. мовазнавец. Чл.-кар. АН Беларусі (1994), д-р філал. н. (1981), праф. (1992). Скончыў БДУ (1959). 3 1965 y Ін-це мовазнаўства АН Беларусі. Даследуе мову помнікаў стараж. бел. л-ры, старабел. графіху, арфаграфію, фанетыку, марфалогію, лексікалогію і інш.: «Развіццё арфаграфічнай сістэмы старабеларускай мовы» (1970), «Даўнія запазычанні беларускай мовы» (1972), «Лексічныя запазычанні ў беларускай мове XIV—XVIII стст.»

(1980). Аўтар «Слоўніка іншамоўных слоў» (1993), рэдактар і сааўт. «Гістарычнага слоўніка беларускай мовы» (выд. 1— 14, 1982—96). БУЛЬІГІН

У.Булыга.

331

332

БУЛЫКА

БУЛЫКА Галіна Аляксандраўна (н.

6.12.1960, в. Восава Воранаўскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. паэтэса. Дачка АМ.Булыкі. Скончыла хім. ф-т БДУ (1983), Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1989). У 1990—94 y газ. «Культура», з 1994 y час. «Беларуская думка». Друкуецца з 1983. У зб-ках вершаў «Сінтэз» (1986), «Турмалін» (1994) — рацыяналізм і экспрэсіўнасць, эмац.-эстэтычнае асваенне «непаэтычных» фіз. і хім. з'яў і рэчываў, філасафічнасць, незвычайнасць міфалагічнай і фалькл. сімволікі, шматпланавасць, неадназначнасць сэнсу (вершы пра гісторыю, навуку, культуру, мастацгва, каханне і інш.). І.У.Саламевіч. БУЛЫЧОЎ Kip (сапр. М a ж э й к a Ігар Усеваладавіч, н. 18.10.1934, Мас-

Ю Булычоў. Раніпа ў горадэе. 1957. ква), рускі пісьменнік-фантаст. Аўтар зб. апавяданняў «Цуды ў Гусляры» (1972), «Людзі як людзі» (1975), навук.фантастычных аповесцяў «Востраў ірж ават лейтэнанта» (1968), «Апошняя вайна» (1970), «Палова жыцця» і «Умельства кідаць мяч» (1973), «Ван-

АШ.Буль. Камода. 2-я пал. 17 ст. Версаль.

драванне Алісы» і «Дзень нараджэння Апісы» (1974), «Патрэбна свабодная планета» (1977), «Выкраданне чараўніка* (1979), «Чужая памяць» (1981) і інш., навук.-папулярных кніг і апавяданняў, кінасцэнарыяў. Большасць з іх адрасаваны юным чытачам. За сцэнарыі фільма «Праз церні да зорак» і мультфільма «Тайна трэцяй планеты» Дзярж. прэмія СССР 1982. С.Ф.Кузшіна. БУЛЫЧОЎ Юрый Аляксандравіч (2.4.1921, г. Мурам Уладзімірскай вобл., Расія — 16.9.1976), бел. мастак кіно, жывапісец. Скончыў Усесаюзны ін-т кінематаграфіі ў Маскве (1953). 3 1953 працаваў на кінастудыі «Беларусьфільм». Мастак-пастаноўшчык фільмаў: «Дзеці паргызана», «Несцерка», «Міколка-паравоз», «Шчасце трэба берагчы», «Дзяўчынка шукае бацьку», «Першыя выпрабаванні» (з У.Белавусавым), «Насустрач буры», «Пушчык едзе ў Прагу», «Анюціна дарога», «Ствары бой», «Там, удалечыні за ракой», «Неадкрытыя астравы», «Маленькі сяржант»; тэлефільма «Па сакрэце па ўсім свеце». Сярод жывапісных работ: «Шыпшына», «Самота», «Раніца ў горадзе», «Зімовы дзень», «Хутар», «Цішыня», «Масток», «Дарога»; партрэты, эцюды, замалёўкі і інш. Г-А.Фатыхава. БУЛЬ (Boulle, Boule) Андрэ Шарль (11.11.1642, Парыж — 28.2.1732), французскі майстар маст. мэблі. 3 1672 прыдворны майстар Людовіка XIV. Распрацаваў свой варыянт тэхнікі інтарсіі, т.зв. маркетры (мазаічны ўзор), шырока выкарыстаўшы эбенавае дрэва, слановую косць, перламутр, чарапахавы панцыр, медзь, бронзу і волава. Мэбля з майстэрні Б. (з ім працавалі яго 4 сыны) эвалюцыяніравала ад класідызму 17 ст. да ракако; зберагаецца ў Луўры, Версалі, Фантэнбло, Музеі Клюні (Парыж) і інш. Імітацыя работ Б. (пераважна ў 19 ст., т.зв. стыль Б.) сустракаецца ва ўсёй Еўропе. БУЛЬ (Boole) Джордж (2.11.1815, г. Лінкальн, Вялікабрытанік — 8.12.1864), англійскі матэматык і логік; заснавальнік матэм. логікі. Праф. матэматыкі (1849) Куінс-каледжа ў Корку (Ірландыя). Спец. матэматычнай адукацыі не меў. У працах «Матэматычны аналіз логікі» (1847), «Логікавае злічэнне» (1848), «Даследаванне законаў мыслення» (1854) распрацаваў алгебру логікі. Імем Б. названы асобныя алг. сістэмы — булевы алгебры, БУЛЬ (Bull) Уле (5.2.1810, г. Берген, Нарвегія — 17.8.1880), нарвежскі кампазітар, скрыпач, муз. фалькларыст. Самабытны рамант. выканальніцкі стыль Б. склаўся пад уплывам мастацтва Н.Паганіні і нарв. нар. скрыпачоў — выканаўцаў на хардынгфелі. Яго творы, запісы і апрацоўкі нар. песень садзейнічалі фарміраванню нарв. кампаэітарскай школы. Заснавальнік першага нарв. т-ва «Нацыянальная сцэна» (Берген, 1850). Канцэртаваў y многіх краінах Еўропы (у Расіі з 1838). 3 1851 жыў пераважна ў ЗША. Аўтар канцэрта

для скрыпкі з арк., скрыпічных п’ес, п’ес на амер. матывы, хароў, музыкі для драм. т-ра. БЎЛЬБА, шматгадовыя клубняносныя расліны роду паслён сям. паслёнавых. Больш як 170 дзікарослых і культ. відаў. Радзіма — Паўд. Амерыка. Вырошчваюць Б. андыйскую (Solanum andigenum; y Паўд. Амерыцы) і Б. еўрапейскую, ці чылійскую (S.tuberosum; як аднагадовая расліна ў краінах з умераным кліматам). У Еўропу завезены ў сярэдзіне 16 ст.; y палявой культуры (у т.л. на Беларусі) з 18 ст. Палавіна пасяўной плошчы Б. ў Еўропе, чвэрць — y Азіі. На Беларусі Б. лічыцца нац. культурай, «другім хлебам», пасяўныя плошчы займаюць 749,3 тыс. га (1993). 3 Б. атрымліваюць крухмал, спірт, патаку, гатуюць сотні відаў страў, яна ідзе на корм жывёле. Шматсцябловая расліна выш. 50—100 см, сцёблы прамыя, зялёныя або афарбаваныя антацыянам. На падземньн сцябловых парастках (сталонах) фарміруюцца патаўшчэнні — клубні круглай, падоўжанай, рэпападобнай формы, белага, жоўгага, чырвона-фіялетавага, сіняга колеру. На паверхні клубня — вочкі з 3—4 гіупышкамі. Лісце няпарнаперыстарассечанае, гладкае ці маршчакаватае. Кветкі двухполыя, белыя, чырвона-фіялетавыя, сше фіялетавыя. Суквецце складаецца з 2—3 і больш завіткоў. Плод — шматнасенная ягада. Цвіде ў чэрв.—жніўні. Раэмнажаецца клубнямі і іх часгкамі (у селекцыі — насеннем). Добра расце на ўгноепых супясчаных і пясчаных мінер. глебах, на сярэднякіслых тарфяна-балотных. Сарты, раянаваныя на Беларусі: раннія і сярэдняраннія — Бел. ранняя, Прыгожая 2, Аксаміт, Аноста, Адрэта, Дзецкасельская, Сантэ, Явар; сярэдняспелыя — Агеньчык, Расінка; сярэдняпознія і познія — Лошыцкая, Ласунак, Прынёманская, Беларуская 3, Тэмп, Арбіта. «БУЛЬБА», бел. сцэнічны танец. Муз. памер 2/4. Тэмп жвавы. Створаны на аснове аднайм. нар. песні. Гіершы сцэн. варыянт паст. К.Алексютовічам y 1930-я г. (Ансамбль бел. нар. песні і танца). Вял. пашырэнне ў СССР танец атрымаў пасля пастаноўкі І.Майсеевым (Дзярж. ансамбль нар. танца Расіі), дзе ў жартоўнай форме паказваецца, як садзяць, вырошчваюць і капаюць бульбу. Танец y яго харэагр. рэдакцыі (з рознымі адхіленнямі) увайшоў y нар. танц. рэпертуар, зазнаў уплыў мясц. танц. традыцый. БЎЛЬБА Альгерд (сапр. Ч ы ж Вітаўт), бел. пісьменнік, крытык і публіцыст пач. 20 ст. У 1908—11 чл. рэдакцыі газ. «Наша ніва». 3 рэцэнзіямі і артыкуламі найб. актыўна выступаў y 1910— 11. Адгукнуўся на выхад зб-каў Я.Купалы «Гусляр», Я.Коласа «Песні-жальбы», падкрэсліваў самабытнасць бел. паэтаў як мастакоў слова, з пазіцый народнасці л-ры палемізаваў з польскім крытыкам З.Пяткевічам, які выступіў супраць паэмы Я.Купалы «Адвечная песня» («Адказ пану З.Пяткевічу», 1910). У арт. «Грамадзянскае становішча ВДунінаМарцінкевіча» (1910) даволі дакладна ахарактарызаваў ролю пісьменніка ў гісторыі бел. л-ры. Даследаваў польск. і ўкр. л-ру (арт. «Барыс Грынчанка», 1910; «Памяці Тараса Шаўчэнкі», 1911).

Узбагачаў бел. алегарычнае апавяданне («Пад шум восенных дажджоў...», 1910). Адстойваў правы бел. народа на сваю нац. л-ру, муз. мастацтва, тэатр [арт. «Беларускі вечар y Полацку», «Беларуская народная песня і мелодыі ў новых музыкальных творах», абодва 1910; «3 нашага жыцця (Аб беларускім тэатры)», 1911] . Пісаў артыкулы на тэмы эканомікі і палітыкі, даследаваў этнаграфію («Аб арганізацыі хатняга рамясла», 1911; «Гасударственная Дума, зямельныя законы і іх прымяненне ў жыццю», 1912) . У брашуры «Колькі слоў аб дзявочай апратцы на Беларусі» (1911) апісаў бел. нар. строі. Пераклаў на бел. мову з рускай паасобныя апавяданні ЛАндрэева, І.Гарбунова-Пасадава, Р.Данілеўскага, М.Ляскова, Р.Мачтэта. Тв:. У кн.: Беларусісая дахсастрычніцкая проза. Мн., 1965; y кн.: А л е к с а н д р о віч С, А л е к с а н д р о в і ч В. Беларуская літаратура XIX—пачатку XX ст.: Хрэстаматыя крытыч. матэрыялаў. Мн., 1978. І.У.Саламевіч. БУЛЬБАВОДСТВА, галіна земляробства па вырошчванні бульбы на харч., тэхн. і ісармавыя патрэбы. Сусветная вытв-сць булх>бы (штогод каля 300 млн. т) перавышае зборы многіх збожжавых культур (акрамя рысу, пшаніцы, кукурузы). Амаль усе пасевы схсанцэнтраваны ва ўмераным клшатычным no­ ace Паўн. паўшар’я. Найб. плошчы ў Рас. Нечарназем’і, на Пн Кітая, y Польшчы, на Пн Уіфаіны, y ЗША, Індыі, Германіі, Беларусі. Значныя пасевы ў Нідэрландах, Вялікабрытаніі, Францыі, Турцыі, Іспаніі, Румыніі, краінах Прыбалтыкі. У краінах Зах. Еўропы і Амерыкі пераважаюць сарты з жоўтай мякаццю, больш багатыя карацінам, y краінах б. СССР, y т.л. ў Беларусі, — з белай мяхсаццю, багатыя крухмалам. Па зборы бульбы ў разліку на 1 чал. за год 1-е месца ў свеце займае Беларусь — 1124 кг, потым Польшча — 943 кг, Нідэрланды — 503 ісг, па 360— 480 кг на 1 чал. атрымліваюць Ухсраіна, краіны Прыбалтыкі. ІІа ўзроўні спажывання булх>бы на душу насельніцтва 1-е месца ў свеце займае таксама Беларусь — 178 кг за год, потым Украіна — 150 кг, Польшча — 148 хсг і Расія — 127 кг. На Беларусі бульбу пачалі вырошчваць y 2-й пал. 18 ст., з сярэдзіны 19 ст. яна стала адной з найважнейшых с.-г. культур. У 1913 пад ёй бышо 583,3 тыс. га, ураджайнасць 6,4 т/га, валавы збор 4 млн. т. Б. — адна з найважнейшых галін сельскай гаспадаркі Беларусі, бульба вырошчваецца ва ўсіх раёнах. У 1995 бульба займала 725,2 тыс. га, або 12% усёй пасяўной плошчы. Ураджайнасць юіубняў і валавыя зборы (гл. табліод) вагаюцца па гадах з-за неспрыяльных умоў надвор’я — працяглага засуіхшівага або дажджлівага перыяду. Найб. ісанцэнтрацыя пасеваў бульбы на Пд Мінскай, ПнУ Брэсцкай і У Гродзенсісай абл., іасгіадаркі якіх харахсгарызуюцца найб. спрыяльнымі прыроднымі і эхсанам. ўмовамі: лепшай забяспечанасцю мат.-тэхн., прац. і трансп.

рэсурсамі, мякчэйшым юііматам, перавагай акультураных лёпсасугліністых і супясчаных глебаў, больш прыдатных для вырошчвання бульбы. На Пн рэспублікі бульба займае 4—8% гоі. пасеваў з-за перавагі цяжкасугліністых глебаў, перасечанага марэннага рэльефу,

БУЛЬБАВОДСТВА_______ 333 драбнаконтурнасці і завалуненасці ўгоддзяў, што не дае магчымасці шырока выкарыстоўваць ісамбайнавую ўборку. Ураджайнасць бульбы адпавядае кан-

Дынаміка сярэднегадавых паказчыкаў развіцця бульбаводства ў Бсларусі (усе катэгорыі гаспадарак) Гады

Сярэднегадавая плошча, тыс. га

Ураджайнасць, ц/га

Валавы збор, тыс. т

1971—75 1976—80 1981—85 1986—90 1991—95

915,2 812,5 750,5 665,4 603,4

142 159 154 157 131

12 996 12 920 11 559 10 513 9460

Сарты бульбы: 1 — Беларуская ранняя; 2 — Дэецкасельская; 3 — Агеньчык; 4 — Тэмп; 5 — Лошыцкая.

334

БУЛ ЬБАВОДСТВА

цэнтрацыі пасеваў: вышэйшая на 3, ніжэйшая на У. Парушэнне гасп. сувязей паміж рэспублікамі пасля распаду СССР пагоршыла ўмовы гандлю бульбай і вывазу яе ў інш. раёны Расіі, y Малдову, Закаўказзе, Сярэднюю Азію. Гэта абумовіла скарачэнне пасеваў бульбы і валавых збораў. Калі ў 1980-я г. грамадскі сектар (калгасы, саўгасы, міжі'асы) меў пад бульбай такую ж плошчу, як і асабістыя гаспадаркі, то ў 1995 на яго долю прыпадала тсшькі 15,6% пасеваў. На харч. спажыванне на Беларусі ідзе каля чвэрці ўраджаю, на прамысл. перапрацоўку — каля трэці, астатняя Б. — пераважна на корм жывёле. 3 бульбы ў рэспубліцы вырабляюдь увесь крухмал, патаку, значную частку этылавага спірту, харч. бульбапрадукты, бялкова-вітамінныя кармы. Сучаснае Б. — адна з прыярытэтных галін сельскай гаспадаркі, падмацаваная ірунтоўнай навук. базай. Бел. вучонымі выведзена шмат высокаэфектыўных сартоў, y т.л. Беларуская ранняя, Прыгожая 2, Агеньчык, Лошыцкая, Тэмп і інш., раянаваных і за межамі Беларусі, вырашаюцца праблемы паляпшэння якасці клубняў: павышэння іх крухмалістасці, бялковасці і вітаміннасці. Акрэсліваецца бсшьш вы-

шшшшш г ’ж

разная спецыялізацыя гаспадарак на вырошчванні харч. або тэхн.- сартоў бульбы, павялічваюцца плошчы пад скараспелымі і сярэдняспелымі сартамі. Н.І.Жураўская. БУЛІуБАВОДСТрА БЕЛАРЎСКІ НДВУКОВА-ДАСЛЕДЧЫ ІНСТЫТУТ Міністэрства сельскай гаспадаркі і харчавання і Акадэміі аграрных нaвук Р э с п у б л і к і Б е л ар у с ь. Засн. ў 1990 y пас. Самахвалавічы Мінскага р-на на базе Бел. НДІ бульбаводства і плодаагародніцтва. Асн. кірункі даследаванняў: селекцыя і насенняводства бульбы на аздараўленчай аснове;

Бульбакапалка элеватарнага ішпу КТН-2В.

БУЛЬБАСАДЖАЛКА, машына для механЬаванай пасадкі бульбы з адначасовым унясеннем угнаенняў. Бываюць 2-, 4- і 6-радковыя, з лыжкава-дыскавым, элеватарным, стужачна-лыжкавым і раменным тыпамі высаджвальнага апарата. Высаджваюць бульбу ў грабяні, якія Б. ўтвараюць самі, або ў папярэдне нарэзаныя. Ва ўмовах Беларусі найб. выкарысгоўваюцца Б. з лыжкава-дыскавымі высаджвальнымі апаратамі, рабочыя органы якіх прыводзяцца ў дэеянне ад вала адбору магутнасці тракгара. Асобныя іх тыпы маюць бунхеры для загрузкі пасадачнага матэрыялу з самазвальных трансп. сродкаў, прыстасаваны для пасадхі прарослых клубняў «Лідсельмаш» выпускае 2- і 4-радковыя Б. з элеватарным высаджвальным апаратам (Л-201, Л-202). Навясная Б. Л-202 можа выкарыстоўвацца пры наяўнасці глебавых дамешкаў y пасадачным матэрыяле і без жорсткіх латрабаванняў да каліброўхі клубняў. Прывод рабочых органаў — ад хадавых колаў. Прадукцыйнасць 1,25—2.4 га/гадз. Л.Я. Сцяпук

*

м

%

Тэхналагічная схема бульбасаджалкі Л-202: 1 — стойка сашніха; 2 — сашнж; 3 — высаджвальны апарат; 4 — бункер; 5 — засланка бункера; 6 — сілкавальны бумкер; 7 — круглазвенны ланцуг; 8 — баразназакрывальніх.

Да арт. Бульбаводства. Пасадка (уверсе) і ўборка бульбы ў Віцебскай вобласці.

распрацоўка занальных тэхналогій вытв-сці насеннай і харч. бульбы па атрыманні экалагічна чыстай прадукцыі і зберажэнні энергарэсурсаў. Выведзена больш за 50 сартоў бульбы рознага гасп. прызначэння; распрацаваны метады аздараўлення, паскоранага размнажэння сартоў бульбы, навуковыя асновы селекцыі бульбы на павышаную колькасць крухмалу і сухіх рэчываў, устойлівасць да бульбяной нематоды. А.М.Шчаслёнак БУДЬБАКАПАЛКА, машына для выкопвання бульбы, аддзялення яе ад зямлі і бацвіння. Бываюць: элеватарHa­ ra, грохатнага і шпурляльнага тыпаў; двух- і аднарадковыя; з пасіўнымі падкопвальнымі лемяшамі, актыўным падкопвальным ротарам і камбінаваныя. Пасля Б. клубні падбіраюцца ўручную. Б. элеватарнага тыпу маюць прутковыя элеватары, яхія разрыхляюць і прасейваюць глебу, a клубні і бацвінне скідваюць на эямлю. У шлурляльных Б. лямеш падкопвае радок, a ротар падхоплівае выкаланую масу і ўкладвае яе на поле. Прадпрыемствы Беларусі («Лідсельмаш») выпускаюць Б. рлеватарнага і пшурляльнага тыпаў, навясныя і паўнавясныя, двухрадховыя. Розныя іх мадыфікацыі (КТН-2В, Л-262, КТН-ІБ і інш.) прыстасаваны да работы на розных тыпах глебаў, y т.л. камяністых і пераўвільготненых. Агрэгатуюцца з трактарамі «Беларусь». Прадувдыйнасць 0,4—-0,9 га/гадз. Л.Я. Сцяпук

БУЛЬБАСАРТАВАЛЬНЫ ПУНКТ, комплекс машын і абсталявання для аддзялення выкапанай бульбы ад раслінных рэшткаў і глебы з адначасовым калібраваннем клубняў і падачай іх y

Тэхналагічная схема бульбасартавальнага пункта КСП-15В: 1 — пандус; 2 — прыёмны бункер; 3 — ачышчальнік кучы; 4 — машына для калібравання; 5 — транспарцёр пераборкі; 6 — загрузачны канвеер.

тару. Бывае перасоўны (выкарыстоўваецца каля буртоў і бульбасховішчаў) і стацыянарны. Перасоўіш Б.п. КСП-15В мае прыёмны бункер (да 8 т), модулі сепарацыі і калібравальны (на яго вынасных транспарцёрах молсна перабіраць бульбу ўручную), загруэачныя канвееры. На калібравальным модулі фуражная бульба (меней за 50 г) і сярэдняя яе фракцыя (50—80 г) правальваюцца ў ячэйхі паміж ролікамі, a буйнейшыя клубні ідуць на транспарцёр ручной пераборкі. Прадукцыйнасць такога пункта 8—18,8 т/гадз. У Беларусі выкарыстоўваюцца таксама стацыянарныя Б.п. айч. вытв-сці прадукныйнасцю 25—30 т/гадз. Л.Я. Сцяпук, А.Л.Рапінчук. БУЛЬБАСХОВІШЧА, збудаванне для

пагрузчыхамі, падборшчыкамі, паточнымі лініямі (складаюцца з пераборачных, сартавальных, мыечных, сушыльных і фасовачных машын), якія забяспечваюць комплсксную механізацыю працаёмкіх работ. Будуюць таксама часовыя Б. — капцы, траншэі. Л.Я.Сцяпук, А.Л.Рапінчук. БУЛЬБАЎБОРАЧНЫ КАМБАЙН, машына для ўборкі бульбы. Выкопвае бульбу, аддзяляе клубні ад глебы, бацвіння, раслінных рэшткаў, збірае клубні ў бункер-накапляльнік і выгружае іх y трансп. сродкі. На Беларусі выкарыстоўваюцца пераважна розныя мадыфікацыі паўнавясных двухрадковых элеватарных Б.к., выпускаюцца («Лідсель-

Бульбасховіш-

ча для харчовай бульбы ўмяшчальнасцю 1000 т: 1 — тамбур; 2 — службовае памяшканне; 3— 5 — бытавыя памяшканні; 6, 9 — вентыляцыйныя камеры; 7 — памяшканне рашчытавая; апрацоўкі

Тэхналагічная схема бульбаўборачнага камбайна Л-605: 1—4, 6—7, 11 — транспарцёры загрузачны, для загрузкі бункера, пераборачны, для выдалення камянёў, пад’ёмны, падоўжны, рэдкапрутковы; 5 — шчоткі; 8 — пальчыкавая горка; 9 — бацвінневыносная пальчыхавая горка; 10 — бацвіннев ы д а л я л ь н ы валік; 12 — другі элеватар; 13 — балоны расціральніка камякоў; 14 — першы (асноўны) элеватар; 15 — асноўны лямеш; 16 — бакавы лямеш; 17 — апорна-капіравальны каток. захоўвання бульбы. Б. бываюць: заглыбленыя, часткова заглыбленыя і наземныя; навальныя, кантэйнерныя, эасекавыя, бункерныя і камбінаваныя; з натуральнай і прымусовай (актыўнай) вентыляцыяй, сховішчы-халадзільнікі з штучным ахалоджваннем і з газавым асяроддзем, састаў якога рэгулюецца. Умяшчальнасць Б. звычайна 1—20 тыс. т, секцыі — да 1500 т. Б. будуюць пераважна каркасныя, беспаддашкавыя з выкарыстаннем зборных нясучых і агараджальных канструкцый. Падлогу робяць з бетону, асфальтабстону, y засеках часам земляную. У Б. насснную бульбу сартуюць, калібруюць, прарошчваюць; робяць таварную апрацоўку харч. бульбы перад рэалізацыяй. Неабходныя параметры мікраклімату падгрымліваюцца сістэмамі аўіаматызацыі, Б. аснашчаюцца транспарцёрамі, пад'ёмнікамі,

маш») аднарадковыя Б.к. Л-601 і двухрадковыя Л-605. Камбайн Л-605 — паўнавясны, агрэгатуецца з трактарамі МТЗ-82, -102, прывод рабочых органаў ад вала адбору магутнасці трактара 3 дапамогай лемяша, асн. і дапаможнага элеватараў, камякадавільніка, падоўжнай і папярочнай пальчыкавых горак, сістэмы транспарцёраў камбайн падразае пласт глебы з двух сумежных радкоў, рыхліць і сепарыруе глебу, аддзяляе і скідвае на поле бацвінне і раслінныя рэшпсі, раздзяляе клубні і дамешкі. На пераборачных транспарцёрах уручную адбіраюць з патоку клубняў камяні і дамешкі, з патоку дамешкаў — клубні. Дамешкі скідваюцца на поле, клубні — y бункер (ёмістасць 2 т). Рабочая скорасць камбайна да 3,5 км/гадз, прадукхцлйнасць 0,18—0,24 га/гадз. Л.Я.Сцяпук, А.Л.Рапітук.

БУЛЬДОГІ

335

БУЛЬБЯНІКІ, 1) бліны з бульбы, тое, што дранікі. 2) Традыцыйная бел. страва з тоўчанай бульбы ў выглядзе галушак. Іх запякаюць са смятанай ці тоўчаным ільняным семем y лёгкім духу печы. Б. пашыраны па ўсёй Беларусі. «БУЛЬБЯНЬІЯ» ЗАБАСТОЎКІ 1906, выстутаенні батракоў і падзёншчыкаў на Беларусі ў рэвалюцыю 1905—07. Пачаліся ўвосень 1906 з прычыны нізкай платы за ўборку бульбы. Найб. актыўна праходзілі ў Слуцкім, Ігуменскім, Навагрудскім, Віленскім, Ашмянскім, Пружанскім пав. Бастуючыя патрабавалі павялічыць падзённую плату і не дапускалі да работы сялян, нанятых y інш. паветах. Землеўладальнікі вымушаны былі пайсці на ўступкі. Адначасова палідыя арыштоўвала кіраўнікоў і актыўных удзельнікаў забастовак. У Віленскі пав. былі прысланы казакі. Пад канец 1906 забастоўкі задушаны. БУЛЬВАР (франц. boulevard), паласа дрэвавых або кустовых насаджэнняў уздоўж гар. вулід, праспекгаў і набярэжных. Як форма зялёных насаджэнняў Б. з’явіліся ў гарадах Зах. Еўропы ў 17— 18 ст. Прызначаюцца для дэкар. ўпрыгожвання вуліц і паляпшэння іх сан.-гігіенічнага стану, аховы будынкаў ад пылу, газу і шуму, рэгулявання руху транспарту і пешаходаў. Ствараюцца Б. пераважна ў буйных гарадах і прамысл. цэнтрах. Бываюць Б. закрытыя (для трансп. патокаў) і адкрытыя (для пешаходаў), размяшчаюцца абапал ці на адным (пры недастатковай шырыні) баку вуліцы. Для стварэння Б. выкарыстоўваюцца алейныя і групавыя пасадкі дрэў, жывыя агароджы, кусты і кветніхі. Найб. прьадатныя для Б. газаўстойлівыя, са ііічыльнай кронай дрэвавыя і кустовыя расліны (каштан, ліпа, бяроза бародаўчатая, вяз шурпаты, акацьш жоўгая і інш.). БУЛЬВАРНАЯ ЛІТАРАТЎРА, найбольш прымітыўная і нізкапробная частка масавай літаратуры, разлічаная на непатрабавальны густ абывацеля. Атрымала распаўсюджанне ў 19 ст. ў сувязі з развіццём журналістыкі і выдавецкай справы. У творах звычайна пераважае сснсацыйнасць з абавязковай прьігодшцкай ці любоўнай інтрыгай (гучныя забойствы, раманы кіназорак). БУЛЬДЗЕНЕЖ (франц. boule de neige літар. снегавы ком), сн егa вы ш a р , дэкаратыўная стэрыльная садовая форма каліны звычайнай (Viburnum opulus var. sterilis). У Б. ўсе кветкі ў суквецці стэрыльныя, і іх распасцёртыя вяночкі ўтвараюць шарападобнае белае суквецце, якое мае выгляд снегавога камяка, y час цвіцення (май—чэрвень) расліны нібы ўкрыты імі. БУЛЬДОГІ (англ. bulldog ад bull бык + dog сабака), пароды караткамордых ca­ bale. Выкарыстоўваюцца як свойскія вартавыя сабакі (англ. Б.) або дэкар. (франц. Б.). Гадуюць сабакаводы-аматары ва ўсім свеце. А н г л і й с к і Б. выведзены ў Вялікабрытаніі. Тулава кароткае, з шырокімі грудзямі. Выш. ў карку каля 40 см, маса да 25 кг. Га-

336

БУЛЬДОЗЕР

лава масіўная, шырокая, з вельмі кароткай, узнятай мордай і ніжняй сківіцай, якая выступае ўііерад. Масць белая, тыгравая, плямістая. Ф р а н ц у э с к і Б. выведэены ў Францыі. Нагадвае англ. Б. Лічыцца, што продкам яго быў Б. карлікавай формы. Mae моцную канстытуцыю. Выш. ў карху 30—35,5 см, Ma­ ca да 14 кг. Масць тыгравая (дробныя палосы чорнай поўсці на бронзавым, рыжым або палевым фоне), белая, плямістая. Тып паводэін — тэмпераментны, адважны. БУЛЬДОЗЕР (англ. buUdozer), 1) землярыйна-транспартная машына (трактар або цягач) з навясным абсталяваннем (адвалам), прызначаная для эразання, перасоўвання (да 200 м) і разраўноўвання грунту, іншых сыпкіх матэрыялаў. Бываюць: гусенічныя і пнеўмаколавыя; малагабарытныя, лёгкія, сярэднія, цяжкія і звышцяжкія; з паваротным (універсальным) і непава-

БУЛЬТЭР’ЕР, парода свойскіх сабак. Выведзена ў Вялікабрытаніі скрыжаваннем англ. бульдога з тэр’ерам пры наступным чыстапародным развядзенні. Гадуюць сабакаводы-аматары. Пашыраны на Беларусі. Сабака магутны, мускулісты, гарманічнага целаскладу, масай да 32 кг. Масць белая або плямістая. Адважны, можа адолець і болып моцнага праціўніка, першы не нанадае, надэейны варгавы. Mae добрыя ахоўныя і паляўнічыя якасці. Гадуюць таксама карлікавага Б. (выш. ў карку да 35,5 см і маса да 9 кг) і стафардшырскага Б. (рост 35,5—40,5 см, маса ад 11—12 да 15—17 хг), яхі ў старажытнасці выкарыстоўваўся для цкавання быкоў і мядзведзяў, пазней — для сабачых баёў.

(«Слуга двух гаспадароў* К.Гальдоні) і інш. БУМАГІН Іосіф Раманавіч (17.10.1907, г. Віцебск — 24.4.1945), Герой Сав. Саюза (1945). Прадаваў y г. Бірабіджан (Расія). У Чырв. Арміі ў 1929—33 і з 1941. У Вял. Айч. вайну на фронце з 1945. Камандзір кулямётнага ўзвода лейт. Б. вызначыўся ў баі за г. Брэслаў (Вроцлаў, Польшча): адзін агнявы пункт ворага закідаў гранатамі, другі закрыў сваім целам.

БУЛЬЧЫК Сяргей Сцяпанавіч (23.11.1909, Мінск — 24.1.1996), бел. акцёр. Нар. арт. Беларусі (1959). Скончыў студыю БДТ-1 (1938). Працаваў y т-рах: Заслаўскім калгасна-саўгасным (з 1938), Пінскім (1939—41 і з 1947), Магілёўскім (1954—87) абласных драма-

БУМАЖКОЎ Ціхан Піменавіч (2.7.1909, г. Дальнярэчанск Прыморскага краю, Расія — 23.9.1941), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў партш. руху на тэр. Палескай вобл. ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1941). Скончыў Мінскі хіміка-тэхнал. тэхнікум. 3 1935 працаваў дырэктарам з-да, старшынёй Петрыкаўскага райвыканкома, з 1939 1-ы сакратар Акцябрскага РК КП(б)Б

тычных. Акдёр шырокага творчага дыяпазону. Яго работы вызначаліся глыбокім псіхалагізмам, выразным вонкавым малюнкам, трапнымі дэталямі: Кручкоў («Пінская шляхта» В.Дуніна-Марцінкевіча), Крыніцкі («Паўлінка» Я.Купалы), дзед Бадыль, Гудовіч, Туляга («Партызаны», «3 народам», «Хто смяецца апошнім» К.Крапівы), Шкаляр («Несцерка» В.Вольскага), Д5гхонін («Гады навальнічныя» К.Губарэвіча), дзед Цыбулька («Таблетку пад язык» А.Макаёнка), Кутузаў («Даўным-даўно» А.Гладкова), Баптыста («Утаймаванне свавольніды» У.Шэкспіра), Труфальдзіна

Да арт. Бульдогі. 1 — француэскі; 2 — англійскі.

Бульвар Шаўчэнкі ў Мінску. ротным адвалам; з гідраўлічным, канатна-блочным і эл.-мех. кіраваннем адвалам. Ёсць і камбінаваныя машыны — Б. з рыхліцелямі. Выкарыстоўваюцца ў асноўным пры планіровачных і падрыхтоўчых работах, узвядзенні дарожных насыпаў і інш.; Б. на базе трактара *Беларусь» — пры добраўпарадкаванні тэрыторыі і доглядзе дарог. 2) Гарызантальны прэс (мех., часам гідраўлічны) для гнуцця ў штампах сартавога і паласавога пракату (у халодным ці гарачым стане). 3 дапамогай Б. вырабляюць скобы, краніытэйны, гафрыраваныя палосы, кароткія профілі і інш.

Палескай вобл. У пач. Вял. Айч. вайны ўзначаліў барацьбу працоўных раёна супраць захопнікаў, стварыў (разам з Ф.І.Паўлоўскім) партыз. атрад «Чырвоны Кастрычнік», які з часцямі Чырв. Арміі 18.7.1941 разграміў штаб ням. дывізіі ў в. Воземля Акцябрскага р-на, захапіў палонных і шмат баявой тэхнікі, аператыўныя дакумснты і інш. У жн.

1941 накіраваны на Паўд.-Зах. фроігг. Загінуў y Палтаўскай вобл. У г.п. Акцябрскі пастаўлены помнік Б. БУМЕДЗЬЁН Хуары (23.8.1927, г. Гельма, Алжыр — 27.12.1978), палітычны, дзярж. і ваен. дзеяч Алжыра. Скончыў ун-т аль-Азхар (Каір, Егіпет). 3 1955 удзельнік узброенай барацьбы алж. народа супраць франд. каланізатараў. У 1960—62 член Нац. савета алж. рэвалюцыі і нач. генштаба Арміі нац. вызвалення. 3 1962 міністр нац. абароны Алжырскай Народнай Дэмакратычнай Рэспублікі. У 1963—65 віцэ-прэм’ер

буйн. par. жывёлы), што паразітуюць y тонкіх кішках. Яйцы нематодаў трапляюць з фекаліямі ў навакольнае асяроддзе, дзе з іх вылупляюцда лічынкі, якія дасягаюць інвазійнай стадыі за 3—7 сутак. Жывёлы заражаюцца праз забруджаны лічынкамі корм або ваду, a таксама праз скуру. Паразіты жывуць y кішэчніку гаспадара (буйн. і дробнай par. жывёлы) халя года. Клінічна выяўляецца толькі ў маладняку (змардаванне, адставанне ў развіцці і росце, скурныя высыпкі, сверб, панос, анемія, ацёкі, y цялят — лізуха). Назіраецца часцей летам, бывае і зімой.

урада, з 1965 пасля ваен. перавароту кіраўнік дзяржавы (старшыня Рэв. савета, з 1976 прэзідэнт) і ўрада. БУМЕРАНГ (англ. boomerang ад аўстрал.), сагнугая драўляная кідальная паліца, найчасцей падобная на серп (некаторыя віды, апісаўшы крывую, вяртаюцца да кідальніка). Быў пашыраны як баявая і паляўнічая зброя ў абарыгенаў Аўстраліі, y Стараж. Егіпце, Паўд. Індыі і Паўд.-Усх. Азіі, Мексіцы. БУНАК Віктар Валяр’янавіч (22.9.1891, Масква — 11.4.1979), рускі антраполаг. Д-р біял. н. (1935), праф. (1925). 3 1923 y Маскоўскім ун-це, з 1948 y Ін-це этнаграфы імя М.М.Міклухі-Маклая АН СССР. Распрацаваў методыку асн. прынцыпаў антрапал. даследаванняў. Арганізоўваў і прымаў удзел y антрапал. даследаваннях y паўд. і паўд.-зах. раёнах Беларусі. Сабраў даныя па размеркаванні груп крыві на тэр. Усх. Еўропы, y т.л. Беларусі. Аўтар падручніка па антрапалогіі. Тв:. Антропологнческяе мсследовання в южной Белорусснн / / Антропологнческпй сборнмх. М., 1956. Л.І.Цягака. БУНАСТАМОЗ, гельмінтозная хвароба жвачных, якая выклікаецца нематодамі Bunostomum txigonocephalum (y авечак i коз) i В. phlebotomum (пераважна ў

337

плацяжамі (1886), створаны Сялянскі банк (1882), праведзены падатковыя рэформы. БУНГЕ ЗЯМЛЯ, востраў y цэнтр. ч. Новасібірскіх астравоў. Тэр. Расійскай Федэрацыі. Злучаны з а-вамі Кацельны і Фадзееўскі, угварае адзіны масіў сушы. Пл. 6,2 тыс. км2. Пясчаная, слаба расчлянёная раўніна з асобнымі ўзгор-

С.С.Бульчык.

I Р. Бумагін ІІ.П. Бумажкоў.

БЎНГА, праліў паміж а-вамі Кюсю і Сікоку (Японія). Злучае Унутр. Японскае мора (Сета-Найкай) з Ціхім ак. Даўж. каля 65 км, шыр. ад 30 да 75 км, найменшая глыб. на фарватэры каля 75 м. Берагі моцна гіарэзаныя, утвараюць шмат зручных бухтаў. Гал. парты — Саэкі і Усукі.

Бульдозер на базе трактара «Беларусь».

бунд

БЎНГЕ Мікалай Хрысціянавіч (23.11.1823, Кіеў — 15.6.1895), рускі дзярж. дзеяч, вучоны-эканаміст. Акад. Пецярбургскай АН (1890), д-р паліт. н.

(1850), праф. (1852). Скончыў Кіеўскі ун-т (1845), выкладаў y ім. 3 1881 міністр фінансаў, адначасова чл. Дзярж. савета. 3 1887 старшыня Кабінета міністраў. Быў прыхільнікам лібералізму. Выступаў за развіццё прыватнай уласнасці, прадпрымальніцгва, канкурэнцыі. У «Нарысах палітыка-эканамічнай літаратуры» (1895) крытычна прааналізаваў сацыяліст. тэорыі Р.Оўэна, Ш.Фур’е, А.Сен-Сімона, П.Прудона і «Капітал» К.Маркса. У 1850—70-я г. распрацаваў праграму сац.-эканам. рэформаў: развіцдё прыватнай сялянскай зямельнай уласнасці і перасяленчага руху, стварэнне рабочых саюзаў, прыцягненне рабочых да прадстаўніцгва ў партыях і інш. Пры Б. прыняты законы аб абавязковым выкупе (1881), замене аброчнага падатку з дзярж. сялян выкупнымі

Бумеранг

камі выш. да 20 м. Пашыраны эолавыя формы ральефу. Названы ў гонар рус. падарожніка і заолага А.А.Бунге. БУНД (ад ідыш der Bund саюз), нацыянальная сацыял-дэмакратычная аргцьш яўрэйскіх рабочых y 1897—1939. Засн. ў Вільні як Усеагульны яўрэйскі рабочы саюз y Расіі і Полыпчы, з 1901 — Усеагульны яўрэйскі саюз y Літве, Польшчы і Расіі. Будаваўся паводле нац. прынцыпу, адносіў сябе да самастойнай паліт. партыі яўр. пралетарыяту, прапагандаваў ідэю нац.-культ. аўтаноміі для яўрэяў. Ha I з’ездзе РСДРП (1898) увайшоў y партыю як аўтаномная арг-цыя. Ha II з’ездзе (1903) выйшаў з РСДРП і ўзмацніў барацьбу з яе мясц. арг-цыямі. Напярэдадні і ў час рэвалюцыі 1905—07 ішоў з меншавікамі, удзельнічаў y байкоце выбараў y 1-ю Дзярж. думу, заклікаў да ўзбр. паўстання супраць царызму. Пасля IV (Аб’яднаўчага) з’езда РСДРП (1906) зноў увайшоў y партыю, заклікаў свае арг-цыі весці ўнутрыпаліт. барацьбу за перабудову РСДРГІ на прынцыпах федэрацыі. На Беларусі ў 1910 налічвалася больш за 4 тыс. членаў Б., y 1914 бьшо 40 арг-цый (10 y губ., 16 y пав. гарадах, 14 y мястэчках). Ha VI (ІІражскай) Усерас. канферэндыі (1912) Б. выключаны з РСДРП. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 Б. далучыўся да меншавікоў. Падтрымліваў унутр. і знешнюю далітыку Часовага ўрада, удзельнічаў y стварэнні мясц. саветаў, але выступаў за скліканне Устаноўчага сходу. Правыя чл. варожа паставіліся да Кастр. рэвалюцыі 1917, левыя былі схільныя падтрымаць яе, значная частка вагалася. У сувязі з роспускам балыдавікамі 18.1.1918 Устаноўчага сходу Б. разам з інш. алазіц. сіламі ўдзельнічаў y лаліт. забастоўцы ў Віцебску. Неадназначная была пазідыя Б. да абвяшчэддя Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР). Напачатку Б. падгрымаў ідэю БНР (прадстаўнікі Б. ўвайшлі

338

БУНДЭСВЕР

ў Раду і Нар. сакратарыят БНР), потым кіраўніцтва Б. разглядала БНР як фактар магчымага ўціску яўрэяў. На пасяджэнні Рады БНР 25.3.1918 прадстаўнікі Б. выказаліся супраць 3-й Устаўнай граматы БНР, якая абвяшчала пра разрыў дэярж. сувязей Беларусі з Расіяй. У маі 1919 Б. выступаў за ўваходжанне БНР y Рас. федэрацыю. На сваёй XI

дзейнасць паліт. партый, акрамя камуністычнай, была забаронена. Літ:. А г у р с к н й С.Х Еврейсккй рабочлй в хоммунлстаческом двнженнн (1917— 1921). Мн., 1926; Б н ч М.О. Развнтне соцмал-демохратнчесхого двяженяя в Белорусснн в 1883—1903 гг. Мн., 1973; Программы нолнтачесхнх паргнй Росснн, конец XIX — начало ХХвв. М., 1995. С. 23—40. УА.Палуян (Б. y Заходняй Беларусі). БЎНДЭСВЕР (ням. Bundeswehr), назва ўзбр. сіл ФРГ з 1956. Створаны паводле Парыжскіх пагадненняў 1954 пасля ўступлення краіны ў НАТО (1955). Гл. раздзел Узбр. сілы ў арт. Германія. БУНДЭСРАТ (ням. Bundesrat), 1) верхняя палата парламента ў Германскай імперыі ў 1871— 1918. 2) Орган прадстаўніцтва зямель y ФРГ. Створаны ў 1949, складаецца з 68 чл., выконвае заканад. функцыю. 3) Адна з дзвюх палат парламента ў Аўстрыі. Складаецца з 63 чл., якіх прызначаюць ландтагі — парламенты зямель. 4) Назва ўрада ў Швейцарыі.

Р.В.Бунзен.

I А Бунін

канфер. (сак. 1919) Б. заявіў аб прызнанні сав. улады, але застаўся «партыяй апазіцыі» да балыпавікоў. Прадстаўнікі Б. ўваходзілі ў вышэйшыя органы ўлады Сав. Беларусі — ЦВК, выканкомы Віцебскага і Мінскага саветаў. У крас. 1920 Б. заявіў пра далучэнне да РКП(б). Правыя бундаўцы не прызналі гэтага рашэння і аб’ядналіся ў Віцебску ў с.-д. Б. На пач. 1920-х г. Б. y Сав. краіне знік з паліт. арэны. У 1923 самаліквідаваліся буйнейшыя арг-цыі Б. ў Віцебску і Гомелі, многія з іх членаў уступілі ў РКП(б). Распадам і самаліквідацыяй спынілі сваё існаванне астатнія арг-цыі. У 1930-я г. былі рэпрэсіраваны б. лідэры Бунда А. Вайнштэйн, М.Рафес, М.Фрумкіна і інш. У Заходняй Беларусі Б. як самастойная партыя існаваў да вер. 1939. У 1922 левае крыло Б., што аб’ядноўвала каля 7 3 членаў і стаяла на радыкальных сацыяліст. пазіцыях, выдзелілася ў самастойную арг-цыю — Камуністычны Б. (Камбунд), які ў 1923 увайшоў y Кампартыю Польшчы. Б. зблізіўся з Польск. сацыяліст. партыяй (ППС), з 1930 уваходзіў y склад Сацыяліст. рабочага інтэрнацыянала. Б. і яго друкаваны орган газ. «Фсшьксцайтунг» вялі ідэалаг. барацьбу супраць Кампартыі Польшчы, КПЗБ, КПЗУ. У 2-й пал. 1937 Б. адмовіўся ўдзельнічаць y адзіным фронце барацьбы разам з КПП і КПЗБ. Адна з асн. прычын адмовы — паліт. рэпрэсіі ў СССР, якія Б. асуджаў. Часта выступаў сумесна з *Паалей Цыёнам». Пад уплывам Б. знаходзіўся шэраг каап., культ. і спарт. арг-цый, яўр. шксшьная арг-цыя, арг-цыя яўр. жанчын-работніц. Пад яго арганізац. і паліт. кіраўнідтвам знаходзілася маладзёжная арг-цыя Югенд-Бунд «Цухунфт». Б. спыніў існаванне на тэр. Зах. Беларусі ў канцы 1939 пасля ўз’яднання з БССР, калі

БУНДЭСТАГ (ням. Bundestag), назва парламента ў ФРГ. Дзейнічае з 1949. Вярх. федэральны заканад. орган краіны (кіраўнік — федэральны прэзідэнт). Выбірае федэральнага кандлера і 50% членаў Федэральнага канстытуцыйнага суда, абмяркоўвае і прымае законы, кантралюе федэральны ўрад і інш. Дэпутаты Б. (672 чал.) выбіраюцца на 4 гады на ўсеагульных, прамых, свабодных, роўных і тайных выбарах. Парламентарыі адначасова з ’яўляюцца членамі федэральнага сходу пры выбарах прэзідэнта краіны. БУНЗЕН (Bunsen) Роберт Вільгельм (30.3.1811, г. Гётынген, Германія — 16.8.1899), нямецкі хімік, адзін з заснавальнікаў фотахіміі. Замежны чл.-кар. Пецярбургскай АН (1862). Скончыў Гётынгенскі ун-т (1830), 3 1838 праф. ун-та ў Марбургу, з 1852 — y Гайдэльбергу. Асн. навук. працы па агульнай хіміі і метадах даследавання хім. рэчываў. Упершыню атрымаў метал. магній, літый, кальцый, стронцый і барый (1852—55). Разам з Г,Р.Кірхгофам распрацаваў (1859) метад спектральнага аналізу, з дапамогай якога адкрыў цэзій (1860) і рубідый (1861). Літ.: Бнографнн велмхнх хнмнхов: Пер. с нем. М., 1981. С. 231. БЎНІН Іван Аляксеевіч (22.10.1870, г. Варонеж, Расія — 8.11.1953), рускі пісьменнік. Акад. Педярбургскай АН (1909). Продак пісьменніка Сымон Бунікоўскі ў 15 ст. перасяліўся з ВКЛ y Маскоўскае вял. княства, дзе і атрымаў прозвішча Б. У 1909—14 Б. жыў за мяжой. Кастр. рэвалюцыю 1917 не прыняў (свае адносіны да балыыавіцкага рэжыму выказаў y дзённіку «Акаянныя дні», 1925—26). У 1920 эміграваў y Францыю. Літ. дзейнасць пачаў y 1887 як паэт. Вершы Б., вытрыманыя ў рэаліст. традыцыях рус. паэзіі 19 ст., гіроцістаялі дэкадэнцкай лірыцы (зб-кі «Вершы 1887—1891 гг>, 1891; «Пад адкрытым

небам», 1898; «Лістапад», 1901, Пушкінская прэмія 1903; «Вершы і апавяданні, 1907— 1910», 1910). Першы зб. апавяданняў «На краі свету» (1897). У эміграцыі выдаў зб. паэзіі «Выбраныя вершы» (Парыж, 1929), 10 новых кніг прозы: «Ружа Іерыхона» (1924), «Сонечны ўдар» (1927), «Божае дрэва» (1931), «Цёмныя алеі» (1943) і інш., рэліг.-філас. трактат «Вызваленне Талстога» (1937). У кн. «Успаміны» (Парыж, 1950) — суб'ектыўна-крытычная характарыстыка М.Горкага, А.Блока, В.Брусава, Г.Ахматавай, С.Ясеніна, У.Маякоўскага і інш. Лаканічная мова, сціслая кампазіцыя, востры сюжэт, глыбокі псіхалагізм, пранікнёная лірычнасць апавядання — асн. рысы стылю Б. У ранніх апавяданнях («Танька», «Антонаўскія яблыкі») адлюстраваў гсшад і пакуты сялянства, распад патрыярхальнага жыцця селяніна і заняпад дваранскай Расіі. Творы 1910-х г. (паэма ў прозе «Вёска», 1910; аповесць «Сухадол», 1912; апавяд. «Вясёлы двор», «Захар Вараб’ёў», «Пустазелле», «Браты», «Пан з Сан-Францыска») з бязлітаснай маст. сілай раскрываюць тэму збяднення сялян, іх цемру і бяспраўе, працэс сац. і маральнага выраджэння памешчыцкай сям’і. Апавяданні 1920—30-х г. («Лапці», «Цёмныя алеі») прасякнуты матывамі і вобразамі, навеянымі настальгічнымі ўспамінамі пра радзіму, прысвечаны тэме трагічнага кахання (аповесць «Міцева каханне», 1925). У 1927—33 працаваў над сваім самым буйным творам — аўтабіягр. раманам «Жыццё Арсеннева» (Парыж, 1930, 1-е поўнае выд. Нью-Йорк, 1952), y якім адлюстраваў мінулае Расіі, сваё дзяцінства і юнацтва. Пераклаў на рус. мову «Песню пра Гаявату» Г.Лангфела, містэрыі Дж.Байрана «Каін», «Манфрзд», паэму А.Тэнісана «Лэдзі Гадзіва», вершы А. дэ Мюсэ, Л. дэ Ліля, А.Міцкевіча, Т.Шаўчэнкі і інш. Нобелеўская прэмія 1933. На бел. мову творы Б. перакладалі Я.Скрыган, М.Лужанін і інш. Гв.. Собр. соч. Т. 1—9. М., 1965—67; Собр. соч. Т. 1—6. М, 1987—88; бел. пер.— Выбранае. Мн., 1958; Выбр. проза. Мн., 1992. Літ.: А ф а н а с ь е в B. Н.А Буннн: Очерк творчества. М., 1966; В о л к о в A Проза Нвана Буннна. М., 1969; М н х а й л о в О. Строгнй талант: Нван Буннн: Жнзнь, судьба, творчество. М., 1976; Б a б о р е к о А. Н.АБуннн: Матерналы для бнографвп с 1870 по 1917. 2 нзд. М., 1983; Л a в р о в В. Холодная осень: Нван Буннн в эмнграшш (1920—1953). М., 1989; М ур о м ц е в а - Б у н н н а В.Н. Жнзнь Буннна. М., 1989. БУНІЯЦЯН (сапр. Б y н і я т a ў ) Мікалай Гаўрылавіч (5.9.1878, па інш. крыніцах 7.9.1884, Тбілісі — 13.12.1943), армянскі архітэктар. Скончыў Пецярбургскую AM (1914). Да 1924 працаваў y Маскве. У 1924—38 гал. архітэктар Ерэвана. Кіраваў рэканструкцыяй горада (ген. план 1924). Сярод работ: гасцініды «Ерэван* (1926) і «Севан» (1939), сельгасбанк (1930), жылы комплекс y цэнтры горада (2-я пал.

1930-х г.) і інш. Даследчык стараарм. архітэктуры.

БУНКЕР (англ. bunker), 1) ёмістасць (стацыянарная ці перасоўная) для часовага захоўвання збожжа, вугалю ці якіх-н. іншых сыпкіх рэчываў і матэрыялаў. Ніжняя частка Б. служыць для самацёчнай разгрузкі, абсталявана засаўкамі і прыстасаваннямі для рэгулявання выпуску матэрыялу. 2) Б. суднавы — памяшканне на судне для захоўвання паліва. 3) Бетанаванае сховішча, даўгачаснае фартыфікацыйнае збудаванне. БЎНКЕРНАЯ ЎБОРАЧНАЯ МАШЬІНА т а р ф я н а я , машына для збірання фрэзернага торфу з валкоў і транспартавання яго да месца складзіравання ў штабялях. Выкарыстоўваецца пераважна машына МТФ-43А, якой збіраецца торф на паліва, для брыкетавання ці патрэб сельскай гаспадаркі. Складаецца са схрэпера, хаўшовага элеватара, бунхера з рухомым дном y выглядзе пласціністага або схрэпернага канвеера, гусенічнай цялежхі, трансмісіі (перадае вярчэнне ад вала трактара да каўшовага элеватара і ханвеера дна бунхера). Прадукцыйнасць 2 га/гадз, рабочая схррасць 7,8 хм/гадз, ёмістасць бункера 17 м3 (мадыфіхацыі Б.у.м. мо-

Бункерная ўборачная машына МТФ-43А: 1 — стужачны або схрабалхавы ханвеер; 2 — бункер; 3 — каўшовы элеватар; 4 — скрэпер.

ходзе. Секцыі ўтвараюць суцэльны жолаб-бункер, па дне якога пракладзены скрабалкавы або пласціністы канвеер для загрузкі і выгрузкі горнай масы. Бываюць са скрэпернай загрузкай-выгрузкай, з вібрацыйнымі секцыямі, адкіднымі днішчамі і інш. Умяшчальнасць Б.-ц. звычайна 20—40 м3.

БУНЯКОЎСКАГA

339

БУНЬЮЭЛЬ, Б ю н ю э л ь (Вйййеі) Луіс (22.2.1900, Каланда, прав. Тэруэль, Іспанія — 29.7.1983), іспанскі кінарэжысёр. Працаваў y Іспаніі, Францыі, ЗІПА, Мексіцы. Прадстаўнік сюррэаБУНКІН Барыс Васілевіч (н. 16.7.1922, ліст. кірунку ў зах.-еўрап. кінематограс. Аксінніна Маскоўскай вобл.), савецкі фе 2-й пал. 1920-х г. («Андалузскі пёс», фізік. Акад. AH СССР (1974, чл.-кар. «Залаты век»). У болы д позніх фільмах 1968). Двойчы Герой Сац. Працы (1958, выкрываў рэліг. і грамадскія міфы, іс1982). Скончыў Маскоўскі авіяц. ін-т (1947). 3 1950 y Маскоўскім фізіка-тэхн. ін-це. Навук. працы па радыётэхніцы і элекгроніцы. Дзярж. прэмія СССР 1970. Ленінская прэмія 1980.

БУНЧУК (цюрк.), 1) доўгае дрэўка з шаром ці вастрыём на верхнім канцы, з пасмамі конскіх валасоў і кутасамі. 'Сімвал улады ў тур. пашэй, y 16— 18 ст. таксама польск., лгг., укр. гетманаў і атаманаў рус. казацкага войска. 2) Ударны музычны інструмент, упрыгожаны дэкаратыўнымі конскімі хвастамі, y некаторых вайсковых аркестрах.

Пнеўматычны бункерны камбайн БПФ-ЗМ: 1 — вентылягар; 2, 4 — вертыкальныя цыклоны; 3 — цэнтральная труба цыклона; 5 — усмохтвальны трубаправод; 6 — бунхер; 7 — сапло.

гуць мець і інш. ёмістасць). Сезонная прадухцыйнасць 12—25 тыс. т паветрана-сухога фрэзернага торфу. На Беларусі з дапамогай Б.у.м. збіраецца больш за 95% фрэзернага торфу. Б.А.Багатаў. БЎНКЕРНЫ КАМБАЙН т a р ф я н ы , самаходны агрэгат для пнеўматычнай уборкі фрэзернага торфу з рассцілкі з наступным. фрэзераваннем ачышчанай паверхні тарфянога пакладу. На Беларусі выкарыстоўваецца пераважна камбайн БПФ-ЗМ. Складаецца э пнеўматрансп. сістэмы герметычнага бункера, трансмісіі з прыводам ад рухавіка ўнугр. згарання, хадавой гусенічнай частхі і фрэзера. Магутнасць рухавіка 176 кВт, ёмістасць бунхера 25 м3, шыр. захопу 4,8 м, прадухцыйнасць 1,5 га/гадз. Мадыфіхацыі пнеўмахамбайнаў адрозніваюцца ўстаноўхай актыўных соплаў з рэцыркуляцыяй паветра (у камбайна КПФ-6), павелічэннем шыр. захопу да 6,4 м, ёмістасці бункера, прадукцыйнасці да 3 га/гадз. Б.А.Багатаў. БЎНКЕР-ЦЯГНІК, транспартны сродак для бесперапыннай загрузкі, транспартавання і разгрузкі горнай масы. Складаецца з секцый-платформаў (без тарцовш сценак) на ксшава-рэйкавым

Л.Буньюэль

наванне якіх абмяжоўвала свабоду чалавека: «Назарын» (1958), «Вірыдыяна» (1961), «Трыстана» (1970), «Сціплае абаянне буржуазіі» (1972), «Гэты невыразны аб’екі жадання» (1977; за 2 апошнія прэмія «Оскар»). 3 інш. фільмаў: «Лас Урдэс. Зямля без хлеба» (1932, дакумент.), «Вялікае казіно» (1945), «Лесвіца на неба» (1951). Тв.\ Рус. пер. — Бунюэль о Бугтоэіле: Мой последннй вэдох: (воспомннання); Сценарнн. М., 1989. Пнеўматычны трахт з рэцырхуляцыяй паветра бункернага камбайна КПФ-6,4: 1 — халехіар; 2 — усмохтвальны ханал; 3, 4 — усмохгвальны і цэнтралыш трубаправоды; 5 — труба для выхіду лішхаў нагнягальнага паветра ў атмасферу; 6 — вентылягар; 7 — цыхлон; 8 — нагнятальны ханал; 9 — бунхер.

БУНЯКОЎСКАГА НЯРОЎНАСЦЬ, адна з найважнейшых няроўнасцей матэм. аналізу, якая сцвярджае, што [ ( Лх) £ х) d x } 2 < f f 2 (х) dx f g (x) d x . a a a Б.н. аналагічная элементарнай алгебра-

340

БУНЯКОЎСКІ

ічнай Кашы мроўнасці і можа быць атрымана з апошняй пераходам да ліміту. Даказана Н.Я.Бунякоўскім (1859). Часам Б.н. памылкова наз. няроўнасцю Шварца (ням. матэматык Г.А.Шварц даказаў яе ў 1884). БУНЯКОЎСКІ Віктар Якаўлевіч (16.12.1804, г. Бар Вінніцкай вобл., Украіна — 12.12.1889), рускі матэматык.

Я „ 'V,v ' '

В Я Бунякоўскі

стоцкай, Палескай, Люблінскай і інш. акругах). Гал. мэта — узяць пад кантроль найб. важныя ваен.-стратэг., прамысл., адм. і культ. цэнтры да ўступлення ў іх сав. войск. Камандзірам АК. і прадстаўнікам польск. эмігранцкага ўрада прадпісвалася пераймаць ваен. і цывшьную ўладу ў вызваленых раёнах. Аперацыя распачата ў Валынскай акрузе 27-й Валынскай пях. дывізіяй АК. Атрады Віленскай і Навагрудскай акруг АК (каля 5 тыс. чал.) y ліп. 1944 няўдала штурмавалі Вільню (акцыя «Вострая брама») і страцілі больш за 500 чал.

27.8.1944 камандаванне АК вырашыла пашырыць аперацыю «Б.» на Варшаву (гл. Варшаўскае паўстанне 1944). Падраздзяленні АК. самастойна вызвалілі гарады Коцк, Хэлм, Мінск-Мазавецкі, Радзымін, разам з сав. войскамі — Ковель, Вільню, Львоў, Люблін, Пулавы, Замосце, Жэшаў, Седльцы. Восенню 1944 на тэрыторыі, акупіраванай ням фаш. войскамі, атрады АК былі расфарміраваны і рэалізацыя плана «Б.»

Акад. Пецярбургскай АН (1830). Матэм. адукацыю атрымаў за мяжой (Швейцарыя, Францыя). 3 1826 выкладаў матэматыку ў ВНУ Педярбурга, з 1846 праф. Пецярбургскага ун-та, з 1864 віцэ-прэзідэнт Пецярбургскай АН. Навук. працы па інтэгральным злічэнні, тэорыі няроўнасцяў (гл. Бунякоўскага няроўнасць), тэорыі лікаў, тэорыі імавернасцяў і дэмаграфіі (статыстыцы насельніцтва). Аўтар першага ў Расіі падручніка па тэорыі імавернасцяў (1846). Л і т П р у д н н к о в В.Е. В.Я.Буняковскнй — учёный н педагог. М., 1954; Йстормя отечественной математнкп. Т. 2. Кясв, 1967.

5

БУОР-ХАЯ І’УБА, заліў мора Лапцевых на ПдУ ад дэльты р. Лена. Даўж. 120 км, шыр. на ўваходзе 110 км, глыб. да 18 м. Прылівы паўсутачныя, выш. 0,3 м. Большую ч. года ўкрыта лёдам. Порт Тыксі. БУРА, ш т о р м , вельмі моцны прадяглы вецер, які выклікае вял. хвалі на моры і разбурэнні на сушы. Узнікае пры інтэнсіўных цыкяонах (асабліва трапічных), смерчах, навальніцах. Сіла ветру каля зямной паверхні 9—12 балаў па Бофарта шкале, скорасць 20—50 м/с, асобныя парывы да 100 м/с (гл. таксама Ураган, Шквал). На адкрытых месцах y Беларусі здараецда прыкладна раз y год, найчасцей вясной або восенню пры моцным зах. і паўд.-зах. ветры (да 30—35 м/с). «БУРА» («Buiza»), кодавая назва плана і баявой аперацыі псшьскай Арміі Краёвай (AK) y студз. 1944 — студз. 1945 y 2-ю сусв. вайну. План, распрацаваны гал. камандаваннем AK y ліст. 1943, прадугледжваў мабілізацыю атрадаў АК, ажыццяўленне дыверсій, праследаванне 1 напад на ням.-фаш. часці пры іх адступленні (сфарміраваны 14 партыз. пяхотных дывізій, 3 батальённыя групоўкі, 2 кав. брыгады, некалькі самаст. палкоў; усяго каля 150 тыс. чал. y Бела-

ням. пісьменніка Ф.М.Клінгера; 1776). Найб. значныя прадстаўнікі: І.В.Гётэ і Ф.Шылер (ранні перыяд творчасці), Клінгер, Я.М.РЛенц, Г.Л.Вагнер, ГАБюргер, К.Ф.Д.Шубарт, І.Г.Фос. Для творчай практыкі пісьменнікаў «Б і н.» характэрны пераважна зварот да драматургіі. Яны выступілі з рэзкім пратэстам супраць сац. несправядлівасці, дэспатызму феадалаў, рзліг. і саслоўных ланцугоў грамадства, адстойвалі права асобы на годнасць і свабоднае развіццё. У процілегласць асветніцкаму рацыяналізму і нарматыўнай эстэтыцы класідызму «бурныя геніі» супрацьпаставілі ідэю самабытнага ва ўсіх праявах «характэрнага мастацтва», патрабавалі адлюстравання моцных пачуццяў, гераічных учынкаў, характараў, не аломленых дэспатычным рэжымам, абвяшчалі культ «арыгінальнага генія» — мастака-творцы. Літ. ўзорамі для іх былі паэмы Гамера і трагедыі У.Шэкспіра. Вырашальнае значэнне ў станаўленні эстэтыкі «Б і н.» мелі дум-

4

ІШ^

я ш р н я

Буравыя вышкі: a бная. спынена. У вызваленых раёнах часці АК, якія адмовіліся скласці зброю і ўступіць y 1-ю Псшьскую армію ў складзе сав. войск, былі раззброены і інтэрніраваны. Літ:. Сямашка Я.І. Армія Краёва на Беларусі. Мн., 1994. С. 110—119, 178—187; Zabieüo S. Ksztabtowanie siq koncepcji «Burzy» / / Wojskowy przeglad historyczny. 1968. № 1. Н.К.Мазоўка. «БЎРА I НАЦІСК» («Sturm und Drang»), грамадска-літ. pyx y Германіі ў 1700—80-я г. (назва ад аднайм. драмы

1,

Нафтавая буравая свідравіна 1 — буравая вышка; 2 — талевая сістэма; 3 — буравая лябёдка; 4 — помпавая станцыя; 5 — адстойнік.

кі І.Г.Гердэра пра нац. своеасаблівасць мастацтва і яго нар. карані, пра ролю фантазіі і эмацыянальнага пачатку. Моцны пратэст супраць несправядлівасці, характэрны для творчасці прадстаўнікоў руху, дазволіў ням. Асветніцтву ўзняцца да ўзроўню нац.-вызв. задач эпохі. Л іт Н е у с т р о е в В.П. «Буря н натнск» // Неустроев В.П. Немецкая лнтература эпохм Просвеіцення. М., 1958. А.С.Шаўчэнка.

нахільным з пастаянным або пераменным вуглом нахілу. Для стварэння Б.с. выкарыстоўваюцца радныя тыпы буравых установак.

БУРАВАЯ ВЫШКА, збудаванне над свідравінай ддя пад’ёму і апускання абсадных і буравых труб і буравога інструменту. Забяспечваецца сродкамі механізацыі падымальна-спускальных аперацый і касетай для размяшчэння труб. Бываюць вежавыя (пірамідападобнай формы з 3 або 4 апорамі) і мачтавыя (А-падобныя). Вышыня Б.в. залежыць ад праекгнай глыбіні свідравіны. МанЦіруюць з асобных вузлоў.

БУРАВАЯ ЎСТАНОЎКА, комплекс абсталявання для бурэння свідравін. Асн. часткі: буравая вышка, сілавы прывод, вярчальнік (ротар), лябёдка, помпы, прыстасаванні для падрыхтоўкі і ачысткі прамывачных вадкасцей, пускарэгулявальная і кантрольна-вымяральная апаратура. У горнай справе Б.ў. наз. буравымі станкамі. Бываюць: вярчальныя (найб. пашыраныя), ударныя, вібрацыйныя і інш.; электрычныя, дызельныя і гідраўлічныя; стацыянарныя (бурэнне нафтавых, газавых і глыбокіх геолагаразведачных свідравін), перасоўныя (у т.л. плывучыя для бурэння на вадзе, геолагаразведачныя і для буд. работ і інш.), самаходныя (гусенічныя або колавыя; бурэнне ўзрыўных свідравін) і пераносныя (пошукавае бурэнне ў цяжкадаступных раёнах).

БУРАВАЯ СВІДРАВІНА, цыліндрычная горная вырабатка, створаная з да-

«БУРАВЕСНІК» («Sturmvogel»), кодавая назва карнай аперацыі ням.-фаш.

БУРАВЫ________________ 341 БУРАВЕСНІКАПАД0БНЫЯ, т р у б кaнос ыя (ProceUariiformes або Tubinares), атрад марскіх птушак. 4 сям.: альбатросы, буравеснікавыя (Ргоcellariidae), качуркавыя (Hydrobatidae), ныраючыя буравеснікі (Pelecanoididae).

23 роды, каля 100 відаў. Пашыраны на ўсіх акіянах і вял. морах. Ёсць y Арктыцы (напр., глупыш і інш.) і Антаркгыцы, шмат відаў трапляецца ў паўд. ч. Ціхага акіяна, y т.л. буравеснік стракататворы. Даўж. 14—150 см, маса 0,04—12 кг, размах крылаў 0,3—3,5 м. Апярэнне чорна-белае або бура-белае. Крылы доўгія, вострыя. Дзюба выцягнутая, на канцы кручкападобная, зверху ноздры ў асобных трубачках. Пярэднія пальцы ног злучаны перапонкай. Добра лятаюць, трымаюцда адкрытага мора, на сушы толькі размнажаюцца. Гняздуюцца калоніямі. Яйцы кладуць на зямлю або ў шчыліны паміж камянёў. Кормяіша марскімі беспазваночнымі, рыбай, адкідамі.

Зоны бурэння перасоўнай буравой устаноўкі памогай буравых інструментаў. Пачатак Б.с. наз. вусцем, канец —• забоем, бакавую паверхню — сценкай. Бываюць геолагаразведачныя (пошукавыя, структурныя, апорныя і інш.), эксплуатацыйныя (для здабычы нафты, газу, вады, рассшаў), дапаможныя (назіральныя, вентыляцыйныя і інш.) і спецыяльныя (для размяшчэння зарадаў выбуховых рэчываў, замарожвальныя, дрэнажныя і інш.). Бураць Б.с. з паверхні сушы ці мора, з падземных горных вырабатак y розных напрамках: вертыкальным (уверх або ўніз), гаразынтальным або

захопнікаў супраць партызан і насельніцтва ў Клімавіцкім р-не Магілёўскай вобл. 10— 15.7.1943 y Вял. Айч. вайну. Праводзілася сіламі начальніка аховы тылу 4-й ням. арміі (батальёна ахоўнага палка, паліцыі парадку, асобнага ўсх. батальёна). Напярэдадні аперацыі насельніцгва з вёсак, якому пагражалі гітлераўцы, эвакуіравалася ў глыб партыз. зоны. Каля в. Сасноўка і Антонаўка карнікі былі спынены, потым контратакаваны байцамі 13-й Касцюковіцкай партыз. брыгады. Кіраўніцтва карнай аперацыяй «Б.» y сваёй справаздачы прызнала поўны яе правал. Буравы інструмент a — прынцші работы турбабура; б — вонкавы выгляд турбабура; в — лопасцевыя буравыя долаты; 1 — корпус; 2 — гліністы раствор; 3 — паток гліністага раствору; 4 — лопасці ротара; 5 — вал; 6 — лопасці корпуса.

Буравеснікападобныя: 1 — буравеснік стракататвары; 2 — глупыш (светлая і цёмная фазы).

БУРАВЬІ ІНСТРУМЕНТ, інструмент для бурэння шпураў, свідравін і ліквідацыі аварый y глыбокіх свідравінах. Бывае тэхнал. (напр., буравыя дсшаты, каронкі, штангі, разцы), дапаможны (ключы, элеватары, клінавыя захваты),

342_____________ БУРАЗЁМЫ аварыйны (метчыкі, трубалоўкі, трубарэзкі), спец. (адхіляльнікі, стабілізатары). Буравое долата выкарыстоўваецца пры ўдарным і вярчальным бурэнні свідравін. Асн. часткі: корпус і рабочая частка, па якой адрозніваюць шарошкавыя (з зубцамі), алмазныя і лопасцевыя долаты. Mae канал, па якім падаюць y забой паветра або прамывачную вадкасць. Каронка — асн. пародаразбураль-

АК.Бурак.

АМ.Бурак.

ны элемент Б.і. Разбурэнне выконваецца лёзамі, арміраванымі цвёрдым сплавам, або штырамі са сферычнымі рабочымі паверхнямі. Каронха, вырабленая як адно дэлае з хваставіком для злучэння з буравой машынай, наз. б y р a м . Элеватар — каваны або літы стальны хамуг для падхоплівання трубаў і штангаў пры іх апусканні ў час рамонту нафтавай свідравіны. БУРАЗЁМЫ, тое, 'што бурыя лясныя глебы. БУРАЗЎБКІ (Sorex), род дробных млекакормячых сям. землярыйкавых атр. насякомаедных. 50—65 відаў. Пашыраны ў тундравай, лясной і лесастэпавай зонах Еўразіі, Паўн. Амерыкі і паўн. ч. Паўд. Амерыкі. На Беларусі 3 віды: Б. звычайная (S. araneus), Б. сярэдняя (S. caecutiens), Б. малая (S. minutus). Даўж. цела 4—9 см, хваста 2,5—8 см, маса да 16 г. Нагадваюць мышэй, але пыска выцягнута накшталт хабатка. Поўсць аксамітная, цёмна-бурая, зубы чырванавата-бурыя (адсюль назва). Кормяцца беспазваночнымі, вельмі часта з’ядаюць корму ў некалькі разоў больш за сваю масу. Знішчаюць шкодных насякомых. БУРАК Аляксандр Кандратавіч (12.2.1918, г. Дзяржынск Мінскай вобл. — 24.12.1993), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Мінскі аэраклуб (1938), Адэскую ваен. авіяц. школу лётчыкаў (1940), Вышэйшыя афіцэрскія лётна-тактычныя курсы (1945, 1951). У Чырв. Арміі з 1938. 3 1942 на Бранскім, Калінінскім, 1-м і 4-м Укр. франтах: лётчык, камандзір звяна, нам. камавдзіра эскадрыллі штурмавога авіяпалка. Зрабіў 128 баявых вылетаў. Да 1956 y Сав. Арміі. БУРАК Андрэй Мацвеевіч (1911, в. Асвеіца Верхнядзвінскага р-на Віцебскай вобл. — 17.10.1943), Герой Сав. Саюза (1943). 3 1938 працаваў на з-дзе ў г. Ніжні Тагіл, ва Уральскім леспраміасе

Кыргызстан (на арашальных землях), з краін Зах. Еўропы — Нідэрланды, Вялікабрытанія. Найб. ўраджаі атрымліваюць y краінах Зах. Еўропы — 550—600 ц/га. Вырабляць дукар з цукр. буракоў на БУРАК Леанід Іванавіч (н. 23.3.1930, в. Беларусі пачалі ў 1830-я г., калі Ў ВіКулыпыно Вілейскага р-на Мінскай ленскай, Мінскай і Магілёўскай губ. вобл.), бел. мовазнавец. Засл. работнік былі пабудаваны невял. цукр. з-ды. У адукацыі Беларусі (1990). Д-р філал. н.

1860-я г. іх было болып за 30, але з-за (1980), праф. (1982). Скончыў БДУ канкурэнцыі бальш таннага цукру з Ук(1953). Працаваў y Ін-це мовазнаўства раіны да канца 19 ст. яны былі ліквідаАН Беларусі, з 1966 y БДУ. Даследуе ваны. Вырошчванне цукр. буракоў на сучасную бел. мову, пераважна яе Беларусі гднавілася ў 1950-я г. адначасінтаксічныя і стылістычныя асаблівассова з буд-вам цукр. заводаў y Скідзелі ці. Аўтар прац «Пунктуацыя беларускай (працуе з 1951), Гарадзеі Нясвіжскага мовы» (1969, 3-е выд. 1982), «Сучасная р-на (1959), Жабінцы (1963), Слуцку беларуская мова» (1974, 2-е выд. 1985), (1965). У Беларусі ў 1995 цукр. буракі «Далучэнне ў сучаснай беларускай мозаймалі 55,4 тыс. га, або 0,9% агульнай ве» (1975), «Даведнік па пункгуацыі бепасяўной плошчы. Ураджайнасць каля ларускай мовы» (1980), «Сучасная бела200—300 ц/га, штогадовы валавы збор руская мова: Сінтаксіс. Пунктуацыя» каля 1000—1500 тыс. т (гл. табл.). Пасе(І987) і інш. Сааўтар акад. «Граматыкі вы цукр. буракоў канцэнтруюцца ў 28 беларускай мовы» (т. 1—2, 1962—66), адм. раёнах ваксш цукр. з-даў. Доля нарматыўнага «Слоўніка беларускай моцукр. буракоў y агульных пасевах гэтых вы» (1987), шэрагу навук. дапаможнікаў раёнаў вагаецца ад 3 да 7%. Колькасць для сярэдняй і вышэйшай школы. цукру ў бураках 15— 17% — значна ніБУРАК Самуіл Мендэлевіч (1872, г. жэйшая, чым на Украіне (20—22%), Марыупаль, Украіна — 12.3.1938), бел. выхад цукру з 1 т буракоў на заводах Беларусі 12— 13%. Цукр. буракі ў Беласав. отарыналарынголаг. Д-р медыцыны (1902). Скончыў Харкаўскі ун-т (1897). русі сеюць на сугліністых і супясчаных мінеральных, a таксама на асушаных і У 1906—16 заг. ЛОР-лячэбніцы Харкаўскага шпіталя, з 1925 заг. кафедры акультураных тарфяна-балотных глебах. Раянаваны сорт Гала. ЛОР-хвароб Мінскага мед. ін-та. Навук. Буракі сталовыя пашыраны на ўсіх працы па вывучэнні склеромы. Тв:. Склерома верхніх і ніжніх дыхальных кантынентах і ва ўсіх земляробчых зошляхоў. Мн., 1933. нах, але больш ва ўмераным поясе. Ураджайнасць 400—500 ц/га (да 1000 БУРАКАВОДСТВА, галіна земляробства па вырошчванні буракоў для йукро- ц), на Беларусі каля 200 ц/га- Раянававай прамысловасці, a таксама на харч. і ныя сарты — Бардо 237, Холадаўстойкармавыя патрэбы. На долю цукр. бура- лівыя 19, Пушкінскія К-18 і інш. Каркоў прыпадае прыкладна 1/з цукру, які мавыя буракі вырошчваюць y краінах умеранага пояса: ЗША, Канадзе, Псшьвырабляюць y свеце, a ў краінах умерашчы, Вялікабрытаніі, Германіі, y краінага пояса яны адзіная крыніца яго атнах СНД і інш. Ураджайнасць y еўрап. рымання. На кармавыя мэты выкарыскраінах, y т.л. ў Беларусі, 300—400 ц/га. тоўваюць прамысл. адходы — жамерыВырошчваюць сарты бел. (Бел. чырвоны і патаку, a таксама буракі ў сырым ныя) і замежнай (Экендорфскія жоўтыя выглядзе. Частка адходаў ідзе на ўгнаі інш.) селекцыі. Н.І.Жураўская. енне. Цукр. буракі параўнальна маладая с.-г. культура, выведзеная ў 18 ст. ў БУРАКАЎБОРАЧНАЯ МАШЬІНА. БыГерманіі. У выніку селекцыі, развідця ваюць паўнавясныя, навясныя, саманасенняводства і ўдасканалення тэхнаходныя, шасцірадковыя (замежныя — логіі вырошчвання яны шырока куль1—6-радковыя). На Беларусі ў асн. вытывуюцца ў краінах Еўропы і Паўн. карыстоўваюцда самаходныя Б.м. для Амерыкі, найб. y лесастэпавай зоне. У цукр. буракоў КС-6Б(В) (г. Цярнопаль, залежнасці ад умоў вырошчвання кольУкраіна), прычапныя ддя цукровых і касць цукру ў караняплодах вагаецца ад кармавых буракоў МКП-6 («Лідсель15 да 23%. Сусв. гоюшчы пад цукр. бумаш») і ўборачны комплекс для цукр. ракамі каля 8 шін. га. Найб. плошчы буракоў y складзе Б.м. КСН-6 і падборпасеваў на Украіне (лесастэпавая зона), шчыка-пагрузчыка ППК-6 («Гомсельy Расіі (Чарназёмны цэнтр, Кубань), маш»). ЗША, Францыі, Германіі, Польшчы. Машына МКП-6 падкопвае карані буракоў Невял. пл. маюць Малдова, Беларусь, 3 палярэдне абрэзаным бацвішіем (яно падаЛітва, Латвія, a таксама Казахстан і ецца ў трактарны прычэп або раскідваецца па (Расія). У Вял. Айч. вайну на фронце з чэрв. 1941. Наводчык кулямёта радавы Б. вызначыўся ў вер. 1943 пры фарсіраванні Дняпра каля г.п. Ржышчаў Кіеўскай вобл. Загінуў y баі.

ГІасяўная плошча і валавыя зборы цукровых буракоў y Беларусі (на тэхнічныя мэты) Паказчыкі

1950

1960

1970

1980

1990

1994

Пасяўная плошча, тыс. га Ураджайнасць, ц/га Валавыя зборы, тыс. т

4,6 149 69,4

29 132 383

49 221 1029

52 229 1122

46 320 1479

58 187 1078

полі), выбірае іх з глебы, загружае ў трансп. сродак, які ідзе побач. Б.м КСН-6 зразае бацвінне, выкопвае карані і ўкладвае іх y валок. Буракі з валка падбіраюцца тэхнал. пагрузчыкам ППК-б. Прадухцыйнасць МКП-6 да 1 га/гадз, уборачнага комплексу да 1,3 га/гадз. Г.Г.^Ларкевіч. БУРАКІ (Beta), род адна-, двух- і шматгадовых травяністых раслін сям. лебядовых. 6 відаў (па іншых звестках 15). Пашыраны ў Зах. Еўропе, Міжземнамор’і, Зах. Азіі, Індыі, вырошчваюць таксама ў Паўн. і Паўд. Амерыцы, Паўн. Афрыцы, Аўстраліі. У культуры двухгадовыя віды: Б. лісцевыя, ці мангольд, і Б. звычайныя караняплодныя (В. vulgaris), да якіх належаць групы разнавіднасцей цукр., сталовых і кармавых Б. Пачалі спажываць карані Б. y 3—1 ст. да н.э. У канцы 12 ст. з’явіліся ў культуры кармавыя формы, y 18— 19 ст. — цукровыя. На Беларусі Б. ў культуры з 1830-х г. У 1-ы год Б. ўтвараюць сакаўны мясісты караняплод з разеткай лісця, на 2-і даюць кветаносы і насенне. Сцябло травяністае, прамастойнае, галінастае, паяўляецца на 2-і год. Лісце буйное, гладкае або хвалістае,

вітамінамі С, групы B, P, РР. Спажываюцца караняплоды і лісце вараныя, кансерваваныя, сушаныя. Лепшыя для іх глебы на Беларусі — акультураныя дзярнова-падзолістыя і тарфяна-балотныя. Раянаваныя сарты: Бардо 237, Холадаўстойлівыя 19, Пушкінскія К-18. К а р м а в ы я Б. багатыя вугляводамі, мінер. солямі, вітамінамі. Караняплоды масай да 10—12 кг, жоўтыя, белыя, чырвоныя. Скормліваюцца ўсім відам жывёлы, пераважна малочным. Бацвінне ідзе на корм свежае і сіласаванае. Сеюць на акультураных тарфяніках, на сугліністых і супясчаных мінер. глебах з нейтральнай рэакцыяй глебавага раствору. Раянаваныя сарты: Бел. чырвоныя, Экендорфскія жоўтыя і інш. Ц у к р о в ы я Б. — найважнейшая тэхн. культура — сыравіна для цукр. прам-сці. Маюць белыя караняплоды масай 400—500 г, багатыя цукрам (19— 20%, макс. да 23%). Цепла- і святлолюбівыя, вельмі патрабавальныя да ўмоў жыўлення і вільгаці, асабліва ў перыяд фарміравання лісця і караняплода

БУРАКОВЫЯ

343

Вясной лічынкі пранікаюць y карані раслін, праходаяць стадыі развіцця, ператвараюцца ў самак і самцоў. За вегетац. перыяд Б.н. дае 1 пакаленне. У пашкоджаных раслін утвараецца густая сетка дробных харанёў (барадатасць), лісце жаўцее і робідда кучаравае, караняплоды буракоў дробныя, з паніжанай цукрыстасцю. БУРАКОВЫ ДАЎГАНОСІК з в ы ч a й н ы (Bothynoderes puncti ventris), жук сям. даўганосікаў. Пашыраны ў Сярэдняй і Паўд. Еўропе і часткова ў Азіі. Асабліва шмат на Пд лесастэпавай і Пн стэпавай зон. Ёсць на Беларусі. Даўж. цела 9—16 мм. Жухі чорнага колеру, густа ўкрытыя бясколернымі або белаваташэрымі лусачкамі. Наўскасяк надкрылаў ідзе чорная перарывістая паласа, на канцы кожнага надкрьша белы бугарок. Лічынка белая, бязногая, С-падобна выгнугая, даўж. 27—30 мм. Кукалка жаўтавата-белая, даўж. 11—15 мм. Жук зімуе ў глебе на глыб. 12—30 см пераважна на бураковых палях. Наносяць шкоду пасевам буракоў: абгрызаюць семядолі і маладое лісце; лічынкі пашкоджваюць карані. БУРАКОКЫЯ ТЛІ, насякомыя атрада

Бураковая нематода 1 — самец; 2 — самка; 3 — самкі на каранях цукровага бурака.

Схема буракаўборачнай машыны МКП-6: 1 — Бурак сталовы. трактар; 2 — вьжопвальнае прыстасаванне; 3 — турбінны ачышчальніх; 4 — падоўжны элеватар; 5 — сепаравальная горка; 6 — вы- (ліп.—жн.). Вырошчваюцца на добра грузны транспарцёр; 7 — транспартны сроўгноеных сугліністых і супясчаных дак. дзярнова-падзолістых глебах, на акультураных тарфяна-балотных. Бацвінне, прыкаранёвае на доўгіх чаранках, сцябловае жамерыны, патака ідуць на корм. Гл. амаль сядзячае. Кветкі двухполыя, зялёныя ці таксама Буракаводства. У.П.Пярэднеў. белавагыя. Плады пры выспяванні зрастаюцца, угвараючы суплоддзі — клубочкі. БУРАКОВАЯ НЕМАТОДА (Heterodera Сталовыя Б. (агароднінныя) schachtii), паразітычны круглы чарвяк культывуюцца ў 2 формах: сталовыя касям. Heteroderidae, які пашкоджвае караняплодныя (болып пашыраныя) і Б. рані буракоў і інш. раслін з сям. капуслісцевыя (мангольд). Караняплоды матавых і лебядовых (капуста, турнэпс, сай 0,4—0,9 кг, цёмна-чырвоныя, баррадыска, рыжак, шпінат). Пашырана ва довыя, чырвона-фіялетавыя, багатыя ўсіх раёнах буракасеяння; на Беларусі цукрам (9— 16%), бялком (1,8—3%), M iнайб. шкодная ў Брэсцкай і Мінскай H e p . солямі, арган. к-тамі, клятчаткай, абласцях.

Бураковы даўганосік звычайны.

Бураковыя тлі: бяскрылая і крылатая самкі.

344

БУРАКОЎ

раўнакрылых падатрада сысучых; шкоднікі буракоў і інш. с.-г. раслін. Найб. пашыраны ва ўсіх раёнах буракасеяння 2 віды: бураковая, або бабовая, тля (Afis fabae) і бураковая каранёвая тля (Pemphigus fuscicomus). Псуюць таксама пасевы бобу, бульбы, шпінату, гарбузоў і інш. раслін, асабліва моцна насеннікі буракоў.

В.С.Буракоў.

вых рэгіёнах і інш. Пры награванні да 380 °С ступеньчата абязводжваецца; бязводны крышталічны прадукт мае t™ 742 °С, ten 1675 °С; раствараецца ў вадзе лепш, чым крышталегідрат. Выкарыстоўваюць y вытв-сді злучэнняў бору, аптычнага і каляровага шкла, эмаляў і палівы, мыйных сродкаў, пры пайцы і зварцы металаў, дубленні скуры, як мікраўгнаенне, кансервант, мед. прэпарат. БУРАЛКІН Генадзь Васілевіч (н.

12.2.1942, г. Ленінагорск, Казахстан), бел. скульптар. Скончыў Бел. тэатр.маст. ін-т (1976). Старшыня Саюза мастакоў Беларусі з 1990. Працуе ў галіне манум. і станковай скулыггуры. Асн. тэмы ўзятыя з нар. жыцця, знітаваныя з памяццю гісторыі, нац. паданнямі. Творы вызначаюцда манументальнасцю, філасафічнасцю вобразаў, вытанчанасцю формаў: манунент шахцёрскай славы ў Салігорску (1976), мемарыяльны знак y гонар 850-годдзя Гродна (1978),

Адзіны беспілогны палёт з пасадкай y аўтаматычным рэжыме здзейснены 15.11.1988. Прызначаны для вывядзення на арбіту складаных касм. аб’ектаў і іх абслугоўвання, дастаўкі на Зямлю прадукдыі касм. вытв-сцяў і выканання грузапасажырскіх перавозак па маршруце Зямля — космас — Зямля. Сканструяваны па самалётнай схеме тыпу «бясхвостка» з нізкаразмешчаным крылом падвойнай стрэлападобнасці. У насавым адсеку знаходзіцца герметычная кабіна для эхіпажа (2—4 чал.) і пасажыраў (да 6 чал.), агрэгаты дыстанцыйнага кіравання і паліўныя бакі. Агульная старгавая маса да 105 т, даўж 36,4 м, выш. 16,5 м, размах крыла каля 24 м, грузападымальнасць да 30 т. Сгарт карабля выконваецца з дапамогай ракеты-носьбіта *Энергія», спуск і пасадка — па «самалётным» рэжыме. Гл. *Спэйс Шатл». БУРАН (цюрк.), мяцеліца пры моцным ветры і нізкіх тэмпературах паветра. Узнікае пры снегападзе. Тэрмін ужываецца пераважна ў стэпавых раёнах Расіі і Казахстана.

Г.МБураўкін

Б у р а к о в а я т л я бывае бяскрылая і крылатая, даўж. 2 мм, чорная з шызым адценнем. Да 17 пакаленняў за год. Высмоктвае сокі з раслін, y выніку лісце скручваецца і завядае, расліна адстае ў росце, зніжаецца ўраджай. Зімуе ў стадыі яец. Б у р а к о в а я к а р а н ё в а я т л я жаўтавата-белая, даўж. да 2,5 мм. Калоніі тлей жывуць на дробных карэньчыках раслін, якія вянуць, a пры недахопе ў глебе вільгаці гінуць. Цукрыстасць цукр, буракоў зніжаецца на 3—5%. БУРАКОЎ Віктар Сямёнавіч (н.

25.3.1931, в. Забалоцце Ушацкага р-на Віцебскай вобл.), бел. фізік. Акад. АН Беларусі (1986; чл.-кар. 1980), д-р фізіка-матэм. н. (1977), праф. (1978). Засл. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1980). Скончыў БДУ (1955). 3 1969 нам. дырэктара Ін-та фізікі, з 1992 акад.-сакратар Аддз. фізікі, матэматыкі і інфарматыкі, адначасова ў 1992—93 дырэктарарганізатар Ін-та малекулярнай і атамнай фізікі АН Беларусі. Навук. працы па спектральным аналізе, квантавай электроніцы, лазернай дыягностыцы нізка- і высокатэмпературнай плазмы. Дзярж. прэмія Беларусі 1974. Тв.: Празсгаческое руховодство по спектральному анаянзу. Мн., 1960 (разам з ААЯнкоўскім); Лазерная спектросхопня плазменных образованнй / / Проблемы современной оптакм н спектроскотш. Мн., 1980. Літ:. В.С.Бураков: (к 60-летто со дня рождення) / / Журн. прнкладной спектроскоішн.

1991. № 3. БУРАКС, крышталегідрат натрыю тэтрабарату Na2B4O7-10H2O. У прыродзе мінерал класа баратаў. Крышталізуецца ў манакліннай сінганіі. Бяскалерныя ці белыя крышталі, суцэльныя зямлістыя масы, скарынкі, лігаы, пражылкі ў гліністых пародах. Бляск шкляны. Паўпразрысты. Цв. 2—2,5. Шчыльн. 1,7 г/см . Mae саладкавата-шчолачны смак. Раскладаецца моцнымі кіслотамі. Утвараецца пры выпарэнні салёных азёр, y выглядзе выцветаў на глебе ў засушлі-

СССР

Г.Буралкім. Яблынька. 1981. станковыя кампазіцыі «Песня пратэсту» (1977), «Вясна Перамогі» (1978), «Уз’яднанне Усходняй і Заходняй Беларусі» (1979), «Яблынька» (1981), шэраг жаночых партрэтаў (1980-я г.), «Памяці В.Хары» (1987), «Музыка» (1990), «Двое», «Сын зямлі» (абодва 1991), «Лясное возера» (1992), «Кастусь Каліноўскі», «Белая Ганча», «Сумненне» (усе 1993), «Вяртанне белага анёла», «Сымон-музыка», «Адам і Ева» (усе 1994), «Скок» (1995), серыя «Прысвячэнне П.Пікаса» (1996). Афармленне інтэр’ераў драм. тэатра (у сааўт.) і Дома грамадз. абрадаў y Гродне (1970-я г). ГА.Фатыхаеа. «БУРАН», савецкі крылаты арбітальны карабель шматразовага выкарыстання.

Да арт. «Bypan* 1 — ракета-носьбіт ♦Энергія»; 2 — касмічны карабел, «Буран*.

БУРАН Васіль Якімавіч (н. 28.4.1924, с. Балын Ліцінскага р-на Вінніцкай вобл., Украіна), бел. і ўкр. крытык і літ.-знавец. Канд. філал. н. (1968). Праф.

(1995). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1954). Працаваў y Маладзечанскай абл. б-ды, Мін-ве культуры Беларусі, Мінскім пед. ін-це. 3 1970 y Кіеўскім ін-це культуры. Даследуе лраблемы бел. і ўкр. л-р, кнігазнаўства, бібліяграфіі. Піша на бел. і ўкр. мовах. Адзін з даследчыкаў творчасці В.Быкава (мадаграфія «Васіль Быкаў», 1976). Аўтар ладручніка «Асновы кнігазнаўства» (1996), рэцэнзій і артыкулаў лра творчасць А.Кулакоўскага, АМарцідовіча, І.Навуменкі, Р.Няхая, М.Ракітнага, Б.Сачанкі і інш. Адзін з аўтараў «Гісторыі беларускай савецкай літаратуры» (1977, на рус. мове), падручніка «Бібліяграфія: Агульны курс» (1984).

БЎРАС (Borâs), горад на ПдЗ Швецыі.

103,4 тыс. ж. (1993). Трансп. вузел. Буйнейшы ў краіне цэнтр тэкст. і швейнай прам-сці. Маш.-буд. і эл.-тэхн. з-ды. Музей рамёстваў. Царква 17 ст. БУРАТЫ (саманазва б y р a т ), нацыя, асн. насельніцтва Бураціі (206,9 тыс. чал.). Усяго ў краінах СНД 353 тыс. чал. (1979). Жывуць таксама на Пн Манголіі і ПнУ Кігая. Агульная колькасдь 453 тыс. чал. (1987). Гавораць на бурацкай мове. Паводле рэлігіі ламаісты. БУРАЎ Андрэй Канстанцінавіч (15.10.1900, Масква — 7.5.1957), рускі архітэктар. Д-р тэхн. н. (1952). Вучыўся ў Вышэйшых маст.-тэхн. майстэрнях (1918—25). Вывучаў архітэктуру ў ЗША (1931) і Еўропе (1925—36). Выкладаў y Маскоўскім арх. ін-це (1936—38) і ў Ін-це аспірантуры Акадэміі архітэкгуры СССР (1934—56). У ранніх працах прыхільнік канструктывізму, пазней перарабляў формы стараж.-рус. і юіасічнай архітэктуры, надаваў асаблівую ўвагу колеру і дэталям (інтэр’еры Гіст. музея, 1937; фасад Дома архітэкгараў, 1940, Масква). Пад яго кіраўніцгвам створаны серыі праектаў буйнаблочных і буйнапанэльных жьшых дамоў (1948— 49). Распрацаваў спосаб вырабу сінт. звышмоцных матэрыялаў і спраекгаваў серыю дамоў з іх (1956). Тв.: Об архлтектуре. М., 1960. БУРАЎЗРЫЎНЬІЯ РАБОТЫ, сукупнасць вытв. працэсаў па аддзяленні ад масіву часткі горнай пароды з адначасовым яе раздрабненнем і перамяшчэннем пры дапамозе ўзрыву. Уключаюць бурэнне зарадных поласцяў (шпураў, свідравін, камер), размяшчэнне ў іх зарадаў выбуховых рэчываў (зараджанне), забіванне і ўзбуджэнне зарадаў (ініцыіраванне ўзрыву). Выкарыстоўваюць пры разведцы і здабычы карысных вьпсапняў, буд-ве плацін і інш. БУРАЎКІН Генадзь Мікалаевіч (н.

28.8.1936, в. Тродавічы Расонскага р-на Віцебскай вобл.), бел. паэт, дзярж. дзеяч. Скончыў БДУ (1959). Працаваў y прэсе, на радыё. 3 1968 карэспандэнт газ. «Правда» па БССР, з 1972 гал. рэдактар час. «Маладосць», з 1978 старшыня Дзярж. к-та БССР па тэлебачанні і радыёвяшчанні. У 1990—94 пастаянны прадстаўнік Беларусі пры AAH. Mae ранг надзвычайнага і паўнамоцнага пасла. У 1994—95 нам. міністра культуры і друку Беларусі. 3 1995 y час. «Вожык». Друкуецца з 1952. У зб-ках «Майская просінь» (1960), «3 любоўю і нянавісцю зямною» (1963), «Дыханне» (1966), «Жніво» (1971), «Выток* (1974), «Варта вернасці» (1978, Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Купалы 1980), «Пяшчота» (1985), «Гняздо для птушкі радасці» (1986), «Узмах крыла» (1995) і інш. раскрыў біяграфію пакалення, якое прайшло праз пакуты вайны, аднаўляла разбураны край, змагалася за справядлівасць, кахала. Паэзіі Б. харакгэрна арганічная сувязь з роднай зямлёй і

гісторыяй, любоў да чалавека, роздум над жыццём, грамадз. тэмперамент, высокая духоўнасць, публіцыстычнасць, усведамленне адказнасці за слова. Лірыка яго задушэўная, адкрытая, споведная. Аўтар са з ’едлівай іроніяй выступае супраць мяшчанства, бездухоўнасці, раўнадушша. Творы Б. вылучаюцда маштабнасцю вобразаў, дакладнасцю, прасветленасцю радка, гнуткасцю і мілагучнасцю слова. Аўтар дакумент. аповесці «Тры старонкі з легенды» (1971), кн. для дзяцей «Тры казкі пра Зая» (1974), сцэнарьмў дакумент. фільмаў «Апаленая памяць» (1975), «Падарожжа па Беларусі» (1976), адзін з аўтараў (з Ф.Коневым і У.Халіпам) сцэнарыя 2-серыйнага фільма «Полымя» (1974). Творы Б. пакладзены на музыку бел. кампазітарамі. Перакладае на бел. мову творы рус., укр. (зб. Б.Алейніка «Заклінанне агню», 1979), балг. і інш. паэтаў. У 1980—90 дэп. Вярх. Савета Беларусі.

і інш. Сталіца — г. Улан-Удэ', 20 раёнаў, 6 гарадоў, 34 пасёлкі гар. тыпу. Прырода. Размешчана Б. на Пд Усх. Сібіры. Пераважаюць выш. 500—700 м, найб. — 3491 м (г. Мунку-Сардык). Паводле характару рэльефу падзяляецца на Селенгінскае сярэднягор’е (хрыбты Цаган-Дабан, Цаган-Хуртэй, Заганскі і інш.), Усх. Саян, Байкальскую горную вобл. (хрыбты Хамар-Дабан, Улан-Бургасы, Баргузінскі, Байкальскі і інш.) і Відімскае пласкагор’е з выш. 1000— 1200 м; паміж хрыбтамі — міжгорныя катлавіны; Гусінаазерская, Удзінская, Баргузінская, Верхнеангарская і інш. Карысныя выкапні: буры і каменны вугаль, руды вальфраму і малібдэну, псшіметалічныя руды, нефеліны, золата, графіт, азбест, цэментная сыравіна. Клімат рэзка кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. -24°С, ліп. 17 °С. Анад-

Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1972. Тв:. Выбр. тв. T. 1—2. Мн., 1986; Сінія арэлі. Мн., 1987. Літ:. Б а р с т о к М. Руплівы поўдзень: Нарыс творчасці Генадзя Бураўкіна. Мн., 1984; Л о й к a À Сустрэчы з днём сённяшнім. Мн., 1968. С. 120—125; Б у г а ё ў Д. Дыханне паээіі // Бугаёў Д. Шматграннасць. Мн., 1970; Г н і л а м ё д а ў У. Споведзь пакалення (Генадзь Бураўкін) // Гніламёдаў У. Упоравень з векам. Мн., 1976; Г і л е в і ч Н. Удзячнасць і абавязак. Мн., 1982. С. 149— 165; Б a р a д y л і н Р. Парастак радка, галінка верша. Мн., 1987. С. 286—299, П a н ч а н к а П. Высокі бераг. Мн., 1993. С.

182—188. І.У.Саламевіч. БУРАЦІЯ, Р э с п у б л і к а Бурац і я , y складзе Расійскай Федэрацыі. Пл. 351,3 тыс. км2. Нас. 1056 тыс. чал.

(1994), гарадскога 60%. Жывуць бураты (24%), рускія (69,9%), украінцы, татары

каў каля 300 мм за год. Гал. рэкі: Селенга, Баргузін, Верхняя Ангара, Віцім. Воз. Байкал. Больш як 300 мінер. крынід. Шматгадовая мерзлата. Глебы пераважна падзолістыя, y цэнтр. і паўд. раёнах — каштанавыя і чарназёмы. 80% тэр. ўкрьгта лясамі з лістоўніцы, піхты, кедру, хвоі. На Пд і Ў цэнтр. ч. — стэп і лесастэп. Запаведнікі: Баргузінскі, Байкальскі. Гісторыя. Засяленне тэр. Б. пачалося з верхняга палеаліту. У 3 ст. да н.э. — 11 ст. н.э. тут існавалі недаўгавечныя племянныя саюзы качэўнікаў і зменьвалі адна адну раннефеад. дзяржавы. Бур. плямёны занялі Прыбайкалле і Забайкалле ў пач. 13 ст. Бур. народнасць склалася ў 17—18 ст. У пач. 17 ст. ў Б. з'явіліся першыя рус. казацкія атрады. У сярэдзіне 17 ст. Б. ўвайшла ў склад Расіі. У 2-й пал.

19 ст. тут пачалі развівадца капіталіст. адносіны. Умацаванню эканам. сувязей з Расіяй

БУРАЦІЯ________________ 345

346

БУРАЦКАЯ

спрыяла буд-ва Сібірскай чыгунхі (1892— 1905). 3 гэтага часу царскі ўрад узмацніў прыгнёт буратаў і рэзка абмежаваў іх землекарыстанне, адабраў каля палавіны зямель. У лют. 1918 y Б. ўстаноўлена сав. ўлада. У жн.

1918 тэр. Б. акупіравана японскімі, y крас.

1919 — амер. войскамі; y Забайкаллі ўстанавіўся рэжым атамана Сямёнава. 2.3.1920 Чырв. Армія і прыбалтыйскія партызаны занялі Верхнеудзінск (Улан-Удэ), a да канца 1920 — усю Б. Усх. частка Б. ўвайшла ў Далекаўсходнюю рэспубліку, дзе 27.4.1921 утворана Бурат-Мангольская аўт. вобл., a заходняя — y РСФСР, дзе 9.1.1922 утворана Мангола-Бур. аўт. вобласць. 23.5.1923 абедзве аўт. вобласці аб’яднаны ў Бурат-Мангольскую АССР (з 7.7.1958 Бур. АССР) y складзе РСФСР. У кастр. 1990 Вярх. Савет рэспублікі прыняў Дэкларацыю аб дзярж. суверэнітэце Б. і ўвёў пост прэзідэнта. У сак.

1992 Б. падпісала федэратыўны дагавор з Расіяй, але пазней адмовілася ад яго. Афіцыйна застаецца суб’ектам Рас. Федэрацыі. Гаспадарка. Асн. галіны прам-сці: машынабудаванне і металаапрацоўка (абсталяванне для дрэваапр. прам-сці, суднабудаванне, вагонабудаванне і інш.), лясная, дрэваапр., цэлюлозна-папяровая, буд. матэрыялаў (дэмент, шкло), харч. (мясныя і рыбныя кансервы) прам-сць. Здабыча бурага вугалю і графіту, здабыча і перапрацоўка вальфраму, малібдэнавых руд, апатытыў і інш. Гусінаазерская ДРЭС. Вядучая галіна сельскай гаспадаркі — жывёлагадоўля (буйн. par. жывёла, авечка-, свінагадоўля). Птушкагадоўля. Пасевы збожжавых (пшаніца, ячмень, авёс, жыта) і кармавых культур. Бульбаводства, агародніцгва. Пушны промысел. Зверагадоўля. Рыбалоўства. Тэр. Б. перасякае Транссібірская магістраль, на Пн праходзіць Байка.іа-Амурская магістраль (буйныя тунэлі Паўн.-Муйскі — 15 км і Байкальскі — 6,7 км). Суднаходства па воз. Байкал, рэках Селенга і Баргузін. Курорты: Аршан, Гарачынск. Культура. Пертая бурацхая масавая газета «Шэнэ байдал» («Новае жыццё») выйшла ў Чыце ў 1921. У 1995 выходзілі газеты «Бураад унэн» («Бурацкая праўда»), «Бурятня», «Правда Буряпш* і інш. Радыёвяшчанне на бур. мове з 1934. 3 1961 працуе тэлецэнтр ва Улан-Удэ. Радыё- і тзлевяшчанне на бур. і рус. мовах. Аснова л-ры Б. — фальклор (одымапалы, вершы, песні, паэмы, легенды, паданні, сказанні-улігеры). Вяршыня вуснай нар. творчасці — гераічны эпас «Гэсэр». Адзін з заснавальнікаў пісьмовай нац. л-ры — Х.Намсараеў. Традыцыі рэалізму ў л-ры савецкага часу развівалі П.Дамбінаў (Салбанэ Туя), Ц.Дандубон (Ц.Дон), Н.Балдано, Ч.Цыдэндамбаеў, А.Шадаеў, Ж.Тумунаў, М.Дамдзінаў і інш. Грамадска-сацыяльныя працэсы, фарміраванне новага чалавека адлюстроўвалі БАбідуеў, А.Бадаеў, Ц.-Б.Бадмаеў, Д.Батажабай, Ц.Галсанаў, Ц.Дамдзінжапаў, Д.Дашынімаеў, Д.Жалсараеў, А.Жамбалдаржыеў, Ц.Шагжын і інш. Плённа развіваліся

паэзія, проза і драматургія. Патрыят. матывамі прасякнута творчасць бур. пісьменнікаў перыяду Вял. Айч. вайны. У пасляваенныя гады актывізаваўся жанр гіст. рамана (І.Калашнікаў, Б.Мунгонаў, Намсараеў, Тумунаў, Цыдэндамбаеў, А.Бальбураў), развіваюцца паэзія, дзіцячая л-ра, літ. крытыка і літ.-знаўства (С.Ангабаеў, Ч.-Р.Намжылаў, А.Сакгоеў, Г.Тудзенаў, Д.Улзытуеў, М.Хамаганаў і інш.). На тэр. Б. захаваліся рэшткі паселішчаў эпохі палеаліту і неаліту, наскальныя вьмвы жывёл, людзей, сцэн палявання (т.зв. пісаніцы), помніхі бронэавага веку: «аленевыя камяні» са стылізаванымі фігурхамі аленяў, плітачныя магілы, нажы і кінжалм з скулыгг. выявамі жывёл, a таксама шматлікія гарадзішчы з рэшткамі жылля эпохі гунаў, ірыгацыйныя збудаванні, гарадзішчы, могільніхі курумчынсхай культуры. У 18—19 ст. будаваліся манастыры-дацаны, y архітэктуры якіх перапляталіся цэнтр.-азіяцкія і мясц. традыцыі. У 1-й пал. 19 ст. ўзведэены шэраг класіцыстычных будынкаў. У сучасным буд-ве шырока выкарыстоўваюць жалезабетон, алюміній, шкло і пластык. У нар.-прыкладным мастацгве развіты вышыўка і аплікаішя па аксаміце, скуры, сукне, разьба па косці і дрэве. У апрацоўцы вырабаў з металу выкарыстоўваюцца насечка, чаканка, чэрнь, гравіроўка. Асвойваецца габеленавае ткацтва з выкарыстаннем конскага воласу. У муз. фальклоры Б. вядомыя эпічныя паданні (улігер), лірычныя абрадавыя і танц. песні (ганец-карагод ёхар) і інш. Ладавая аснова — ангемітонная пёнтатоніка. Сярод нар. інструментаў: духавыя лімба (тып флейты) і бішхур (язычковы), струнныя хур (смычковы) і чанза (шчыпковы), шмат ударных. Сярод дзеячаў нац. муз. мастацтва: кампазітары Ь.Ямпілаў, ДАюшэеў, Ж.Батуеў, Г.Дадуеў, С.Манжыгееў, Г.-Д. Дашыпылаў, спевакі К .Базарсадаеў, Д.Дашыеў, Л Лінхавоін і інш. Працуюць (1996): Бурацкі т-р оперы і балета, муз. вучылішча, харэагр. вучылішча, Усх.-Сібірскі ін-т культуры, філармонія, Саюз кампазітараў і інш. Вытокі бур. тэатр. мастацтва ў нар. песнях, гульнях, абрадах, пантамімічных танцах («цан»). У пач. 20 ст. наладжваліся этнагр. і аматарскія вечары, паявіліся бур. п’есы, аматарскі т-р. 3 1927 працуе т-р рус. драмы, з 1932 — бурацкі драм. т-р. Ставіліся п’есы Г.Цыдынжапава, Х.Намсараева, А.Шадаева, Н.Балдано, Д.Батажабая і інш. Сярод артыстаў: Цыдынжапаў, Б.Вампілаў, Н.Гендунова, Ч.Генінаў, У.Халматаў, Н.Балдано, Д.Дандукаў. В.К.Міхеева (прырода, гаспадарка). БУРАЦКАЯ МОВА, адна з мангольскіх моў\ мова буратаў, што жывуць y Бураціі, Іркуцкай і Чыцінскай вобл. Расіі, на Пн Манголіі і ПнУ Кітая. Падзяляецца на 4 тэр.-дыялектныя групы: зах. (эхірыт-булагацкую), прамежкавую (алара-тукінскую), усх. (харынскую) і паўд. (цангола-сартульскую). У аснову сучаснай літ. Б.м. пакладзены харынскі дыялекд. Граматычны строй — аглюцінатыўны. Асаблівасці фанетыкі — наяўнасць кароткіх і доўгіх галосных, a таксама дыфтонгаў, марфалогіі — 7

склонаў, адсутнасць уступальных і ўмоўных дзеепрыслоўяў; y лексіцы шмат запазычанняў з тыбецкіх, кіт., стараманг., цюрк., тунгуса-манчжурскіх і рус. моў. 3 канца 17 ст. бураты карысталіся стараманг. пісьменствам. 3 1931 пісьменства на аснове лац., з 1939 — рус. графікі. БУРАЧНІК, гл. Агурочнік. БУРАЧНІКАВЫЯ (Boraginaceae), сямёйства двухдольных кветкавых раслін з парадку бурачнікакветных. Каля 100 родаў і больш за 2 тыс. відаў. Пашыраны па ўсім зямным шары, пераважна ў Міжземнамор’і і на 3 Паўн. Амерыкі. На Беларусі 32 віды з 16 родаў (найб. вядомыя агурочнік, верабейнік, жывакост, крывацвет, медуніца, незабудка, сіняк, чарнакорань). Травяністыя расліны, рэдка паўкусты, хусты, ліяны і дрэвы, пераважна з шорсткім анушэннем. Кветкі пераважна двухполыя, з двайным калякветнікам, звычайна сабраныя ў завіток, радзей адзіночныя. Плод y асноўным сухі, дробны (распадаецца ў перыяд выспявання на 4 ці 2 арэшкападобныя долі); y некат. Б. плод хасцянкападобны, сакавіты, вельмі рэдка — каробачка. Лек., меданосныя, фарбавальныя, дэкар., тэхн., кармавыя і харч. расліны. Многія віды — пустаэелле, некат. ЯДавітыя для чалавека і жывёлы. Літ.: Доброчаева Д.Н. Сем.

Boraginaceae Juss. — Бурачюіковые // Флора европейской часта СССР. Л., 1981. Т. 5; Я е ж. Сем. Бурачняковые (Boraginaceae) // Жнзнь растеннй. М., 1981. Т. 5, ч. 2; Т а х т а д ж я н АЛ. Снстема магнолнофлтов. Л., 1987. БУРАЧОК (Alyssum), а л і с у м , к а м е н н і к , род кветкавых раслін сям. капуставых. Каля 150 відаў. Пашыраны пераважна ў Міжземнамор’і, Сярэдняй Еўропе і Сярэдняй Азіі. На Беларусі 3 дзікарослыя віды: Б.Гмеліна (А. gmelinii), рэдкі від, трапляецца ў зах. раёнах на ўзлесках хваёвых лясоў і адкрытых пясчаных мясцінах; пустэльны (A. desertorum) і чашачны (A. alyssoides) — занесеныя віды, растуць каля чыгунак і дарог; 3 інтрадукаваныя: Б. марскі (A. maritimum), серабрысты (А. argenteum) і скальны (A. saxatile) выкарыстоўваецца ў кветкаводстве. Шэрыя або шэра-зялёныя адна-, двух- ці шматгадовыя травянісгыя расліны і паўкусты 3 узыходнымі або распасцёртымі сцёбламі, апушаныя эоркавымі валаскамі. Лісце чаргаванае, падоўжанае адваротнаяйцападобнае, суцальнае. Квегкі дробныя, жоўгыя, жоўтабелыя, белыя або фіялетавыя, сабраны ў канцавыя гронкі. Плод — авальны, эліпсоідны або круглаваты стручок. Меданосныя і дэкар. расліны. БУРАЧОК Мацей, гл. Багушэвіч Ф. БЎРАЯ Ірына Ігараўна (н. 16.4.1958, г. Мінск), бел. спартсменка (скораснае падводнае плаванне). Чэмпіёнка свету (1976 — падводнае плаванне з аквалангам на 100 і 400 м, ныранне на 50 м), Еўропы (1975 — плаванне з аквалангам на 100 м, ныранне на 25 м, эстафета 4 х 100 м — плаванне ў ластах), СССР I (1976, 1977). Пераможца і прызёр міжнар. спаборніцтваў, неаднаразовая рэкардсменка свету (1975—77).

БУРБАКІ Нікала (Bouxbaki Nicolas), псеўданім групы франц. матэматыкаў. У групу, створаную ў 1937, аб’ядналіся выпускнікі Вышэйшай нармальнай школы (А.Картан, А.Вейль, ЖДзьеданэ і інш.), аднак колькасць удзельнікаў і поўны склад групы не абвешчаны. Выступаюць y друку, на кангрэсах і з’ездах ад імя адной асобы. Б. паставілі перад сабой мэту стварыць трактат «Элементы матэматыкі», які ахапіў бы гал. раздэелы сучаснай матэматыкі на аснове фармальнага аксіяматычнага метаду. За 1939—77 Б. ў Францыі выдадзена больш за 40 твораў, значная часпса якіх перакладзена на інш. мовы. Выкладанне матэм. тэорыі мае абстрактны і фармалізаваны харакгар, даецца толькі іх лагічны каркас. Аснова вьпсладання — т.зв. структуры, вызначаныя паводле аксіём. Спосаб разважання — ад агульнага да асобнага. Самыя істотныя вынікі атрыманы ў тапалогіі, тапалагічнай ажебры, алг. геаметрыі, тэорыі функцый многіх камплексных пераменных, тэорыі алг. лікаў і функцыянальным аналізе.

Тв:. Рус. пер. — Очеркл по нсторнн математнкн. М,, 1963; Начала математакн. Ч. 1, кн. 1. Теорня множеств. М., 1965; Обіцая топологня: Тополог. группы... М., 1969. БУРБАНЭ (Bourbonnais), гістарычная вобласць y цэнтр. ч. Францыі. Ііл. 7 тыс. км . Нас. каля 400 тыс. чал. (1990). Гал. горад — Мулен. У рэльефе пераважаюць паўн. адгор'і Цэнтр. Франц. масіву. Клімат умераны, блізкі да марскога. Бальнеалагічны курорт — раён (на базе мінер. крынід) з цэнтрам Вішы. БУРБІС Аляксандр Лаўрэнавіч (псеўд. Стары П і л і п ; 20.10.1885, Вільня — 20.3.1922), дзеяч бел. нац.-вызв. руху. Вучыўся ў Віленскай гімназіі. Адзін з заснавальнікаў Беларускай сацыялістычнай грамады (БСГ), чл. яе ЦК. У ліст.—снеж. 1905 пад яго кіраўнішвам ў Мейшагольскай вобл. Віленскага пав. ўзнікла «Мейшагольская рэспубліха». 3

пач. 1906 y Мінску вёў агітацыю і арганізоўваў забастоўкі рабочых-сталяроў Мінска і с.-г. рабочых Навагрудскага пав. У жн. 1906 арыпггаваны і да 1909 зняволены ў турме. Пасля працаваў y Віленскім т-ве сельскай гаспадаркі, з 1915 — y Hap. банку ў Маскве. У 1917 узначальваў Маскоўскую арг-цыю БСГ. У 1918 консул Бел. Нар. Рэспублікі ў Маскве. 3 лют. 1919 y ВСНГ РСФСР, з мая 1919 y Наркамземе Літ.-Бел. ССР. У 1920 удзельнічаў y выданні газ. «Савецкая Беларусь». У 1921 уступіў y Камуніст. партыю. 3 ліп. 1921 нам. наркома замежных спраў БССР, адзін з арганізатараў Т-ва Чырв. Крыжа БССР. Чл. ЦВК БССР y 1921—22. Выступаў y абарону самастойнасці Сав. Беларусі, яе тэр. цэласнасці, культ.-духоўнай самастойнасці. Прапагандаваў неабходнасць кансалідацыі ўсіх плыняў бел. нац. руху, y TJi. на эміграцыі. Яго ідэі, погляды і дзейнасць паўплывалі на фарміраванне дзярж. палітыкі БССР y 1920-я г., спрыялі ўзбуйненню тэр. БССР. Аўтар навук. працы «Кароткі нарыс па эканамічнай геаірафіі Беларусі» (1920, апубл. ў 1922), арт. «Кароткі агляд беларускага нацыянальна-рэвалюцыйнага руху» (апубл. 1921). Вядомы як акцёр, чытальнік і рэжысёр, адзін са стваралькікаў бел. прафес. тэатра. Удзельнічаў y рабоде Першай бел. трупы І.Буйніцкага, Бел. муз.-драм. гуртка ў Вільні. Паставіў спектаклі «Па рэвізіі» (1906) і «Пашыліся ў дурні» (1910) М.Крапіўніцкага, «Залёты» В.Дуніна-Марцінкевіча (1915). М.В.Біч. БУРБОНЫ (франц. Bourbons, ісп.

Borbonos, італьян. Borboni), каралеўская дынастыя ў Францыі ў 1589— 1792, 1814— 15, 1815—30, y Іспаніі ў 1700— 1808, 1814—68, 1874— 1931 і з 1975, y Каралеўстве абедзвюх Сіцылій (Неапалітанскім) y 1735— 1805, 1814—60; дынастыя герцагаў Пармы і П ’ячэнцы ў 1748— 1802, 1847—59. Імя дынастыі Б., якія былі лініяй Капетынгаў, паходзіць ад іх радавога замка Бурбон-л’Аршамбо (цяпер y дэпартаменце Алье). Гал. прадстаўнікамі франц. Б. былі Генрых IV (заснавальнік), Людовік XIV, Людовік XVI, Людовік XVIII-, апошнім правіў Карл X [1824—30], пазбаўлены ўлады ў час Ліпеньскай рэвалюцыі 1830. У 1830— 48 (гл. Ліпеньская манархія) правіў прадстаўнік малодшай (Арлеанскай) лініі Б. Луі Філіп, звергнуты Рэвалюцыяй 1848 y Францыі. Пачатак ісп. лініі паклаў унук Людовіка XIV Філіп V [1700—24, 1724—46). Ісп. Б. звергнуты Іспанскай рэвалюцыяй 1931—39, адноўлены пасля падзення дыктатуры Ф.Франка. Родапачынальнікамі неапалітанскай і пармскай ліній Б. былі сыны Філіпа V. Страцілі ўладу ў перыяд аб’яднання Італіі (1859—60). БУРВІЛЬ [Bourvil; сапр. Р э м б y р (Raimbourg) Андрэ; 27.7.1917, в. Бурвіль, Нармандыя, Францыя — 22.9.1970], французскі акцёр. У 1938 дэбютаваў y мюзік-холе і на радыё. 3 1945 y кіно. Напачатку выступаў y амплуа камічнага прастака, пазней ствараў псі-

БУРГІБА

347

халагічна глыбокія вобразы, выконваў таксама камічныя і драм. ролі. Сярод фільмаў: «Усё золата свету», «Разява», «Вялікая прагулка», «Праз Парыж», «Адвержаныя», «Чырвоны круг*. Літ.: К л о д К. Бурвнль: Пер. с фр. М., 1973.

АЛ.Бурбіс.

БУРГАМІСТР (ням. Bürgermeister), 1) выбарная асоба, якая ўзначальвала мясц. самакіраванне ў сярэдневяковых гарадах, дзе дзейнічала магдэбургскае права. У феад. гарадах Беларусі наз. бурмістр. 2) У час Вял. Айч. вайны на акупіраванай ням. фашыстамі тэр. Беларусі пад выглядам мясц. самакіравання ў гарадах і раёнах назначалі Б. з мясц. жыхароў і з асоб, якія прыбылі разам з акупантамі і супрацоўнічалі з імі. 3) У шэрагу краін Зах. Еўропы (ГерманіЯ, Бельгія і інш.) — кіраўнік органаў мясц. самакіравання. А.М.Літвін. БУРГАН, Э л ь - Б у р к а н , цэнтр распрацовак багатага нафтагазавага радовішча на У Кувейта. Трубаправоды да прадпрыемстваў па перапрацоўцы нафты і звадкаванага газу і да нафтавага порта ў Міна-Эль-Ахмады. БУРГАС (Burgos), горад на Пн Іспаніі, y аўт. вобл. Кастылія-Леон. Адм. ц. правінцыі Бургас. Засн. каля 856. 164 тыс. ж. (1990). Вузел чыгунак і аўтамаб. дарог, гандл. цэнтр. Тэкст. (пераважна шарсцяная), харч., мэблевая прам-сць; вытв-сць сінт. валокнаў; металаапр., цэлюлозна-папяровыя прадпрыемствы. Атамная электрастанцыя. Турызм. Архіепіскапства. Арх. помнікі, y т.л. гатычны сабор 13— 16 ст. (б. мячэць; занесена ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны); замак. Кірмаш і святы св. Пятра (чэрвень). БУРГАС, горад на У Балгарыі. Адм. ц. Бургаскай вобл. Засн. ў 18 ст. 196 тыс. ж. (1993). Порт на Чорным м. Вузел чыгунак і аўтамаб. дарог. Міжнар. аэрапорт. Нафтахім. камбінат. Машынабуд. (у тл . судна-, вагонабудаванне, эл,тэхн.), харчасмакавая, дрэваапр., тэкст. прам-сць. Рыбалоўства і рыбаперапрацоўка. Турызм. Філармонія, 3 тэатры. Музей. Помнікі культавай архітэктуры 9— 16 ст. БУРГІБА Хабіб Бен Алі (н. 3.8.1903, г. Манастыр, Туніс), палітычны і дзяржаўны дзеяч Туніса. Скончыў юрьід.

348______________ б у р г у н д ы ф-т Сарбоны і Вышэйшую паліт. школу ў Парыжы (1927). 3 1934 ген. сакратар партыі «Новы Дустур» (з 1964 — Сацыяліст. дустураўская партыя). Першы прэм’ер-міністр (1956—70) незалежнага Туніса, y 1957—87 прэзідэнт краіны. Звольнены з пасады пасля ўрадавага перавароту. БУРГУНДЫ, племя ўсходніх германцаў. У першыя ст. н.э. прыйшлі з Балт. мора на Рэйн. У 406 засн. каралеўства з цэнтрам y Вормсе (у 436 знішчана гунамі). У 457 занялі басейн р. Рона, дзе заснавалі дзяржаву з цэнтрам y Ліёне. У 6 ст. прынялі каталіцтва. У 534 падпарадкаваны франкамі. Пазней увайшлі ў склад паўд.-франц. народнасці.

Саборы 13—16 ст. y Бургасе. БУРГУНДЫЯ (Bourgogne), гістарычная вобласць y Францыі, y бас. р. Сона. Уключае дэпартаменты Кот-д’Ор, Сона і Луара, Эн, часткова Іона. Пл. каля 30 тыс. км2. Нас. 1,7 млн. чал. (1990). Гал. горад — Дыжон. Займае паўд.-ўсх. ўскраіну Парыжскага басейна, паўн.ўсх. адгор’і Цэнтр. масіву (лясістае плато Марван выш. да 902 м), раўніну па р. Сона, зах. схілы гор Юра. Клімат умераны. Рэкі бас. Соны, Луары звязаны каналамі. Славутая вінаробчая вобласць. Асн. індустр. вузел — раён ЛеКрэзо, дзе развіты здабыча каменнага

вугалю, чорная металургія, металаапрацоўка, машынабудаванне. Вырошчванне пшаніды, цукр. буракоў, алейных і кармавых культур. І'адуюць буйн. par. жывёлу, свіней, птушку. Асн. трансп. вузел — г. Дыжон. Пячоры Арсі-сюрКур; рэгіянальны прыродны парк Марван; некалькі курортаў. У 5 ст. на тэр. рассялення ням. племя бургундаў узнікла каралеўства Б. з цэнтрам y Ліёне. У 534 далучана да Франксхай дзяржавы. У 843 падзелена на 2 каралеўствы: Верхняя (Транс'юранская) і Ніжняя (Цыс'юранская) Б., якія ў 933 аб’яднаны Рудольфам II y адзінае каралеўства Б., або Арэлят (цэнзр y Арлі). 3 1032 y складзе Свяшчэннай Рым. імперыі. У 14 ст. б.ч. Б. ўвайшла ў склад Франц. каралеўстаа, паўд.-ўсх. ч. — y склад Швейцарскага саюза. На частцы тэр. каралеўства бургундаў, якая ў 843 адышла да Зах.-франкскага каралеўства, утварылася герцагсгва Б. са стаяіцай y Дыжоне. У 1031—1361 пад ула-

дай пабочнай лініі франц. дынастыі Капетынгаў. У 14—15 ст. бургундскія герцагі пераўтварылі герцагства Б. ў самастойную дзяржаву. Герцаг Філіп Смелы [ 1364—1404], які заснаваў новую дынастыю бургундскіх герцагаў — Валуа, далучыў да Б. Фландрыю, Артуа і Франш-Кантэ. Яго ўнук Філіп Добры |1419—67] далучыў графствы Булонь, Нідэрланды і Лкжсембруг. Б. стала моцнай дзяржавай, цэнтрам рыцарскай культуры Зах. Еўропы. Герцаг Карл Смелы [1467—77] імкнуўся далучыць да Б. Латарынгію і Эльзас, але пацярпеў паражэнне ў т. зв. бургундскіх войнах, якія вёў з франц. каралём Людовікам XI. У выніку Бургундская дзяржава распалася. Тэр. Бургундскага герцагства (разам з Пікардьшй) увайшла ў склад Франц. каралеўства і стала правінцыяй Б. з самакіраваннем; y 1790 падзелена на дэпаргаменты Сона і Луара, Эн, Кот-д'Ор, Іона. Нідэрл. ўладанлі перайшлі да Габсбургаў (канчаткова ў 1482 ласля смерці дачкі Карла Смелага Марыі Бургупдскай і спынення бургундскай дынастыі). БУРДЗЕЙКА Андрэй Вікенцьевіч (20.6.1899, Мінск — 1941), бел. гісторык. Скончыў БДУ (1925). Працаваў навук. супрацоўнікам Бел. дзярж. музея. Даследаваў пераважна зямельнае права і прававое становішча сялян y феад. эпоху. На аснове аналізу Статута ВКЛ 1566 даказваў існаванне прыгонніцгва ў ВКЛ. У «Нарысе сацыяльна-эканамічнага жыцця места Навагрудка ў XVI ст.» (1927) упершыню ў бел. гістарыяграфіі адзначыў рсшю Навагрудка як сталіцы ВКЛ y 13 ст. Аўтар прац «Да пытання аб рэформе 1861 г.» (1928), «Прыказ Вялікага княства Літоўскага (фонд установы і функдыі)» (1929).

19.7.1930 арыштаваны, 10.4.1931 засуджаны на 5 гадоў ссылкі ў г. Елабуга (Татарстан). Рэабілітаваны ў 1957. З.Ю.Капыскі. БУРДЗЕЙНЫ Аляксей Сямёнавіч (18.10.1908, г. Жытомір, Украіна — 21.4.1987), савецкі ваен. дзеяч, удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Ген.-палк. (1961), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Саратаўскае бранятанк. вучылішча (1932), ваен. акадэміі механізацыі і матарызацыі РСЧА (1940), Генштаба (1949). У Чырв. Арміі з 1931. У Вял. Айч. вайну камандзір палка, нач. штаба танк. брыгады, корпуса. Удзельнік абароны Кіева, Харкава, баёў пад Варонежам, Сталінградскай і Курскай бітваў. 3 восені 1943 y складзе Зах., 3-га Бел. франтоў вызваляў Оршу, вызначыўся пры вызваленні Мінска. Удзельнік баёў y Літве, Усх. Прусіі. У 1954—63 на адказных ваен.

Да арт. Бургундыя Музей прыгожых мастацтваў (былы палац герцагаў Бургундскіх) y Дыжоне. 1682. Арх. Ж. Ардуэн-Мансар.

пасадах y БВА, да 1974 — y Мін-ве абароны СССР. БУРДЗЮК (цюрк.), мяшок з суцэльнай скуры жывёлы (казы, каня і інш.) для захоўвання віна, кумысу і інш. Пашыраны ў краінах Усходу, y некат. народаў Каўказа, Сярэдняй Азіі і Сібіры. БУРДОН (франц. bourdon літар. густы бас), 1) бесперапыннае гучанне аднаго або некалькіх басовых гукаў нязменнай вышыні. Спалучэнне мелодыі з Б. — аднб .са стараж. формаў шматгалосся, уласцівая і бел. песеннаму і інстр. фальклору. Элементы Б. захоўваюцца ў каляндарных і вясельных песнях некаторых раёнаў Палесся. У інстр. музыцы ўзнікае пры выкананні на варгане, дудзе, цытры, коларай ліры, скрыпцы, балалайцы і інш., шго абумоўлена іх канструкцыяй — наяўнасцю адкрытых

11.11.1946), савецкі вучоны ў галіне хірургіі. Акад. AH СССР (1939), акад. АМН (1944). Ген.-палк. мед. службы (1944). Герой Сац. Працы (1943). Скончыў Юр’еўскі ун-т (г. Тарту; 1906). У 1910—16 працаваў y ім, з 1918 праф. Варонежскага, y 1923—30 — Маскоўскага ун-таў. Гал. хірург Сав. Арміі (1941-—46). У 1930—46 y 1-м Маскоўскім мед. ін-це, адначасова з 1934 узначальваў Цэнтр. нейрахіруг. ін-т (цяпер Ін-т нейрахірургіі яго імя). 3 1944 прэзідэнт АМН СССР. Навук. працы па ваенна-палявой хірургіі і нейрахірургіі, пухлінах і траўматычных пашкоджаннях цэнтр. і перыферычнай нерв. сістэм, парушэннях мазгавога кровазвароту. Заснаваў эксперым.-фізіял. школу ў нейрахірургіі. Ганаровы чл. Парыжскай акадэміі хірургіі, Брытанскага каралеўскага т-ва хірургаў. Дзярж. прэмія СССР 1941. Існуе прэмія яго імя. Тв.: Собр. соч. Т. 1—7. М., 1950—52.

БУРЖ (Bourges), горад y цэнтр. ч. Францыі. Адм. ц. дэпартамента Шэр і гал. горад гіст. вобл. Беры. 93 тыс. ж. (з ттрыгарадамі; 1990). Трансп. вузел, порт на канале Беры, які звязвае горад з р. Луара. Машынабудаванне (у т.л. авіябудаванне), каляровая металургія; ваен., інстр., гарбарная, хім. (у т.л. гумавая), лесапільная, папяровая, харч. прам-сць. Музеі. Арх. помнікі 12—17 ст. БУРЖУА (Bourgeois) Леон Віюгор Агюст (25.5.1851, Парыж — 29.9.1925), дзяржаўны дзеяч Францыі. Юрыст. Скончыў Парыжскі ун-т. У 1870—77 дзеяч радыкальна-сацыяліст. партыі. 3 1888 дэпутат парламента. 3 1890 міністр асветы, замежных спраў, y 1895—96 прэм’ер-міністр. У 1902—04 старшыня Э.АБурдэль. Гсракл, які страляе з лука. 1909. палаты дэпутатаў, y 1920—23 — сёната. Удзельнік 1-й (1899) і 2-й (1906) Гаагскіх мірных канферэнцый, дзе ўзнаструн, бурдонных трубак і інш. Сустра- чальваў камісіі па арбітражы і па міркаецда ў творчасці прафес. кампазітараў ным вырашэнні міжнар. канфліктаў. (арганны пункт). 2) Арганны рэгістр ла- Адзін з арганізатараў і старшыня Савета біяльнай гругіы сям’і флейтавых. Трубы Лігі Нацый (з 1920). Нобелеўская прэметал., закрытыя з аднаго канца. І.Дз.Назіна. мія міру 1920. БУРДЭЛЬ (Bourdelle) Эміль Антуан БУРКА, 1) мужчынская вопратка з (30.10.1861, г. Мантабан, Францыя — башлыком, якую надзявалі ў дарогу, y 1.10.1929), французскі скулыттар. Ву- халоднае дажджлівае надвор’е паверх чыўся ў школах прыгожых мастацтваў y кажуха ці світкі. Як тып вопраткі прыйТулузе (1876—84) і Парыжы (1884—86). шла ў Еўропу з Усходу (тэрмін лічыцца Працаваў y майстэрнях Ж.Далу і А.Ра- персідскім). На Беларусі вядома з 17 дэна (1893— 1908). Выкладаў y студыі ст., з канца 19 ст. пад угшывам гар. касГранд-Шам’ер (1909—29). Ад прасяк- цюма замацавалася ў сял. асяроддзі. нутых бурнай экспрэсіяй ранніх твораў Шылі Б. з саматканага валенага сукна («Помнік тым, хто загінуў», 1893— 1902) цёмных колераў прамога крою, двухперайшоў да больш ураўнаважаных бортнай, з адкладным каўняром, шырокампазіцый, дзе творча пераасэнсаваў кім хлясцікам (поясам), праразнымі кітрадыцыі стараж.-грэч. архаікі і ранняй шэнямі. Святочныя Б. ўпрыгожвалі дэкласікі, імкнуўся да гераізадыі і ману- кар. строчкай і нашыўкамі чорнага ці менталізацыі вобразаў («Геракл, які чырвонага сукна, тасьмы. Да 1950-х г. страляе з лука», 1909; «Пенелопа», бытавала амаль па ўсёй Беларусі (у не1909—12; «Сафо», 1924—25). Аўтар каторых мясцовасцях наз. бурносам). 2) помнікаў А.Міцкевічу ў Парыжы Святочная ўзорыстая спадніца з паў(1909—29), К.Альвеару ў Буэнас-Айрэсе шарсцяной валенай саматканкі ў мала(1914—17), партрэтаў А.Радэна (1909), рыцкім строі. Ткалі Б. камбінаваным А.Франса (1919) і інш. спосабам: узор выконвалі бранай, Літ.: Бурдель: Альбом. М., 1979. фон — шматнітовай тэхнікай, шылі з БУРДЭНКА Мікалай Нілавіч (3.6.1876, 4—5 полак адносна кароткай (закрывав. Каменка Пензенскай вобл., Расія — ла калені), запрасоўвалі ў буйныя

БУРКА

349

складкі. Для яе характэрны вытанчанасць геам. арнаменту, строгая ўраўнаважанасць шэра-белых і карычнева-

АС.Бурдзейны.

М.Н.Бурдэнка.

Бурка (вопратка). Брагінскі раён Гомельскай вобласці. Пач. 20 ст.

Бурка (спадніца). Маларыцхі раён Брэсцкай вобласці. Канец 19 ст.

350

буркі

чырвоных папярочных палос, якія пераходзілі ў больш шырокі дамінуючы шляк па нізе. Б. насілі да 1940-х г. 3) Лямцавы плашч y народаў Каўказа. М. Ф.Раманюк.

БУРКІ, цёплыя боты з лямцу ці фетру, a таксама пашытыя з сукна (з ватовай пракладкай) на скураной падэшве. Насілі з бахіламі, галошамі ў халодную пару года. БУРКІ, вёска ў Беларусі, y Брагінскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр Астраглядаўскага с/с і калгаса. За 7 км ад г.п. Брагін, 137 км ад Гомеля, 25 км ад чыг. ст. Хойнікі. 499 ж., 162 двары (1995). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. БУРКІНА-ФАСО (Bourkina Faso), дзяржава ў Зах. Афрыцы. Мяжуе на 3 і Пн з Малі, на У з Нігерам і Бенінам, на Пд з Кот-д’Івуарам, Ганай, Тога. Падзяля-

ецца на 30 правінцый. Пл. 274,2 тыс. км2. Нас. 10 млн. чал. (1994). Сталіца — г. Уагадугу. Афіц. мова французская. Нац. свята — Дэень рэвалюцыі (4

жн.).

Дзяржаўны л*д. Б.-Ф. — дэмакр. рэспубліка. Паводле канстытуцыі 1991 кіраўніх дзяржавы — прэзідэнт, які выбіраецца ўсеагульным галасаваннем тэр-

Да арт. Буркіна-Фасо. Вёска на паўднёвым захадэе краіны.

мшам на 7 гадоў. Заканадаўчую ўладу ажыццяўляе аднапалатны парламент (Асамблея нар. дэпутатаў), выканаўчую — урад на чале з прэм’ер-міністрам, прызначаным прэзідэнтам. Іірырола Большая ч. паверхні — невысокае хвалістае плато Мосі (выш.

200—500 м), над якім уздымаюцца асобныя горы выш. да 750 м. Карысныя выкапні: марганцавыя, медныя, тытанамагнетытавыя, свінцовыя, нікелевыя руды, фасфарыты, баксіты, графіт, золата, алмазы. Клімат субэкватарыяльны, з рэзка выражаным сухім сезонам (з снеж. да сак.; дажджлівы сезон y жн.). Сярэднямесячныя т-ры паветра ад 24—26 °С да 30—35 °С. Аладкаў 500— 1000 мм за год, на Пн 120—200 мм. Частыя моцныя засухі. Рэк мала, найб. значныя Чорная Вольта і Белая Вольта. На Пд пераважае тыповая і высакатраўная саванна, месцамі — участкі рэдкастойных саванных лясоў, хмызнякі; на Пн — паўпустыня. Пад лясамі каля 9%

Герб і сцяг Буркіна-Фасо. тэр. На мяжы з Бенінам і Нігерам міждзяржаўны нац. парк Дубль-В, ёсць рэзерваты. Нассльніцтва. Асн. ч. належыць да моўнай групы гур (цэнтр. бантоіднай), найб. народ мосі складае каля палавіны насельніягва. Блізкія да яго народы лобі, мбуін, га, боба, грусі, гурма, сенуфа. Хбявуць таксама народы групы мандэ (буса, сану, соніке, дыула), атлантычнай сям’і (фульбе). Паўн. раёны насяляюць сангаі і туарэгі. Еўрапейцаў (пераважна французаў) каля 5 тыс. Пераважаюць мясц. традыц. вераванні; мусульман (у асноўным на Пн) 25%, хрысціян-католікаў (на Пд і ў гарадах) 10%. Сярэдняя шчыльнасць насельніцтва 36,5 чал. на 1 км2. Шчыльна населены цэнтр. і паўд. раёны. На Пн рассяленне мае ачаговы хараклар (каля 3— 4 чал. на 1 км2). У гарадах 15% насельніцгва. Найб. гарады Уагадугу, Боба-Дыўласа, Кудугу. Гісторыя. Са сгаражытнасці ПнЗ і 3 сучаснай Б.-Ф. насялялі народы боба, сенуфа, гу-

рунсі, лобі, дагары, марка і сама. На рубяжы 1—2-га тыс. н.э. ў бас. Вольты складалася этн. супольнасць мосі. У 11 ст. з’явіліся першыя племянныя дзяржавы мосі, y пач. 12 ст. — дзяржава роднаснага мосі народа гурма. Да 15 ст. царствы мосі (Уагадугу, Ятэнга) найб. магутныя ў Зах. Афрыцы. Дзяржавы мосі і інш. буркінійскіх народнасцей праіснавалі да канца 19 ст. У 1896—1904 тэр. Б.-Ф. заваявалі і далучылі (1904) да калоніі Верхні Сенегал—Нігер французы. У 1919 краіна пад назвай Верхняя Вольта атрымала статус калоніі ў складзе ген.-губернатарства Франц. Зах. Афрыка (ФЗА), y 1932 яе тэр. падзелена паміж суседнімі калоніямі Бераг Слановай Косці, Франц. Судан і Нігер. У 1947 калонія адноўлена ў старых мсжах ях «заморская тэрыторыя» ў схладзе Франц. саюза. У 1956 нададзена ўнугр. аўтаномія. У кастр. 1958 абвешчана аўт. Рэспубліка Всшьта (з 1959 наз. Верхняя Всшьта). 3 5.8.1960 — незалежная дзяржава. Пасля звяржэння ў 1966 аўтарытарнага ўрада першага прэзідэнта незалежнай краіны М.Ямеаго на чале ўлады змяніліся некалькі ваен. рэжьімаў (перавароты 1980, 1982, 1983, 1987). Ваен. пераварот 1983 пад кіраўніцтвам капітана Т.Санкары (забіты ў 1987) вядомы як «Жнівеньская рэвалюцыя» — спроба рэв. метадамі спыніць карупцыю, пераадолець адсталасць краіны і інш. 3 1984 краіна наз. Б.-Ф. («Зямля сумленных людзей»). Пераемнік Санкары капітан Б.Кампаарэ пасля выбараў 1991 зацверджаны прэзідэнтам дзяржавы. У 1992 адбыліся першыя ў Б.-Ф. свабодныя парламенцкія выбары. Дзейнічаюць Арг-цыя за нар. дэмакратыю — Рух працы, Рух прагрэс. дэмакратаў, Рух за сацыяліст. дэмакратыю, Афр. дэмакр. аб’яднанне, Альянс за дэмакратыю і федэрацыю, Буркінійскі рух за правы чалавека і народаў і інш. Б.-Ф. член ААН (з 1960), Арг-цыі афр. адзінства і інш. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь з 1992. Гаспадарка. Аснова эканомікі — прымітыўная сельская гаспадарка, дзе занята каля 85% самадз. насельніцтва. Ворныя землі складаюць каля 13% тэр. (пераважна на Пд і ў цэнтры). Важнейшыя с.-г. культуры — проса і copra (штогадовы збор каля 1 млн. т), вырошчваюць кукуруэу, рыс, ямс, маніёк, арахіс, бавоўну, цукр. трыснёг, алейныя культуры, сізаль. Жывёлагадоўля экстэнсіўная, адгонна-пашавая, мяснога кірунку, моцна церпіць ад засух і хвароб. Пагалоўе (1990, млн. галоў): буйн. par. жывёлы каля 4, авечак 4,9, козаў 6,4, свіней 0,5, птушкі 16,7. У прам-сці занята каля 1% самадз. насельніцгва, 7 3 кошту яе прыпадае на харч. і лёгкую. Ёсць асобныя дробныя і сярэднія прадпрыемствы для перапрацоўкі с.-г. прадукцыі: вытв-сць арахісавага алею, рысаачышчальныя з-ды, бойні, цукр. ф-ка, бавоўнаачышчальныя з-ды, прадпрыемствы ддя апрацоўкі валакна сізалю, лесапільні, мылаварныя, цагельныя з-ды, абутковая ф-ка, з-д ціпалаў. Асн. прамысл. цэнтры — Уагадугу і БобаДыўласа. У г. Кудугу тэкст. камбінат. Арганізавана вытв-сць веласіледаў, цыгарэт, абутку, прасцейшага с.-г. абста-

лявання (плугі, лемяшы і інш.). Здабываюць марганец, зсзлата (каля 2,5—3 т штогод), ртуць, мармур. Рамёствы і саматужныя промыслы забяспечваюць асн. патрэбы насельніцтва ў таварах нар. спажывання. Развіты пераважна аўтамаб. транспарт. Даўж. аўтадарог .каля 20 тыс. k m , y тл. з цвёрдым пакрыццём каля 1,5 тыс. км. Адзіная чыгунка Уагадугу — Абіджан (Кот-д’Івуар), агульная даўж. 1175 км, на тэр. Б.-Ф.

517 км. Ва Уагадугу і Боба-Дыўласа — аэрапорты. Экспарт: бавоўна (63%), жывёла, арахіс, марганец, вырабы рамеснікаў. Імпарт (машыны і абсталйванне, хімікаты, харч. прадукты) перавышае экспарт y 2 разы. Асн. гандд. партнёры Францыя і Кот-д’Івуар. Адной з крыніц даходаў краіны з ’яўляюцца грашовыя пераводы ірамадзян Б.-Ф. (каля 1—2 млн. чал ), якія працуюць за мяжой (пераважна на плантацыях y Кот-д’Івуар і Гане). Краіна штогод атрымлівае дапамогу ад Францыі і міжнар. арг-цый. Грашовая адзінка — афр. франк (франк КФА). Літ:. А в д ю н л н а Л.А Буркшіа-Фасо: Справ. М., 1992. П.І.Рогач (прырода, гаспадарка), У.Я.Калаткоў (гісторыя). БУРКОВІЧ Веньямін Антонавіч (2S.7.1937, с. Усць-Коін Усць-Вымскага р-на, Рэспубліка Комі — 28.12.1983), бел. цымбаліст. Засл. арт. Беларусі (1967). Скончыў Бел. кансерваторыю (1962). 3 1952 артыст, саліст, канцэртмайстар Дзярж. нар. аркестра БССР, з 1974 саліст Бел. філармоніі. У рэпертуары былі арыг. творы бел. кампазітараў, пералажэнні п’ес кампазітараў-класікаў. Яго выкананне адметнае віртуоэнасцю, тэмлераментам, багатай нюансіроўкай, артыстызмам. Лаўрэат конкурсаў Усесаюзнага i VI Сусв. фестываляў моладзі і студэнтаў (1957, Масква). БУРКУН, гл. Баркун. БУРЛАКІ, 1) наёмныя рабочыя, якія перамяшчалі рачныя судны ўручную пры дапамозе канатаў і вёслаў. У Расіі з’явіліся з 16 ст. Бурлацтва было выклікана ростам перавозак пры тэхн. недасканаласці рачнога транспарту. На Беларусі працавалі на ўсіх вял. рэках: Дняпры, Прыпяці, Нёмане, Бугу, Зах. Дзвіне, Бярэзіне, a таксама на Дняпроўска-Бугскім і Агінскім каналах. У 17—19 ст. бурлацтва на Беларусі стала самастойным і адыходніцкім промыслам (гл. Адыходніцтва). У Б. наймаліся мужчыны (зрэдку і жанчыны) з вял. фізічнай сілай ва ўзросце ад 20 да 50 гадоў. Узнікненне і пашырэнне параходства ў канцы 19 ст. выцесніла бурлацгва. 2) Бяздомныя халастыя або ўдовыя бяздзетныя людзі, якія вялі гаспадарку адасоблена. БУРЛАЦКІЯ ПЕСНІ, сацыяльна-бытавая нар. пазаабрадавая лірыка; песні бурлакоў. Расказвалі пераважна пра горкую долю бурлака. Б.п. зліліся з батрацкімі песнямі, якім уласцівы тая ж скарга на цяжкае жыццё і сац. пратэст. Літ.: П е т р о в с х а я Г.А Белорусскме соцнально-бытовые песнн. Мн., 1982.

БУРЛЕСКА (франц. burlesque ад італьян. burlesco жартоўны), 1) у л і т а р а т y р ы жанр камічнай, парадыйнай паэзіі. Камічны эфект y Б. дасягаецца ў адным выгіадку неадпаведнасцю, рэзкім кантрастам паміж узвышанай тэмай і яе падкрэслена будзённым вырашэннем (травесційная), y другім — неадпаведнасцю паміж «нізкай», трывіяльнай тэмай і ўзвышанай, «кніжнай» мовай (іроікамічная). Вядома бел. л-ры ў канцы 18 — пач. 19 ст.; была адной з выз-

начальных формаў на пач. яе станаўлення. Парадзіравала сюжэты з Бібліі («Уваскрэсенне Хрыстова», калядкі) або антычнай міфалогіі (паэмы «Энеіда навыварат» і «Тарас на Парнасе»). Аб узвышана-гераічных падзеях расказвалася «нізкай» гутарковай мовай, шырока выкарыстоўваліся бьпавыя рэаліі. Бел. бурлескныя творы былі своеасаблівай рэакцыяй на каноны класіцызму, лашыраныя ў тагачаснай рус. і польскай л-рах.

2) У м у з ы ц ы , п’еса жартоўнага, часам грубавата-камічнага або капрызнага характару, звычайна хуткага тэмпу, свабоднай будовы. Блізкая да капрычыо і гумарэскі. Найб. пашырана ў 17— 18 ст., пазней знікла з кампазітарскай практыкі, адрадзілася на мяжы 19—20 ст. Як самаст. п’еса або як частка цыклічнага твора сустракаецца ў музыцы для клавішных (І.С.Бах, Ф.Куперэн, Р.Шуман, Р.Штраус, Б.Бартак), радзей для струнных (Дз.Шастаковіч) інструментаў. 3 бел. кампазітараў Б. пісалі Я.Дзягцярык, Э.Тырманд, Л.Шлег і інш. Тэрмін «Б.» абазначае таксама разнавіднасць камічнай оперы, блізкай да вадэвіля. А.В.Мальдзіс (бурлеска ў літаратуры). БУРЛУЦКІ Аляксандр ІІятровіч (н.

8.12.1929, ст. Талавая Варонежскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне неўрапаталогіі і нейрахірургіі. Д-р мед. н.

(1969). Скончыў Варонежскі мед. ін-т (1953). 3 1953 y мед. ін-тах Расіі і Украіны, з 1972 y Віцебскім мед. ін-це. Навук. працы па праблеме сасудзістай паталогіі галаўнога мозга.

Te:. Опухолн шмшковндной железы. М., 1962; Артерно-вснозные аневрнзмы н каротндно-кавернозные соусгья. Мн., 1977. БУРЛЮК Давід Давідавіч (21.7.1882, хугар Семіратоўшчына Лебядзінскага пав. Харкаўскай губ. — 15.1.1967), рускі паэт і мастак. Адзін з першых рус. футурыстаў (гл. Футурызм), арганізатар

БУРМІСТРАЎСКА

351

групы кубафутурыстаў. У 1902—03 вучыўся ў Мюнхенскай каралеўскай акадэміі (мастацтваў), y 1910— 14 — y Маскоўскім вучшіішчы жывапісу, скулытгуры і дойлідства. У 1913—14 разам з У.У.Маякоўскім і В.В.Каменскім удзельнічаў y турнэ футурыстаў па Расіі.

3 1920 жыў y Японіі, з 1922 — y ЗША, дзе займаўся пераважна мастацтвам. Пачаў друкавацца ў 1899. Аўтар зб-каў вершаў «Хвост, які лысее» (1919), «Вершы і біяграфія. Да 25-годдзя маст.-літ. дзейнасці (1898—1923)» (1924), «'/2 стагоддзя» (1932), «Талстой. Горкі. Паэмы» (1929) і інш., кн. прозы «Па Ціхім акіяне» (1927) і ўспамінаў «Маякоўскі і яго сучаснікі» (1932). БУРМЕЙСТАР Уладзімір Паўлавіч (15.7.1904, г. Віцебск — 5.3.1971), расійскі артыст балета, балетмайстар. Нар. арт. СССР (1970). Вучыўся ў Тэатр. тэхнікуме імя А.В.Луначарскага (1925—29, Масква). 3 1930 y Муз. т-ры імя К.С.Станіслаўскага і У.І.Неміровіча-Данчанкі (у 1941—60 і 1963—71 гал. балетмайстар). Сярод партый: Нуралі («Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева), Алека («Цыганы» С.Васіленкі), Нікез («Саперніды» на муз. П.Л.Гертэля). Тэмперамент і вынаходлівасць Б.-харэографа найб. выявіліся ў пастаноўках сучасных балетаў [«Лсша» Васіленкі, «Бераг шчасдя» А.Спадавекія (з І.Курылавым), «Жанна д’Арк» М.Пяйко, «Чырвоныя д’ябаляты» на муз. І.Дунаеўскага і В.Кнушавіцкага] і класічных балетаў («Эсмералада» Ц.Пуні, «Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага), харэагр. інтэрпрэтацый сімф. музыкі («Снягурачка» на муз. Чайкоўскага, «Аласіяната» на муз. Л.Бетховена і інш.). Ставіў балеты ў Парыжскай оперы («Лебядзінае возера», 1960), y Лондане («Снягурачка», 1961) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1946. БУРМІСТР (псшьск. bürmistrz ад ням.

Bürgermeister), выбарная асоба ў магістрат — адм. і судовы орган гар. самакіравання ў гарадах Беларусі, якія мелі магдэбургскае права ў 14— 18 ст. Войт і прызначаныя ім выбаршчыкі (12—20 чал.) выбіралі на пасаду Б. гараджан з заможных гар. вярхоў (мяшчан). У 16 — 1-й пал. 17 ст. пабольшала роля сходу гараджан y працэдуры выбараў гар. рады і яе галавы. Сход прапаноўваў некалькі кандыдатур, з якіх войт зацвярджаў аднаго, часцей 2 Б. тэрмінам на 1 год. Пасля сканчэння паўнамоцтваў Б. рабіў справазЯачу перад радай. 3 цягам часу ўстанавіўся прынцып справаздачы Б. на агульным сходзе гараджан. У абавязак Б. ўваходзіла загадванне гар. скарбам, старшынства на пасяджэннях бурмістрйўска-радзецкага суда. У канды 18 ст. царсхі ўрад скасаваў на Беларусі магдэбургскае лрава, a Б. замяніў прызначаемы ўладай гарадскі галава. З.Ю.Капыскі. БУРМІСТРАЎСКА-РАДЗЕЦКІ СУД, мясцовы суд для гараджан y ВКЛ y

352

БУРНАНВІЛЬ

14—18 ст. Дзейнічаў адначасова з войтаўска-лаўніцкім судом y гарадах, якія атрымалі прывілей на магдэбургскае права. У сюіад суда ўваходзілі бурмістры і радцы, колькасць якіх залежала ад памераў горада. Суд разглядаў пераважна нязначныя правапарушэнні мяшчан, цяжбы купцоў і рамеснікаў. Т.І.Доўнар.

М.Т. Бурсевіч

завышаныя кішэні. Аздаблялі нашыўкамі і аблямоўкай чорнага аксаміту, шоўкавай ці сацінавай тасьмы, дэкар. строчкай. Бытавалі ў строях ГІанямоння і Цэнтр. Беларусі да 1930-х г. 2) Мужчынскае верхняе адзенне, тое, што бурка. 2) Плашч з капюшонам з белай шарсцяной тканіны ў арабаў. М. Ф.Раманюк. БУРСА (Bursa), Б р y с a , герад на ПнЗ Турцыі. Адм. ц. іля (адм. адзінка) Бурса. Засн. ў 2 ст. да н.э. 834,6 тыс. ж. (1990). Трансп. вузел. Міжнар. аэрапорт. Гандл.-прамысл. цэнтр. Тэкст. (шаўковая, шарсцяная), металургічная, аўтазборачная, хім., цэм., дрэваапр., абутковая прам-сць. Каля Б. мінер. крыніцы. Ун-т. Мячэці і маўзалеі 14— 16 ст. Першая сталіца Асманскай імперыі (1326— 1402). БУРСА (ад лац. bursa сумка), інтэрнат для бедных студэнтаў пры сярэдневяковых ун-тах. У дарэв. Расіі Б. наз. інтэр-

ка, У.Караткевіча, ЕЛось, К.Цвіркі і інш.). БУРСЕВІЧ Максім Тарасавіч (9.8.1890, в. Чамяры Слонімскага р-на Гродзенскай вобл. — 3.11.1937), дзеяч нац.вызв. руху ў Зах. Беларусі. Вучыўся ў Слонімскім 2-класным вучылішчы. 3 1911 настаўнічаў. У чэрв. 1925 увайшоў y 1-ы актыў Беларускага пасольскага кяуба. 3 1926 чл. ЦК Беларускай сялянска-работніцкай грамады, кіраўнік яе Цэнтр. сакратарыята. У 1927 арыштаваны і па судовым працэсе 56-і (1928) нрыгавораны да 8 гадоў турмы. У выніку абмену паліт. зняволенымі з 1931 y СССР. Працаваў y Дзярж. планавай камісіі БССР і ў камісіі па вывучэнні Зах. Беларусі пры АН БССР. Чл. ЦВК БССР. У 1933 арыштаваны, y 1934 засуджаны да вышэйшай меры пакарання, замененай 10 гадамі зняволення. Пакаранне адбываў на Салаўках і будаўніцтве Беламорска-Балтыйскага канала.

Ц.Л.Бурстын

БУРНАНВІЛЬ (Boumonvillc) Аўгуст (Апост; 21.8.1805, Капенгаген — 30.11.1879), дацкі артыст, балетмайстар, педагог. Скончыў школу Парыжскай оперы (1826). 3 1830 саліст і балетмайстар Каралеўскага дацкага балета, выкладаў танцы пры двары. У 1848—77 (з перапынкамі) гал. балетмайстар Каралеўскай оперы ў Капенгагене. У пастаноўках спалучаў класічны і характарны танцы, шырока выкарыстоўваў фальклор. Паставіў болып за 50 балетаў, пераважна на музьпсу дацкіх кампазітараў, фарміраваў своеасаблівасць дацкага балета, распрацоўваў мімічную выразнасць, віртуознасць мужчынскага танца. Стварыў методыку выкладання танца, т. зв. «ўрок Бурнанвіля» (запісаны яго вучнямі і ўвайшоў y балетную пед. практыку). БУРНАНІТ (ад прозвішча франц. мінералога Ж.Л.Бурнона), мінерал падкласа складаных сульфідаў, сульфід свінцу, медзі і сурмы, CuPbSbS3. Прымесі жалеза, серабра, цынку і інш. Крышталізуецца ў рамбічнай сінганіі. Крышталі таблітчастыя, кароткапрызматычныя, зярністыя агрэгаты, зерні. Колер бледна-шэры да бясколернага. Бляск металічны. Цв. 3—3,5. Крохкі. Шчыльн.

5,7—5,9 г/см3. Гідратэрмальны мінерал, асацыіруе з бляклымі рудамі, галенітам, пірытам і інш. Руда свінцу, медзі, сурмы. Радовішчы ў ФРГ, Аўстраліі, Мексіды, ЗША. БУРНОС, 1) верхняе адзенне бел. жанчын. Апраналі ў халоднае надвор’е як святочную вопратку замест світкі ці кажуха. Падобнае адзенне (бурнус) вядома ў рус. жанчын. Пашыраны з 19 ст. пад уплывам зах.-еўрап. гар. касцюма. Шылі з шэрага, радзей белага, саматканага валенага сукна. Аднабортны, доўгі, расшыраны ўнізе Б. зашпільваўся на гузікі, меў адкладны каўнер (на Вілейшчыне без каўняра) і 2 невял. бакавыя

Горад Бурса. На пярэдпім плане Яшыль-Цюрбе (Зялёны маўзалей) і грабніца султана Мехмеда I.

Маладзіца ў свягочным бурносе. Вілейскі раён Мінскай юбласці. Канец 19 ст. наты пры духоўных вучылішчах і семінарыях. БУРСАЎ Іван Цярэнцьевіч (н.

19.12.1927, г. Клімавічы Магілёўскай вобл.), рускі паэт, перакладчык. Скончыў Літ. ін-т імя Горкага ў Маскве (1962). Працаваў y час. «Нёман», y выд-ве «Молодая гвардмя» (Масква). Друкуецца з 1953. Аўтар зб-каў паэзіі «Грамата гадоў» (1977), «Пясочны гадзіннік» (1981), «Круг» (вершы, паэма, 1986), кніг вершаў і казак для дзяцей «Едзе лес» (1961), «Вясёлыя небыліцы» (1970), «Краіна Блакітнага Сонда» (1973), «Казкі, поўныя цудаў» (1979), «Сорак сарок» (1988) і інш. Перакладае з бел. і ўкр. моў на рускую (зб-кі паэзіі ААстрэйкі, Р.Барадуліна, Д.Бічэль-Загнетавай, П.Броўкі, Г.Бураўкіна, В.Зуён-

ГІаўторна арыштаваны ў 1937, расстраляны. Рэабілітаваны па абодвух прыгаворах y 1956. Я.І.Мікула. БУРСІТ (ад лац. bursa сумка + ...іт), запаленне слоістых сумак суставаў. Найчасцей бывае ў вобласці лоюгевага, плечавога, каленнага і галёнкаступнёвага суставаў. У ч а л а в е к а прычыны Б. — траўмы, інфекцыі, дыятэз. Пры вострым Б. ў вобласці слізістай сумкі з’яўляюцца прыпухласць, ацёчнасць, y сумцы — серозны або гнойны выпат, іншы раз (пры траўматычным Б.) кроў. Функцыя сустава пры гэтым абмежаваная, можа павышацца т-ра цела і пагаршацца агульны стан хворага. Пашырэнне запаленчага працэсу на сустаў выклікае артрыт. Хранічны Б. найчасцей бывае ў людзей, прафесія якіх звязана з працяглым пастаянным мех. раздражненнем сустаўнай сумкі (у горнарабочых, палацёраў, паркетчыкаў і інш.). Лячэнне тэрапеўтычнае, фізіятэрапеўтычные, y некат. выпадках — хірургічнае. У ж ы в ё л (хварэюць найчасцей коні і буйн. par. жывёла) прычыны ўзнікнення Б. — працяглыя мех. раздражненні (ляжанне на цвёрдай падлозе, дрэнна падагнаная збруя і інш ).

БУРСКІЯ ВОЙНЫ, гл. Англа-бура-эу- дзеленым некалькімі глыбокімі даліналуская вайна 1838— 40 і Англа-бурская мі, складзеным гал. ч. з дакембрыйскіх крышт. і метамарфічных парод. Зах. вайна 1899—1902. край яго — мерыдьмнальны хрыбет БУРСТЫН Цэлясцін Лявонавіч выш. 2000—2600 м. Асобныя невысокія (28.1.1888, г. Цярнопаль, Украіна — горы ёсць на У. На крайнім 3 тэр. Б.

21.10.1938), бел. матэматык. Д-р філас. ўваходзіць ва Усх.-Афр. рыфтавую зону. н. (1912). Акад. АН Беларусі (1931). Карысныя выкапні; золата, уран, волаСкончыў Венскі ун-т (1911). Працаваў y ва, кобальт, медзь, вальфрам, берыліеАўстрыі. 3 1929 праф. БДУ, з 1931 дывая руда, касітэрыт, торф і інш. Клімат рэюгар Фіз.-тэхн. ін-та АН Беларусі. субэкватарыяльны, умерана вільготны, Асн. навук. працы па дыферэнцыяльакрамя сухога сезона (чэрв.—вер.), y най і рыманавай геаметрыі, дыферэнпаніжаных раёнах гарачы (у Бужумбуры цыяльных ураўненнях (агрэгаты Пфана выш. каля 780—800 м над узр. м. сяфа) і некат. пытаннях алгебры (тэорыя рэднямесячныя т-ры паветра 23— дыстрыбутыўных груп і інш.). Напісаў 25 °С), на выш. 1500—2000 м (б. ч. на бел. мове вучэбны дапаможнік па краіны) умерана цёплы (сярэднямесячдыферэндыяльнай геаметрыі. Арыштаныя т-ры паветра 15—20 ”С). Ападкаў ваны 10.12.1937. Памёр y мінскай туад 800— 1000 мм да 1400— 1600 мм за рэмнай бальніцы. Рэабілітаваны ў 1956. Тв.: Матэматычныя працы. Мн., 1932; год. Больш як палавіна тэр. краіны наКурс дыферэнцыяльнай геаметрыі. Мн., лежыць да бас. вытокаў р. Ніл (рэкі Рувуву і Аканьяру), на 3 рэкі ўпадаюць y 1933; Фізічныя метады матэматыкі. Мн., воз. Танганьіка (бас. р. Конга). Пры1933. БУРТ, тое, што капец. БЎРТЫС Надзея Андрэеўна (н.

23.2.1929, Мінск), бел. вучоны ў галіне геабатанікі. Канд. біял. н. (1966). Скончыла БДУ (1952). У 1957—86 y Ін-це эксперым. батанікі АН Беларусі. Навук. працы па геабат. структуры, прадукцыйнасці і заканамернасцях распаўсюджання лугавых фітацэнозаў. Распрацавала класіфікацыю прыроднай лугавой расліннасці Беларусі. Адзін са стваральнікаў першай карты расліннасці Беларусі і рэгіянальнай методыкі геабат. картаграфавання. Дзярж. прэмія Беларусі 1972. Тв.: Растательный покров Белорусснм. Мн., 1969 (у сааўг ); Геоботаннческая структура н бнологнческая продукшвность пойменных лугов: (По нсследованням поймы р. Березнны). Мн., 1981 (разам з І.Д.Юркевічам, С.Р.Бусько). БУРУ (Buru), востраў y Малайскім архіпелагу, y групе Малукскіх а-воў, тэр. Інданезіі. Пл. 8,8 тыс. км2. Паверхня — горы выш. да 2429 м (г. Каўпалатмада), складзеныя пераважна з кайназойскіх асадкавых парод. Вільготныя трапічныя Герб і сцяг Бурундзі. вечназялёныя лясы. Асн. порт — Намлеа. БУРЎНДЗІ (Burundi), Р э с п у б л і к а родныя трапічныя лясы амаль усе выніБ y р y н д з і (République du Burundi), шчаны (займаюць 2% тэр.), пераважадзяржава ва Усх. Афрыцы. Мяжуе на юць паўторныя саванны і культ. раслінПн з Руандай, на У і Пд з Танзаніяй, насць. Нац. паркі: Ківіра, Рузізі, Рувуву; на 3 з Заірам, на ПдЗ абмываецца вода- некалькі рэзерватаў. мі воз. Танганьіка. Падзяляецца на 15 правінцый. Пл. 27,8 тыс. км2. Нас. Насельніцтва. Больш за 98% складае 6,026 млн. чал. (1993). Сталіца — г. Бу- народнасць барундзі, належыць да гружумбура. Афіц. мова кірундзі і франц., пы паўн. банту. Этнасацыяльна яна папашырана мова суахілі. Нац. свята — дзяляецца на групы жывёлаводаў-тутсі Дзень незалежнасці (1 ліп.). (каля 14%), земляробаў-хуту (каля 85%) Дзяржаўны лад. Б. — рэспубліка. Паі пігмеяў-тва (каля 1%). Жывуць таксаводле канстытуцыі 1992 кіраўнік дзярма еўрапейцы (пераважна бельгійцы), жавы — прэзідэнт, які выбіраецца ўсевыхадцы з Паўд. Азіі (у асн. індьійцы). агульным галасаваннем тэрмінам на 5 Каля 67% вернікаў — хрысціяне, y т.л. гадоў. Заканадаўчую ўладу ажыццяўляе 62% католікаў, 5% пратэстантаў, 32% аднапалатны парламент (Нац. асампрытрымліваюцца мясц. традыц. вераблея), выканаўчую — урад на чале з ванняў, ёсць мусульмане (каля 1%). Сянрэм’ер-міністрам, які фарміруе прэзірэдняя шчыльнасць насельніцтва адна з дэнт. самых высокіх y Афрыцы — 216,8 чал. Іірырода. Амаль уся краіна занята на 1 км2. У гарадах жыве каля 15% напласкагор'ем (выш. 1500—200 м), пасельніцгва. Найб. з іх (1993, тыс. ж.): 12. Беларуская энцыклапеды я, т. 3.

БУРУНДЗІ

353

Бужумбура — 300, Гітэга — 101,8, Муінга — 79,3, Нгозі — 74,2. Гісторыя. Тэр. Б. заселена чалавекам y эпоху палеаліту. У пач. 1-га тыс. н.э. тут з’явіліся земляробчыя бантумоўныя плямёны хуту, y 12— 13 ст. — хачэўнікі-жывёлаводы тутсі. Заснаваная ў 17 ст. тугсі-бурундзійская дзяржава на чале з мвамі (каралём) пасля заключэння Гельгаландскага дагавора 1890 паміж Германіяй і Вялікабрытаній аб падзеле сфер уплыву ва Усх. Афрыцы стала аб’ектам герм. каланіэацыі. Разам з суседняй Руандай Б., кароль якой супраціўляўся каланізацыі да 1903, y 1908— 12 аб’яднаны ў адзіную калан. тэр. пад назвай Руанда-Урундзі. Апошняя ў 1-ю сусв. вайну акупіравана войскамі Бельгіі (1916), y 1923 паводле рашэння Лігі Нацый перададзена ёй y падмандатаае кіраванне, y 1946 прызнана ААН падапечнай тэр. Бельгіі.

3 канца 1950-х г. узмацніўся нац.-вызв. рух бурундзійцаў, якім кіравала Партыя адзінства і нац. прагрэсу на чале з Л.Рвагасорэ (забіты

ў 1961). 27.6.1962 спец. сесія ААН ліквідавала бельг. апеку над Руанда-Урундзі. 1.7.1962 абвешчана незалежнасць Каралеўства Бурундзі. Пасля ваен. перавароту 1966, які прывёў да эвярхсэння манархіі і ўстанаўлення рэспублі-

Да арт. Бурундзі Горы на ўсходзе краіны.

354

бурундукі

кі, краінай кіравалі ваенныя (перавароты 1976, 1987). Паліт. і сац. нераўнагіраўе этнічна пераважных хугу ў параўнанні з кіруючай меншасцю тутсі выклікала крывавыя сутыкненні паміж імі (1972, 1988). У 1991 прэзідэнт маёр П.Буёя распачаў працэс дэмакратызацыі краіны. У 1993 прэзідэнтам рэспублікі ўпершыню выбраны хуіу М.Ндадзье (забіты афіцэрамі-тутсі ў кастр. 1993). Эгн. канфлікгы спарадзілі праблему бежанцаў (каля 700 тыс. чал. y 1994). 3 1994 прэзідэнт рэспубліхі хугу С.Нтыбантунганья, кіраўнік урада тутсі АНдуваё. У выніку перавароту 1996 кіраўніком дзяржавы зноў сгаў П.Буёя. Дзейнічаюць Фронт за дэмакратыю ў Бурундзі, Паргыя адзінсгва за нац. прагрэс, Партыя народа, Аб’яднанне за дэмакратыю і сац.-эканам. развіццё, Канфедзрацыя свабодных прафсаюзаў Б. і інш. Б — член ААН з 1962, Арг-цыі афр. адзінства і інш.

Гаспаларка. Аснова эканомікі — сельская гаспадарка, y якой занята 93% насельніцтва (у прам-сці і гандлі 1,5%). Апрацоўваецца 43% тэр. краіны, y т.л.

2,6% арашаецца, пад лугамі і пашай 35%. Пераважае матычнае земляробства. Вырошчваюць бананы, маніёк, батат, бульбу, фасолю, кукурузу, copra, проса, рыс, арахіс, тытунь. Пасадкі алейнай пальмы. Гал. экспартныя прадукты: высакаякасная кава гатунку арабіка (збор 30—45 тыс. т штогод), бавоўна (6—7 тыс. т), чай (2—3 тыс. т), кара хіннага дрэва. Жывёлагадоўля экстэнсіўнага кірунку, адсталая. Гадуюць буйн. par. жывёлу — каля 1 млн. галоў (1990), авечак, козаў. Рыбалоўства ў воз. Танганьіка (каля 10 тыс. т штогод). У прам-сці пераважаюць прадпрыемствы па перапрацоўцы с.-г. сыравіны (кавы, чаю, бавоўны, рысу і інш.). Прадпрыемствы: піваварныя, безалкагольных напіткаў, цукр., малочныя, мукамольныя, алейныя, мылаварныя, гарбарныя; цэментныя, цагельныя, лесапілышя з-ды, тэкст., сеткавязальная, коўдравая і абутковая ф-кі. Дробныя ЦЭС і ГЭС, б.ч. элекграэнергіі Б. атрымлівае з Заіра. Невял. здабыча золата, алавянай і танталаніобіевых руд. Традыц. рамёствы. Транспарт пераважна аўіамабільны. Даўж. аўтадарог 5,9 тыс. km, y т.л.

400 км з цвёрдым пакрыццём. Знешні гандаль ідзе пераважна па воз. Танганьіка паміж партамі Бужумбура і Кігома (Танзанія). 5 аэрапортаў, y т.л. міжнар. ў Бужумбуры. Экспарт: кава (болын за 80% па кошце), бавоўна, чай, скуры. Імпарт: прамысл., харч. і спажывецкія тавары, нафтапрадукты. Асн. гандл. партнёры: ЗША, Бельгія, ФРГ, Японія. Некат. ролю ў гавдл. балансе краіны адыгрываюць грашовыя пераводы бурундзійцаў, якія працуюць y суседніх краінах, найб. y горнай прам-сці Заіра. Грашовая адзінка — бурундзійскі франк. Літ.: С о к о л о в а Р.Б. Республнка Бурунда: Справ. М., 1992. І.В.Загарэц (прырода, гаспадарка), У.Я.Калаткоў (гісторыя).

БУРУНДУКІ (Tamias), род млекакормячых сям. вавёркавых атр. грызуноў.

18 відаў. Пашыраны пераважна ў хвой-

ных лясах Паўн. паўшар’я. Найб. вядомы Б. азіяцкі (T. sibiricus), пашыраны ў лясах паўн.-ўсх. Еўропы і ў Азіі. Даўж. дела да 19 см, хваста да 12 см; маса да 145 г. Уздоўж спіны на жаўтавата-бурым фоне 5 чорных палос. Добра лазяць па дрэвах, гнёзды робяць y норах. Кормяцца насеннем дрэў, пупышкамі, грыбамі, ягадамі, зернем збожжавых злакаў. Восенню збіраюць вял. запасы ежы, якія выкарыстоўваюць вясной. Зімой y спячцы. Б. азіяцкі — носьбіт віруса клешчавога энцэфаліту. Промысел дзеля пушніны.

БУРУНЫ, хвалі, якія разбураюдца з пенай на некаторай адлегласці ад берага (у адрозненне ад прыбою). Утвараюцца звычайна над падводнымі валамі, рыфамі, водмелямі. Адрозніваюць «ныральныя» Б., што ўзніхаюць пры поўным разбурэнні хвалі, і «слізгальныя» Б. — пры частковым, неаднаразовым разбурэнні. БУРХАНАЎ Аслі Бадрыдзінавіч (н.

8.1.1915, г. Бухара, Узбекістан), таджыкскі акдёр, рэжысёр. Нар. арт. СССР (1965). Працаваў y т-ры імя Лахуці (Душанбе). У творчасці Б. тэмперамент спалучаецца з мяккім лірызмам і камедыйнасцю. Сярод роляў: Хушвакг («Паклёп» С.Саідмурадава і У.Ісмаілава), Сафар («У агні» С.Улуг-задэ), Ядгор («Дахунда» Дж.Ікрамі), Яга, Меркуцыо, Кент («Атэла», «Рамэо і Джульета», «Кароль Лір» У.Шэкспіра), Хлестакоў («Рэвізор» М.Гогаля). Паставіў спектаклі: «Настаўнік кахання» М.Міршакара (1945), «Два веронцы» Шэкспіра (1966) і інш. 3 1940 здымаўся ў кіно: «Застава ў гарах», «Авіцэна», «Я сустрэў дзяўчыну», «Чалавек мяняе скуру», «Сказанне пра Сіявуш*. БУРХАНАЎ Шукур (5.12.1910, Ташкент — 1987), узбекскі акцёр. Нар. арт. СССР (1959). 3 1927 y т-ры імя Хамзы (Ташкент). Ствараў яркія, тэмпераментныя, псіхалагічна складаныя харакгары: Гафур («Бай і батрак» Хамзы), Фархад («Легенда пра каханне» Назыма Хікмета), Гамлет, Брут («Гамлет», «Юлій Цэзар» У.ІІІэкспіра), Эдып («Цар Эдып» Сафокла), Вайніцкі («Дзядзька Ваня» А.Чэхава) і інш. 3 1940 здымаўся ў кіно: «Тахір і Зухра», «Зорка Улугбека», «Гібель чорнага консула» і інш. Дзярж. прэмія Узбекістана імя Хамзы 1964. БУРШ Яша (сапр. А н і с я р о в і ч Янка; н. 12.11.1929, г. Баранавічы Брэсцкай вобл.), бел. паэт і мастак. Жыве ў

Польшчы. Скончыў Варшаўскую акадэмію мастацтва (1957). Дэбютаваў вершамі ў беластоцкім зб. «Рунь» (1959). Аўтар паэт. кнігі «Прамень думкі» (Беласток, 1964). Друкаваўся ў альманаху «Белавежа» (1965, 1971) і інш. Вершы Б. пра складаны духоўны свет сучаснага чалавека, выбар ім шляхоў y грамадстве, інтымныя пачуцці. Шмат месца займае гіейзажная лірыка. Паэтычная мова Б. ўскладненая, разлічана на вобразна-асацыятыўнае мысленне чытача. Адзін з арганізатараў бел. літ.-маст. руху на Беласточчыне. Жывапісныя творы Б. выстаўляліся ў Польшчы і за мяжой. А.В.Мальдзіс.

БУРШТЬІН (ням. Bernstein), я н т a р , мінерал класа арган. злучэнняў, выкапнёвая акамянелая смала хвойных дрэў верхнемелавога—гіалеагенавага перыядаў. Аморфны вуглевадарод, каркасны палімер. Прыкладная хім. формула C 10H 16O4 . Трапляецца ў выглядзе зерняў, жаўлакоў і пласцін памерам ад некалькіх мм да 50 c m y папярочніку. Звонку мае шчыльную непразрыстую шэрую ці бурую скарынку прадуктаў акіслення. Колер жоўты і карычневы розных адценняў, аранжавы, малочнабелы, эеленаваты і інш. Празрысты або замутнены. Бляск шкляны або смалісты. Цв. 2—3. Крохкі. Шчыльн. каля 1,1 г/см3. Дыэлектрык. Т-ра плаўлення 250—300 °С, лёгка згарае. Частка Б. мае т. зв. інклюзы — уключэнні насякомых і раслінных рэшткаў (такія ўзоры высока цэняцца). Утвараецца ў працэсе фасілізацыі (акамянення) смалы ў выніку полікандэнсацыі смаляных хіслот і тэрпенаў і наступнага пераадкладапня з пахаваннем y прыбярэжна-марскіх, лагунных і дэльтавых адкладах. Каштоўны ювелірна-вырабны камень. Для атрымання суцэльных масаў бурштынавая дробязь апрацоўваецца пад ціскам пры павышаных т-рах. Некандыцыйны Б. — сыравіна для вытв-сці бурштынавых кіслот, масла, каніфолі, лакаў, фарбаў і інш. Асн. радовішчы па берагах Балгыйскага м. ў Расіі (Калінінградская вобл ), Германіі, Польшчы, a таксама ў Італіі, Бірме, Канадзе, ЗША, Мексіцы і інш.

У Беларусі вшіучаюцда 3 перспектыўныя на Б. раёны: Зах.-Беларускі, Мікашэвіцка-Жыткавідкі і найб. перспектыўны Палескі (асабліва т.зв. Драгічынская плошча). Адклады на глыб.

15—80 м. БУРШТЬШАВАЯ КІСЛАТА, э т а н 1,2 -д ык aр бо н aвaя кіслат a , НООСДСНДСООН. Бясксшерныя крышталі, tim 185 °С, шчыльн. 1563 кг/м3 (20 °С). Пры т-ры 235 °С адшчапляе ваду і ператвараецца ў ангідрыд. Добра раствараецца ў вадзе, спірце і эфіры. Утварае 2 рады вытворных: солі і эфіры Б.к. (сукцынаты). У прам-сці атрымліваюць гідрыраваннем малеінавага ангідрыду. Выкарыстоўваецца ў вытв-сці некат. пластмасаў, фарбавальнікаў, лек. сродкаў, інсекгыцыдаў і сінт. смол. БУРШТЭЙН Майсей Ісакавіч (5.4.1889, г. Смаргонь Гродзенскай вобл.— 1968), бел. вучоны ў галіне садоўнішва. Д-р с.-г. н. (1944), праф.

(1922). Скончыў Новаалександрыйскі ін-т сельскай гаспадаркі і лесаводства (г. Пулавы Люблінскага ваяв., Польшча). 3 1922 y Горацкай с.-г. акадэміі. Абследаваў многія раёны Беларусі і Расіі для закладкі садоў з улікам рэльефу мясцовасці і прыроднага дрэнажу. Выяўляў каштоўныя мясц. сарты пладовых культур, вывучаў уплыў прышчэпы на нрышчэпак, падбіраў прышчэпы для закладкі гадавальнікаў. БУРЫ, народ y Паўднёва-Афрыканскай Рэспубліды, гл. Афрыканеры. БУРЫ ВУГАЛЬ, гаручы карысны выкапень расліннага паходжання, нізкай ступені вуглефікацыі, пераходная форма ад торфу да каменнага вугалю. Адрозніваюць: лігніт з добра захаванай структурай рэшткаў драўніны, светлы карычневы вугаль зямлістай тэкстуры і шчыльны чорны бліскучы. На паветры Б.в. хутка растрэскваецца і ператвараецца ў дробныя кавалкі. Для Б.в. характэрны наяўнасць гумінавых кіслот, высокая гіграскапічнасць і вільготнасць.

Mae 64—78% вугляроду, 5—6% вадароду, 15—30% кіслароду, 40—65% ляту-

Бурштын

чых рэчываў; вільготнасць да 50%. Шчыльн. 1200—1500 кг/м3. Цеплыня згарання ад 10,9 да 29,1 МДж/кг, попельнасць 18,5—25,6%. Энергет., быт. паліва, сыравіна для хім. прам-сці і вырабу вадкага паліва. У залежнасці ад колькасці вільгаці падзяляецца на 3 тэхнал. групы: Б-1 (вільготнасць бсшьш за 40%), Б-2 (вільгогнасць ад 30 да 40%) і Б-3 (вільготнасць менш за 30%). Самыя буйныя басейны і радовішчы Б.в. характэрны для мезазойска-кайназойскіх адкладаў. Гал. басейны размешчаны ў Расіі, Германіі, Полыпчы, Чэхіі, Аўстраліі. У Беларусі паклады Б.в. выяўлены ў Прыііяцкім прагіне і Брэсцкай упадзіне ў асноўным на тэр. Гомельскай і Брэсцкай абл. (Брынёўскае, Жыткавіцкае і Тонежскае радовішчы). Агульныя геал. запасы — бсшьш за 1 млрд. т, разведаныя запасы — больш за 150 млн. т. Якасць іх невысокая. БЎРЫ ЖАЛЯЗНЯК, жалезная руда; MiHep. ўтварэнні з тонкадысперснай сумесі гідраксідаў жалеза, аксідаў і гідраксідаў крэмнію і алюмінію. Гал. мінералы: гётыт, гідрагётыт, гематыт, гідрагематыт і інш. Трапляецца ў выглядзе зям-

лістых скрьпакрышт. масаў, нацёкаў, канкрэцый, жэодаў, аалітаў, сталактытаў, псеўдамарфозаў на інш. мінералах і выкапнёвых арган. рэштках. Ксшер ад цёмна-карычневага да светла-жоўтага. Утварэнне звязана з працэсамі акіслення ў паверхневай зоне зямной кары. Асн. радовішчы асадкавыя (марскія, рачныя, азёрныя, балотныя) і кары выветрывання ультраасноўных парод. Адна з самых пашыраных жал. руд, якія маюць прамысл. значэнне пры колькасці жалеза больш за 30% і малой колькасці шкодных прымесяў (серы, фосфару, мыш’яку). Найб. радовішчы ў Расіі, Казахстане, ЗША, Францыі, на Кубе, y Новай Каледоніі. У Беларусі транляецца ў складзе балотнай руды. БЎРЫ МЯДЗВЕДЗЬ (Uisus arctos), млекакормячая жывёла сям. мядзведзевых атр. драпежных. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы, раней — y Паўн. Афрыцы. На Беларусі захаваўся ў паўн,ўсх. і некат. раёнах усх. часткі, на Палессі. У пач. 19 ст. трапляўся па ўсёй тэр., з пач. 20 ст. рэдкі. На тэр. рэспублікі жыве прыблізна 100— 120 асобін,

БУРЫЯ БУРЫМЕ (ад франц. bouts rimés рыфмаваныя канцы), верш, напісаны на загадзя вядомыя рыфмы. Узнік y Францыі ў 1-й пал. 17 ст. як форма салоннай «лёгкай паэзіі», чыста літаратурная забава. 3 20 ст. становіцца пераважна эстрадным жанрам. Іірынцып Б. пакладзены ў аснову некаторых бел. нар. ne­ cem: назвы ўсіх дзён тыдня прадвызначылі рыфмы, a разам з тым і арганізавалі вершаваныя радкі жартоўнай песні «Ад панядзелка да панядзелка». БУРЫЯ ВОДАРАСЦІ (Phaeophyta), аддзел водарасцей. 2 класы — феазааспоравыя (Phaeozoosporophyeeae) і дыкласпоравыя (Cyclosporophyceae), каля 250 родаў (3 роды прэснаводныя, астатнія — марскія) і 1500 відаў (найб. вядомыя — ламінарыя цукрыстая, фукус пухіраваты, саргасум змешаны і інш.). Пашыраны ва ўсіх морах, y халодных водах утвараюць значныя зараснікі. Шматклетачныя, пераважна макраскапіч-

Буры вугаль

найб. колькасць (каля 30 асобін) y Бярэзінскім запаведніку; занесены ў Чырв. кнігу. Даўж. цела самцоў найб. буйных рас (Камчатка, Аляска) да 2,55 м, выш. ў карку да 1,35 м, маса да 750 кг. Афарбоўка густой, доўгай поўсці ад цёмна-бурай або амаль чорнай да буравата-палевай. Ліняюць 1 раз за год. Mae добры нюх, горшыя зрок і слых. Палаваспеласць y 3 гады. Нараджае да 6 (звычайна 1— 3) медзведзянят масай 0,5—0,6 кг. У халодныя і снежныя зімы ў спячцы ў бярлозе. Корміцца лісцем і карэнішчамі раслін, ягадамі, арэхамі, насякомымі, рыбай, нападае на ласёў, буйн. par. жывёлу і інш. Колькасць скарачаецца. 2 падвіды ў Чырв. кніэе МСАП.

Буры мядзведзь

Еурыя водарасці: I — фукус пухіраваты; 2 — ламінарыя цукрыстая; 3 — саргасум змешаны.

356

БУРЫЯ

ныя водарасці даўж. да 60 м. Слаявішча жаўтавата-бурае з-эа прысутласці жоўтых і бурых пігментаў (фукаксанцілу і інш.), мае хларафілы a і с. Размнажаюцца лалавым і бяслолым ліляхам, радэей вегетатыўна. Палавы працэс — ізагамія, анізагамія і аагамія. Цыхл развіцця ізаморфны (больлі старажьп-ны) і гетэраморфны. Адметныя рысы Б.в.: шматклетачныя валаскі з базальлай зонай росту; шматгнездавыя ўмяшчальні, што функцыяпуюць як гаметангіі або спарангіі; зааспоры і гаметы з 2 жгуцікамі. Шырока вьлсарыстоўваюцца як харч. і кармавыя расліяы, y медыцыне і прам-сці для атрымаппя алігінтаў, манітолу, кармавой мукі. БЎРЫЯ ЛЯСНЫЯ ГЛЕБЫ, б у р а з ё м ы , тып глебы, які ўгвараецца пад шыракалістымі, мяшанымі, радзей хвойнымі лясамі ва ўмовах умерана цёплага вільготнага клімату. Належаць да аўтаморфных глеб. Асн. падтыпы: тыповыя, ападзоленыя, глеевыя, ападзсшеныя глеевыя. Пашыраны на Каўказе, Д.Усходзе, y Еўропе, Кітаі, ЗША; на Беларусі трапляюцца невял. ўчасткамі сярод дзярнова-палева-падзолістых глеб, часцей y Брэсцкай і Гродзенскай абл. Характарызуюцца назапалівалнем вокіслаў жалеза (адсюль бурая афарбоўка), слабай дыферэнцыяцыяй профілю, працэсамі аглінення, камякаватай ці арэхападобнай струхтурай, магутным (да 20—30 см) гумусавым гарызолтам, высокай урадлівасцю. Выкарыстоўваюцца пад пасевы збожжавых і агародлінлых культур, соі, пад вінаграднікі і інш. БУРЫЯН (Burian) Эміль Францішак (11.6.1904, г. Плыень, Чэхія — 9.8.1959), чэшскі рэжысёр, драматург. Нар. арт. Чэхаславакіі (1954). Скончыў Пражскую кансерваторыю (1927). Аўтар 8 опер і 4 балетаў, сімф. і камернаінстр. твораў, музыкі да спектакляў, кінафільмаў. 3 1929 выступаў як рэжысёр драм. т-ра. Заснаваў y Празе т-р «Д-34», дзе ставіў вострапаліт. спектаклі. Яго пастаноўкі адметныя разнастайнасцю жанраў, пошукамі новых вьфазных сродкаў, спалучэннем слова, музыкі і пластыкі. Аўтар і пастаноўшчык п’ес «Вайна» (1935), «Народная сюіта» (1938), заснаваных на нар. фальклоры. У 1941—45 y канцлагеры. Пасля вызва лення паставіў спекгаклі «Швейк» паводле Я.Гашака, «Опера жабракоў» Б.Брэхта, «На дне» М.Горкага і інш. БУРЭШСКІ ВЎГАЛЬНЫ БАСЕЙН, y Хабараўскім краі Расійскай Федэрацыі. Працягласць 150 км, шыр. 50—60 км. Пл. 6000 км2. Вугляносныя адклады верхняй юры—ніжняга мелу. Балансавыя запасы да глыб. 300 — 1,9 млрд. т. Адкрыты ў 1844, прамысл. распрацоўха з 1939. Вуглі каменлыя, маркі Г. Цеплыня згаралля ла рабочае паліва каля 20 МДж/кг. Здабыча падземлым і адкрытым спосабамі. Вуглі выкарыстоўваюцца як энергет. паліва на ТЭЦ (80%) і прамысл. прадпрыемсгвамі рэгіёна. БУРЭІНСКІ ХРЫБЕТ, горны хрыбет y Хабараўскім краі Расійскай Федэрацыі. Даўж. каля 400 м. Выш. да 2071 м. Складаецца з кражаў і сярэднягорных

хрыбтоў (Дусе-Алінь, Ам-Алінь, Эзоп), утвораных гранітамі, гнейсамі, асадкавымі і эфузіўнымі пародамі. На схілах хваёвыя і шыракалістыя лясы. Вяршыні маюць згладжаныя гальцовыя формы. БУРЭННЕ, стварэнне горнай вырабаткі цыліндрычнай формы (свідравіны, шпура, шахтавага ствала). Адрозніваюць бяскернавае (суцэльнае; разбурэнне горных парод адбываецца па ўсёй плошчы забою) і калонкавае (толькі па кальцавой пляцоўцы каля сцен свідравіны; слупок неразбуранай пароды — керн — дастаюць на паверхню). Кавалкі пароды вьшаляюцца са свідравіны шнэкам, жалонкай або прамывачнай вадкасцю. Бывае механічлае (вярчальлае, ударнае) э непасрэдлым уздзеяннем буравога інструменту на пароду і таксама гідраўлічнае, тэрмічнае, хім. і інш.; y залежнасці ад тыпу інструменту — лшэкавае, шароліачнае, цвердасплаўнае, алмазнае; паводле тыпу буравой машыкы — перфаратарнае, гідраўдарнае, ♦ ♦♦» 1 i

!!♦♦♦♦

лепшэді ВЭДЗІЦ& ЗРОДНсХЯ КРЬІНІЦЫ

Я.Бусел. Гравюра з серыі «Беларускія народлыя прымаўкі». 1975. турбіннае, электрабурэнне; паводле размяшчэння свідравін — нахільнае, куставое, лшатствольнае і інлі. Б. выкарыстоўваюць для пошуку карысных выкаппяў, здабычы вады, нафты, газу, расолаў, асушэння, велтыляшяі падземных збудаванняў, буд-ва палевых фундаментаў і інш. БУРЭЯ, рака, левы прыток Амура, y Хабараўскім краі і Амурскай вобл. Расійскай Федэрацыі. Даўж. 623 км. Пл. басейна 70,7 тыс. км2. Утвараецца пры зліцці Правай Б. і Левай Б. У верхнім цячэнні горная рака, y сярэднім пераразае адгор’і хр. Турана і цячэ ў вуэкай даліне, y нізоўях цячэ па Зейска-Бурэінскай раўніне. Асн. прытокі: Німан, Туюн (справа), Ургал, Тырма (злева). Сярэдні расход вады 940 м3/с. Сплаўная. Суднаходства на 197 км ад вусця. БУР’ЯН Барыс Іванавіч (н. 7.1.1924, Масква), бел. тэатральны крытык і пра-

заік. 3 1940 акцёр y т-рах Расіі. 3 1946 працаваў y БелТА, час. «Неман», газ. «Літаратура і мастацгва». Друкуецца з 1946. Аўтар нарысаў пра акцёраў А.Кістава і АКлімаву, тэатр. калектывы, артыкулаў і эсэ, перакладаў з рус. мовы, п’ес дая т-ра, радыё і тэлебачання, сцэнарыяў дакумент. кінанарысаў пра Г.Глебава, П.Малчанава, Р.Янкоўскага, Бел. акадэмічны т-р імя Я.Коласа. Выступае з тэатр. рэдэнзіямі і праблемнымі артыкуламі пра т-р y перыяд. друку. Тв:. У слней бухты; Вальс Грлбоедова; Твоя повесть: [Повестлі. Мл., 1966; На театральных перекрестках. Мн., 1967 (раэам з І.Ліснеўскім); 3 сёмага рада партэра. Мн., 1978; Судьба чужая — как своя. Мл., 1982; Грозовые отголосюі: Повеста. Мп., 1984; I толькі ладпіс...: Арт. і эсэ. Мн., 1987. БЎСЕЛ Яўген Сямёнавіч (н. 14.2.1936, в. Міхайлаўка Светлагорскага р-на Гомельскай вобл.), бел. графік. Засл. дз. маст. Беларусі (1991). Скончыў Маскоўскі паліграф. ін-т (1964). Працуе ў галіне станковай і кніжнай графікі. Шэраг твораў зроблены ў традыцыях лубка. Сярод работ: серыі гравюр «Беларусюя народныя прымаўкі» (1975), «Беларускія жартоўныя песні» (1980), графічныя лісты «Вяртанне рыбакоў» (1979), «Вяргіні цвітуць», «Бацькаўшчына», «Толькі сэрцам трывожным пачую» (усе 1981), зб. карыкатур «Лішняя вага» (1975), ілюстрацыі да апавяданняў М.Гарэцкага (1987), серыя лінарытаў па вершах М.Багдановіча (1992) і інш. БЎСЕЛЬНІК, г р а б е л ь к і , ж у р а в е л ь н і к (Erodium), род кветкавых раслін сям. гераніевых. Каля 90 відаў. Пашыраны пераважна ва ўмераных абласцях Паўн. паўшар’я і ў Міжземнамор’і. На Беларусі трапляецца Б. цыкутавы (E. cicutarium) як пустазелле, a таксама на пустках і сметніках. Адна-, двух- ці шматгадовыя травяністыя расліны з апушалым распасцёртым або ўзнятым сцяблом. Лісце сулраціўлае, перыстае ці лопасцевае, ліхшяе звычайла сабранае ў разетку. Квсткі лераважна пурпуровыя, ружовыя ці ліловыя з лёмлымі жылкамі, y шматкветкавых паўпарасоніках, радзей адзіночныя. Плод — зборны арэшак (стэрыгма). Лек. (вяжучы, кроваспыляльлы, процісутаргавы сродак) і дэкар. расліны, маюць дубільлыя рэчывы, вітамін С, караціл, арган. к-ты, смолы. БУСЕНАР (Boussenard) Луі Анры (4.10.1847, Эскрэн, дэпартамент Луарэ, Францыя — 11.91910), французскі пісьменнік. Атрымаў мед. адукацыю ў ГІарыжы. Адзін з заснавальнікаў часопіса для падлеткаў «Le journal des voyages» («Дзённік падарожжаў»). Аўтар прыгодніцкіх раманаў для дзядей і юнацтва: «Падарожжа вакол свету аднаго парыжскага хлопчыка» (1878—80), «Тайна доктара Сідтэза» (1888—89), «Палымнеючы востраў» (1898), «Капітан-Сарві-Галава» (1901) і інш. Творчасць Б. ў многіх дэталях, сюжэтах (часта разгортваюцца ў абставінах «экзатычных» краін), фантастычных элементах (падрабязнае адісанне складаных машын і навук. адкрыццяў, якія з’яўляюцца на некалькі дзесяцігоддзяў

пазней) апярэдзіла развіццё навук.-фантаст. і прыгодніцкага жанраў y 20 ст. Тв:. Рус. пер. — Полн. собр. романов. Кн.

1-40. СПб., 1911; Собр. романов. Т. 1— 10. М., 1991—93; Охотннка за каучухом. М., 1992; Похмтнтелн брнллнантов. Мн., 1993. С.В.Логіш.

БУСІДО (яп. шлях воіна), y сярэдневяковай Японіі разнавіднасдь няпісанага ганаровага кодэксу класа воінаў. Сярод асн. прынцыпаў Б. — абсалютная вернасць свайму сюзерэну, адвага ў баі і пагарда да смерці, павага да праціўніка, выкананне прынятых на сябе абавязкаў і загартоўка духу. Сфарміравалася на аснове элементаў канфуцыянства, светапогляду будыйскай секты дзен і сінтаізму. У наш час Б. аказвае ўплыў на этыку японцаў. БУСЛАЕЎ (сапр. Б у т э н к а ) Аляксандр Мікалаевіч (11.4.1894, г. Міргарад, Украіна — 12.8.1976), артыст цырка, дрэсіроўшчык ільвоў. Нар. арт. Расіі (1963). У 1929 стварыў паветраны атрак-

творчасці, вьмўл. мастацгва («Гістарычныя нарысы рускай народнай славеснасці і мастацтва», т. 1—2, 1861). Спачатку быў прыхільнікам міфалагічнай школы, потым далучыўся да т. зв. міграцыйнай тэорыі і даводзіў, што радзімай еўрап. фальклору з’яўляецца Усход («Вандроўныя аповесці», 1874). Высветліў паэт. характар шэрагу жанраў і твораў усх.-слав. фальклору і л-ры, устанавіў іх сувязь з маральнымі ўяўленнямі народа («Аб народнай паэзіі ў старажытнарускай літаратуры», 1859). У працах выкарыстоўваў прыклады з бел. прыказак і прымавак. Выдаваў стараж. рукапісы («Гістарычная хрэстаматыя царкоўнаславянскай і старажытнарускай моў», 1861) і каменціраваў тэксты стараж.-бел. помнікаў.

357

адзінства, супярэчнасці, адказнасць» (1972), «Фарміраванне сацыяльнага ў чалавеку» (1980) і інш. БУСЛЬІ (Ciconiidae), сямейства птушак атр. буслападобных, або галянастых. 11 родаў, 18 відаў, пераважна ў тропіках. У Палеарктыцы 3 віды, з іх 2 на Беларусі: Б. белы (Ciconia ciconia) і Б. чорны

Літ.: Б у л а х о в М.Г. Восточнославянскне языковеды: Бнобнблногр. словарь. Мн.,

1976. T. 1. С. 47—55. БЎСЛАЎ Казімір Паўлавіч (25.10.1914, в. Кашалёў Буда-Кашалёўскага р-на Го-

Бусе.іьнік цыкутавы

цыён «Палёт на санках з-пад купала цырка» (разам з І.М.Бугрымавай). У 1940—63 працаваў з драпежнікамі. Аўтар успамінаў «Запіскі дрэсіроўшчыка ільвоў» (1965). БУСЛАЕЎ Фёдар Іванавіч (н. 25.4.1818, с. Вадзінск Пензенскай вобл., Расія — 12.8.1897), рускі філолаг і мастацтвазнавец. Акад. Пецярбургскай АН (1881, чл.-кар. 1852). Праф. Маскоўскага ун-та (1847). У мовазнаўчых працах прытрымліваўся параўнальна-гіст. метаду; аўтар прац па методыцы выкладання («Пра выкладанне роднай мовы», ч. 1— 2, 1844) і гісторыі рус. мовы («Спроба гістарычнай іраматыкі рускай мовы», ч.

1—2, 1858) і інш. Заснавальнік комплекснага вывучэння фалькл. і літ.

БУСТАМАНТЭ

Буслы: 1 — белы, 2 — чорны.

мельскай вобл. — 20.1.1983), бел. філосаф. Акад. АН Беларусі (1972), д-р філас. н. (1965), праф. (1966). Засл. дз. нав. Беларусі (1978). Скончыў Смаленскі пед. ін-т (1938). 3 1956 дырэктар Ін-та філасофіі і права, y 1972—76 акадэмік-сакратар Аддз. грамадскіх навук АН Беларусі. Даследаваў праблемы культуры, сац. прагрэсу, гуманізму, свабоды і адказнасці асобы. Аўтар прац «Свабода павінна быць свабодай на справе» (1961), «Прызначэнне чалавека і сэнс яго жыцця» (1967), «Сацыяльнае

К.П.Буслаў.

(Ciconia nigra), які занесены ў Чырв. кнігу Беларусі. Б. чорны часцей трагіляецца на Палессі, радзей — на поўначы і вельмі рэдка ў зах. і ўсх. раёнах Беларусі. На пач. 1989 колькасць папуляцыі Б. чорнага ў рэспубліцы дасягнула 1007. Даўж. 76—152 см. Дзюба доўгая, прамая або злёпсу загнутая ўгару ці ўніз. Крылы доўгія і шырокія, некат. Б. могуць доўга лунаць. Большасць відаў не маюць голасу (адсугніЧаюіп> галасавыя мускулы ніжняй гартані) і выдаюць гукі, калі шчоўкаюць дзюбай (рэзанатар — гарлавы мяшок). Гнёзды на дрэвах, скалах, будынках. Пасля гнездавання часта збіраюцца ÿ чароды. Кормяцца на вільготных лугах, балотах беспазваночнымі, жабамі, трытонамі, яшчаркамі, мышападобнымі грызунамі. Некат. Б. (марабу) кормяцца адкідамі. Б. далёкаўсходні занесены ў Чырв. кнігу МСАП. БУСОЛЬ (франц. boussole), геадэзічны інструмент для вымярэння гарызантальных вуглоў паміж магнітным мерыдыянам і напрамкам на які-н. прадмет. Асн. часткі Б. — магнітная вярчальная стрэлка, кольца з градуснымі дзяленнямі, дыёптры або агггычная труба для навядзення на прадмет. Выкарыстоўваюць пры правядзенні тапаграфічных і геадэзічных работ, таксама ў артылерыі (артыл. Б.) для кіравання агнём, цэлеўказання і інш., пры правядзенні маркшэйдэрскіх здымак, арыенціроўцы горных вырабатак. БУС0ЎНЯ, г л . Сцернік. БУСТАМАНТЭ-І-СІРВЕН (Bustamante y Sirvén) Антоніо Санчэс дэ (13.4.1865, Гавана — 24.8.1951), кубінскі юрыстміжнароднік, дыпламат. Праф. міжнар. права і ганаровы дэкан юрыд. ф-та Гаванскага ун-та. Прадстаўнік Кубы на 2-й Гаагскай канферэнцыі міру 1907, на Парыжскай мірнай канферэнцыі 1919 і на 6-й Панамерыканскай канферэнцыі 1928. Аўтар прац па міжнар. публічным і міжнар. прыватным праве, y т.л. Бустамантэ кодэкса. БУСТАМАНТЭ КОДЭКС, адна з найбольш значных кадыфікацый міжнар.

358

БУСТЭР

прыватнага права. Прыняты 20.2.1928 y Гаване на 6-й Панамерыканскай кан ферэнцыі. Названы па прозвішчы складальніка — А.Бустамантэ-і-Сірвена. Уключае 437 артыкулаў, y якіх разглядаюцца пытанні міжнар. цывільнага, гандлёвага, крымінальнага права і міжнар. працэсу. Б.к. ратыфікаваны шэрагам амер. краін, y інш. выкарыстоўваецца судамі пры «мэтазгоднасці». БУСТЭР (англ. booster), дапаможнае іірыстасаванне для павелічэння сілы і скорасці дзеяння асноўнага механізма або машыны ў моманты асабліва вял. нагрузак. Напр., гідраўлічнае, эл. або пнеўматычнае прыстасаванне ў сістэме кіравання рулямі скорасных самалётаў; стартавы паскаральнік, першая ступень многаступеньчатай ракеты; прамежкавы паскаральнік зараджаных часціц; дадатковая крыніца эл. току (у тл . трансфарматар), што ўключаецца для стабілізацыі эл. напружання ў сетках. БУСУЁК (Busujok) Аўрэліу Аляксандравіч (н. 26.10.1928, с. Кадранка Страшанскага р-на, Малдова), малдаўскі пісьменнік. Аўтар паэт. зб-каў «Камень спатыкнення» (1958), «Рэдкая кветка» (1961), «Туга», «Каханне» (абодва 1963), «У белым і чорным» (1977) і інш. У рамане «Адзін перад тварам кахання» (1966) — маральна-этычныя праблемы, сцвярджэнне сапраўдных духоўных каштоўнасцей, y рамане «Мой парыжскі дзядзя» (1973) — праблемы выхавання, пошуху месца ў жыцці. Драматург, перакладчык. Пераклаў на малд. мову асобныя творы Я.Купалы. БУСЫРСКІ Аляксандр Сяргеевіч (24.12.1806 — пасля 1845), бел. архітэктар. Прадстаўнік класіцызму. Скончыў Пецярбургскую AM (1830). У 1833—37 магілёўскі губ. архітэктар. Па яго праектах y Магілёве пабудаваны флігелі ваен. шпіталя (1833) і да палаца ў сядзібе «Піпенберг» (1836), павятовае і прыходскае вучылішчы (1834; усе не зберагліся). БУСЬКО Мікола (Мікалай Іосіфавіч; н.

27.9.1940, в. Пагарэлка Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. паэт. Скончыў Баранавідкі тэхнікум лёгкай прам-сці (1962) і Маскоўскі нар. ун-т мастацтваў (1967). Друкуецца з 1970. У зб-ках вершаў «У Нёмна на плячах» (1986), «Сузор’е Шаляў» (1995) паэт. асэнсаванне гіст. вопыту, урокаў вайны і міру. Вершам уласцівы лірычная спавядальнасць, багатая вобразнасць, назіральнасць, трапнасць дэталяў. Піша таксама для дзяцей (зб-кі «Ад галінкі да сучка — тэлефон y павучка», 1993; «Шасцікрылец Хмарагон», 1996). БЎСЯЖ, вёска ў Беларусі, y Івацэвіцкім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр Мілейкаўскага с/с і калгаса. За 22 км на ПнЗ ад г. Івацэвічы, 146 км ад Брэста, 18 км ад чыг. ст. Косава-Палескае. 220 ж., 77 двароў (1995). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Магіла ахвяр фашыз-

му. Помнік архітэктуры — Успенская царква (1779). БУТ Павел Міхнавіч, гл. Паўлюк П.М. БЎТАВЫ КАМЕНЬ, прыродныя або штучна атрыманыя буйныя кавалкі няправільнай формы (з даўж. рабра 150—500 мм) з вапнякоў, даламітаў, пясчанікаў, радзей з гранітаў. Разнастайнасць — камень для бруку (з даўж. рабра да 300 мм). Б.к. бывае нізкатрывалы (трываласць да 100 МПа), сярэднетрывалы (да 400 МПа) і высокатрывалы (больш за 500 МПа); y залежнасці ад умоў эксплуатацыі павінен вытрымліваць ад 15 да 300 цыклаў замарожвання. Выкарыстоўваецца пры буд-ве фундаментаў, сцен, дарог, дапаможных і гідратэхн. збудаванняў, каналізацыйных каналаў і інш. БУТАДЫЕН, б у т а д ы е н - 1 ,3, д ы в і н і л , ненасычаны вуглевадарод СН2 = СН — СН = СН2. Упершыню атрыманы з сівушнага алею франц. хімікам Ж.Б.Каванту (1862). Бясколерны газ з непрыемным пахам, tan — 4,47 °С, шчыльн. вадкага 621,1 кг/м3 (20 °С), добра раствараецца ў бензоле, эфіры. Гаручы, т-ра самазгарання 415 °С, сумесь з паветрам (1,1—12,5% Б.) выбухованебяспечная. Лёгка полімерызуецца і суполімерызуецца. У прам-сці атрымліваюць дэгідрагенізацыяй нафтапрадуктаў, якія маюць нармальныя бутан і бутэны. Выкарыстоўваецца ў вытв-сці сінт. каўчукоў. Раздражняе слізістыя абалонкі вачэй і дыхальных шляхоў, ГДК 100 мг/м3. БУТАДЫЕНАВЫЯ КАЎЧУКІ, д ы в і н і л а в ы я к а ў ч у к і , сінтэтычныя палімеры; прадукт полімерызацыі бутадыену. У залежнасці ад метаду полімерызацыі атрымліваюць Б.к. з рознай колькасцю цыс -1,4; транс -1,4 і 1,2 бутадыенавых звёнаў (гл. Геаметрычная ізамерыя). Адрозніваюць Б.к. стэрэарэгулярныя (полімерызацыя ў растворы) і нестэрэарэгулярныя (полімерызацыя ў прысугнасці шчолачных металаў), яхія маюць адпаведна сярэднялікавую мал. масу (70—280) 103 і (85—200) 103, шчыльн. 900—Ў20 к г/м . У вытв-сці шын, гумава-тэхн. вырабаў, гумавага абутку і інш. выкарыстоўваюць стэрэарэгулярныя Б.к. (гума на іх аснове зноса- і марозаўстойлівая, з добрымі дынамічнымі ўласдівасцямі).

Я.І.Шчарбіна. БуТАДЫЕН-НІТРЬІЛЬНЫЯ КАЎЧУКІ, дывініл-нітрыльныя к a ў ч y к і , сінтэтычныя каўчукі, супалімеры бутадыену і акрыланітрылу, [—СН—СН=СН—СН2—]„— (СН2— —CH(CN)—]ш

Аморфныя прадухты ад светла-жоўгага да цёмна-кацычневага колеру, шчыльн. 940— 1020 к г/м \ Раствараюцца ў арган. злучэннях: кетонах, арамагачных вуглевадародах, хлорвытворных вуглевадародаў. Устойлівыя да ўздзеяння тэхн. маслаў, бензіну, аліфатычных вуглевадародаў. Агрымліваюць суполімерызадыяй y воднай эмульсіі. Выкарыстоўваюцца ў вытв-сш масла- і бензінаўстойлівых гумавых вырабаў (ушчыльняльнікаў, сальнікаў, амартызатараў і інш.), y якасці пластыфікатараў для пластмасаў.

БУТАДЫЕН-СТЫРОЛЬНЫЯ КАЎЧУКІ, д ы в і н і л - с т ы р о л ь н ы я к а ў -

чу к і , сінтэтычныя каўчукі, супалімеры бутадыену і стыролу (ці а-метылстыролу), (—с н 2—СН=СН—СН2—]п— — [СН2—СН(СбН5)—]ш. Прадукты свезла-жоўтага колеру, шчыльн. 900— 990 кг/м3. Раствараюцца ў араматычных і аліфатычных вуглевадародах. Устойлівыя да ўздзеяння шчолачаў і к-т. Атрымліваюць суполімерызацыяй y эмульсіі ці растворы. Вулканізуюцца серай, атрыманая гума мае высокую трываласць, эластычнасць і зносаўстойлівасць. Выкарыстоўваюцца ў вытв-сці аўтамабільных шын, канвеерных стужак, гумавага абутку. БУТАКОЎ Аляксандр Іванавіч (н.

6.9.1921, в. Ніжняя Валшанка Лузскага р-на Кіраўскай вобл., Расія), бел. тэатр. педагог. Канд. мастацтвазнаўства (1953). Засл. дз. маст. Беларусі (1980). Скончыў Бел. тэатр. ін-т (1949). 3 1953 y Бел. акадэміі мастацтваў, дзе паставіў спекгаклі: «Раскіданае гняздо» Я.Купалы, «Ішла вайна» паводле твораў В.Быкава, «Дачнікі», «На дне», «Варвары» М.Горкага, «Не было ні гроша, ды раптам шастак» ААстроўскага і інш. Аўтар манаграфіі «Мастацгва жыццёвай праўды» (1957) лра творчы шлях т-ра імя Я.Купалы ў 1920—40-я г., артыкулаў па пытаннях т-ра і выхавання акцёраў. БУТАКОЎ Аляксей Іванавіч (19.2.1816, г. Кранштат, Расія — 10.7.1869), расійскі гідрограф. Контр-адмірал. Член Рус. геагр. т-ва (з 1848), ганаровы чл. Геагр. т-ва ў Берліне (1853). Скончыў Марскі корпус y Пецярбургу. Служыў на Балт. флоце. У 1840—42 удзельнічаў y кругасветным падарожжы на судне «АБА» (апісаў яго ў 1843—44). Выканаў гідраірафічныя даследаванні Аральскага м.

(1848— 49), адкрыў в-аў Адраджэння і інш. Па матэрыялах даследаванняў y 1850 надрукавана першая карта Аральскага м. Абследаваў нізоўі р. Сырдар’я (1855), дэльту р. Амудар’я (1859), y 1861—63 апісаў сярэднюю ч. Сырдар’і. БУТАКОЎ Рыюр Іванавіч (9.10.1820, Рыга — 12.6.1882), расійскі флатаводзец, заснавальнік тактыкі паравога браняноснага флоту. Адмірал (1878). Чл. Дзярж. савета (1882). Брат АА.Бутакова. Настаўнік С.В.Макарава. Скончыў Марскі кадэцкі корпус (1836). Служыў на Балтыйскім (БФ) і Чарнаморскім (ЧФ) флатах. У 1847—50 разам з І.А.Шастаковым склаў першую сістэм. лоцыю Чорнага м. У Крымскую вайну 1853— 56 на чале каманды параходафрэгата «Уладзімір» 17.11.1853 правёў першы ў гісторыі бой паравых караблёў, узяў y палон тур. параход «Перваз-Бахры»; камандаваў атрадам параходаўфрэгатаў y час Севастопальскай абароны 1854—55. У 1856—60 гал. камандзір ЧФ, ваен. губернатар Мікалаева і Севастопаля. У 1867—77 камандзір эскадры браняносных караблёў БФ. 3 1881 гал. камандзір Пецярбургскага порта. Аўтар працы «Новыя асновы параходнай тактыкі» (1863), «Правіл манеўру паравога карабля», якімі карысталіся на ўсіх флатах свету.

БУТАН, K а р а л е ў с т в а Бутан (на мове бхотыя — Друк-Юл), дзяржава ў Паўд. Азіі, y цяжкадаступнай ч. Усх. Гімалаяў. Мяжуе на Пн з Кітаем, на 3, Пд і У з Індыяй. Падзяляецца на 18 дыстрыкгаў. Пл. 47 тыс. км2. Нас.

1532 тыс. чал. (1993). Афіц. сталіда — т.Тхімпху, традыц. — г. Пунакха (зімовая рэзідэнцыя караля). Афіц. мова — бхотыя (дзонг-хэ, блізкая да тыбецкай). Нац. свята — Дзень нацыі (17 снеж.). Дзяржаўны лад Б. — канстытуцыйная манархія. Кіраўнік дзяржавы і ўрада — кароль. Вышэйшы заканад. орган — аднапалатная Нац. асамблея са 150 чл. (100 чл. выбіраюцца вясковымі старастамі, 10 — манастырамі, 40 чл. прызначаюцца каралём), тэрмін паўнамоцгваў 3 гады. Выканаўчую ўладу ажыцдяўляе савет міністраў. Прырода. Б. — горная краіна. Вылучаюцца 3 прыродныя паясы: Гал. Гімалайскі хр. на Пн (г. Кула-Каніры, 7554

м), міжгорныя ўпадзіны і даліны цэнтр. ч. краіны, невысокія горы і перадгор’і на Пд. Клімат мусонны, y далінах трапічны і субтрагіічны, y rapax бсшып халодны. У далінах сярэднія т-ры паветра ў студз. -4,5 °С, y ліп. 17 °С. Ападкаў ад 5000 мм на Пд да 1000—1500 мм y катлавінах і далінах і да 500 мм на найб. высокіх rapax. Рэкі бас. Брахмапугры цякуць y глыбокіх далінах, маюць вял. запасы гідраэнергіі. Лясы займаюць 64% тэр. краіны, багатыя каштоўнай драўнінай. У ніжнім поясе вечназялёныя, вышэй лістападныя і хвойныя лясы. Вышэй за 3500—4000 м — высакагорныя лугі, асыпкі і скалы, на найб. высокіх rapax — вечныя снягі і ледавікі. Запаведнікі Джыгмі-Дорджы, Газа, Манас і інш. Насельніцтва. Бсшьшая ч. насельнідтва — бхотыя і блізкія да іх невял. горныя народы тыбецкага паходжання. На Пд жывуць гурунгі і асамцы. Большасць вернікаў будысты-ламаісты, ёсць індуісты (каля 25%) і прыхільнікі стараж. традыц. культаў. ЦІчыльнасць насельніцгва 34 чал. на 1 км , б. ч. яго сканцэнтравана ў катлавінах і далінах сярэдняй ч. краіны. Гарады невялікія, y іх жыве каля 10% насельніцтва. Гісторыя. Стараж. гісторыя Б. малавядомая. Прыхладна э 8—9 ст. з Тыбета на тэр.

сучаснага Б. перасяляліся плямёны бхотыя, якія выцеснілі б.ч. аселага інд. насельніцтва. У пач. 17 ст. тыбецкія манахі ўстанавілі тут тэакратычную каралеўскую ўладу, дэярж. рэлігіяй стаў ламаізм. У 19 ст. ў краіне адбылося некалькі грамадз. войнаў, выхліханых нязгодай намеснікаў правінцый з цэнтр. уладай.

3 1865 бутанскай знешкяй палітыкай кіраваў урад брыт. Індыі, яхі ў 1907 ператварыў Б. y спадчынную манархію (першым y 1907—26 правіў кароль Угай-ен-Бангчух, заснавальніх сучаснай кіруючай дынастыі). Да 1947 Б. — брыт. пратэктарат. Паводле дагавора з Індыяй (8.8.1949) Б. абавязаўся ў сваіх знейшіх зносінах кіравацца курсам і пазіцыяй інд. ўрада. Пасля анексіі Тыбета Кітаем (1950) бутанска-інд. сувязі, y т.л. эканамічныя, узмацніліся. 3 кастр. 1969 — ханстьпуцыйная манархія (не мае лісанай канстытуцыі). 3 12.2.1971 суверэнная дзяржава.

3 1972 дзяржавай і ўрадам кіруе кароль Дхсыгме Сінгай Бангчух (каранаваны ў 1974). У 1980 Б. заключыў дагавор аб граніцы з Кітайскай Нар. Рэспубліхай. У Б. няма паліт. паргый, на тэр. Індыі дзейнічае партыя Бутанскі нац. кангрэс. Б. — член ААН (з 1971), Руху недалучэння (з 1973), Асацыяцыі рэгія-

Герб і сцяг Бутана нальнага супрацоўніцтва краін Паўд. Азіі (з 1985), належыць да самых бедных і адсталых краін, пгго развіваюцца. Гаспаларка Б. — аграрная краіна з перавагай натуральнай гаспадаркі і феад. адносін. У сельскай гаспадарцы занята 95% самадз. насельніцгва, пераважае земляробства. Плошча апрацаваных зямель складае 3% тэр. краіны. На асобных участках па далінах рэк і схілах гор, на тэрасавых і часткова арашальных палях вырошчваюць рыс, пшаніцу, кукурузу, бульбу, горны ячмень, проса, грэчку, клешчавіну, бавоўну, чай. Агародніцтва і пладаводства (апельсіны, манга, яблыкі). Збор (1993, тыс. т): рысу 43, кукурузы 40, бульбы 34, цытрусавых 58. Горна-пашавая жывёлагадоўля (1993, тыс. галоў): буйн. par. жывёлы і якаў 429, авечкак 54, коз 41. Гадуюць свіней і коней. Прам-сць (1993, тыс. т):

БУТАЎТ

359

здабыча каменнага вугалю 56, даламіту 206, вапняку 190, графіту, свінцовацынкавых і медных рудаў, вальфраму, гіпсу, вытв-сць цэменту 170, віна, кансерваў і сокаў з садавіны, запалак, фанеры, драўнінна-стружкавых пліт. Развіваецца вытв-сць электраэнергіі. Некалькі ГЭС. Захоўваецца традыц. саматужнае рамяство. Аўтамаб. дарогі (даўж. каля 2 тыс. км) злучаюць Тхімпху з асн. раёнамі краіны і з Індыяй. Аэрапорты ў Паро і Тхімпху. Экспарт: цэмент, драўніна, фанера, даламіт, электраэнергія, агародніна, сокі, арэхі, спецыі, каменны вугаль, сыры каўчук і інш. Імпарт (перавышае экспарт y 2 разы): прамысл. і харч. тавары (машыны, абсталяванне, рыс, цукар), бензін, газа і інш. Асн. гандл. партнёр — Індыя (каля 90% знешнегандл. абароту). Адна з асн. крыніц паступлення замежнай валюты — даходы ад замежнага турызму і альпінізму, a таксама ад продажу паштовых марак. Пастаянную эканам. дапамогу Б. аказвае Індыя. Грашовая адзінка — нгултрум. З.М.Шуканава (прырода, гаспадарка), У.Я.Калаткоў (гісторыя). БУТАНЫ, насычаныя вуглевадароды агульнай формулы C 4H 10. Існуюць 2 ізамеры: нармальны бутан СНз(СН2)2СНз (txin -0,5 °С) і ізабухан (СНз)зСН (ікіп -11,7 °С). Бясколерныя газы, раствараюцца ў арган. растваральніках, не раствараюцца ў вадзе, сумесі з паветрам (1,5—8,5% Б.) выбухованебяспечныя. Змяшчаюцца ў нафтавых і прыродных газах і ў газах нафтаперапрацоўкі. 3 нармальнага бутану атрымліваюць бутадыен, 3 ізабутану — ізабутылен, неагексан і ізаактан. Сумесь Б. з прапанам выкарыстоўваецца як паліва. Аказваюць слабае наркатычнае ўздзеянне, ГДК 300 мг/м3. БУТАЎСКАЯ КУЛЬТУРА, археалагіч ная культура эпохі мезаліту (каля 8— 6-га тыс. да н.э.) на тэр. Волга-Камскага міжрэчча. Назва ад стаянкі каля в. Бутава Старыцкага р-на Цвярской вобл. Насельніцтва вяло рухомы лад жыцця. Аснова гаспадаркі — паляванне. Для Б.к. характэрны крамянёвыя разцы акруглыя і з неапрадаванай пляцоўкай, геам. мікраліты (на познім этапе), вербалістыя і тронкавыя наканечнікі стрэл. У фарміраванні Б.к. значную ролю адыгралі познасвідэрскія і арэнбургскія элементы. А.В.Іоў. БЎТАЎТ-АНДРАЙкбвіЧ Марыя Магдалена Эліза (22.7.1852, в. Баландзічы Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. — 1933), бел. жывапісец. Вучылася ў Рызе ў манахаў АЛізен-Маўэра і М.Адама, y 1875—76 — y Італіі. Чл. Літоўскага т-ва мастакоў y Вільні (1907). 3 1881 жыла ў сваім маёнтку Гарнастаевічы (Свіслацкі р-н) і ў Варшаве, дзе выкладала на маст. курсах для жанчын. 3-за хваробы вачэй y канцы 1880-х г. спыніла творчую дзейнасць. Працавала пераважна ў гіст. жанры, пісала карціны і на рэліг. сюжэты: «Ян Каханоўскі над астанкамі Уршулі» (1876), «Кардынал Ян Медзічы

360

БУТАФОРЫЯ

з Пампеніем Лаэтам на рымскіх раскопках» (1877), «Хрыстос вылечвае сляпога» (1878), «Міласэрнасць каралевы Ядвігі» (1884) і інш. Займалася таксама асветнай дзейнасцю і філантропіяй, адна з першых збіральніц твораў нар. мастацтва. І.А.Масляніцына. БУТАФОРЫЯ (італьян. buttafuori літар. выкідваць вон), 1) падробленыя прад-

здольнасці. Сярод паріый: Сцяпан («Вызваленне маладой сялянкі, ці Храбрасць рускага саддата»), Анкундзін («Млынар—чараўнік, падманшчык і сват»; абодва 1822), Гірэй («Каўказскі нявсшьнік, або Цень нявесты» К.Каваса паводле А.Пушкіна, 1823). БУТКЕВІЧ Леанід Уладзіміравіч (31.12.1918, в. Хотліна Чашніцкага р-на Віцебскай вобл. — 12.11.1985), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў Аршанскі тэхнікум чыг. транспарту (1935). Праца-

Л.У.Буткевіч. А.М.Бутлераў ББутрас-Галі

меты (скулыггура, мэбля, дэталі касцюма, аздабленні і інш.), якімі карыстаюцца ў спекгаклях замест сапраўдных. Найчасцей не з ’яўляюцца дакладнай копіяй арыгіналаў, адрозніваюцца ад іх матэрыяламі (вырабляюць з кардону, пап’е-машэ, дрэва, бляхі, палатна, пенапласту), формай, памерамі і афарбоўкай, што абумоўлена характарам спектакля і спецыфічнымі патрабаваннямі сцэны. Б. выкарыстоўваецца таксама ў кіно, экопазіцыях выставак, вітрынах, для рэкламы. 2) У пераносным сэнсе — падман, бачнасць, фальш, разлічаныя на знешні эфеюг. БЎТАЧ, возера ў Беларусі, y Жлобінскім р-не Гомельскай вобл., на пойме Прыпяці, за 15 км на ПдУ ад г. Жлобін. Пл. 0,2 км2, даўж. 2,5 км, найб. шыр.

160 м. Злучана пратокай з воз. Паграбы, выцякае ручай y р. Окра. БУТВІЛОЎСКІ Рычард Пятровіч (22.5.1933, г. Барысаў Мінскай вобл. — 22.12.1977), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю (1958, joiac М.Аладава). 3 1957 выкладаў y муз. вучылішчы, кансерваторыі, пед. ін-це ў Мінску. Сярод твораў: балада «Подзвіг маці» на сл. І.Панкевіча для салістаў, хору і аркестра (1975); сімфонія (1961); Канцэрт-казка для фп. з аркестрам (1965); п’есы для нар. і эстраднага аркестра; фп. трыо (1956); хары; рамансы; музыка да драм. спектакляў, кінафільма «Анюціна дарога» (у сааўт.). БУТКЕВІЧ Красцьян Ягоравіч (?, каля Шклова, Магілёўская вобл.

— 14.10.1846), бел. і рус. артыст балета. Прыгонны, y 1822 адпушчаны на волю. Вучыўся, відадь, y П.Барцанці, Марыядзіні, М.Пранчынскага. У 1780—90-я г. вядучы танцоўшчык Шклоўскага тэатра Зорыча. У 1800 y ліку 14 шклоўскіх танцоўшчыкаў вывезены ў Пецярбург, да 1825 артыст Пецярбургскага імператарскага т-ра. Выконваў цэнтр. пантамімныя ролі, меў неардынарныя драм.

ваў на чыгунцы. 3 1937 y Чырв. Арміі. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўд.-Зах., Паўд., Закаўказскім, Паўн.-Каўказскім франтах. Снайпер лейт. Б. вызначыўся ў баях за Каўказ, Кубань, Крым, падрыхтаваў 125 снайпераў. 3 1945 y запасе. БУТКЕВІЧ Уладзімір Сцяпанавіч (19 6.1872, в. Русакова Адоеўскага р-на Тульскай вобл., Расія — 4.11.1942), савецкі вучоны ў галіне фізіялогіі раслін і біяхімік. Чл.-кар. AH СССР (1929). Скончыў Маскоўскі ун-т (1894). 3 1928 y Маскоўскай с.-г. акадэміі імя K.A.LUміразева. Навук. працы па фізіялогіі дыхання і абмене рэчываў y раслінах. Вызначыў ролю аспарагіну як рэзерву азоцістых рэчываў y раслінах. Выявіў жалезабактэрыі на дне арктычных мораў і вызначыў іх ролю ў стварэнні жалезіста-марганцавых канкрэцый. Прапанаваў экспрэс-метад вызначэння патрэбнасці раслін y фосфарных і калійных угнаеннях, распрацаваў спосаб прамысл. атрымання лімоннай кіслаты з цукру з дапамогай мікраарганізмаў, мікрабіял. метад разведкі нафты і гаручых газаў. БУТЛЕРАЎ Аляксандр Міхайлавіч (15.9.1828, г. Чыстапаль, Татарстан — 17.8.1886), рускі хімік, заснавальнік рус. школы хімікаў. Акад. Пецярбургскай АН (1874). Скончыў Казанскі ун-т (1849), y якім і працаваў, праф. (1857), y 1860 і 1863 рэктар. 3 1868 праф. Пецярбургскага ун-та. Навук. працы па арган. сінтэзе і тэорыі хім. будовы. Адкрыў новы спосаб сінтэзу ёдзістага метылену (1858), атрымаў уратрапін і палімер фармальдэгіду (1861), які выкарыстаў для сінтэзу цукрыстага рэчыва «метыленітану». Стварыў тэорыю хім. будовы, паводле якой уласцівасці рэчываў абумоўлены парадкам сувязей атамаў y малекулах і іх узаемным уплывам (1861). Растлумачыў з’яву ізамерыі (1864). У 1864 выдаў кнігу «Уводзіны да

поўнага вывучэння арганічнай хіміі», дзе тэорыя хім. будовы ўпершыню пашырана на ўсе класы арган. злучэнняў.

Ta.: Соч. Т. 1—3. М., 1953—58. Літ:. Б ы к о в Г.В АМ.Бутлеров: Очерк жнзнн н деягельноста. М., 1961. БУТМІРСКАЯ КУЛЬТЎРА, археалагічная культура позняга неаліту (4-е тыс. да н.э.) на тэр. Босніі і Герцагавіны. Назва ад стаянкі Бутмір паміж г. Сараева і р. Босна. Насельнідтва займалася земляробствам і жывёлагадоўляй, жыло ў паўзямлянках і наземных жытлах з чароту і гліны. Кераміка — грушападобныя амфары, пасудзіны на паддонах, ахвярнікі на 4 ножках, упрыгожаныя спіральным арнаментам, антрапаморфныя статуэткі. БУТОН (франц. bouton), пупышка, якая распускаецца ў кветку. Звычайна Б. адрозніваецца ад лісцевых пупышак той жа расліны памерамі і прытупленай верхавінкай. Усе часткі кветкі ў Б. ўжо сфарміраваныя. Па папярочным зрэзе праз Б. складаюць дыяграмы кветкі, што даюць нагляднае ўяўленне пра лік і ўзаемнае размеркаванне яе асобных частак. Вывучэнне Б. мае значэнне ў марфал. характарыстыцы розных сям. раслін і іх сістэматыцы. БУТРАМЕЕЎ Уладзімір Пятровіч (н.

20.3.1953, в. Расна Горацкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1974), Вышэйшыя курсы сцэнарыстаў і рэжысёраў (1987) і Вышэйшыя літ. курсы (1991) y Маскве. Настаўнічаў на Магілёўшчыне, Слонімшчыне. У друку выступае як празаік і драматург. Піша на рус. і бел. мовах. Аўтар кніг аповесцяў і апавяданняў «Кахаць і верыць» (1986), «Зрушэнне» (1989), «Задарожжа» (1993), п’ес «Ізноў Несцерка» (паст. 1987), «Страсці па Аўдзею» (паст. 1989). Адзін з аўтараў сцэнарыя тэлефільма «Наш сад» (з Я.Мідько, паст. 1987). Тв.: Вяліхія і славутыя старажьггнага свету: Энцыкл. для дзяцей. Мн., 1995; Вялікія і славутыя людзі беларускай зямлі. Мн., 1995; Велнкне н знаменнтые: Среднне века н эпоха Возрождення. М., 1995. БУТРАС-ГАЛІ (Boutros-Ghali) Бутрас (н. 4.11.1922, Каір), палітычны і дзярж. дзеяч Егіпта. Адукацыю атрымаў y Каірскім і Парыжскім ун-тах. Праф. міжнар. права Каірскага ун-та (1949—79). Дырэктар цэнтра даследаванняў Гаагскай акадэміі міжнар.. права (1967—69). Міністр замежных спраў (з 1977), чл. парламента Егіпта з 1987. 3 1991 віцэпрэм’ер. Удзельнічаў y падпісанні Кэмп-Дэвідскіх пагадненняў (1978), пасяджэннях . Ген. Асамблеі ААН (1979, 1982 і 1990). Абраны Ген. сакратаром ААН на перыяд 1992—96. БУТРЫМОВІЧЫ, Б y т р ы м ы , шляхецкі род герба «Тапор» y ВКЛ. Паходзяць ад літоўскага баярына Бутрыма, які ўдзельнічаў y заключэнні Гарадзельскай уніі 1413. Найб. вядомыя: Я н , намеснік смаленскі ў 1422. Я н , шамбялян Станіслава Аўгуста Панятоўскага ў 1789. A д р ы я н , уніяцкі епіскап-суфраган пінскі і тураўскі, y 1793

суфраган кіеўскага мітрапаліта. М a ц е й (1745— 1814), дзярж. дзеяч Рэчы Паспалітай. Вучыўся ў Пінскім езуіцкім калегіуме. 3 1778 канюшы, з 1780 мечнік, з 1783 суддзя гродскі, з 1785 падстароста, з 1791 лоўчы пінскі. Набліжаны гетмана М.К.Агінскага. Ініцыятар шырокіх гасп. пераўтварэнняў на Піншчыне. Ажыццяўляў пракладку гасцінцаў, Мухавецкага і Агінскага каналаў, праводзіў меліярацыю. Удзельнічаў y працы Чатырохгадовага сойма 1788—92, падгрымаў Канстытуцыю 3 мая 1791. БУТУАН (Butuan), горад на Філіпінах, на в-ве Мінданао. Адм. ц. прав. Агусандэль-Нортэ. 227,8 тыс. ж. (1990). Порт y вусці р. Агусан (вываз абакі, копры). Аэрапорт. Гандл. цэнтр. БУТУРЛШ Васіль Васілевіч (?— 1656), рускі ваенны дзеяч, дыішамат. 3 1640 акольнічы, з 1652 прыбліжаны баярын і дварэцкі цара Аляксея Міхайлавіча. Суддзя Разбойнага прыказа (1650—51) і Прыказа Вял. дварца (1652—54). У 1648 лкпа расправіўся з удзельнікамі паўстання ў Курску. У 1653 узначаліў рус. пасольства на Украіну. На Пераяслаўскай радзе 1654 прывёў да прысягі на вернасць Расіі яе ўдзельнікаў. У 1655 камандуючы войскамі, якія былі пасланы на дапамогу Хмяльніцкаму супраць псшьскіх войскаў. БУТЬІЛАВЫЯ СПІРТЬІ, б y т a н о л ы , аліфатычныя насычаныя спірты, С4Н9ОН. Вядомы 4 ізамерныя Б.с.: 1 -бутанол (першасны); 2 -бутанол (другасны); 2 -метыл-1 -прапанол (ізабутылавы); 2 -метыл-2 -прапанол (трацічны). Бясколерныя вадкасці са спіртавым пахам, ^ 117,4 °С, шчыльн. 809,9 кг/м3 (першасны Бх.), трацічны Б.с. — цвёрдае рэчыва з пахам цвілі, Ц 25,5 °С, tKill 82,5 ^С, шчыльн.

788,7 кг/м3 (20 6С). Раствараюцца ў вадзе і арган. растваральніках. Ізабутылавы вылучаюць з сівушнага алею перагонкай, астатнія атрымліваюць сінтэтычна. Выкарысгоўваюцца як растваральнікі ў лакафарбавай прам-сці, для сінтээу арган. рэчываў, y вшв-сці пластыфікатараў, пестыццдаў, лек. сродкаў. БУТЫЛАЦЭТАТЫ, арганічныя рэчывы, складаныя эфіры воцатнай к-ты і бутылавых спіртоў, СН 3СООС4 Н 9 . Бясколерныя вадкасці з фрукговым пахам, txin 126,3 °С, шчыльн. 881,3 кг/м3 (н-бутылацэтат), t>àn 116,5 °С, шчыльн.

858 кг/м3 (ізабутылацэтат). Мала растваральныя ў вадзе, добра — y арган. растваральніках. У прам-сці атрымліваюць этэрыфікацыяй y прысутнасці сернай к-ты. Выкарыстоўваюцца як растваральнікі лакафарбавых матэрыялаў, палімераў, пахучыя рэчывы для фрукговых эсенцый, y парфумерыі. БУТЫЛКАЎЧУКІ, сінтэтычны палімер, супалімер ізабутылену з невял. ксшькасцю ізапрэну, [—С(СНз)2 —СН 2—]т — [—СН 2—С (С Н з)= С Н —СН 2—]п. Мал. маса (3—7)Ю 5, шчыльн. 910—920 кг/м3, т-ра шклавання -69 °С. Асаблівасці — нізкія ненасычанасць, пара- і газапранікальнасць. Атрымліваюць нізкатэмпературнай (ад -80 °С да -95 °С) полімерызацыяй ізабутылену з 0,6—5 малярнымі % ізапрэну ў прысутнасці

каталізатара (хларыд алюмінію АІСІз). БУТЭРЛАК 361 Гума на аснове Б. ўстойлівая да ўздзеяння азону, к-т, шчолачаў і інш. агрэсіўных рэчываў. Выкарыстоўваюць y шэйшай тэхн. школы ў Данцыгу (сучасвытв-сці аўтамабільных і варачных ка- ны Гданьск, Польшча), з 1936 дырэктар мер, дыяфрагмаў фарматараў-вулканіза- Ін-та імя М.Планка (Берлін, Цюбінген, тараў шын, дэталяў харч. машынабуда- Мюнхен). Навук. працы па біяхіміі павання, мед. вырабаў, элекграізаляцый- лавых гармонаў: упершыню вылучыў y чыстым стане і сінтэзаваў эстрон (жаных матэрыялаў і інш. БУТЬІЛКІН Вікіар Васілевіч (н. ночы палавы гармон, 1929), андрастэ27.10.1923, Масква), удзельнік вызва- рон (1931, незалежна ад Л.Ружычкі), лення Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Ге- тэстастэрон (1939), прагестэрон (1934) і рой Сав. Саюза (1943), ген.-маёр (1975). Д-р ваен. навук (1969), праф. (1970). Скончыў Разанскае артыл. вучылішча (1942), Артыл. акадэмію імя Дзяржынскага (1952). У Вял. Айч. вайну на фронце з 1942. Камандзір батарэі ст. лейт. Б. вызначыўся 15.10.1943 пры фарсіраванні Дняпра каля г.п. Лоеў Гомельскай вобл. 3 1956 на н.-д. рабоце, y 1985—88 заг. кафедры ў Ваен. акадэміі імя Дзяржынскага. А.Ф.Бутэнант. БУТЫРАЛЬДЭГІД, гл. Маслены альдэгід. БУТЫРОМЕТР (ад ірэч. butyron тлушч + ...метр), прылада для вымярэння інш. Распрацаваў методыку атрымання тлустасці малака. картызону. Чл. Лонданскага каралеўБУТЫЯ (Boothia), паўвостраў на край- скага т-ва (1968). Нобелеўская прэмія няй Пн Паўн. Амерыкі, тэр. Канады. 1939 (разам з Ружычкам). Паверхня — плато з асобнымі масівамі БУТЭНКА Раіса Рыгораўна (н. выш. да 573 м, якое абкружана прыбярэжнымі раўнінамі. Тундравая раслін- 13.9.1920, г. Белы Цвярской вобл., Расія), савецкі біёлаг і біяхімік. Чл.-кар. насць. На Пн мыс Мерчысан — самы AH СССР (1974), правадз. чл. паўн. пункт мацерыка. УАСГНІЛ (1988). Скончыла МаскоўБУТЭВІЧ Анатоль Іванавіч (літ. псеўд. скую с.-г. акадэмію імя К.А.Ціміразева В а л о ш к а Максім; н. 15.6.1948, в. (1943). 3 1947 y Ін-це фізіялогіі раслін Баяры Нясвіжскага р-на Мінскай AH СССР. Навук. працы па культуры вобл.), бел. дзярж. дзеяч, дзіцячы пісь- ізаляваных клетак і тканак раслін, y т.л. меннік, перакладчык, публіцыст, кры- эксперым. морфагенезе і дыферэнцытык. Скончыў БДУ (1971). Працаваў роўцы. Даследаванні па дзеянні іанізанам. рэдактара газ. «Чырвоная змена» вальнага выпрамянення на дзяленне і (1975—80), інструктарам сектара маст. рост клетак, з’яве фотаперыядызму. л-ры аддзела культуры, заг. секгара Дзярж. прэмія СССР 1984. маст. л-ры, нам. заг. ідэалаг. адцзела Тв:. Культура нзолнрованных тканей н фнЦК КПБ (1980—86, 1987—90), дырэк- знологня морфогенеза растеннй. М., 1964. тарам выд-ва «Мастацкая літаратура» БУТЭНЫ, б у т ы л е н ы , ненасыча(1986—87). У 1990—92 старшыня ныя вуглевадароды агульнай формулы Дзярж. к-та Беларусі па друку, міністр С4Н 8. Існуюць 3 струкгурныя ізамеры: інфармацыі (1992—94), y 1994—96 мі- нармальны бутэн-1 (а-бутылен), ністр культуры і друку. 3 1996 генеральСН 2=СН —СН 2—СНз; нармальны буны консул Рэспублікі Беларусь y тэн-2 (р-бугьшен, псеўдабутылен), Гданьску. Друкуецца з 1969. У апавя- СНз—СН=СН—СНз (мае транс- і даннях і казках для дзяцей — веданне цыс-формы); ізабутэн (ізабутылен), дзіцячай псіхалогіі, уменне займальна і (СНз)2 С = СН 2 . даступна гаварыць з чытачом, адчуванБясколерныя газы з рэзхім, непрыемным не нар. слова. Перакладае з польск. пахам tKjrI ад -6,90 °С да 3,72 °С. Добра раствараюцца ў многіх арган. растваральніках і (С.Лем «Прыгоды Піркса», 1992; «Салярыс», 1994), рус. і ўкр. моў, з бел. на вельмі дрэнна ў вадзе. Сумесі з паветрам (1,7—9% Б.) выбухованебяспечныя. Маюп1 рус. мову (В.Гігевіч «Марсіянскае пада- усе ўласцівасці алкенаў. У прам-сці вылуча рожжа», 1992). У перакладзе Б. ішлі юць з бутан-бутыленавай фракцыі газаў крэп’есы на сцэне Бел. т-ра юнага гледача, кінгу нафпл. Выкарыстоўваюцца ў вытв-сці Віцебскага лялечнага тэатра. бутадыену, бутылкаўчуку, ізаактану, замазак і І.У.Саламевіч. інш. Б. раздражняюць слізістыя абалонкі вачэй і дыхальных шляхоў, ГДК 150 мг/м3. БЎТЭНАНТ (Butenandt) Адольф Фрыдрых (24.3.1903, г. Брэмергафен, Гер- БУТЭРЛАК (Peplis), род кветкавых расманія — 18.1.1995), нямецкі хімік-арга- лін сям. плакуновых. Вядомы 4 віды. нік і біяхімік. Чл. Баварскай і Гётын- Пашыраны ў Паўн. паўшар’і і Паўд. генскай АН. Ганаровы чл. Нью-Йор- Амерыцы. На Беларусі зрэдку траплякскай АН, акадэмій навук Аўстраліі і ецца Б. партулакавы (Р. portula), вельмі Францыі. Вучыўся ў Марбургскім (з рэдка чаргаваналісты (P. altemifolia).

1921) і Гётынгенскім ун-тах. 3 1931 y Растуць на вільшшых глеяватых або Гётынгенскім ун-це, з 1933 праф. Вы- пясчаных мясцінах: лясных дарогах,

362

БУФАЛА

грунтавых агаленнях, берагах рэк і поймавых лугах. Аднагадовыя травяністая расліны з сакаўнымі, часта чырванаватымі, раснасцёртымі ці ўчыходнымі сцёбламі даўж. 5—20 см. Лісце супраціўнае ці чаргаванае, суцэльнакрайняе. Кветкі дробныя, непрыкметныя, белыя або бледна-ружовыя, адзіночныя, на кароткіх кветканосах ці амаль сядзячых ў пазухах лісця. Плод — шарападобная каробачка. БУФАЛА (Ictiobus), род рыб сям. чукучанавых атр. карпападобных. Пашыраны ў бас. рэк Місуры і Місісіпі (ЗІІІА) і Саскачэван (Канада). Малькі 3 відаў: Б. велікаротага (рыба-буйвал; I. cyprinellus), Б. маларотага (I. bubalus) і Б. чорнага (I. niger) завеэены ў Краснадарскі край з ЗІЛА (1971—72), выгадаваны іх матачны статак. На Беларусі эксперым. работы па вырошчванні Б. вядуцца з 1976 y рыбакамбінаце «Любань» (Мінская вобл.) і з 1979 y Белаазерскай садковай рыбнай гаспадарцы (Брэсцкая вобл.). Б. жыве пераважна ў

Бутэрлак паргулакавы. вадаёмах з запавсшеным цячэннем і ў стаячых вадаёмах. Даўж. да 1,2 м, маса болей за 45 кг. Нагадваюць саэана. Спіна цёмна-карычневая, бакі светлыя, брушка жоўтае або белаватае, плаўнікі карычнева-шэрыя. Чародныя, цеплалюбівыя. Растуць Б. хутчэй за карпаў. Усёедныя. Перспектыўныя для рыбагадоўлі. БЎФАЛА (Buffalo), горад на ПнУ ЗША, штат Нью-Йорк. Засн. ў канцы 18 — пач. 19 ст. 323,4 тыс. ж., з прыгарадамі

1,19 млн. ж. (1992). Размешчаны каля ўсх. берага воз. Эры і вытоку р. Ніягара, на суднаходным канале, які злучае Вял. азёры праз р. Гудзон з Атлантычным ак. Порт на воз. Эры, даступны для марскіх суднаў. Вузел чыгунак і аўтамаб. дарог. Міжнар. аэрапорт. Праз Б. адбываецца значная ч. гандлю ЗША з Канадай. Буйны прамысл. і гандл.-фін. цэнтр краіны. Чорная металургія, металаапрацоўка. Разнастайнае машынабудаванне (вытв-сць цеплавога і інш. прамысл. абсталявання, станкоў, аўтамабільных дэталяў і вузлоў, авіяц. тэхнікі, электронных кампанентаў і сродкаў сувязі і інш.). Хім., цэлюлозна-папяровая, харч. (пераважна мукамольная і мясакансервавая) прам-сць. 2 ун-ты. Цэнтр ддзерных даследаванняў. Музей навукі. Маст. галерэя Олбрайт-Нокс. Каля Б. — ГЭС на р. Ніягара. БУФАНАДА (італьян. buffonata літар. блазнаванне), від тэатр. паказу і прыём акцёрскага выканання, заснаваныя на рэзкім, камедыйным перабольшанні пераважна вонкавай характарнасці. Асабліва пашырана ў цырку (гл. Клаунада). Узнікла ў народным тэатры (мім, скамарохі, італьян. камедыя дэль артэ), выкарыстоўвалася ў батлейцы. На вы ка рыстанне прыёмаў Б. разлічаны і некаторыя творы Мальера, К.Галвдоні, В.Дуніна-Марцінкевіча, К.Каганца, Я.Купалы, У.Маякоўскага і інш. Элементы Б. выкарыстоўвалі пры стварэнні камедыйных вобразаў бел. акцёры А.Ільінскі, Г.Глебаў, П.Малчанаў. БУФЕР (англ. buffer ад bufT змякчаць штуршкі), прыстасаванне для паслаблення сілы ўдару на трансп. сродках (лакаматывах, вагонах і інш.). Аўтамабільны Б. наз. бамперам. БЎФЕРНАЕ , ЗАПАМШАЛЬНАЕ ПРЫСТАСАВАННЕ, блок узгаднення (у часе) абмену інфармацыяй паміж вузламі ЭВМ з розным хуткадзеяннем. Гл. ў арт. Запамінальнае прыстасаванне ЭВМ. БЎФЕРНАСЦЬ ГЛЕБЫ, уласцівасць глебы перашкаджаць змяненню сваёй актыўнай кіслотнасці (pH) пры ўздзеянні кіслот або шчолачаў. Абумоўлена наяўнасдю ў ёй калоідаў, якія маюць здольныя да абмену іоны: іоны вадароду вызначаюць буфернасць y адносінах да шчолачаў, a іоны асновы — да хіслот. Глебавы раствор валодае буфернай уласцівасцю, калі ў ім ёсць солі моцнай асновы (натрыю, калію, кальцыю) і слабых, пераважна арган.

Буфала (злева направа): малароты; велікароты; чорны.

кіслот (гумінавай, вугальнай і інш.), y сумесі са слабай кіслатой, y якой ёсць агульны з соллю аніён. Б.г. залежыць звычайна ад калоіднай і глеістай фракцый глебы. Найб. буферныя багатыя гумусам глебы цяжкага грануламетрычнага складу: чарназёмныя, тарфяністыя і інш. Расліны адмоўна рэагуюць на рэзкія ваганні pH глебы, таму Б.г. адыгрывае вял. ролю ў іх росце і развіцці; яе можна павысіць унясеннем арган. ўгнаенняў. БЎФЕРНАЯ БАТАРЭЯ, акумулятарная батарэя, што ўключаецца ў ланцуг паралельна інш. крыніцы (генератар, выпрамляльнік) пастаяннага току для супольнага сілкавання нагрузкі (у тл. як рэзервовая крыніца). Прызначана для кампенсацыі змен напружання і сілы току асн. крыніцы сілкавання ў час найб. нагрузак і перапынкаў y рабоце. Выкарыстоўваецца на аўта- і чыг. транспарце, сістэмах сувязі і інш. БУФЕРНАЯ 3ÔHA, прыродная тэрыторыя, прылеглая да асабліва ахоўнай (запаведнік, нац. парк і інш.) тэрыторыі, на якой часткова абмяжоўваецца гасп. дзейнасць. Ствараецца з мэтаю лепшай аховы ці падтрымання больш устойлівай экалагічнай раўнавагі на асн. ахоўнай тэр., для змяншэння ўздзеяння на запаведны рэжым антрапагенных фактараў (эксшіуатацыя прыродных рэсурсаў, прамысл. і жыллёвага буд-ва, строга рэгламентуюцца паляванне і рыбная лоўля). Асаблівае значэнне мае прадухіленне ўздзеяння на асн. ахоўныя тэр. гідрамеліярацыйных і гідратэхн. работ, што вядуцца ў верхніх участках басейнаў рэк, якія цякуць праз запаведнікі ці закранаюць рэжым падземных вод на іх тэрыторыі. БУФЕРНЫЯ РАСТВОРЫ, растворы, якія падтрымліваюць пастаяннае значэнне вадароднага паказчыка (pH), акісляльна-аднаўляльнага патэнцыялу ці інш. характарыстык пры змяненні саставу ці канцэнтрацыі. Найб. пашыраны водныя кіслотна-асноўныя Б.р.: растворы слабай к-ты ці асновы са сваёй соллю, напр. воцатнай к-ты СНэСООН і яе натрыевай солі СНзСООЫа. Значэнне pH гэтых раствораў амаль не мяняецца пры змяненні канцэнтрацыі яго кампанентаў або пры дабаўленні невял. колькасці моцнай к-ты ці шчолачы. Выкарыстоўваюцца ў хім. аналізе для правядзення рэакцый пры пэўных значэннях pH. Б.р. адыгрываюць важную ролю ў жывых арганізмах (нагір., y крыві пастаянства pH падтрымліваецца Б.р. з кар-

банатаў і фасфатаў) і ў захаванні ўрадлівасці глебы (гл. Буфернасць глебы). БУХАВЕЦ Георгій Кліменцьевіч (18.1.1901, г. Віцебск — 27.5.1967), савецкі ваен. дзеяч. Ген.-лейт. (1944). Скончыў Віцебскія пях. камандныя курсы (1922), курсы «Выстрал» (1938), Вышэйшыя акад. курсы пры Ваен. акадэміі Генштаба (1948). У Чырв. Арміі з 1920. Удзельнік грамадз. вайны. 3 1938 нач. штаба стралк. корпуса. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўн.-Зах., Ленінградскім, 3-м Бел., 1-м Укр. франтах: нач. штаба стралк. корпуса, камандзір дывізіі, нач. штаба арміі. Да 1953 нач. штаба ваен. акруг. БЎХАВІЦКАЯ ПАКРОЎСКАЯ ЦАРКВА, помнік архітэктуры барока. Пабудавана ў 1676 y в. Бухавічы (Кобрынскі р-н Брэсдкай вобл.) як касцёл дамініканцаў, з 1832 — ІІакроўская царква. Першапачаткова прамавугольны ў плане выцягнуты па падоўжнай восі аб’ём, да якога з усх. боку далучалася прамавугольная апсіда, з зах. — вежа-званіца. Вуглы аб’ёмаў умацаваны контрфорса-

Бухавіцкая Пакроўская царква.

Да арг. Бухара. Медрэсэ Улугбека. 1417.

мі. Фасады расчлянёны лучковымі аконнымі праёмамі, апяразаны карнізам простага профілю. У час рэканструкцыі (1889) надбудаваны 3-і ярус званіцы — драўляны васьмярык з шатровым верхам і цыбулепадобнай галоўкай над 2-схільным дахам і васьмііранны драўляны барабан з цыбулепадобным купалам. У інтэр’еры драўляны іканастас 2-й пал. 19 ст. БУХАВІЧЫ, вёска ў Беларусі, y Кобрынскім р-не Брэсцкай вобл., на аўтадарозе Мінск—Брэст. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 12 км на ПнУ ад г. Кобрын, 58 км ад Брэста. 391 ж., 131 двор (1995). Млын. Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — Бухавіцкая Пакроўская царква. БУХАРА, горад ва Узбекістане, цэнтр Бухарскай вобл., y даліне р. Зераўшан.

224 тыс. ж. (1994). Чыг. станцыя. Лёгкая (каракулевая, бавоўнаачышчальная, швейная, трыкат., шоўкаматальная), харчасмакавая (маслаэкстракцыйная, малочная, кандытарская і інш.), мэблевая прам-сць. Старадаўнія маст. промыслы (залаташвейны, шаўкаткацкі, чаканка па медзі і інш.). Пед. ін-т. Тэатр. Засн. каля 1 ст. н. э. У 709 заваявана арабамі, значны гандлёва-рамесны і культ. цэнтр Сярэдняй Азіі. У 9—10 ст. сталіда Саманідаў дзяржавы, y канцы 10 ст. захоплена качэўнікамі, y 1220 Чынгісханам, y 1370 Цімурам, на пач. 16 ст. качэўнікамі-узбекамі, увайшла v склад Шайбанідаў дзяржавы і стала яе сталіцай. 3 сярэдоіны 16 ст. сталіца Бухарскага ханства. 3 1868 y складзе Расіі. У 1920—24 стачіца Бухарскай народнай савецкай рэспублікі, з 1925 ва Узбекістане, цэнтр Зераўшанскай акр., з 1938 Бухарскай вобл. Б. горад-музей, y якім захавалася каля 140 помнікаў архітэктуры. Найб. значныя: маўзалей Ісмаіла Самані (9— 10 ст.), медрэсэ Улугбека (1417), ансамбль медрэсэ Міры-Араб (1535—36) і саборнай мячэці Калян (1514) з мінарэтам (1127), медрэсэ Абдулазіз-хана (1651—52). У 18— 19 ст. маст. традыцыі захоўвала нар. дойлідства. Горад значна захаваў арх.-планіровачную структуру

БУХАРСКАЯ

363

абкружанага сцяной Старога горада з магутнай цытадэллю (18— 19 ст.) і традыц. жылымі дамамі з разьбой і раэмалёўкай y інтэр’ерах. Сучаснае буд-ва не закранае ансамбль Старога горада. Сярод помнікаў y наваколлі Б.: мячэцьнамазга (1119—20), ханакі Файзабад (1598—99) і Бехаўдзіна (1544—45), мемарыяльны ансамбль Чар-Бакр (мячэць, ханака і медрэсэ, 1560—63), палац эміраў Сітараі-махі-хаса (канец 19 ст. — 1918). БУХАРКА, гл. Букарка. ЬУХАРСКАЕ ХАНСІВА, феадальная дзяржава ў Сярэдняй Азіі ў 16— 18 ст. Заснавана узб. ханам Мухамедам Шэйбані на месцы б. дзяржавк Цімурыдаў. Названа Б.х. y канцы 16 ст., калі сталіцу з Самарканда перанеслі ў Бухару. Значна ўзмацнілася пры Абдуле-хане II, заваявала Ташкент, Фергану, Харэзм, Герат і інш., наладзіла гандл. і дыпламат. адносіны з Рус. дзяржавай. У час праўлення дынастыі Апггарханідаў (1599—1753) прыйшло ў заняпад, выкліканы сепаратысцкімі імкненнямі феадалаў і войнамі з Іранам, Хівінскім ханствам і інш. У 1740 Б.х. заваяваў іранскі шах Надзір. Пасля яго смерці (1747) y выніку міжусобных войнаў да ўлады прыйшлі прадстаўнікі дынастыі Мангыт. 3 таго часу Б.х. наз. Бухарскі эмірат. БУХАРСКАЯ НАРОДНАЯ САВЕЦКАЯ РЭСПУБЛІКА (БНСР), дзяржава ў Сярэдняй Азіі ў 1920—24. Утворана на тэр. Бухарскага эмірата ў выніку перамогі нар. паўстання (2.9.1920), падтрыманага Чырв. Арміяй. 14 вер. сфарміраваны вышэйшыя органы ўлады — Усебухарскі рэўком і Савет нар. назіраў (камісараў). 8 кастр. на 1-м Усебухарскім курултаі (з’ездзе) нар. прадстаўнікоў абвешчана БНСР. 4.3.1921 паміж РСФСР і БНСР падпісаны саюзны дагавор і эканам. пагадненне. Канстытуцыя БНСР 1921 заканадаўча замацавала

Да арт- Бухара. Керамічная абліцоўка медрэсэ Кукельташ.

364

БУХАРСКІ

пераход улады ў рукі Саветаў нар. дэпутатаў; яе адметная рыса — прызнанне права прыватнай уласнасці на зямлю і асн. прылады працы і сродкі вытв-сці. У 1920—23 на тэр. БНСР разгарнуўся антысав. рух (гл. Басмацтва), пад кантрсшем басмачоў знаходзілася значная частка тэр. рэспублікі. 19.9.1924 БНСР пераўтворана ў Бухарскую ССР, лікві-

даваную 24.10.1924. Яе тэр. ўвайшла ў склад Узб. ССР, Туркм. ССР і Тадж. ССР. ЬУХАРСКІ ЭМІРАТ, феадальная дзяржава ў Сярэдняй Азіі ў 1747—1920. Сталіца — г. Бухара. Утвораны ў 1747, калі ўлада ў Бухарскім ханстве перайшла да дынастыі Мангыт, прадстаўнікі якой наз. сябе эмірамі. Паліт. і эканам. становішча дзяржавы крыху стабілізавалася, аднак феад. раздробленасць не была ліквідавана. Сяляне, амаль пазбаўленыя зямлі, карысталіся ёю на правах здолыычыны. Паводле дагавораў 1868 і 1873 Б.э. трапіў y васальную залежнасць ад Расіі. У вер. 1920 y Бухары ў выніку нар. паўстання, падтрыманага Чырв. Арміяй, быў скінуты эмір. 8.10.1920 абвешчана стварэнне на тэр. эмірата Бухарскай Народнай Савецкай Рэспублікі. БУХАРЫН Мікалай Іванавіч (9.10.1888, Масква — 15.3.1938), савецкі палітычны і дзяржаўны дзеяч. Акад. AH СССР (1929). Удзельнік рэв. 1905—07 і Кастр. рэвалюцыі 1917. У 1917—18 лідэр «левых камуністаў» (гл. ў арт. Брэсцкі мір 1918). У 1918—29 рэдакгар газ. «Правда». У 1919—29 чл. Выканкома Камінтэрна. Выступаў разам з І.В.Сталіным супраць Л.Д.Троцкага, Л.Б.Каменева, Г.Е.Зіноўева. У 1934—37 рэдакгар газ. «Нзвестмя». Адстойваў палітыку «ваеннага камунізму», лічачы яе арган. рысай пераходнага перыяду ад капіталізму да сацыялізму, падгрымліваў асн. кірункі нэпа. У канцы 1920-х г. выступаў супраць выкарыстання надзвычайных мер пры правядзенні калектывізацыі і індустрыялізацыі, што было аб’яўлена «правым ухілам y ВКП(б)». Чл. ЦК ВКП(б) y 1917—34, чл. Палітбюро ЦК y 1924—29. Працы па філасофіі і палітэканоміі. У 1937 рэпрэсіраваны, рэабілітаваны пасмяротна. Тв.: Нзб. пронзв. М, 1990. Літ:. К о э н С. Бухарнн: Полнт. бногр., 1888—1938: Пер. с англ. М.; Мн., 1989.

БУХАРЭСТ (Bucureçti), горад, сталіца Румыніі. Размешчаны на Пд краіны ў межах Ніжнедунайскай нізіны на р. Дымбавіда, за 45 км ад р. Дунай. Утварае самаст. адм. адзінку. 2,1 млн. ж., з прыгарадамі каля 2,4 млн. ж. (1993). Буйны трансп. вузел — месца перасячэння транс’еўрапейскіх чыг. і аўтамаб. магістраляў. Міжнар. аэрапорт Атапень. У Б. сканцэнтравана */б прамысл. вытв-сці краіны, y тл . бодыіі як 'Д прадукцыі машынабудавання і металаапрацоўкі, уз тэкст., у г паліграфічнай. Займае вядучую ролю ў вытв-сці складаных машын і прылад (электроніка, элекдра- і радыётэхніка, прыладабудаванне), хім. прадукцыі (вырабы з гумы, пластмасаў, фарбавальнікі, лакі, фармацэўтычныя і парфумерныя тавары). Прадпрысмствы чорнай і каляровай металургіі, станкабудавання, нафтаперапр., с.-г. і трансп. машынабудавання, будматэрыялаў, шклофарфоравай, дрэваапр. і цэлюлозна-папяровай прам-сці.

неакласіцызму і функцыяналізму: т.зв. Атэнеум (філармонія; 1886—88), Палац Рэспублікі (1930—37), Прэзідыум Савета Міністраў (1936—38, арх. Д.Марку) і інш. Паводле ген. плана 1952 пабудаваны дом паліграф. к-та «Скынтэя» (1948—53), комплекс ВДНГ (1964), аэрапорт (1970), ансамбль Нац. т-ра імя І.Л.Караджале з гасцініцай «Інтэркантыненталь» (1970—73, арх. Х.Майку і інш ), жылыя раёны (Флараска, Тытан, Букурэшты-Ной і інш.). У Б. АН Румыніі (з 1879). 13 ВНУ, y т.л. ун-т (з 1864), кансерваторыя, політэхн. ін-т. Н.-д. ін-ты (у т.л. Ін-т эндакрыналогіі і геранталогіі). Музеі: Нац., Гісторыі прыроды, мастацгваў Румыніі, Музей вёскі. Тэатры: оперы і балета, Нац. імя І.Л.Караджале і інш. Універсітэцкі бат. сад (з 1860). Ф.С.Фешчанка (гаспадарка). БУХАРЭСЦКІ МІРНЫ ДАГАВОР 1812. Падпісаны паміж Расіяй і Турцыяй 28.5.1812 y г. Бухарэст (Румынія).

Да арт Бухарэст Патрыяршая царква. 1654— 58. Будынак Атэнеума ў Бухарэсце Разнастайныя галіны харч. (мясная, мя сакансервавая, алейная, тытунёвая і інш.) і лёгкай (тэкст., швейная, гарбарна-абутковая, футравая і інш.) прам-сці. Метрапалітэн. Вядомы з 14 ст. як 2-я рэзідэнцыя валашскага феад. княства. 3 1459 крэпасць для абароны Валахіі ад тур. набегаў. 3 1659 сталіца Валахіі. У 19 ст. цэнтр нац.-вызв. руху. 3 1861 сталіца Румыніі. Тут падпісаны Бухарзсцкі мірны дагавор 1812 і Бухарэсцкі мірны дагавор 1918. У чэрв. 1941 y Б. уведзены ням.-фаш. войскі, вызвалены ў ходзе Народнага ўзброенага паўстання ў Румыніі 1944 супраць фаш. рэжыму І.Антанеску. У 1947 y Б. абвешчана Рум. Нар. Рэспубліка. Цэнтр Народнага паўстання ў Румыніі 1989—90, якое прывяло да звяржэння таталітарнага рэжыму Н.Чаўшэску. Старая частка Б. размешчана на берагах р. Дымбавіца, y раёне б. Кветкавага базара (цэрквы Міхай-Водэ, 1589—91, Патрыяршая, 1654—58, Стаўраполіс, 1724—30). У 19—20 ст. склаўся новы цэнтр горада з радыяльнымі і кальцавымі магістралямі, параднымі пабудовамі ў духу эклектызму, нац. рамантыкі,

Завяршыў рус.-тур. вайну 1806—12. Паводле яго да Расіі адыходзілі Бесарабія і шэраг абласцей Закаўказзя. Турцыі былі вернуты ўсе заваяваныя Расіяй на Каўказе населеньія пункты (Анапа, Поці, Ахалкалакі). Дагавор забяспечыў прывілеі Дунайскім княствам, аўтаномію Сербіі. Умацаваў міжнар. становішча Расіі напярэдадні вайны 1812 і бяспеку яе паўд. межаў. Асн. палажэнні дагавора пацверджаны Акерманскай канвенцыяй 1826. БУХАРЭСЦКІ МІРНЫ ДАГАВОР 1918. Падпісаны паміж Германіяй, Аўстра-Венгрыяй, Балгарыяй і Турцыяй з аднаго боку і Румыніяй з другога 7.5.1918 y г. Бухарэст (Румынія). Паводле яго Румынія ўступала Аўстра-Венгрыі пагран. ўчасткі (каля 6 тыс. км2), вяртала Балгарыі ІІаўд. Дабруджу, над Паўн. Дабруджай усталёўвалася сумеснае кіраванне краін герм. блока. Гіасля паражэння y 1-й сусв. вайне краін герм. блока Румынія адмовілася ратыфікаваць дагавор і ён быў адменены Версальскім мірным дагаворам 1919.

БУХАЎ (Buchow) Данііл Прынтц фон [14.9-1546, г. Львоў або Лемперк (Чэхія) — 1608], дыпламат герм. імлератара, пісьменнік. Як пасол Максіміляна II і Рудольфа II y 1576 і 1578 ездзіў y Маскву. Дамагаўся садзейнічання Івана IV y абранні на трон Рэчы Паспалітай аўстр. эрцгерцага Эрнста, сына Максіміляна II; прапаноўваў цару вывесці войскі з Інфлянтаў. У 1577 склаў на лац. мове справаздачу аб пассшьстве, якая фактычна стала апісаннем Масковіі ў час Інфлянцкай вайны 1558—82. У ёй ёсць звесткі пра баявыя дзеянні, y т.л. на Беларусі, узяцце рус. войскам y 1563 Полацка. ГІры напісанні карыстаўся рус. рукапісамі. Твор лічыцца праўдзівым па верагоднасці і дакладнасці звестак. Упершыню выдадзены ў 1668 y Нейсе. Тв:. Рус. пер. — Начало н возвышенне Московнн // Чтення в нмп. о-ве нсторнн н древностей Росслйсхнх. 1876. Кн. 3—4. А.П.Грыцкевіч. БУХВАЛ Віісгар Эдмундавіч (н.

1.8.1960, Мінск), бел. спартсмен (барацьба самба). Майстар спорту міжнар. класа (1981). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1981). Чэмпіён свету (1985) і пераможца Кубка свету (1981, 1987) па самба. БУХВОСТАЎ Якаў Рыгоравіч, рускі архітэктар 2-й пал. 17 — пач. 18 ст. Адзін з вядучых майстроў «нарышкінскага стылю». Яго мураваныя пабудовы з белакаменнымі дэталямі вызначаюцца стройнасцю, цэласнасцю кампазіцыі і належаць да лепшых узораў маскоўскага дойлідства канца 17 ст.: сцены з шатровымі вежамі (1690—94) і надваротная царква (1694—97) Нова-Іерусалімскага манастыра ў Істры, Успенскі сабор y Разані (1693—99, пяцікупальны на падклецці, з трыма радамі вял. вокнаў), цэнтрычная ярусная царква Спаса ў падмаскоўным сяле Уборы (1694—97). БУХГАЛТАРСКІ ЎЛІК, сістэма суцэльнага і безупыннага дакументальнага адлюстравання ў грашовай форме інфармацыі аб кругаабароце капіталу ў працэсе гасп. дзейнасці прадпрыемства, установы, арг-цыі і інш. юрыд. асоб; адзін з відаў гасп. ўліку, важная функцыя ў кіраванні вытворчасцю. Ажыццяўляецца ў адпаведнасці з заканадаўствам і нац. стандартамі рахункаводства ўсімі юрыд. асобамі незалежна ад іх арганізацыйнаправавога статуса і формаў уласнасці з моманту ўтварэння і да ліквідацыі. Фіз. асобы (прадпрымальнікі) вядуць улік і даюдь фін. справаздачу ў адпаведнасці з патрабаваннямі падатковага заканадаўства. Б.ў. выконвае 2 асн. функцыі — інфармацыйную (своечасовае, поўнае і аб’ектыўнае інфармаванне службы кіравання пра ход і вынікі гаспадарання) і кантрольную (кантраль за захаванасцю маёмасці прадпрыемства, рацыянальным і эфектыўным выкарыстаннем яго сродкаў, адпаведнасцю гасп. аперацый заканадаўству, статуту прадпрыемства і інш. прававым дакументам). Аб’екты Б.ў.: сродкі прадпрыемства (актывы), крыніды фінансавання (пасівы), гасп.

аперацыі і працэсы, y выніку якіх адбываецца рух (кругаабарот) капіталу. Для адлюстравання гэтага Б.ў. выкарыстоўвае натуральныя (ксшькасныя) і грашовыя вымяральнікі; з дапамогай апошніх дасягаецца абагульняльная характарыстыка разнародных аб’ектаў y грашовавартасным выражэнні. На кожную асобную гасп. аперацыю (ці іх аднародную групу) складаецца дакумент — носьбіт інфармацыі (афіцыйны бланк пэўнай формы). Каб забяспечыць аб’ектыўнасць і дакладнасць інфармацыі, дакументацыю дапаўняюць інвентарызацыяй. Дакументальна аформленыя гасп. аперацыі і вынікі інвентарызацый адлюстроўваюць на рахунках — спец. двухбаковых табліцах, дзе левая частка — дэбет, правая — крэдыт. Кожную гасп. аперацыю запісваюць y аднолькавай суме ў дэбет аднаго і крэдыт другога рахунка (спосаб двайнога запісу). Узаемасувязь паміж рахункамі наз. карэспандэнцыяй, для адлюстравання

БУХЕНВАЛЬД___________ 365

якой складаецца ўраўненне гасп. аперацыі, ці праводка, дзе ўказваецца сума, якая адносіцца ў дэбет і крэдьп. Рахункі Б.ў. бываюць актыўныя (улічваюдь гасл. сродкі: ла дэбеце — ластупленне, ці лавелічэнне, ла крэдыце — іх выбыццё, ці памяншэнне; маюць толькі дэбетавае сальда), ласіўныя (улік крыніц фінансавання сродкаў: астатак і лавелічэнне запісваюцца ў крэдыт, памяншэнде — y дэбет) і алерацыйныя (улічваюць асн. гасп. лрацэсы і фін. вынікі). Адрозніваюць таксама рахункі сінтэтычныя (агульны ўлік гасл. аб’ектаў па аднародных групах толькі ў грашовым выражэнні) і аналітычныя (дэталізуюць змест сінтэтычных рахункаў па асобных відах сродкаў і крыніц фінансавання ў варгасным і ў колькасным выражэнні). Адлаведна бываюць аналі-

БЎХЕНВАЛЬД (Buchenwald), нямецкафашысцкі канцлагер y 1937—45 каля г. Веймар (Германія). Меў 66 філіялаў і знешніх лрацоўных камаддаў. Сдачатку ў Б. трымалі ням. палігзняволеных, потым і ваеднапалонных розных нацыянальнасцей, прымусова вывезеных y Германію сав. грамадзяд. За гады існавання лраз лагер драйшло каля 239 тыс. вязняў, загублена бсяьш за 56 тыс. чалавек 18 нацыянальнасцей (у тл. каля 19 тыс. сав. ваеннадалонных). Вяздяў катавалі, марылі голадам, бязлітасна эксллуатавалі на з-дах буйных прамысл. фірмаў, праводзілі над імі мед. эксдерыменты. 18.8.1944 y Б. забіты дзеяч ням. і міжнар. рабочага руху Э .Тэльман. Туг дзейнічалі дадпольная антыфаш. арг-цыя, інтэрдац. лагерны камітэт да чале з ням. камуністам В.Бартэлем. Да

тычны ўлік і сінтэтычны ўлік, на аснове звестак якіх складаюцца бухгалтарскі баланс (гл. ў арт. Баланс y эканоміцы) і інш. формы справаздачнасці. Існуюць розныя формы Б.ў.: журнальнаордэрная, мемарыяльна-ордэрная, аўтаматызаваная, спрошчаная (гл. Рахункі бухгалтарскага ўліку). Выбар формы Б.ў. залежыць ад узроўню яго аўгаматызацыі і цэнтралізацыі, памераў прадпрыемства і інш. Адаазнасць за арганізацыю Б.ў., стварэнне ўмоў для правільнага яго вядзення, захоўвання бухгалтарскіх дакументаў, уліховых рэгістраў і справаздачнасці нясе кіраўнік прадпрыемства (установы). Узначальвае службу Б.ў. гал. бухгалтар ці асоба, якая яго замяняе. Метадалагічнае кіраванне сістэмай Б.ў. на Беларусі ажыццяўляе Мін-ва фінансаў (зацвярджае тыповы план рахункаў, нац. стандарты ўліку, справаздачнасці і інструхцыі па іх выкарыстанні). Асн. нарматыўны дакумент, які рэгулюе арганізацыю і метадалогію Б.ў., — закон Рэспублікі Беларусь «Аб бухгалтарскім уліку і справаздачнасці» (1994). Г.В.Савіцкая.

366

БУХНЕР

крас. 1945 налічвалася 178 падпольных груп (у тл . 56 савецкіх). 11.4.1945 баявыя групы інтэрнац. камітэта авалодалі лагерам. 12.4.1945 y лагер увайшлі амер. войскі. У 1958 створаны Міжнар. камітэт былых вязняў Б., адкрыты мемарыяльны комплекс. БЎХНЕР (Buchner) Эдуард (20.5.1860, г. Мюнхен, Германія — 13.8.1917), ня-

Э.Бухнер.

Б. вызначыўся ў баі за ст. Чорныя Броды Акцябрскага р-на Гомельскай вобл.: экіпаж танка, дзе ён быў механікам-вадзіцелем, сваёй падпаленай машынай тараніў і вывеў са строю браняпоезд праціўніка. Загінуў y час тарана. БУЦАЦІ (Buzzati) Дзіна (16.10.1906, г. Белуна, Італія — 28.1.1972), італьянскі пісьменнік. Адзін з майстроў апавядання ў італьян. і еўрап. л-ры 20 ст. Вядомасць прынеслі раман «Тартарская пустыня» (1940) і зб. апавяданняў «Сямёра пасланцоў» (1942), y якіх рэха філасофіі (твораў К.Ясперса, М.Хайдэгера, Ж.П.Сартра) і рэальнасці часоў 2-й сусв. вайны. Зацікаўленасць Б. экзістэнцыяльнымі пытаннямі, сувязь з праблематыкай твораў Ф.Кафкі адчувальныя ў зб-ках апавяданняў «Страх y Ла Скала» (1949), «Падзенне Баліверны» (1954), «60 апавяданняў* (1958), аповесці «Павялічаны партрэт» (1960) і інш. Непакой, адчуванне абсурднасці

Віцебскі вет. ін-т (1939). У 1947—54 і з 1964 y Віцебскай акадэміі вет. медыцыны. Навук. працы па патагенезе і імунітэце пры рожы і інш. хваробах свіней, мерах барацьбы з лептаспірозам і пастэрэлёзам с.-г. жывёл, адначасовай вакцынацыі жывёл супраць некалькіх інфекцый.

Буч аднагорлавы. Пінскі краязнаўчы музей.

Буч двухгорлавы. Вёска Пескі Пружанскага раёна Брэсцкай вобласці.

існавання і подыху смерці — асн. рысы светапогляду яго персанажаў. Падзеі, на першы погляд рэальныя, y творах Б. захоўваюць элемент фантастычнага, ірэальнага. Аўгар кніг для дзяцей, п’ес, оперных лібрэта. Займаўся жывапісам і маст. крытыкай. Тв.: Рус. пер. — Нзбранное. М., 1989. ( С.В.Логіш. БУЦЬКО Павел Пятровіч (14.2.1901, в. Калядзічы Пружанскага р-на Брэсцкай вобл. — 14.12.1986), дзеяч рэв. і нац.вызв. руху ў Зах. Беларусі, рэвалюцыянер-інтэрнацыяналіст. Чл. КПЗБ з 1924. Ствараў арг-цыі КПЗБ і КСМЗБ y Палескім ваяв. У 1925—27 зняволены псшьск. ўладамі ў турму. Уцёк праз Германію і Францыю на Кубу. У 1927— 37 на падп. рабоце ў Кампартыі Кубы. Удзельнік нац.-рэв. вайны ў Іспаніі 1937—38. 3 канца 1938 y Францыі, потым зноў на Кубе, дзе працаваў y апараце ЦК Камнартыі. У час 2-й сусв. вайны матрос гандл. флоту ЗША, які дастаўляў грузы ў СССР. 3 1949 на радзіме, зведаў ганенні. М.П.Клімец. БУЦЬЯНАЎ Даніла Дзяменцьевіч (н.

912.1918, в. Хамёнкі Сенненскага р-на Відебскай вобл.), бел. эпізаатолаг. Д-р вет. н. (1974), праф. (1975). Скончыў

дзверцы. Аднагорлавы Б. прызначаўся толькі для лоўлі рыбы, двухгорлавы — пераважна для ракаў. У вадаёме Б. устанаўлівалі пры дапамозе калкоў. Б. былі пашыраны па ўсёй Беларусі. І.М.Браім. БУЧАЦІНА, вёска ў Беларусі, y Капыльскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 34 км на Пд ад г. Капыль, 147 км ад Мінска, 26 км ад чыг. ст. Цімкавічы. 673 ж., 275 двароў (1995). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат бьп. абслугоўвання, аддз. сувяэі. БЎЧМА Амвросій Максімілянавіч (14.3.1891, г. Львоў — 6.1.1957), украінскі акцёр. Нар. арт. СССР (1944). Вучыўся ў Кіеўскім муз.-драм. ін-це (1918). На сцэне з 1905. Працаваў y т-ры «Беразіль» (1930—36). Адзін са стваральнікаў Кіеўскага ўкр. драм. т-ра імя І.Франко (1920), дзе працаваў y 1936—56. Праф. Кіеўскага ін-та тэатр. мастацтва (1940—57). Выдатны майстар пераўвасаблення, ствараў вострахарактарныя, камедыйныя і драм. вобразы: Мікола Задарожны («Украдзенае шчасце» Франко), Цярэнцій Пузыр («Гаспадар» І.Карпенкі-Карага), Гайдай, Платон Крэчат, Макар Дубрава («Гібель эскадры», «Платон Крэчат», «Макар Дуб-

Te:. Одновременная вакцннацня жнвотаых протнв несколысях ннфекцмй. Мн., 1971 (у сааўт.). БУЧ, традыцыйная бел. рыбалоўная прылада; сплеценая з дубцоў або зробленая з драніцы камера конусападобнай ді цыліндрычнай формы. У конусным Б. мелася адна лейкападобная перагародка (горла), y цыліпдрычным — дзве. Рыба праніхала ў Б. гіраз лаз y горле, якое адначасова перашкаджала выходзіць ёй назад. 3 аднагорлавых Б. улоў вымалі пр.аз адгуліну ў вузкім яго канцы (у час лоўлі яе закрывалі коркам, травой, сенам), y двухгорлавым рабілі

П.М.Бухонка

мецкі хімік і біяхімік. Праф. (1895). Скончыў Мюнхенскі ун-т (1888), дзе і працаваў. У 1893—1911 праф. y Кілі, Берліне, Брэславе, Вюрцбургу. Навук. працы па арган. хіміі. Адкрыў піразол (1889). У 1897 атрымаў з дражджэй сок, які не меў жывых клетак, але выклікаў энергічнае спіртавое браджэнне. Гэта адкрыццё заклала асновы сучаснай энзімалогіі. Нобелеўская прэмія 1907. Літ.: В о л к о в В.А., В о н с к н й Е.В., К у з н е ц о в а Г.М. Выдаюшнеся хммпкн мяра: Бяогр. справ. М., 1991. С. 81. БУХОНКА Пётр Мікалаевіч (12.7.1906, г. Добруш Гомельскай вобл. — 5.2.1944), Герой Сав. Саюза (1944). У Вял. Айч. вайну на фронце з 1941. Сапёр Б. вызначыўся 26.9.1943 пры фарсіраванні Дняпра на тэр. Украіны: y час пераправы паранены Б. закрыў прабоіны ў лодцы, чым выратаваў байцоў і даставіў іх на правы бераг. Памёр ад ран. БУХТА (ням. Bucht), невялікі заліў, адасоблены ад адкрытага акіяна, мора ці возера часткай берага або астравамі. Зацішная ад ветру, часта прыдатная для стаянкі суднаў і буд-ва партоў (напр., Новарасійская на Чорным м., Залаты Рог y прал. Басфор). БУХТАРМІНСКАЕ ВАДАСХОВІШЧА, y Казахстане, на р. Іргыш. Утворана плацінай аднайменнай ГЭС. Запоўнена ў 1960—67. Пл. (з падпорам воз. Зайсан) 5490 км2, аб’ём вады 49,6 км3. Даўж. 425 км, найб. шыр. 35 км. Ваганні ўзроўню да 7 м. Суднаходства. Выкарыстоўваецца для арашэння. Рыбалоўства. БУХТУЕЎ Міхаіл Арцёмавіч (23.11.1925, пас. Кара-Хаш Таджынскага р-на Рэспублікі Тува — 25.6.1944), удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1944). 3 чэрв. 1944 на 1-м Бел. фронце. Сяржант

рава» А.Карнейчука), Іван Каламійцаў («Апошнія» М.Горкага) і інш. 3 1924 здымаўся ў кіно: «Арсенал», «Тарас Шаўчэнка», «Начны рамізнію», «Іван Грозны», «Подзвіг разведчыка» і інш. Дзярж. прэмія СССР 1941, 1949 (за тэатр. рабспы). БУЧЫНСКІ Вінцэнцій (17.3.1789, Беларусь — 29.3.1853), бел. філосаф, тэолаг, крытык. Праф. філасофіі Полацкай езуіцкай акадэміі. У 1830—40-я г. выкладаў філасофію і тэалогію ў навуч. установах Аўстрыі, з 1848 y Лувенскім ун-це (Бельгія). Заснавальнік і рэдактар першага на Беларусі літ.-навук. часопіса «Miesiçcznik Polocki» («Псшацкі штомесячнік», 1818—20). Палемізаваў з асветнікамі і езуітамі на старонках час.

«Dziennik Wileriski» («Віленскі дзённік») наконт паэмы Н.Муснідкага «Палтава». Аўтар кн. «Філасофскія разважанні» (т.

1—3, Вена, 1843—44), y якой y якасці ілюстрацыйнага матэрыялу выкарыстоўваў прыклады з гісторыі ВКЛ і Польшчы. Шматлікая яго рукапісная спадчына даследавана мала. БУШ (Bush) Алан Дадлі (н. 22.12.1900, Далуіч, каля Лондана), англійскі кампазітар, піяніст, дырыжор. Вучыўся ў Каралеўскай акадэміі музыкі ў Лондане (1918—22), выкладаў y ёй. У 1929—40 маст. кіраўнік і дырыжор рабочага хар. саюза. Заснавальніх (1936) і старшыня Рабочай муз. асацыяцыі (з 1941 прэзідэнт), кіраўнік створанага ім камернага аркестра (1938—51). Як дырыжор гастраляваў y многіх краінах свету. Сярод тв.: оперы «Уот Тайлер» (1953), «Людзі з Блэкмура» (1956), «Джо Хіл, чалавек, які ніколі не памрэ» (1970); аперэта «Чароўнасць» (1953); кантаты, y т.л. «Галасы прарокаў» (1952); 3 сімфоніі, y тл. Нотынгемская (1949) і «Байран» (1960); тв. для аркестра; камерна-інстр. творы; хары «Галодны паход», «Песня працы», «Абаронцы міру», «Песня дружбы», «Увесь свет — яго песня» (апошні прысвечаны П.Робсану); песні і інш. Літ/. К о т л я р о в Б. Алан Буш. М., 1981. БУШ (Busch) Вільгельм (15.4.1832, Відэнзаль, зямля Ніжняя Саксонія, Германія — 9.1.1908), нямецкі графік і паэт. Вучыўся ў AM y Дзюселвдорфе (1851—52), Антверпене (1852), Мюнхене (1854). У пёравых ілюстрацыях да ўласных вершаў (кн. «Макс і Морыц», 1865; «Пліш і Плюм», 1882) з вялікай назіральнасцю і гумарам увасобіў тыпы ням. абывацеляў. У вершаваных сатырах «Жыціе св. Антонія Падуанскага» (1870), «Набожная Алена» (1872), «Патэр Філуцый» (1873) і інш. творах з ліберальных пазідый крытыкаваў ням. рэчаіснасць, асабліва царкоўнікаў. БУШ (Bush) Джордж Герберт Уокер (н.

12.6.1924, Мілтан, штат Масачусетс, ЗША), дзяржаўны і палітычны дзеяч ЗША. Скончыў Іельскі ун-т. Эканаміст. Член палаты прадстаўнікоў сената (1966—71). Іірадстаўнік ЗША y AAH (1970—72). Дырэкгар ЦРУ (1976—77).

У 1981—89 відэ-прэзідэнт, 1989—93 прэзідэнт краіны. Пасля інтэрвенцыі Ірана ў Кувейт (1990) ініцыятар стварэння міжнар. узбр. сіл y Персідскім зал. (аперацыя «Шчыт пустыні») і правядзення акцыі па вызваленні Кувейта (аперацыя «Бура ў пустыні»). У 1991 і 1993 падпісаў 2 амер.-расійскія пагадненні аб скарачэнні стратэгічных узбраенняў.

БУШУК

367

цкай вобл. — 22.3.1981), бел. тэатральны крытык. Скончьша БДУ (1946). Працавала ў газ. «Літаратура і мастацтва», час. «Работніда і сялянка». Аўтар рэцэнзій на спектаклі, артыкулаў пра Бел. т-р імя Я.Купалы («Першы тэатр», «Час і вобразы», «Жамчужына беларускага мастацтва»), праблемных артыку-

АМ.Бучма. В Буш Аўтапартрэт. 1894. Дж.Буш.

БУШ Мікалай Адольфавіч (10.11.1869, г. Слабадской Кіраўскай вобл., Расія — 7.8.1941), савецкі батанік. Чл.-кар. АН СССР (чл.-кар. Рас. АН з 1920). Скончыў Казанскі ун-т (1891) і Пецярбургскі лясны ін-т (1869). 3 1895 y Юр’еўскім (Тартускім) ун-це, з 1902 y бат. садзе і бат. музеі ў Пецярбургу, з 1931 y Бат. ін-це AH СССР. Навук. працы па бат. геаграфіі Каўказа, Сібіры і Д. Усходу; прапанаваў схему падзелу Сібіры на батаніка-геагр. вобласці. Аўтар фундаментальных падручнікаў «Аіульны курс батанікі. Марфалогія і сістэматыка раслін» (2-е выд., 1924) і «Курс сістэматыкі вышэйшых раслін» (1940). БУШ (Busch) Эрнст (22.1.1900, г. Кіль, Германія — 18.6.1980), нямецкі спявак (барытон) і драм. акцёр. Чл. Нямецкай AM. 3 1921 працаваў y розных т-рах Германіі, выконваў сатырычныя паліт. і рэв. песні ў «чырвоных кабарэ» і рабочых клубах. Стварыў уласны выканальніцкі стыль, адзначаны рэв. пафасам, аратарскай выразнасцю. У садружнасці з паэтамі Б. Брэхтам і Э.Вайнертам, кампазітарамі Г.Эйслерам і К.Вейлем стварыў шэраг папулярных песень. Антыфашыст, y 1933 эмігрыраваў з Германіі. 3 1945 адзін з вядучых акцёраў «Нямецкага тэатра», y 1950—60 — т-ра «Берлінер ансамбль». Уклад y муз. мастацтва — анталогія грампласцінак Б. «Песенная хроніка XX ст.». Нац. прэмія ГДР 1949, 1956, 1970, 1979. Літ:. Ш н е е р с о н Г.М. Эрнст Буш н его время. М., 1971; H o f f m a n n L., S i e b і g К.Е. Busch: Eine Biogr. in Texten, Bildem und Dokumente. Berlin, 1987. БУШАЛЬ (англ. bushel), неметрычная адзінка аб’ёму (умяшчальнасці) вадкасцяў і сыпкіх рэчываў y брытанскай сістэме адзінак. У ЗША 1 Б. = 35,2391 10'3 м3 = 35,2391 л; y Вялікабрытаніі 1 Б. = = 36,3687 10'3 м3 = 36,3687 л. БУШКО Тамара Кірылаўна (11.12.1918, в. Любашава Ганцавіцкага р-на Брэс-

лаў па пытаннях драматургіі і т-ра, творчых партрэтаў і нарысаў пра майстроў бел. сцэны. Лепшыя тэатразнаўчыя работы сабраны ў кн. «Святло незабыўных імгненняў» (1985). БУШМА Міхаіл Іванавіч (н. 19.7.1951, в. Дзяляцічы Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. фармаколаг. Д-р мед. н. (1991). Скончыў Гродзенскі мед. ін-т (1974). 3 1977 y Ін-це біяхіміі АН Беларусі. Навук. працы па вывучэнні ролі эндагенных рэчываў (некаторых вітамінаў, амінакіслот і фосфаліпідаў) y рэгуляцыі актыўнасці ферментных сістэм мікрасамальнага акіслення і працэсаў перакіснага акіслення ліпідаў y жывёл і чалавека ў норме і пры інтаксікацыях. БУШМЕНЫ (галанд. bosjesman літар. лясны чалавек), народ, карэннае насельнідтва Паўд. і Усх. Афрыкі. Качуюць y пустынях Калахары, Наміб і суседніх раёнах, куды выцеснены ў 16— 19 ст. народамі банту. Каля 75 тыс. чал.

(1983). Адносяцца да бушменскай расы. Карыстаюцца бушменскімі мовамі. Захоўваюць традыц. вераванні. БУШМІН Аляксей Сяргеевіч (15.10.1910, с. Левая Росаш Варонежскай вобл., Расія — 19.3.1983), рускі літаратуразнавец. Акад. AH СССР (1979, чл.-кар. 1960). Скончыў Варонежскі пед. ін-т (1939). 3 1946 навук. супрацоўнік (у 1955—65 дырэктар) Ін-та рус. л-ры AH СССР (Пушкінсй дом, Санкх-Пецярбург). Распрацоўваў праблемы метадалогіі літаратуразнаўства, тэорыі і гісторыі рус. л-ры 19 — пач. 20 ст. Даследаваў творчасць М.Я.Салтыкова-Шчадрына, А.С.Серафімовіча, А.А.Фадзеева. БУНГУК Барыс Анатолевіч (н.

2.10.1946, Берлін), бел. фізік. Д-р фізіка-матэм. н. (1992). Скончыў БДУ (1968). 3 1968 y Ін-це фізікі АН Беларусі. Навук. працы па лазернай фізіцы і

368

БУШЧЫК

фатоніды малекул. Распрацаваў метады даследавання механізмаў звышхуткіх міжмалекулярных працэсаў складаных арган. струкгур y кандэнсаваных асяроддзях. Дзярж. прэмія Беларусі 1992. БУШЧЫК Мікалай Уладзіміравіч (н.

22.5.1948, в. Дзераўная Слонімскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. жывапісец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1975). У 1975—81 выкладчык БПІ. ГІрацуе ў жанрах тэматычнай карціны («Які прыгожы гэты свет», 1976; «Узыходжанне» і «Трынаццаць», 1992), партрэта (Флора Дуднік, 1986, М.А.Каралькоў, 1995), пейзажа («Вечар y вёсцы», 1978, «Прастора», 1990, «Тумановы ранак», 1994) і інш. Дамінуючымі ў творчасці з’яўляюцца адвечныя пытанні філасофіі быцця, унутраны свет чалавека («Прысвячэнне Ефрасінні Полацкай», 1995, і ІНШ.). П.В.Федасеенка.

джаў, што імі карысталіся людзі — сучаснікі маманта і інш. вымерлых жывёл. Думкі Б. дэ П. супярэчылі поглядам тагачасных палеантолагаў. Толькі ў 1860-я г. дарвіністы ацанілі яго адкрыццё.

T e Antiquités celtiques et antédiluviennes.

Vol. 1—3. Paris, 1847—64; De l’homme antédiluvien. Paris, 1860. БУЭНАВЕНТУРА (Buenaventura), горад на 3 Калумбіі. Засн. ў 1540. 166 тыс. ж.

(1985). Гал. порт краіны на Ціхім ак., y зал. Буэнавентура (вываз кавы, зсшата, бананаў, цукру, гарбарнай сыравіны). Чыг. станцыя. Вытв-сць дубільнага экстракху з кары мангравых дрэў. БУЭНАС-АЙРЭС (Buenos Aires), горад, сталіца Аргенціны. Размешчаны на раўніне, на паўд. беразе эстуарыя Ла-Платы, за 275 км ад Атлантычнага ак. Утварае самаст. адм. адзінку — федэральную акругу. Каля 3 млн. ж.; разам з прыгарадамі і суседнімі гарадамі ўтварае гар. агламерацыю пл. каля 3,9 тыс. км2

М.Бушчык. Пры свячэнне Ефрасінні Полацкай. 1995. БУШЭ (Boucher) Франсуа (29.9.1703, Парыж — 30.5.1770), французскі жывапісец. Прадстаўнік ракако. 3 1765 дырэктар Каралеўскай акадэміі жывапісу і скульптуры ў Парыжы і «першы жывапісец караля». Зазнаў уплыў А.Ватп. Пісаў плафоны, пано, карціны з міфалагічнымі, пастаральнымі і жанравымі сцэнамі, партрэты, ідылічныя пейзажы («Від y ваколіцах Бавэ», «Геркулес і Амфала», «Купанне Дыяны», 1742), выконваў эскізы шпалераў, тэатр. дэкарацыі. У позніх творах узмацніліся дэкаратыўнасць, эротыка, «фарфоравасць» фігур. Літ;. Ф.Буше: Альбом. М., 1978. БУШЭ ДЭ ПЕРТ (Boucher de Perthes) Жак (10.9.1788, г. Рэтэль, Францыя — 5.8.1868), французскі археолаг. Адкрыў самую стараж. эпоху ў гісторыі чалавецтва — палеаліт. Сабраў вял. калекцыю палеалітычных прылад працы, сцвяр-

з нас. каля 12 млн. ж. (1993). Гал. трансп. вузел краіны: экспарт мяса, шэрсці, збожжа, імпарт прамысл. абсталявання, руд, вугалю, нафты. Марскі порт, пач. пункт рачнога суднаходства на Паране і Уругваі; адыходзядь 18 чыгунак, шматлікія аўтадарогі. Міжнар. аэрапорт Эсейса, 2 аэрадромы. Буйнейшы эканам. цэнтр краіны: дае каля 60% прамысл. прадукдыі, забяспечвае каля 75% абароту знешняга гандлю. Гал. галіны прам-сці: машынабудаванне (асабліва аўтамаб.), эл.-тэхн., электронная, нафтаперапр., суднабуд., харч. (мясахаладабойная, піваварная, мясакансервавая), шкловая, тэкст., гарбарна-абутковая, швейная. Метрапалітэн. Засн. ў 1536 ісп. канкістадорамі, якія пад націскам індзейцаў y 1541 спалілі і пакінулі горад. У 1580 адноўлены. 3 1617 сталіца губернатарства, з 1776 віцэ-каралеўства ЛаПлата. Адзін з цэнтраў Вайны за незалежнасЦь іспанскіх калоній y Амерыцы 1810—26. У 1816—26 сталіца Аб’яднаных правінцый Ла-

Да арт. Бузнас-Айрэс. Оперны тэатр «Калон». Арх. В.Маэна. 1908.

Ф.Бушэ. Купанне Дыяны. 1742.

Плата, з 1829 — правінцыі Б.-А, э 1862 часовая, з 1880 афіц. сталіца Аргенціны. Побач з сучаснымі шматпавярховымі будынкамі, y т.л. небаскробамі, некаторыя вуліцы і агульная забудова горада захавалі рысы архітэкгуры калак. перыяду з гал. плошчай, адкрытай y бок мора, і прамавугольнай сеткай вуліц. Помнікі калан. перыяду: ратуша (кабільда, 1725—65, арх. АБланкі, Х.Б.Прымалі), царква Сан-Ігнасіо (1710—34, арх.

XКраўс, Бланкі). Сярод пабудоў 20 ст. будынак кангрэса і т-р «Калон» (пач. 20 ст., арх. В.Маэна), т-р «Сан-Марцін» (1953—60), «Банк оф Лондан энд Саўг Амерыка» ( 1960— 66) У Б.-А. 9 ун-таў (старэйшы з 1821), кансерваторыя і інш. Акадэмія навук. Музеі: Нац. гістарычны, Этнаграфічны, Нац. прыгош мастацгваў і інш. Нац. б-ка, Б-ка кангрэса. Оперны тэатр «Калон». Ф.С.Фешчанка (гаспадарха). БУЯКІ, г а н а б о б е л ь , д у р н і ц ы (Vaccinium uliginosum), від кветкавых раслін з роду ягаднік сям. верасовьіх. Пашыраны ва ўмераных і халодных зонах Паўн. паўшар’я. На Беларусі трап-

У цэнтры Буэнас-Айрэса. ляецца ўсюды на сфагнавых балотах і ў забалочаных хваёвых лясах разам з багуном, угварае зараснікі. Невял. разгалінаваны лістападны кусцік выш. да 1 м з прамымі галінкамі. Лісце цвёрдае, эліпгычнае, шаравата-шызае, чаргаванае. Кветкі дробныя, белыя з ружовым адценнем, па 1—3 на ханцах леташніх парасткаў.

Буякі.

Плод — сакаўная сінявата-чорпая ягада з шызым воскападобным налёіам. Лек. (добры проціцынготны і вяжучы сродак, садзейнічае вывядзенню з арганізма радыенуклідаў), харч. (ягады кісла-салодкія, ядомыя, маюць цукры, дубільныя рэчывы, фснолы, вітаміны і інш ), кармавая і меданосная расліна. БУЯЛЬСКІ Ілья Васілевіч (6.8.1789, с. Вараб’ёўка Чарнігаўскай вобл., Украіна — 20.12.1866), расійскі анатам і хірург; заснавальнік вучэння пра індывід. зменлівасць. Акад. Пецярбургскай AM (1842). Скончыў Мед.-хірург. акадэмію ў Пецярбургу (1814), працаваў y ёй (з 1821 праф.). Выкладаў пластычную анатомію ў Акадэміі мастацтваў. Навук. працы па тапаграфічнай анатоміі органаў, метадах аператыўнага лячэння сасудзістых анеўрызмаў, бальзаміраванні, замарожванні трупаў. Адзін з першых y Расіі выкарыстаў наркоз, пераліванне іфыві, антысептычныя сродкі. Рацыяналізаваў хірург. інструменты (шпрыц, турнікет, шпатэль). Тв:. Анатомо-хнрургнческяе таблнцы... [Ч.

БХІЛАІ

369

дыйскі матэматык і астраном. Загадваў астр. абсерваторыяй ў г. Уджайн (Цэнтр. Індьм). Аўтар навук. тракгатаў «Вянец сістэмы» (каля 1150) і інш., y якіх прыведзены метады рашэння некаторых алгебраічных і тэарэтыка-лікавых задач, a таксама звесткі па арыфметыцы, геаметрыі, сферычнай трыганаметрыі і астраноміі. «БХАСКАРА» (англ. Bhaskara), назва індыйскіх штучных спадарожнікаў Зямлі. «Б.-І» і «Б.-2» выведзены на арбіты 7.6.1979 і 20.11.1981 сав. ракетамі-носьбітамі з сав. касмадрома. Маса «Б.» 444 кг, выш. каля 1,2 м, дыям. каля 1,6 м. Прызначаны для даследавання Зямлі з космасу метадамі дыстанцыйнага зандзіравання, астр. даследаванняў, адпрацоўкі сістэм збору і перадачы інфармацыі, вывучэння харакгарыстык доследн ш уэораў касм. апаратаў, распрацава-

Да арт. Буэнас-Айрэс. Авеніда 9 Ліпеня.

1—3). СПб., 1828—52; Краткая обшая анатомня тела человеческого. СПб., 1844; Анатомнческне запнскн для обучаюшнхся жнвопмсн н скульптуре в Ймп. Ахадемлн художеств. СПб., 1860. БХОПАЛ, горад y цэнтр. ч. Індыі. Адм. ц. штата Мадх'я-Прадэш. 1062,8 тыс. ж.

(1991). Вузел чыгунак і аўтамаб. дарог. Аэрапорт. Гандаль збожжам і бавоўнай. Хім. (вытв-сць сродкаў аховы раслін), маш.-буд., цукр., гарбарна-абутковая, баваўняная, мукамольная, алейная прам-сць. Саматужная вытв-сць запалак, тканін, швейна-трыкат. і ювелірных вырабаў. Ун-т. Археал. музей. Маўзалей Тадж-ал Масаджыд (незакончаны). У снеж. 1984 горад пацярпеў ад буйной індустр. катастрофы — выкіду атрутнага газу ізацыянату з хім. прадпрыемства амер. кампаніі «Юніян карбайд» (загінула 2,5 тыс. чал., пацярпела болып за 100 тыс. чал.). БХАРАТ, афіцыйная назва Індыі на мове хівдзі. Паходзіць ад стараж.-інд. назвы тэр. племені бхаратаў Бхаратаваршы (міжрэчча Джамны і Сатледж; «краіна ці царства бхаратаў»), БХАСКАРА, Б х а с к а р а А ч а р ’я (1114, г. Бідар, Індыя — каля 1185), ін-

ных y Індыі. Названы ў гонар інд. астранома і матэматыка 12 ст. Бхаскары. БХІЛАІ, Б х і л а і н а г а р , былы горад y Індыі, y 1980-я г. аб’яднаны з суседнім г. Дург y г. Дург-Бхілаінагар.

ШСЗ «Бхаскара-1*.

370

БХУБАНЕШВАР

БХУБАНЕШВАР, горад y Індыі, y дэльце р. Маханады. Адм. ц. штата Арыса. Вядомы з 5 ст. 412 тыс. ж. (1991). Трансп. вузел. Гандл. цэнтр с.-г. раёна (пераважна рыс). Адзін з цэнтраў індуісцкай рэлігіі. Ун-т. Музей. У старой часгцы горада захавалася каля 150 пераважна йіыідкіх храмаў 7—16 ст., багата ўпрыгожаных разьбой. Галоўны з іх Лін-

Б.Бхуг».

БШПР, гл. Беларускі штаб партызанскага руху. БЫВАЛЬКЕВІЧ Палікарп Рыгоравіч (3.3.1855 — пасля 1921), бел. журналіст. Выкладаў y Нясвіжскай настаўнідкай семінарыі, з 1891 рэдактар газет «Внленскнй вестннк», «Западный вестннк», «Окрашш Россмн*. У 1904 заснаваў y Мінску газ. «Белорусскнй вестннк» велікадзяржаўна-шавініст. кірунку. 3 1907 чл. «Рускага ўскраіннага т-ва», з 1918 Беларускага вольна-эканам. т-ва ў Петраградзе. У 1921 служачы Рэўваенсавета Рэспублікі ў Маскве. Аўтар фалькл.-этнагр. даследавання «Іван Купала (у в. Вуглы Слуцкага пав. Мінскай іуб.)» (Этнографнческое обозренне.

1891. № 4). В.У.Скалабан. БЫВАЛЬКІ, вёска ў Беларусі, y Лоеўскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 18 км на ПдЗ ад г.п. Лоеў, 104 км ад Гомеля, 65 км ад чыг. ст. Хойнікі. 974 ж., 351 двор (1995). Ся-

ВУБыкаў

гараджа (11 ст.) — вьвдатны помнік мясц. арх. стылю Арысы. 3 інш. збудаванняў гэтага тыпу: Парашурамешвара (8 ст.), Мукгэшвара (каля 950), Раджарані (9—10 ст.), Брахмешвара (11 ст.), Ананта Васудэва (13 ст.). Новая часгка Б. (грамадскія будынкі, жылыя кварталы) пабудавана ў 1940—50-я г. БХУТА Беназір (н. 21.6.1954, г. Карачы, Пакістан), палітычны і дзярж. дзеяч Ііакістана. Дачка ЗА.Бхута. Вучылася ў Гарвардскім (ЗША) і Оксфардскім (Вялікабрытанія) ун-тах. У час дыктатуры ген. М.Зія-уль-Хака знаходзілася пад дамашнім арыштам (1977—84), жыла ў эміграцыі ў Лондане (1984—86), рабіліся замахі на яе жыццё (крас. 1986 і студз. 1987). 3 1982 кіраўнік Пакістанскай нар. партыі. Прэм’ер-міністр краіны ў 1988—90 (адначасова міністр абароны і міністр фінансаў) і з 1993 (першая жанчына—кіраўнік урада ў мусульм. свеце). Гв.: Рус. пер. — Дочь Востока / / Наука н релнгая. 1990. Ne 3. Літ.: М о с к а л е н к о В., С у м с к н й В. Беназнр Бхугго / / Азня н Афрнка сегодня.

1990. № 4. БХУТА Зулфікар Алі (5.1.1928, г. Ларкана, Пакістан — 4.4.1979), палітычны і дзярж. дзеяч Пакістана. Бацька Б.Бхута. Адвакат. 3 1958 міністр гандлю, міністр энергетыкі, саветнік прэзідэнта ген. М.Аюб Хана. Міністр замежных спраў (1963—66), садзейнічаў адыходу Пакістана ад аднабаковай арыентацыі на Захад. Пасля разрыву з Аюб Ханам y 1967 заснаваў апазіцыйную Пакістанскую нар. партыю, якая перамагла на выбарах 1970. Прэзідэнт краіны і кіраўнік урада (1971—73), прэм’ер-міністр і міністр замежных спраў (1973—77), рабіў захады, каб разрадзіць напружанасць y адносінах з Індыяй і Бангладэш. Адхілены ад улады ў выніку перавароту ген. М.Зія-уль-Хака, абвінавачаны ў арганізацыі паліт. забойства і пакараны смерцю.

Да арт. Бхубанешвар Дэталь скульптуры храма Парашурамешвара. 8 ст. рэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. БЫВАЛЬШЧЫНА, б ы л ь , жанр няказкавай прозы, прымхлівы аповяд пра падзеі, звязаныя з міфалагічнымі персанажамі, дэманічнымі істотамі (лясун, вадзянік, русалкі, ведзьма, ваўкалак, пярэварацень і інш.), пра мерцвякоў, зачараваныя скарбы, чарцей і г.д. Сустракаюцца ў слав. і інш. народаў. Б. найчасцей перадае быццам бы рэальны факт, але выкарыстоўвае фантазію, маст. выдумку. У адрозненне ад блізкіх па змесце былічак апавяданне ў Б. часта ідзе ад трэцяй асобы. Аповяд y Б., страціўшы рысы ўспамінаў рэальнага відавочніка падзеі, набывае самастойнае бытаванне і адносную сюжэтную ўстойлівасць y варыянтах. Б. характэрна сувязь з традыц. вераваннямі, прымеркаванасць да пэўнай мясцовасці, абагульненасць і фабульнасць. Бел. Б. запісвалі П.Шпілеўскі, М.Федароўскі, АСержпутоўскі, У.Дабравольскі, Л.Бараг і інш. фалькларысты, апрацоўвалі Я.Баршчэўскі («Шляхціц Завальня»), Я.Колас і інш. пісьменнікі. Літ.: Н н к н ф о р о в с к н й Н.Я. Нечнс-

тюаі: Свод простонар. в Внтебской Белоруссюі сказанкй о нечнстой снле. Внльна, 1907; Б a р a г Л.Г. Скаэочная фантастнка н народныс веровання; (По матерналам бел. фольклора) / / Сов. этнографня. 1966. Ne 5; Малорусскне народные предання н рассказы: Свод Мнханла Драгоманова. Клев, 1876; Ма к с н м о в С.В. Нечмстая, неведомая н крестная снла. СПб., 1994; П о м е р а н ц е в а Э.В. Мнфологаческле персонажн в русском фольклоре. М,', 1973. І.У.Саламевіч. БЬІДГАШЧ (Bydgoszcz), горад на Пн Польшчы. Адм. ц. Быдгашчцкага ваяв.

384,8 тыс. ж. (1992). Порт на р. Вісла і Быдгашчцкім канале. Вузел чыгунак і аўтамаб. дарог. Аэрапорт. Цэнтр машынабудавання (вытв-сць трансп. сродкаў, машын для горнай прам-сці, абсталявання для суднаў, цэм. і дрэваапр. прадпрыемстваў, электратэхнікі, станкоў). Хім. (вытв-сць пластмасаў, фарбавальнікаў і інш.), элекгронная, харч., дрэваапр., швейная, гумавая, папяровая, абутковая, керамічная, мэблевая, паліграф. прам-сць. Выраб кабелю, халадзільнікаў, веласіпедаў. 4 ВНУ. Музеі.

2 т-ры, філармонія. Арх. помнікі 15— 19 ст. Упершыню ўпамінаецца ў 1238 як умацаваная крэпасць ранняга сярэднявечча. У 1331— 37 захоплены крыжакамі. У 1346 атрымаў rap. правы. У 15—16 ст. цэнтр гандлю збохокам і соллю, адзін з буйных гарадоў Полылчы. У 1772—1920 y складзе Прусіі. БЬІДГАШЧЦКАЕ ВАЯВОДСТВА (Wojewrtdztwo Bydgoskie), y цэнтральнай частцы Польшчы. Пл. 10 349 км2, нас.

1,1 млн. чал. (1992). Адм. ц. — г. Быдгашч. Паверхня раўнінная, ландшафт азёрны. На Пн Тухольс.кая раўніна і Краенскае паазер’е (часткі Паморскага паазер’я), на Пд Гнезненскае і Куяўскае паазер’і (ускраіны Велікапольскага паазер’я). Пашыраны марэнны рэльеф (да 206 м над узр. м.). У сярэдняй частцы тэр. Б.в. ц я г н е ц ц а стараж. Тарунска-Эберсвальдская даліна. Клімат умераны, сярэднія т-ры студз. -2,5 °С, ліп.

18 °С, ападкаў каля 550 мм за год (менш, чым на астатняй тэр. Польшчы). Гал. рэкі Вісла (з прытокамі Брда і Вда) і Нотаць (бас. Одры) злучаны Быдгашчцкім каналам. Шмат азёр ледавіковага паходжання, найб. Гопла, Хажыкоўскае, Пакоскае, вадасховішча — воз. Караноўскае. Глебы пераважна падзодістыя і бурыя, найб. урадлівыя чорныя — y Куявах. Пад лесам 30% тэр., вял. масівы на Пн (Тухольскія бары). Гаспадарка прамыслова-аграрная. Развіты маш.-буд., электронная, харч., дрэваапр. і папяровая, хім., лёгкая прам-сць. Найб. прамысл. цэнтры Быдгашч, Інавроцлаў, Хайніцы, Свеце і інш. Пад с.-г. ўгоддзямі 57% тэрыторыі. Вырошчваюць на Пн жыта, авёс, бульбу, кармавыя травы, на Пд цукр. буракі, pane, пшаніцу. Гадуюць свіней, буйн. par. жывёлу, авечак. Чыг., аўтамаб., водны транспарт. Турызм. БЫК y б у д а ў н і ц т в е , прамежкавая апора моста або гідратэхн. збудавання. Уснрымае нагрузкі ў асноўным ад пралётных збудаванняў (у мастах) і ад ціску вады (у гідратэхн. збудаван-

нях). На рэках робяць абцякальнай y плане формы, верхтою ч. іх прыкрываюць ледарэзамі. Будуюць Б. з бетону, жалеэабетону, каменю (для часовых мастоў — з дрэва). БЫКАЎ Васіль Уладзіміравіч (н.

19.6.1924, в. Бычкі Ушацкага р-на Віцебскай вобл), бел. пісьменнік, грамадскі дзеяч. Нар. пісьменнік Беларусі (1980). Герой Сац. Працы (1984). Вучыўся ў Віцебскім маст. вучылішчы на скульпт. аддзяленні. Удзельнік Айч. вайны, двойчы паранены. У 1956—72 працаваў y газ. «Гродненская правда», y 1972—78 сакратар Гродзенскага аддзялення СП Беларусі. 3 1978 y Мінску. У 1990—93 прэзідэнт згуртавання беларусаў свету «Бацькаўшчына». Друкуецца з 1947. У першай кнізе «Жураўліны крык» (1960), аповесцях «Здрада» (1961), «Трэцяя ракета» (1962, Літ. прэмія імя Я.Коласа 1964), зб. апавяданняў «Адна ноч» (1965) паказвае пгтодзённы

гераізм звычайнага чалавека ва ўмовах вайны, глыбока пранікае ў духоўны свет сваіх герояў. Суровая праўда ў адлюстраванні вайны, пераважна драм. і трагічных яе сітуацый, пільная ўвага да думак і пачуццяў чалавека, абвостраная чалавечнасць, высокая патрабавальнасць y сцвярджэнні маральных ггрынцыпаў, лаканізм, дакладнасць і выразнасць апавядальнай манеры, шчырасць і ўнутр. стрыманасць аўтарскага гсшасу — вызначальныя якасці творчай манеры пісьменніка. Аповесці «Мёртвым не баліць» (1965) і «ГІраклятая вышы-

ня» (1968) — важны крок на шляху філас.-канцэптуальнага і жанравага падпарадкавання асабіста перажьггага духоўным патрэбам сучаснасці. У канцы 1960-х г. звярнуўся да тэмы партыз. і падп. барацьбы бел. народа. «Круглянскі мост» (1969), «Сотнікаў» (1970), «Абеліск» (1971, разам з аповесцю «Дажыць да світання», 1973, Дзярж. прэмія СССР 1974), «Воўчая эірая» (1974, разам з аповесцю з франтавога жыцця «Яго батальён», 1975, Дзярж. прэмія БССР імя Я.Ксшаса 1978), «Пайсці і не вярнуцца» (1978), «Знак бяды» (1982, Ленінская прэмія 1986) y творчасці пісьменніка складаюць своеасаблівы «партызанскі цыкл». Увага да гэтага пласта нар. жыцця ў Б. не выпадковая. Элемент трагічнага — істотны алемент вайны — выявіўся тут на ўсю моц. Вельмі важная для пісьменніка адвечная тэма «выбару» ў партыз. вайне і на акупіраванай тэрыторыі вырашалася больш разнастайна, асабліва ўскладнена матываванасць чалавечых учынкаў. Творчасць Б. 1970-х г. вылучаецца моцнай філас. насычанасцю, асаблівым трагічным напаўненнем, аголенасцю маральна-этычных канфліктаў, надзвычай адчувальнай сувязэю з сучаснасцю. Даследуючы паводзіны чалавека ў жорсткіх умовах вайны, y т. зв. гранічных сітуацыях, нісьменнік імкнецца вьмвідь духоўныя асновы яго паводзін, асновы яго мужнасці і няскоранасці. Абставіны заўсёды распрацоўваюцда на макс. адпаведнасць жыццёвай праўдзе, характары раскрываюдца з вял. уважлівасцю да самых дробных унутр. і знешніх рухаў, y іх арган. узаемадзеянні з абставінамі. Паглыбленне філас. зместу, маральнаэтычная згушчанасць праблематыкі ў творах натуральна выклікалі інтэлектуальную завостранасць, строгасць, выверанасць жанравай формы, адпаведную мэтанакіраванасць сюжэтнага руху, выразную акрэсленасць кампазіцыйных прыёмаў, рэзкае змяншэнне колькасці дзейных асоб, напружаную, строгую і дакладную манеру апавядання. Б. не бытапісальнік вайны. Ён філосаф, ірамадзянін, які ўвесь y сучаснасці, y пастаянным напружаным роздуме пра чалавека, яго месца ў сённяшнім драм. свеце. У ідэйна-маст. структуры твораў істотную ролю адыгрывае смерць героя, найперш галоўнага. Яна — неабвержны аргумент пісьменніка на карысць чалавечнасці, сумленнасці, справядлівасці. Для Сотнікава («Сотнікаў»), Іваноўскага («Дажыць да світання»), Мароза («Абеліск»), інш. станоўчых герояў гэтыя паняцці вышэй за ўсё, нават за жыццё, бо без іх жыццё траціла сэнс, станавілася ганьбай. У аповесцях «Знак бяды», «Аблава» (1989) узняў трагічную тэму сталіншчыны, раскулачвання, знішчэння дабрыні ў чалавеку, знішчэння гаспадара зямлі. Раман «Кар’ер» (1986), агювесці «У тумане» (1987), «Сцюжа» (1993), апавяданні «На Чорных лядах», «Перад канцом», «Бедныя людзі» і інш. пазначаны актыўнай аўтарскай пазіцыяй, маст. асваеннем новых гіст. пластоў

БЫКАЎ

371

жыцця, вострым эмацыянальна-этычным напалам, высокім трагізмам. Выступае і як публіцыст (зб. «На крыжах», 1992). Кнігі Б., поўныя высокага грамадз. пафасу, веры ў вял. духоўныя магчымасці чалавека, нянавісці да подласці, хлусні, здрадніцгва, актыўна служаць выхаванню чалавека. Б. — аўтар п’ес «Рашэнне» (1972) і «Апошні шанц» (паст. 1974), гумарыстычных і сатыр. апавяданняў (зб. «Ход канём», 1960), працуе і ў галіне драматургіі кіно, тэатра. Па яго сцэнарыях пастаўлены кінафільмы «Трэцяя ракета» (1963), «Альпійская балада» (1966), «Дажынь да світання» (1975), «Воўчая зграя» (1976), «Абеліск» (1977), 3-серыйны тэлефільм «Доўгія вёрсты вайны» (1976). Па матывах аповесці «Пайсці і не вярнуцца> створаны спектакль (1979), па аповесці «Сотнікаў» — кінафільм «Узыходжанне» (1977), па аповесці «Знак бяды» — кінафільм (1985). Бел. т-р оперы і балета па матывах «Алыгійскай балады» (1964) паставіў аднайм. балет (1967, муз. Я.Глебава), па аповесці «Воўчая зграя» — оперу «Сцежкаю жыцця» (1980, муз. Г.Вагнера). В.Дашук на кінастудыі «Беларусьфільм» стварыў пра Б. фільм «Узыходжанне» (1985). Тв:. Выбр. тв. Т. 1—2. Мн., 1974; 36. тв. Т. l ^ t . Мн., 1980—82; 36. тв. Т. 1—6. Мн., 1992—94. Літ:. Б y р a н В.А Васіль Быхаў: Нарыс творчасці. Мн., 1976; Д е д к о в Я. Васнль Быхов: Очерк творчества. М., 1990; Ад а м о в і ч A На бестэрміновай перадавой / / Адамовіч A Здалёк і зблізку. Мн., 1976; Б е ч ы к В. Таварыш, народ, Радэіма // Бечых В. Свет жьшы і блізкі. Мн., 1974; Б у г а ё ў Дз. Пра дзве кніжкі Васіля Быкава / / Бугаёў Дз. Шматграннасць. Мн., 1970; Я г о ж Васіль Быкаў. Мн., 1987; Я го ж. Праўда і мужнасць таленту. Мн., 1995; В я р ц і н с к і A Подзвіг ратны, подзвіг творчы // Вярцінскі A Высокае неба ідэала. Мн., 1980; К а в а л е н х а В. Маладосць і мудрасць — сёстры / / Каваленка В. Жывое аблічча дзён. Мн., 1979; А н д р а ю к С. Традыцыі і сучаснасць. Мн., 1981. С. 127—128, 132—136, С.А.Андраюк.

236—254. БЫКАЎ Віктар Мікалаевіч (н.

19.2.1945, г. Алматы, Казахстан), бел. спартсмен (веласіпедны спорт). Засл. майстар спорту (1969). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1974). Чэмпіён свету ў каманднай (1967, 1969), бронзавы прызёр чэмпіянату свету ў індывід. і каманднай (1970) гонках з праследаваннем на 4 км на трэку, чэмпіён СССР y індывід. (1965) і камандных (1968—69, 1971) гонках, неаднаразовы пераможца і прызёр міжнар. спаборніцтваў. БЫКАЎ Канстанцін Міхайлавіч (20.1.1886, г. Чухлама Кастрамской вобл., Расія — 13.5.1959), савецкі фізіёлаг. Акад. AH СССР (1946) i АМН (1944). Засл. дз. нав. Расіі (1940). Скончыў Казанскі ун-т (1912). 3 1921 y Ін-це эксперым. медыцыны, з 1950 дырэктар Ін-та фізіялогіі імя Паўлава AH СССР. Вучань І.ТІ.Паўлава. Навук. працы па фізіялогіі стрававання, хім. перадачы

БЫКАЎ

«Б.» звязана з легендай, паводле якой Бог ператварыў y камяні быкоў і аратага, што працаваў на Вялікдзень.

ўзбуджэння ў нерв. цэнтрах, інтэрацэпцыі. Даследаваў уздзеянне кары галаўнога моэга на ўнутр. органы. Дзярж. прэмія СССР 1946. Прэмія імя Паўлава

В. Ф.Вінакураў.

372

БЫКІ (Bovinae), 1) падсямейства млекакормячых сям. пустарогіх. 4 роды: буйвалы; афр. буйвалы; зубры — бізон, АН с с с р 1919 зубр; Б. сапраўдныя — тур, як, бантэнг Тв.: Нэбр. пройзв. Т. 1—3. М., 1953—58; (Bos javanicus), гаур (В. gaums), купрэй Кортако-ннсдеральная патологая. Л., 1960 (B. sauveli); жывуць y розных частках (разам з І.Ц.Курцыным). Азіі. Усяго 12 відаў. Многія Б. прыручаБЫКАЎ Леанід Фёдаравіч (12.12.1928, ны, дзікія занесены ў Чырв. кнігу г.п. Чаркаскае Данецкай вобл., Украі- МСАП. 2) Самцы буйн. par. жывёлы; на — 11.4.1979), украінскі акцёр, рэжы- бугаі. сёр. Нар. арт. Украіны (1974). Скончыў Харкаўскі тэатр. ін-т (1951). Да 1960 БЫКОЎСКІ Валерый Фёдаравіч (н. працаваў y Харкаўскім т-ры імя Т.Шаў- 2.8.1934, г. Паўлаўскі Пасад Маскоўчэнкі. У кіно з 1952: «Лёс Марыны», скай вобл.), савецкі касманаўт. Двойчы «Максім Перапяліца», «Дарагі мой ча- Герой Сав. Саюза (1963, 1976), лётчыклавек», «Добраахвотнікі» і інш. Яго мас- касманаўт СССР (1963). Скончыў Катацтва адметнае лірызмам, мяккім гума- чынскае ваен. авіяц. вучылішча лётчырам. Сярод рэжысёрскіх работ: «У бой каў (1955), Ваенна-паветр. інж. акадэідуць адны «старыя» (і рсшя Цітарэнкі, мію імя М.Я.Жукоўскага (1968). 3 1960 1974), «Аты-баты, ішлі салдаты...» (і ро- y атрадзе касманаўтаў. 14—19.6.1963 ля Святкіна, 1977; за абедзве Дзярж. здзейсніў палёт на касм. караблі «Успрэмія Украіны імя Т.Р.Шаўчэнкі ход-5» адначасова з палётам В.У Цераш1977). Пра Б. зняты фільм «...Якога лк>- ковай на касм. караблі «Усход-6», 15— білі ўсе» (1982).

23.9.1976 з У.В.Аксёнавым — на касм. БЫКАЎ Міхаіл Сямёнавіч (16.10.1922, караблі «Саюз-22», 26.8—3.9.1978 з г. Жлобін Гомельскай вобл. — З.Енам (касманаўт б. ГДР) — на караб30.4.1991), Герой Сав. Саюза (1946). лі «Саюз-31» і арбітальным комплексе Скончыў Адэскую ваен. авіяц. школу «Салют-6» — «Саюз-29». У космасе пілотаў (1940), Вышэйшыя лётна-так- правёў 20,7 сут. тычныя курсы (1952). У Чырв. Арміі з БЫКОЎСКІ Іаан (царк. І а і л ь ; 1707, 1940. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Мінскае ваяв. — жн. 1798), бібліяфіл, Бранскім, 1-м і 4-м Укр. франтах. Ка- царк. дзеяч. Меў шырокую свецкую і мандзір эскадрыллі штурмавога авія- царк. адукацыю. Працаваў на Міншчыпалка капітан Б. зрабіў 174 баявыя вы- не, Чарнігаўшчыне, дзе вывучаў гістолеты, знішчыў і пашкодзіў 12 самалёхаў рыю Кіеўскай Русі. Ведаў шмат моў. У на аэрадромах, шмат танкаў, аўіама- 1776—87 архімандрыт Спаса-Яраслаўшын, гармат ворага. Да 1954 y Сав. Ар- скага манастыра, рэктар духоўнай семінарыі ў Яраслаўлі. Сабраў каштоўную міі. БЫКАЎ Раланд Анатолевіч (н. б-ку. У ліку манускрыптаў меў «Слова 12.11.1929, Масква), рускі акцёр, кіна- пра паход Ігаравы», які прадаў АІ.Мурэжысёр. Нар. арт. СССР (1990). Скон- сіну-Пушкіну. Некаторыя даследчыкі чыў тэатр. вучылішча імя Б.Шчукіна прыпісваюць Б. магчымае аўтарства (1951). 3 1960 на кінастудыі «Мас- «Слова...». Аўтар кнігі-трактата пра ісці(1787). фільм». 3 1955 здымаецца ў кіно: «Пе- нуЛіт:. М о н с е е в а Г.Н. Спасо-Ярославдагагічная паэма», «Я крочу na Mac­ сгай хронограф н «Слово о полку Нгореве». rae», «Айбаліт-66» (і рэжысёр), «Слу- 2 нзд. Л., 1984; К а х а н о ў с к і Г.А Адчыжылі два сябры», «Андрэй Рублёў», ніся, таямніца часу: Гіст.-літ. нарысы. Мн., Г.А.Каханоўскі. «Выклікаем агонь на сябе» і «Нос» (тэ- 1984. левізійныя), «Звоняць, адчыніце дэве- БЫКОЎСКІ Ігнацій Якса (1750, в. Пяры», «Мёртвы сезон», «Лісты мёртвага цеўшчына Мінсгага р-на — 1819), фічалавека» (Дзярж. прэмія Расіі 1987) і лосаф, пісьменнік, перакладчык. Пісаў інш. Сярод рэжысёрскіх работ: «Увага, на польскай мове. Вучыўся ў езуітаў y чаранаха!» (1970), «Аўтамабіль, скрыпка Мінску, з 1765 y піяраў y Віцебску раі сабака Клякса» (1975), «Чучала» (1984, зам з паэтам Ф.Л.Князьніным. У 1772— Дзярж. прэмія СССР 1986). 3 1992 прэ- 75 служыў y рус. арміі, ваяваў супраць зідэнт Міжнар. фонду развіцця кіно і туркаў. Пасля 1778 жыў y в. Воўчын тэлебачання для дзяцей і юнацгва (Камянецкі р-н), y Мінску, в. Хільчыцы («Фонд Раланда Быкава»). (Жыткавіцкі р-н). У філас. трактатах «БЫКІ», валуны, помнік прыроды на «Праблема, прапанаваная для вырашэнБеларусі. 2 блокі чырвонага буйназяр- ня...» (Мн., 1790), «Сялянскі роздум» ністага граніту за 4 км на Пн ад в. Іка- (Вільня, 1799) y духу франц. Асветнідны Барысаўскага р-на Мінскай вобл., тва ўзняты этычныя і эстэт. пытанні. на 3 ад дарогі Зембін—Бягомль. Даўж. Асобныя палажэнні сугучныя з ідэямі паўн. блока 3 м, шыр. 1,8 м, паўд. — франц. матэрыялістаў. Выдаў «Верш на адпаведна 2,5 м і 1,4 м, выш. да 2,1 м, імператара Паўла...» (Вільня, 1799). Як сфарміраагульны абвод 14,3 м. Аб’ём 17 м3, маса пісьменнік-сентыменталіст каля 50 т. Прынесены са Сгандынавіі ваўся пад уплывам Князьніна, Ф Каркаля 200 тыс. гадоў назад. На паверхні пінскага, з якімі сябраваў, a таксама «Б.» расце 21 від лішайнікаў і 8 відаў С.Геснера і Э.Юнга. Аўтар паэт. зб-каў імхоў, сярод якіх ёсць рэдкія. Назва «Вясковыя вечары» (ч. 1—2, 1787—88),

«Вершы» (1798), паэмы «Вясковыя ночы» (1788), аповесці «Клаўдзіна» (1799), успамінаў «Жыццё Ігнація Быкоўскага...» (1806) і інш. Асветніцкім гуманізмам црасякнуты твор Б. «Жыццё Зараастра, ці Паходжанне гвебраў». У трагедыі «Саул» асуджаў жорсткасдь і амаральнасць некаторых персанажаў Бібліі. Паэтычна-экзістэнцыяльным жалем аб загубленым жыцці прасяюгуты радкі аўтабіяграфіі Б. «Жыццё...» (засталася ў рукапісе). Пераклаў на польск. мову творы АСумарокава («Мсціслаў», 1788), Вальтэра, Ж.Мармантэля і інш. Выдаў некаторыя арыгінальнью і перакладныя кнігі: «рускі раман» А.Канстана д’Арвіля «Эма і Лемаэаў» (Гродна, 1787), «Батмендзі, персідская аповесць» К.Фларыяна (Мн., 1790), «Сцежка да шчасця, мала каму вядомая» (Гродна, 1803) і інш. Л і т Д о р о ш е в н ч Э.К. Фнлософня эпохм Просвеіцення в Белорусснн. Мн., 1971; Mi k u l s k i T. Ze studidw nad Oswieceniem.

Warszawa, 1956. S. 461—516. А.В.Мальдзіс, Э.К.Дарашэвіч. БЫКОЎСКІ Міхаіл Дарымядонтавіч (10.11.1801, Масгаа — 21.11.1885), рускі архітэктар. Акадэмік архітэкгуры (1831). Вучыўся ў ДзА.Жьйярдзі (з 1816). Выкладаў y Маскоўскім палацавым арх. вучылішчы (з 1836 яго дырэктар), y 1844 арганізаваў маст. класы (пазней Маскоўскае вучылішча жывапісу, скульптуры і дойлідства). Працаваў y стылі позняга класіцызму: будынкі біржы (1836—39) і Гарыхвостаўскай багадзельні (1839) y Macrae, y стылі несапраўднай готыкі — ансамбль сядзібы Марфіна пад Масквой (1837— 38). Аўтар шэрагу культавых збудаванняў y Macrae і Пецярбургу. Адзін з першых прадстаўнікоў навук. рэстаўрацыі. БЫКОЎСКІ (Bykowski) Якса Пётр (31.1.1823, с. Якушынцы Вінніцкай вобл., Украіна — 3.6.1889), польскі пісьменнік, збіральнік і даследчык бел. нар. песень і абрадаў. Скончыў Кіеўскі ун-т (1843). 3 1858 жыў y Камянцы, з 1866 y Варшаве. Аўтар аповесцяў пра мінулае польск. шляхты. У працы «Абрадавыя песні рускага насельніцтва з ваколіц Пінска» (1878) апісаў куставы і вясельны абрад на Піншчыне, апубл. сямейна-, каляндарна-абрадавыя і пазаабрадавыя бел. нар. песні. А.Ф.Літвіновіч. БЫЛЕЎСКІ Язэп, разьбяр па дрэве 18 ст. У 1754—55 удзельнічаў y аздабленні касцёла бернардзінцаў y Брэсце: выканаў па ўласным эскізе 2 алтары, амбон, статую св. Францішка для саду і інш. БЫЛІНА, руская нар. эпічная песня пра подзвігі герояў (волатаў-асілкаў), манум. вобразы якіх увасабляюць лепшыя рысы народа, яго сілу, працавітасць, вернасць роднай зямлі. Акрамя «багатырскіх» Б. значную ч. быліннага эпасу складаюць творы сац.-бытавога зместу, казачныя, навелістычныя, Б.скамарошыны. Частка іх на мяжы паміж уласна Б. і баладай. Як жанр аформілася ў 10—13 ст., што супадае з часам росквіту Кіеўскай дзяржавы і пачаткам феад. раздробленасці Стараж. Русі.

Назва «быліна» выкарыстоўвалася побач з нар. назвамі «стірына», «старьінка* і ў навук. ўжытак уведэена І.П.Сахаравым y 1840-я г. Па месцах дэеяння герояў падзяляюцца на кіеўскія і наўгародскія (Б. пра Ілью Мурамца звязаны з Кіевам, пра Садко — з, Ноўгарадам). Кіеўскі цыкл найб. багаты. Ён звязаны з падзеямі пры двары кн. Уладзіміра Краснага Сонейка: Б. пра Дабрыню Мікітавіча, Ілью Мурамца, Алёшу Паповіча, Вальгу і Мікулу і інш. Гістарызм гэтых Б., як і фалькл. твораў наогул, пазбаўлены канкрэтызацыі, дахладнага датавання. Б. ўзаемадзейнічалі з інш. фалькл. жанрамі — казкамі, баладамі, легендамі. Тэксты Б. залісаны ад нар. выканаўцаў y 18—20 ст. Цяпер былінная традыцыя нават y асн. раёнах яе бытавання (на еўрап. Поўначы Расіі) амаль знікла. Былінныя вобразы і матывы сустракаюцца таксама ў бел. чарадзейных казках (Ілья Мурамец, Салавей-разбойнік), y баладах (сястра Алёшы Паповіча) і інш. Таму некаторыя даследчыкі лічаць, што Б. былі пашыраны і на Беларусі. Аднак адсутнасць іх y нар рэпертуары беларусаў і ўкраінцаў можа абазначаць, што Б. бытавалі ў вузкім коле княжацкіх дружынніхаў, a ў нар. асяроддзі з’явіліся пазней. Публ:. Былнны. T. 1—2. М., 1958. Літ:. А с т а х о в а AM. Былшш: Нтога н проблемы яэучення. М..; Л., 1966. Л.М. Салавей. БЫЛІНА Янка (сапр. С е м а ш к е в і ч Іван; 1883, в. Лакцяны Астравецкага р-на Гродзенскай вобл. — 1955), бел. паэт. Скончыў Віленскую духоўную семінарыю (1907). Служыў ксяндзом на Вілейшчыне, Ашмяншчыне, Віленшчыне, Беласточчыне. У гады культу асобы зведаў рэпрэсіі. Друкаваўся з 1917 y газ. «Гоман», y перыяд. выданнях Зах. Беларусі, y тл. ў час. «Маланка>. Выдаў y Вільні зб-кі вершаў і баек «На прызбе» (1918, 2-е выд. 1924) і «На покуці» (1934), камедыю «Выбар старшыні» (1926), y якой асуджаў жорсткасць і несумленнасць чыноўнікаў. Вершы «Бацькаўшчына», «Дарогі нашай айчыны» і інш. выявілі патрыят. настроі паэта. У вершах «Ой, пусцее поле», «Воўк заўсёды ваўком», байках «Блыха і пан», «Кабан і мурашкі» і інш. паказаў сац. і нац. ўціск польск. улад. Бытавы гумар нераважае ў вершаваных апавяданнях («Здарэнне», «Пахаванне старшыні»), У аснове твораў Б. жывая нар. гутарковая мова. Шкодзіць ім залішні дыдактызм, шматслоўнасць. А.СЛіс. БЫЛІНСКАЯ Людміла Усеваладаўна (н. 15.12.1938, Мінск), бел. актрыса. Засл. арт. Беларусі (1974). Скончыла Бел. тэатр.-маст. ін-т (1960). Працуе ў Дзярж. рус. драм. т-ры Беларусі. Выканаўца лірычных і характарных роляў. Сярод іх: Іна («Білет y мяккі вагон» АМаўзона), Шчасная («Трывога» А.Петрашкевіча), Ніна («Маскарад» М.Лермантава), Таццяна, Надзея («Ворагі», «Апошнія» М.Горкага), Гелена («Варшаўская мелодыя» Л.Зорына), Жэня Камялькова («А досвіткі тут ціхія...» паводле Б.Васільева), Мадлена Бежар («Мальер» М.Булгакава), Джэні-Маліна («Трохграшовая опера» Б.Брэхта), Мэртл («Царсгва зямное» Т.Уільямса), місіс Туз («Усё ў садзе» Э.Олбі) і інш. БЫЛІНСКІ Іван Сямёнавіч (28.1.1903, в. Якубоўка Гомельскага р-на —

10.5.1976), дзяржаўны дзеяч БССР. Скончыў Гомельскі лесатэхн. ін-т (1936). У 1940—44 старшыня СНК БССР. У 1944—46 1-ы сакратар Палескага абкома КП(б)Б. У 1948—60 нам. міністра, міністр лясной гаспадаркі, нам. міністра сельскай гаспадаркі БССР, нач. Гал. ўпраўлення лясной гаспадаркі пры CM БССР. Чл. ЦК КП(б)Б y 1940—49, Бюро ЦК КП(б)Б y 1940—47. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1940—47, 1951—55, Вярх. Савета СССР y 1940—50. БЬІЛІЧ Канстанцін Фёдаравіч (1906, г. Івангорад Кінгісепскага р-на Ленінградскай вобл. — 27.9.1944), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1935). 3 1925 y Бел. трэцім дзярж. драм. т-ры, з 1937 y БДТ-1 (т-р імя Я.Купалы). Яго масташва адметнае рамантычнай узнёсласцю, шчырасцю пачуццяў, тэмпераментам. Сярод роляў: Андрэй, Мастак, Паромшчык («Плытагоны», «Пінская мадонна», «Ганка» У.Галубка), Кастусь Каліноўскі (аднайм. п’еса Е.Міровіча), Мікола («Кацярына Жарнасек» М.Клімковіча), пан Ендрыхоўсй («Партызаны» К.Крапівы), сяржант Дроб (аднайм. п’еса Э.Самуйлёнка), Дон Жуан («Каменны госць» А.Пушкіна), Фердынанд («Каварства і каханне» Ф.Шылера). Як MacT a x аформіў спекгаклі «Кастусь Каліноўскі» (1928), «Правакатар» М.Ірчана (1931). Загінуў y чыгуначнай катастрофе. БЫЛІЧКА. жанр фальклору, кароткае вуснае апавяданне пра незвычайныя падзеі, якія быццам адбыліся ў сапраўднасці. Звычайна расказвае пра сустрэчы (герой часта на падпітку або ў нейкім замарачэнні) з чортам, русалкамі, ваўкалакам, мерцвяком, чалавекам-пярэваратнем, ведзьмаю, зачараванымі скарбамі. Жанравыя вытокі Б. — y міфал. уяўленнях, павер’ях, пашыраных ва ўмовах патрыярхальнага сял. побыту ўсх. славян і інш. народаў. Па стылі Б. блізкія да казак, паданняў, легендаў. Б., якая часта не мае цэласнай сюжэтнай формы, часам трансфармуецца ў бывалыйчыну. У выніку згасання традыц. нар. вераванняў Б. ператвараюцца ў займальныя вусныя аповяды, блізкія да казак, анекдотаў, жартаў і гумарэсак. Шмат Б. сабралі М.Федароўскі, А.Сержпутоўскі. Матывы Б. выкарыстоўвалі ў сваіх творах Я.Баршчэўскі («Шляхціц Завальня»), Ф.Багушэвіч («Палясоўшчык», «Дзядзіна»), Я.Ксшас («Страшнае спатканне»), Я.Купала, З.Бядуля і інш. бел. пісьменнікі. Публ:. F e d e r o w s k i М. Lud bialoruski.

T. 1—3. Krakdw, 1897—1903; С е р ж п у т o в c к н й AK. Сказюі н расскаэы белорусов-полешуков. СПб., 1911; Я го ж. Казхі і апавяданні беларусаў з Слуцхага павета. Л., 1926. Літ:. Б a р a г Л.Г. Сказочная фантастнка н народные веровання: (По матерналам бел. фольклора) // Сов. этнографня. 1966. № 5; Я г о ж. Сюжэты і матывы беларускіх народных казак. Мн., 1978; П о м е р а н ц е в а Э.В. Мнфологаческяе персонажн в русском фольклоре. М., 1973; З н н о в ь е в В.П. Былнчка как жанр фольхлора н ее современные судьбы / / Мнфологяческяе рассказы русско-

БЫСТРАНКА

373

го населення Восточной Снбнрн. Новосмбнрск, 1987. І.У.Саламевіч. «БЫЛОЕ», часопіс па гісторыі рэв. руху ў Расіі. Выдаваўся УЛ.Бурцавым y 1900—04 (№ 1—6) y Лондане, y 1908— 12 (№ 7— 14) y Парыжы, a таксама штомесяц y студз. 1906 — кастр. 1907 (32 нумары) і ў 1917—26 (35 нумароў, 32 кн.; рэдактары: В.Я Багучарскі,

І.С.Былінскі

К.Ф.Быліч

П.Е.Шчогалеў і Бурцаў, В.В.Вадавозаў і Я.В.Тарле) y Пецярбургу на рус. мове. Яго замежнае выданне друкавала дакументы і матэрыялы пра дзейнасць «Народнай волі», «Матэрыялы для слоўніка палітычных ссыльных y Расіі», агляды вольнага рас. друку, мемуары ВМ.Фігнер, Б.В.Савінкава, C.W.Кавамка і інш. У Пецярбургу друкаваліся артыкулы і даследаванні, біягр. нарысы і мемуары дзеячаў рэв. руху, пісьмы, дзённікі і інш. (у т.л. пра дзейнасць Бунда на Беларусі) па гісторыі грамадскага і рэв. руху канца 18 ст. — 1907 (першы легальны часопіс y Расіі з рэв. тэматыкай); выданне часопіса спынена з-за процідзеяння сав. улад і фін. цяжкасцей. Літ.. Л y р ь е Ф.М. Храшггелн прошлого: Журнал «Былое»: нсторня, редакторы, нздателн. Л., 1990. БЫРАНГА, горы на Пн п-ва Таймыр, y Краснаярскім краі Расійскай Федэрацыі. Сістэма паралельных або кулісападобных хрыбтоў і хвалістых плато працягласцю да 1100 км, шыр. больш за 200 км. Выш. да 1146 м. Складзены пераважна з габрадыябазаў. На У ледавікі (агульная пл. 30,5 км2). Камяністая тундра і арктычная горная пустыня. БЫСТРАНКА (Albumoides bipunctatus), рыба сям. карпавых атр. карпападобных. 4 падвіды. Пашырана ў прэсных вадаёмах Еўропы, Пярэдняй і Сярэдняй Азіі. На Беларусі тыповая форма ў рэках бас. Зах. Дзвіны, Нёмана, Зах. Буга,

Быстранка

хвалістымі плоскасцямі сцен і карнізнымі паясамі падкрэслівае гарызантальная рустоўка цокаля. Бакавыя фасады і a падвід Б. руская (A. b. rossicus) — y апсіда вырашаны плоскасна. Пластыкарэках бас. Дняпра. Жыве ў рэках з быс- дэкар. акцэнт інгэр’ера — 2-ярусны трым цячэннем (адсюль назва). Нар. гал. алтар. Складаная калонна-пілястраназвы стракатка, сіняўка, ушвейка. вая кампазіцыя 1-га яруса фланкіравана Даўж. 10—15 см, маса да 13 г. Спіна цём- 2 драўлянымі скулыпурамі апосталаў. У на-шэрая або цёмна-зялёная, брушка і ніз ба- барочна-ракайльным стылі зроблены і 2 коў серабрыстыя. Уздоўж бахавой лініі дзве цёмныя палосы. Нерастуе на быстрынях з ка- меншьм па маштабе кулісныя алтары. мяністым дном. Кормідца паветр. і воднымі БЫТ, п о б ы т , пазавытворчая сфера насякомымі, зоапланкгонам. жыцця, якая ўключае задавальненне БЫСТРАЯ, рака ў Беларусі, y Горацкім матэрыяльных патрэб людзей (у ежы, і Дрыбінскім р-нах Магілёўскай вобл., адзенні, жыллі, лячэнні, падтрымцы левы прыток Проні (бас. Дняпра). здароўя) і засваенне духоўных даброт, Даўж. 46 км. Пл. вадазбору 688 км2. Па- культуры, адпачынку, сродкаў зносін і чынаецца за 5 км на У ад в. Быстрая інш. У шыроісім сэнсе — уклад паўсяГорацкага р-на, вусце каля в. Дрыбін. дзённага жыцця. Б. значна ўплывае на Асн. прытокі: Рамясцвянка (злева), працу, грамадскую дзейнасць, настрой і Дняпрэц, Лебядзёўка, Каліноўка, Жа- паводзіны людзей. Вылучаюць грамадлезня (справа). Цячэ пераважна па Го- скі, гарадскі, пасялковы, сямейны, індывідуальны Б. Структуру Б. можна рацка-Мсціслаўскай раўніне. Даліна трапецападобная, шыр. 800 м — 1 разглядаць з пункту погляду адносін км. Пойма месцамі двухбаковая, шыр. 200— матэрыяльнага і духоўнага бакоў сац. і 250 м. Рэчышча звілісгае, шыр. ракі ў межань індывід. аспектаў, відаў затрат часу і 3—15 м. Выкарыстоўваецца як водапрыёмнік дзейнасці (задавальненне фізіял. памеліярац. ханалаў. 6 км рэчышча ў верхнім трэб, бытавая праца, вольны час), тыцячэнні каналізавана. паў сац. аб’яднання і зносін (сям’я, суБЫСТРЫЦА, вёска ў Беларусі, y Тро- седства, маладзёжныя групы і г.д.). Пад кеніцкім с/с Астравецкага р-на Гро- уплывам сац.-эканам., геаір. умоў y дзенскай вобл., на р. Вілія. За 29 км на розных народаў выпрацоўваецца комПн ад Астраўца, 34 км ад чыг. ст. Гуда- плекс быт. нормаў, традыцый, звычаяў, гай, 284 км ад Гродна. 234 ж., 82 двары абрадаў. У ходзе гіст. развіцця грамад(1995). ства мяняецца харахтар элементаў Б. і Вядома э 1390, калі вял. юі ВКЛ Ягайла заснаваў туг Крыжаўзвіжанскі касцёл. У 14— яго структуры. Гасп. і грамадскі побьп 16 ст. дэейнічаў кляштар аўгусцінцаў. У 1-й беларусаў, іх матэрыяльная культура і пал. 16 сг. цэнтр воласці і рэзідэнцыя вілен- маст. творчасць маюць свае асаблівасці, скага ваяводы. 3 1537 мястэчка, з 1566 y Ві- што выяўляюцца ў тьшах жылля, яго ленскім пав. 3 1795 цэнтр воласці Віленскага ўнутраным убранні, адзенні, абрадах, пав. Рас. імперыі. На пач. 20 ст. 405 ж. 3 вераваннях і звычаях. Захоўваюцца кастр. 1920 y складзе Сярэдняй Літвы, з 1922 асаблівасці ў побыце гар. і сельскага y Польшчы. 3 1939 y БССР, y 1940—62 і з насельніцтва, асобных сац. груп, што 1965 y Астравецкім, y 1962—65 y Ашмянскім р-не. У 1970 — 295 ж., 91 двор. Базавая шко- абумоўлена не толькі кліматычнымі ла, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік архпэюу- ўмовамі, але і іх сац.-прафес. інтарэсамі і асабістымі запатрабаваннямі. ры — Крыжаўзвіжансхі касцёл (18 ст.). БЫСТРЬІЦКАЯ Эліна Аўраамаўна (н. БЫТАВАЯ МЎЗЫКА, музыка, якая 4.4.1928, Кіеў), руская актрыса. Нар. функцыянуе ў штодзённым прыватным apr. СССР (1978). Скончыла Кіеўскі і грамадскім жыдці людзей, выконваецін-т тэатр. маст. імя І.Карпенкі-Карага ца па-за канцэртнай залай, прафес.

(1953). 3 1958 y Малым т-ры Расіі. т-рам, царквой. У шырокім разуменні Праф. (1979) Расійскай акадэміі тэатр. ўключае спецыфічна бытавыя паводле мастацтва. Сярод роляў: Юлія Пілілаў- зместу і ўмоў выканання жанры нар,на («Дачнікі» М.Горкага, і ў кіно), Дона песеннага і нар.-інстр. мастацтва, y Ганна («Каменны ўпадар» Лесі Украін- больш вузкім значэнні — музыка гар. кі), баранэса Штраль («Маскарад» побыту. Займае прамежкавае становіМ.Лермантава), Кручыніна («Без віны шча паміж традыц. сял. фальююрам і вінаватыя» ААстроўскага); выканала 7 творчасцю прафес. кампазітараў. Па роляў y спекгаклі «Выпадковы вальс» змесце і стылі Б.м. вызначаецца прастапаводле кнігі С-Алексіевіч «У вайны не той, выразнасцю, агульнадаступнасцю жаночы твар» (т-р Эстрады). 3 1951 муз. мовы, павышанай экспрэсіўнасцю. здымаецца ў кіно: «Няскончаная апоПрафес. кампазітары выкарыстоўваюць весць*, «Ціхі Дон», «Добраахвотнікі» і інтанацыі і рытмы Б.м. як сродак дэінш. макратызацыі сваіх твораў, канкрэтызаБЬІСТРЫЦКІ КРЫЖАЎЗВІЖАНСКІ цыі іх вобразнага зместу, узвышаючы банальнае да ўзроўню высокамастацкаКАСЦЁЛ, помнік архітэктуры ракако. Пабудаваны ў 1523 паводле загаду га, a каштоўныя ўзоры класікі, часта ў польскага караля Жыгімонта Старога ў адаптаваным выглядзе, пранікаюць y Б.м. в. Быстрыца (Астравецкі р-н ГродзенВыі'окі Б.м. ў глыбохай старажытнасці, каскай вобл ). Аднанефавы 2-вежавы з лі музыка была неаддзельная ад інш. відаў пяціграннай апсідай мураваны храм сімаставггва. Пышны росхвіт быт. музіцыраванметрычна-восевай падоўжнай камлазіня харакгэрны для эпохі Ацраджэння, калі цыі. У сілуэце будынка дамінуюць дзве склалася мноства свецкіх быг. вак. жанраў 4-ярусныя вежы гал. фасада. Верты(фроталы, віланелы, вільянсікя, шансон і кальнасць фасада з увагнута-пукатымі інш ), пашырылася сольная і ансамблевая ІГ-

374_______________ БЫСТРАЯ

ра на розных інструментах (лютня, віёла, скрыпка, інстр. ансамблі). Нар.-быт. аснова яскрава выступала ў разнастайных пратэстанцкіх гімнах. У 17—18 ст. пашырыліся і паглыбіліся сувязі паміж музьпсай побыту, першаснымі жанрамі і прафес. кампазітарскай творчасцю (напр., з сюіты быт. танцаў развіўся высокі жанр сімфоніі). Новыя рысы ў сферу Б.м. ўнесла Франц. рэвалюцыя 1789—94, калі рэв. песні, гімны, маршы сталі неад'емнай часткай рэв. часу; яны ператварыліся ў актыўны сродах грамадз. выхавання. У 19 ст. ўзніх rap. раманс, блізкі да песні, разлічаны на спевакоў-аматараў. На жанравы і інтанацыйны склад Б.м. модна ўплываюць разнастайныя жанры муз.-тэатр. мастацгва і эстрады, y т.л. джаз, поп-музыка, рок-музыка, аўтарская песня. Найб. уплывовы жанр Б.м. сав. часу — масавая песня. На Беларусі з 2-й пал. 16 ст. вядомы канты і псальмы, якія да канца 18 ст. заставаліся асн. жанрамі быт. музіцыравання. Рэфармац. рух 2-й пал. 16 — пач. 17 ст. абумовіў пранікненне разнастайных пратэстанцкіх гімнаў. Пра характар тагачаснай Б.м. дае ўяўленне т. зв. «Полацкі сшытак». 3 пач. 17 ст. пры асобных калегіумах і дварах магнатаў узнікалі капэлы, якія выконвалі пераважна зах.-еўрап. і польск. танцы. Розныя быт. функцыі ўскладаліся ў 18 ст. на касцельныя і уніяцкія інстр. ансамблі (ігралі на балях, паляваннях, абедах), прыкладное прызначэнне мелі рагавыя аркестры, «янычарская музыка» і інш. віды аркестраў пры дварах магнатаў (гл. Прыгонныя аркестры і капэлы). У 1-й пал. 19 ст. пашырылася дамашняе і салоннае камернае музіцыраванне (скрыпічнае і кваргэтнае выканальніцтва). У дэмакратызацыі муз. жыцця значную рсшю адыгралі музычныя таварыствы. Рэв. і нац.-вызваленчы ўздым пач. 20 ст. адбіўся на дзейнасці аматарскіх аб’яднанняў і на змесце Б.м. У муз. побыце Беларусі выразна прасочваюцца агульныя тэндэнцыі Б.м., y т.л. павышэнне муз. культуры ўсяго народа, далучэнне да актыўнага музіцыравання ў калектывах маст. самадзейнасці, выхаванне эстэт. густаў, уключэнне ў штодзённы муз. побыт сферы высокай музыкі дзякуючы сродкам масавай інфармацыі, камунікацыі і грамзапісу, цесныя інтанац. сувязі паміж бытавымі, y тл. масавай песняй, і «сур’ёзнымі» жанрамі. Многія прафес. бел. кампазітары працуюць y галіне Б.м. — масавай і лірычнай песні, быт. танца, марша і інш. Літ.. А с а ф ь е в Б.В. Русская музыка, XIX н начало XX века. Л., 1968; Я г о ж. Бытовая музыка после Охтября / / Новая музыка. Л., 1927. Вып. 1(5); С о х о р АН. Эстетаческая прнрода жанра в музыке / / Сохор АН. Вопросы соцнологнн н эстетгася музыхм. Л., 1981. Вып. 2; І Ц е р б а к о в а Т. Бьгг — бытовой дналект — классяка // Сов. муэыка. 1986. № 4; К о с т ю к о в е ц Л.Ф. Кантовая культура в Белорусслл. Мн., 1975; K a л л л о в А.Л. Скрлпка белорусская. Мл., 1982. Т.А.Шчарбакова. БЫТАВОЕ АБСЛУГОЎВАННЕ, форма задавальнення матэрыяльных і культ.быт. патрэб грамадзян, прадпрыемстваў і арг-цый праз аказанне паслуг; частка сферы абслугоўвання. Прадпрыемствы

Б.а. аказваюць паслугі: прамысловыя (рамонт транспартных сродкаў, складанай быт. тэхнікі, вытв-сць і рамонт металавырабаў, адзення, абутку, мэблі, хімчыстка, мыццё бялізны, фотапаслугі, рамонт і буд-ва жылля і інш.) і непрамысл. (паслугі цырульнікаў, лазняў, пракатных пунктаў, даведачных бюро, догляд хворых, састарэлых і дзяцей, дастаўха на дом прадуктаў, білетаў, прыбіранне кватэр і інш.). Адрозніваюць паслугі па вытв-сці гатовай прадукцыі, рамонце вырабаў, задавальненні патрэб асабістага характару. Іх аказваюць насельнііггву па індывідуальных заказах і шляхам вырабу невял. партый прадукцыі, якую рэалізуюць праз уласкую сетку, a прадпрыемствам і арг-цыям — паводле заключаных дагавораў. 3 паскарэннем сац. і навук.-тэхн. прагрэсу, ростам дабрабыту насельнідтва значэнне грамадска арганізаваньіх формаў задавальнення быт. патрэб расце: Б.а. разам з інш. галінамі сферы абслугоўвання (гандаль, грамадскае харчаванне, камунальная гаспадарка) паступова замяняе асобныя элементы хатняй гаспадаркі грамадскай вытв-сцю і арганізаваным абслугоўваннем. Таму ў развітых краінах Б.а. — высокаіндустр. галіна з выкарыстаннем найноўшых машын, абсталявання і тэхналогій, разнастайных формаў сэрвісу. Развіццё Б.а. садзейнічае павелічэнню занятасці насельніцтва, стварэнню жыллёвага камфорту, рацыянальнаму выкарыстанню вольнага часу, павышэнню культ.-адукац. ўзроўню насельніцгва, лепшай арганізацыі яго адпачынку, a ў выніку — росту прадукцыйнасці грамадскай працы. Асабліва вял. рсшя Б.а. ў эканам. і сац.-культ. развіхші сельскіх нас. пунктаў. На Беларусі быт. паслугі здаўна аказвалі саматужнікі-адзіночкі і невял. спецыялізаваныя арцелі (шаўцоў, краўцоў і інш.). Бсшьшасць насельніцтва, асабліва сельскага, задавальняла быт. патрэбы традыцыйным самаабслугоўваннем. За час рэвалюцыі, ірамадз. вайны і пасляваен. разрухі і гэтая служба бьпу перастала існаваць. Яе аднаўленне пачалося ў 1920-я г. У чэрв. 1925 ЦВК i СНК БССР прынялі пастанову аб рэгістрацыі т-ваў саматужнікаў, a ў снежні — «Аб зацвярджэнні Беларускага Саюза саматужна-промыславай кааперацыі (Белсампрамсаюза)», на аснове якіх за перадваен. гады аб’яднаны дробныя арцелі і створана сетка новых прадпрыем-

стваў Б.а. У пасляваенны перыяд служба быту аднаўлялася і пашыралася на новай тэхн. аснове. У 1960 дзейнічалі 4724 прадпрыемствы быт. паслуг, з іх больш за 3 тыс. аказвалі прамысл. віды паслуг. У 1965 промыславая кааперацыя рэарганізавана ў Гал. ўпраўленне быт. абслугоўвання насельніцтва, a ў 1966 ператворана ў адпаведнае мін-ва. За 1966—70 створаны 2573 прадпрыемствы быту, за 1971—75 ксшькасць майстэрняў (атэлье) y гарадах і гар. пасёлках павялічылася на 1510 адзінак, a ў сельскай мясцовасці — на 643, прыёмных пунктаў адпаведна на 1203 і 1061 адзінку. Дзейнічалі спецыялізаваныя прадпрыемствы па мыдці бялізны, хімчыстцы адзення, тэхн. абслугоўванні легкавых аўтамабіляў, рамонце быт. машын і прылад, рамонце і пашыве адзення, абугку, рамонце і вырабе мэблі. Сфарміравана сетка комплексных прыёмных пунктаў і дамоў быту на цэнтр. сядзібах калгасаў і саўгасаў. Нарошчваліся вытв. магутнасці ў сферы Б.а., павялічваўся аб’ём відаў паслуг. 3 1990 функцыі дзярж. рэгулявання ў сферы Б.а. ўскладзены на Бел. рэсп. саюз прадпрыемстваў Б.а. насельнідтва Усе яго прадітрыемствы належаць да камунальнай уласнасці (у т.л. абл., гар. і раённай). Быт. паслугі аказваюць таксама прадпрыемствы камун. гаспадаркі, аўгатранспарту, мясц. прамысловасці і інш. У сферы Б.а. фарміруецца таксама сістэма арганізаванага (малыя прадпрыемствы, атэлье) і індывідуальнага (па патэнтах) бізнесу. Пра развіццё гэтай галіны на Беларусі гл. табл. У пераходны да рыначнай эканомікі перыяд ксшькасць прадпрыемстваў Б.а. паменшылася, прадаўжаецца іх прыватызацыя. У 1995 з агульнай колькасці прадпрыемстваў Б.а. 4546 дзярж., 3272 калекгыўныя, 18 прыватных. Яны аказвалі насельніцтву больш за 600 відаў бьп. паслуг. У аб’ёме ўсіх платных паслуг Б.а. займае 3-е месца пасля пасажырскага транспарту і камун. гаспадаркі. Найб. ўдзельную вагу ў Б.а. займаюць паслугі пральняў (14,3%), транспартныя (10,4%), рамонт і тэхн. абслугоўванне транспартных сродкаў (9,3%), пашыў адзення (6,7%). Створана інфраструктура галіны: ін-т «Белбьггтэхпраект», камбінат «Белбытрэклама», доследна-мех. з-д, вылічальны цэнтр; y абласцях дзейнічаюць рамонтна-буд. ўпраўленні, базы «Аблбытзаб», аўтаба-

Асноўныя паказчыкі развіцця бытавога абслугоўвання ў Беларусі

Кольхасць прадпрыемстваў (разам з атэлье і майстэрнямі), адзінак у т.л. ў сельскай мясцовасці Аб'ём рэалізацыі бьгг. паслуг (у цэнах адпаведных гадоў), млн. руб. у т.л. ў сельскай мясцовасці Сярэднегадавая колькасць работнікаў на прадпрыемствах і ў прыёмных пунктах, тыс. чал.

1970

1980

1990

1995

9053 4354

11 206 5302

12 441 4890

7836 2658

141,5 35,3

327 97

808 200

1 145 398 204 838

63,7

104,9

131,6

73,3

БЫТАВОЙ

375

зы, вучэбна-курсавыя камбінаты. У пашырэнні сферы Б.а. — вял. рэзерв павелічэння занятасці насельніцтва, што вызваляецца з вытв-сці ў выніку яе струкгурнай перабудовы. Ю.І.Муравіцкі. БЫТАВОЙ ХІМІІ ПРАМЫСЛОВАСЦЬ, галіна хімічнай прамысловасці, прадукцыя якой прызначана для гасп.быт. патрэб. Выпускае больш за 100 найменняў тавараў і таварных груп, y якасці сыравіны выкарыстоўвае прадукцыю хім., нафтахім., харч. і інш. галіл прам-сці і некат. с.-г. прадукгы. Уключае вытв-сць сродкаў мыйных, паліравальных, клеючых, для чысткі, вывядзення плям, адбельвання, падсіньвання і падкрухмальвання вырабаў з тканін, барацьбы з быт. насякомымі і грызунамі, аховы с.-г. раслін ад шкоднікаў, догляду вырабаў са скуры і зам-

Да арт. Бытавой хіміі прамысловасць. Вытворчасць аэразольных прэпаратаў на Брэсцкім заводзе бытавой хіміі. шы, фотахімікатаў, лакафарбавых матэрыялаў, мінер. угнаенняў, вырабаў з пластмасаў, сухога спірту, парафінавых і ёлачных свечак, антыфрызу і інш. Узнікненне і развіццё Б.х.п. звязана са станаўленнем хім. прамысловасці. Асн. ч. прадукцыі Б.х.п. складаюць мыйныя сродкі. Сусветная вытв-сць іх y 1992 склала больш за 20 млн. т, каля 4 кг на душу насельніцтва (найб. y Бельгіі, 44 кг). У 10 найбуйнейшых вытворцаў уваходзяць краіны Амерыкі, Еўропы і Азіі (гл. табл. 1). Найб. вядомыя ў свеце кампаніі па вытв-сці тавараў быт. хіміі «Проктэр энд Гэмбл» (ЗША), «Юнілевер» (Нідэрланды), «Міні Бэст» (Германія), «Камназіл» (Бельгія), «Коніка» (Японія) і інш. У Беларусі, як і ў інш. краінах б. СССР, як самаст. галіна аформілася ў 1965. Прадукцыю быт. хіміі выпускаюць больш за 30 прадпрыемстваў. Найб. з іх

376

T aбл іц a 1

БЫТАВЫ

BA «Брэстбытхім», Баранавіцкі завод бытавой хіміі, Барысаўскі з-д быт. хіміі, Лідскае акд. т-ва «Лакафарба». У галіне дзейнічаюць ВА «Нафтан» (Наваполацк), Мазырскі нафтаперапрацаўчы завод, Пухавіцкі з-д горнага воску, Пінскі з-д штучных скур, з-ды пластмасавых вырабаў (Гомель, Барысаў, Рудзенск), «Тэрмапласт» (Рэчыца), «Металапластмасы» (Ляхавічы), ВА «Белпласт» (Пінск), «Паліміз» (Барысаў), «Эмальпосуд» (Слуцк, Гомель), гумавых (Крычаў) і гумава-тэхн. вырабаў (Капыль), быт. хіміі (Калінкавічы), камбінаты буд. матэрыялаў (Пухавічы, Кобрын, Даманава) і інш. Удз. в. хім. прадукцыі сярод прадметаў ужытку (група «Б») складае 2,4% (1993). Пра асн. віды прадукцыі Б.х.п. ў Беларусі гл. табл. 2. В.М. Сасноўскі.

Да арт. Бытавы жанр В.Ж о л т a к. A за вокнамі зіма. 1975. БЫТАВЬІ ЖАНР, жанр выяўленчага мастацтва, які адлюстроўвае падзеі штодзённага прыватнага і грамадскага жыцця. Судакранаецца з гістарычным жанрам і батальным жанрам, з партрэтам. Вызначальнае месца ў Б.ж. належыць жывапісу, жанравыя тэмы пашыраны таксама ў графіды і скулытгуры (пераважна ў скулытгуры малых формаў). Дыяпазон Б.ж. шырокі — ад амаль дакумент. фіксацыі ўбачаных y жыцці ўзаемаадносін і паводзін людзей да глыбокага раскрыцця ўнутр. сэнсу і грамадска-гіст. зместу з’яў штодзённага жыцця. Быт. сцэны ў выяўленчым мастацтве вядомыя з далёкай старажытнасці: сцэны палявання і абрадаў y першабытным мастацтве, шэсцяў прыдворнага жыцця, працы аратых і рамеснікаў Стараж. Усходу, быт. сюжэты ў грэчаскім вазапісе. У сярэднявеччы жанравыя сцэны ўключаліся ў рэліг. і алегарычныя кампазіцыі (размалёўкі, рэльефы, мініяцюры). У еўрап. мастацтве склаўся ў 17 ст., сцвярджаючы сябе як мастацтва рэаль-

Найбуйнейшыя краіны-вытворцы сінтэтыяных мыйных сродкаў (1992) Краіна

Агульная вытв-сць, тыс. т

На душу насельніцтва, кг

ЗША Вялікабрьгганія Францыя Італія Кітай

4000 1575 1530 1500 1462

іб 28 26 27 1,3

Краіна Іспанія Японія ФРГ Мексіка Расія

Агульная вытв-сць, тыс. т

На душу насельніцгва, кг

1350 1055 930 880 511

35 9 13 10 3,4 Taбліцa 2

Вытворчасць тавараў бытавой хіміі ў Беларусі гады

Наменклатура тавараў Тавары быт. хіміі, y млрд. руб. у тыс. т y т.л. мыйныя сродкі 3 іх сінтэтычныя сродкі для адбельвання, падсіньвання, падкрухмальвання вырабаў з тканін сродкі для чысткі сродкі догляду аўтамабіляў, матацыклаў і веласіпедаў сродкі супраць бьгг. насякомых, грызуноў і для дэзінфекцыі сродкі для аховы раслін садоў і агародаў мінер. ўгнаенні лакафарбавыя матэрыялы нага жыцця, a прыватны побыт як грамадскую з’яву. Сярод майстроў Б.ж.

17—19 ст. Ф.Гоя, h -Веласкес, П.П.Рубенс, У.Хогарт, П. дэ Хох. У рус. мастацтве Б.ж. развіваўся з 18 ст. Найб. яркія палотны стварылі A .Венецыянаў, А.Дайнека, Б .Кустодзіеў, Ю.Піменаў, КПластаў, В.Пяроў, І.Рэпін, Т.Салахаў і інш. На пач. 20 ст. для твораў Б.ж. характэрны адыход ад быт. сюжэта, змяненне яго трактоўкі, страта непасрэдных сувязяў з рэчаіснасцю (творы П .Гагена, Э.Мунка, Ф Ходлера). У 20 ст. Б.ж. заняў значнае месца ў мастацтве неарэалізму (Ф.Брэнгвін, Дж.Белауз, Р.Гутуза, У.Морыс і інш.). Уклад y развіццё рэаліст. Б.ж. зрабілі мастакі сацыяліст. краін, якія адлюстравалі новыя грамадскія адносіны ў жыцці сваіх народаў (К Баба ў Румыніі, С.Венеў y Балгарыі, В.Вомака ў Германіі, М.Бенка і Л.Фула ў Чэхіі, Нгуен Дык Нунг y В’етнаме, Кім Ёнджун y Карэі, Цзян Чжаахэ ў Кітаі). У бел. мастацтве элементы Б.ж. вядомыя з 15 ст. (мініяцюра «Вясельнае ігрышча» ў Радзівілаўскім летапісе). Жанравыя сцэны сустракаюцца ў графіцы Ф.Скарыны («Руф y полі», 1519), y іканапісе 17—18 ст. («Нараджэнне Маці Божай» Пятра Яўсеевіча з в. Галыніда, 1649, «ГІакланенне вешчуноў», 17 ст.). Шмат бытавых назіранняў y графіцы А.Тарасевіча (серыя «Поры года», канец 17 ст.). Як самастойны Б.ж. пашыраны з 18 ст. Яго станаўленне звязана з творчасцю М.Жукоўскага (гравюры ў кн.

1985

1990

1994

71,1 104 36 30

121,1 271 38 31

70,9 29 6 5

2,6 7,2 —

3,5 9,6 3,5

1,0 3,1 2,4

1,5 0,5 26 17

1,1 1,1 162 34

0,1 0,1 0,7 7

У.Радзівіл «Трагедыі і камедыі», 1754), Ф.Смуглевіча («Сяляне за сталом»), К.Бароўскага («Гарадская харчэўня ў Вільні»), І.Хруцкага («У пакоях»), Я.Дамеля («Галоп»), К.Бахматовіча («Замалёўкі з народнага побыту»), Ф.Гарэцкага («Апошняе прычасце»), М.Мікешына (серыя «Беларускія малюнкі»), В.Дмахоўскага («Каля пераправы»). У 2-й пал.

19 ст. ў Б.ж. працавалі КАльхімовіч («Дажынкі»), М.Э.Андрыёлі («Каляднікі»), Б.Залескі («У юрце»), Н.Сілівановіч («Дзеці ў двары»), П.Баркоўскі («Беларуская карчма»), А.Бартэльс («Абед чэлядзі»), А.Гараўскі («Старая моліцца»), В.Сляндзінскі («Дзяўчынка ля дзвярэй»). У канцы 19 — пач. 20 ст. ў Б.ж. ўзмацніўся ўплыў крытычнага рэалізму (жывапісныя творы Л.Альпяровіча, Г.Віеру, С.Каўроўскага, Я.Красоўскага, Я.Кругера, Ю.Пэна, Р.Семашкевіча, М.Сеўрука, М.Станюты, М.Філіповіча; графічныя С.Богуш-Сестранцэвіча, А.Каменскага, К.Кастравідкага, К.Каганца, С.Кудраўцава, Ю.Фалата; скулыггурныя — А.Бембеля, А.Грубэ, А.Краснапольскага, Я.Тышынскага). У перыяд Вял. Айч. вайны асобныя творы Б.ж. набліжаны да батальных кампазіцый. У 1950-я — пач.

1960-х г. папулярнасць набыла тэматычная кампазіцыя з апавядальным сюжэтам (жывапісныя творы Б.Аракчэева, А.Бархаткова, Г.Бржазоўскага, В.Волкава, П.Гаўрыленкі, А.Гугеля, ІДавідовіча, Ф.Дарашэвіча, В.Жолтака, К.Касма-

чова, У.Кудрэвіча, А.Мазалёва, Л.Рана, І.Стасевіча, І.Фяцісава, А.Шаўчэнкі; графічныя — А.Всшкава, І.Гембіцкага, Л.Лейтмана). У творах Б.ж. 1960—70-х г. відавочнае імкненне адлюстраваць гіст. змест быцця, наблізіцца да сімвала, алегорыі (жывапісныя кампазідыі Э.Белагурава, Г.Вашчанкі, У.Гоманава, М.Данцыга, Б.Казакова, А.Малішэўскага, У.Стальмашонка, В.Сумарава, Л.Шчамялёва, АШыбнёва; графічныя — Л.Асецкага, М.Бельскага, А.Дзямарына, Ю.Зайцава, А.Кашкурэвіча, АЛось, Г.Паплаўскага, У.Пашчасцева; скульптурныя — АВеліксонава, І.Глебава, М.Пушкара, М.Якавенкі). 3 1980-х г. y Б.ж. звычайныя жыццёвыя працэсы набываюць рытуальны характар, час паказваецца іманентна, вобразы становяцца імперсанальныя, вылучаюцца своеасаблівымі філасофска-інтэлектуальнымі абагульненнямі (жывапісныя кампазідыі С.Казака, У.Кожуха, А.Марачкіна, В.Маркаўца, У.Сулкоў-

ная беларуская графіка 1945—1977. Мн., 1979; Беларуская савецкая скульптура. Мн., 1978. М.Л.Цыбульскі. БЫТАВЫ ТАНЕЦ, танец, які служыць для масавага развесялення і выконваецца на балях, дыскатэках, вечарынках, сямейных урачыстасцях; блізкі да бальнага танца (часта гэтыя паняцці атаясамліваюцца). Адмежаваўся ад фальклорнага сялянскага ў працэсе сац. расслаення грамадства і росту гарадоў. Развіваўся на аснове бальнага танца, найб. інтэнсіўна ў 15 ст. ў Італіі, y 16— 17 ст. y Францыі. На Беларусі вядомы з 17 ст. пры дварах магнатаў і ў калегіумах, куды пранік з Зах. Еўропы. 3 канца 18 ст. ў гар. побыце Беларусі былі пашыраны тыя ж танцы, што і ў Расіі. У 1-й пал.

19 ст. ў гарадах, a потым і вёсках надзвычайную папулярнасць набылі кадрыля, полька, вальс. На пач. 20 ст. ў выніку інтэнсіўнага перамешвання гар. і сельскага насельніцгва на Беларусь трапілі аранжыраваныя і трансфармаваныя

скага, В.Тоўсціка, Ф.Янушкевіча, В.Яўсеева; графічныя — ЭАгуновіча, АЛапіцкай, В.Славука, В.Цітовіча; скульптурныя — А.Гвоздзікава, У.Слабодчыкава, У.Церабуна, А.Фінскага). Літ.\ Русская жанровая жнвопнсь XIX — начала XX в. М., 1964; Ф е х н е р Е.Ю. Голландская жанровая жлвопнсь XVII в. в собранлн Государственного Эрмлтажа: Альбом. М„ 1979; Д р о б о в Л.Н. Жнвоішсь Белорусслм XIX — начала XX в. Мн., 1974; Я г о ж . Жлвопнсь Советской Белорусснн (1917— 1975 гг.). Мн.,1979; Ш м а т а ў В.Ф. Сучас-

бальныя танцы, узоры гар. харэагр. фальклору, танцы-імправізацыі на аснове вядомых песень («Венгерка», мазурка, кракавяк, падэспань, «Сербіянка», «Сямёнаўна», «Страданні», *Каробачка» і інш.). Сучасная быт. харэаграфія вызначаецца частай зменай танц. моды, пранікненнем на Беларусь быт. танцаў з замежных краін («летка-енка», «качаняты» і інш.). БЫТАВЫЯ АДХбдЫ, разнастайныя паводле складу і фЬ.-хім. уласцівасцяў

БЫХАВА

377

рэшткі, якія ўтвараюцца ў працэсе бытавой дзейнасці чалавека. Падлягаюць выдаленню або ліквідацыі для папярэджання забруджвання наваксшьнага асяроддзя. У сувязі з павелічэннем аб’ёмаў Б.а. з’яўляюцца крыніцай біятычнага, механічнага, хім. і інш. відаў забруджвання навакольнага асяроддзя, пагаршаюць яго сан.-эпідэміялагічныя, аздараўленчыя і эстэт. вартасці. Нейтралізацыя адмоўнага ўплыву Б.а. звязана з распрацоўкай спосабаў іх выкарыстання як сыравіны і крыніды энергіі для розных галін нар. гаспадаркі (напр., харч. адходы як другасныя кармы для жывёлы, рэшткі металу і паперы — сыравіна для другаснай іх вытворчасці і інш.). Ствараюцца цэнтралізаваныя сістэмы выдалення і апрацоўкі вадкіх і цвёрдых Б.а. (гл. Утылізацыя забруджвальнікаў). Я.В.Малашэвіч. БЬІТАМ (Bytom), горад на Пд Польшчы, y Верхнесілезскай агламерацыі. Вядомы з 11 ст. 229,6 тыс. ж. (1992). Вузел чыгунак і аўтамаб. дарог. Стараж. (з 12 ст.) горнапрамысл. цэнтр. Здабыча каменнага вугалю (6 шахтаў) і свінцовацынкавых руд. Чорная металургія, цяжкае машынабудаванне, хім., швейная, піваварная, паліграф., мэблевая прам-сць. Вытв-сць тросаў і дроту. ЦЭС. Горны музей. Арх. помнікі — касдёлы 13— 18 ст., y тл. гатычны драўляны (1530). У паўн. ч. Б. лясны запаведнік Сэгет. ЬЫХАВА АБАРОНА 1659. Адбывалася ў маі—снежні 1659 y час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 супраць рас. войска. У пач. 1657 пасля 18-месячнай аблогі рас. войскі з казакамі І.Нячая штурмам захапілі Быхаў. У 2-й пал.

1658 Нячай здрадзіў цару і перайшоў на бок Яна II Казіміра. Сваёй рэзідэнцыяй ён зрабіў Стары Быхаў. Войска рас. ваявод Змеева і Лабанава-Растоўскага 14.5.1659 падышло да горада і пачало яго новую аблогу, якая працягвалася да 4 снеж. і скончылася начным штурмам. Поспеху штурму садзейнічала здрада членаў гар. магістрата і каменданта Быхаўскага замка немца Шульца. Шмат было забіта абаронцаў замка, y т.л. Нячай, знішчана палонная шляхта. У адбудаваным замку размясціўся рас. гарнізон. БЬІХАВА АБАРОНА 1707. Адбывалася ў час Паўночнай вайны 1700— 21 супраць рас. войскаў. Пасля ўзяцця Старога Быхава казакамі і войскамі ВКЛ y кастр. 1702 (гл. Быхава аблога 1702) ген. артылерыі К.Сяніцкі (Сініцкі-Бонч) фактычна стаў адзіным правіцелем Быхаўшчыны. Пасля прыбыцця ў Быхаў войскаў яго брата — падстолія ВКЛ, палкоўнікаў Ліндорфа і Берлінкурта Сяніцкі ўзняў мяцеж супраць Аўгуста II. Пра сваё выступленне Сянідкія паведамілі прыхільнікам Сапегаў і шведскаму каралю Карлу XII і прасілі яго прыйсці на Бел. Падняпроўе. У адказ Пётр I накіраваў некалькі дзесяткаў рас.

378

БЫХАВА

палкоў. Некалькі дзён кругласутачна вялася бамбардзіроўка Быхава. Вял. разбурэнні, пажары і адсутнасць дапамогі ад Сапегаў і Карла XII вымусілі Сяніцкіх пайсці на перагаворы аб капітуляцыі. Пасля здачы горада і замка Сяніцкіх вывезлі ў ссылку, артылерыя Быхава адпраўлена ў Кіеў. Рас. гарнізон стаяў y Быхаве больш за 7 гадоў. БЫХАВА АБЛОГА 1654—55. Праводзілася рас. войскам і ўкр. казакамі пад камандаваннем I.Н.Залатарэнкі ў час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67. Пачалася ў жн. 1654 і прадягвалася з перапынкамі 11 месяцаў. Горад абаранялі мясц. шляхта, 18 харугваў мяшчан, сяляне Быхаўскага графства, 1000 чал. наёмнай пяхоты, асобнае фарміраванне з 1000 яўрэяў. У сярэдзіне снеж 1654 войска гетманаў ВКЛ Я.Радэівіла і В.Гасеўскага дэблахіравала

Быхаў Вуліца Леніна.

Быхаўская сінагога. Сгары Быхаў і заняло яго, адцясніўшы казакоў да Новага Бмхава. У маі 1655 войска Залатарэнкі аднавіла аблогу. Паводле загаду Б.Хмяльніцкага Залатарэнка пакінуў каля горада заслон з пяхоты, a каэакоў перавёў y цэнтр. Беларусь. Месца хаэакоў заняла армія кн. А-Н.Трубяцкога (11 палкоў). У пач. жніўня частка войскаў з-пад Сгарога Быхава была перакінута да Слуцка і на Панямонне, аднах y пач. кастр. сюды вярнуліся казакі і аблога горада аднавілася. 8 кастр. быхаўчане зрабілі вылазку, y выніку якой загінуў Залатарэнка.

У гэты час адбылося паўстанне супраць казацкай старшыны, запарожскае войска страціла баяздольнасць і пайшло на Украіну. У канцы 1655 рас. войска вымушана было паступова здымаць аблогу горада. Канчаткова яна спынена ў сувязі з Віленскім перамір’ем 1656. БЬІХАВА АБЛОГА 1660—61. Праводзілася казакамі і войскамі Рэчы Паспалітай y час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67. У снеж. 1659 Быхаў заняді рас. войскі (гл. Быхава абарона 1659). 3 1660 рас. гарнізон безупынна асаджалі казацкі палкоўнік Дз.Мурашка і гетман С.Чарнецкі, што стаялі лагерам каля Баркалабаўскага манастыра. У асаджаных было 18 гармат і 2 пішчалі-бамбарды, не хапала ежы. 1.12.1661 да Быхава падышло войска Рэчы Паспалітай з 7 тыс. конных і пешых салдат з 11 гарматамі пад камандаваннем Чарнецкага. Рас. гарнізон аблогі не вытрымаў і праз некалькі дзён горад здаў. БЬІХАВА АБЛОГА 1702. Праводзілася ў жн. — кастр. 1702 казакамі і войскамі ВКЛ y час Паўночнай вайны 1700— 21 29 жн. Стары Быхаў, уладальнік якога К.Сапега арыентаваўся на Станіслава Ляшчынскага і шведаў, быў абложаны казакамі гетмана М.Міклашэўскага і войскам генерала артылерыі ВКЛ К.Сянідкага (Сініцкага-Бонча). Абаронай кіравалі М.Більдзюкевіч і быхаўскі губернатар Я.Дэро. 10 кастр. гарнізон здаўся на ганаровых умовах і прысягнуў Аўгусту II. Мяшчанам былі пакінуты ўсе вольнасці і прывілеі. Кіраванне Быхавам аддадзена Сяніцкаму. БЫХАВЕЦ Анатоть Іосіфавіч (н.

7.5.1941, пас. Адуцішкіс Швянчонскага р-на, Літва), бел. вучоны ў галіне аховы раслін. Д-р біял. н. (1991). Скончыў Ленінградскі с.-г. ін-т (1965). 3 1972 y Бел. НДІ аховы раслін, з 1983 y Ін-це біяарган. хіміі АН Беларусі. Навук. працы па ахове раслін ад шюоднікаў і хвароб, біяхіміі і фізіялогіі насякомых і раслін, энтамалогіі, экалагічна бяспечных сродках аховы раслін (сінт. ферамонах, рэгулятарах росту насякомых і раслін). БЫХАЎ, горад y Беларусі, цэнтр Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл.; прыстань на р. Дняпро. За 51 км ад Магілёва. Чыг. ст. на лініі Магілёў—Жлобін, аўтадарогамі злучаны з Магіпёвам, Рагачовам і з аўтамагістралямі Магілёў— Гомель і Магілёў— Бабруйск. 20,7 тыс. ж. (1995). ІІрадпрыемствы харч. (Быхаўскі кансервава-агароднінасушыльны завод), лёгкай, металаапр. прам-сці, сац.быт. абслугоўвання. Быхаўскі гісторыкакраязнаўчы музей. Упершыню згадваецца ў «Спісе рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх» y 1430. Узнік на месцы ўмацаванага гарадзішча. У 15—17 ст. належаў кн. Дз.С.Друцкаму-Зубравіцкаму, Гаштольдам, Жыгімонту I Сгарому, Хадкевічам, Сапегам. У канцы 16 ст. тут распачата буд-ва гар. умацаванняў і замка, засн. касцёл. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 адбыліся Быхава аблога 1654—55, Быхава абарона 1659, Быхава аблога 1660—61. У Паўночную вайну 1700—21 Б. — важны стратэгічны пункт, адбыліся Быхава аблога 1702 і Быхава абарона 1707. У 1755 y Б. 2522 ж. У 1772—96 і 1802—1923 цэнтр Быхаўскага павета Магі-

лёўскай губ. У 1781 зацверджаны герб горада: на чырв. полі 2 скрыжаваныя чыгунныя rap­ ina™ У 1796—1802 запггатны горад Беларускай губ. 3 1831 дзярж. ўласнасць. У 1897 y Б. каля 6,4 тас. ж 3 1924 цэнтр раёна. У 1939 — 11 тас. ж. 3 5.7.1941 да 28.6.1944 ахупіраваны ням.-фаш. захопнікамі, якія загубілі ў Б. і раёне 9158 чал. У 1970 — 17,4 тас. ж. Першыя абарончыя збудаванні Б. ўзніхлі ў 14 ст., y пач. 17 ст. горад ператвораны ў магутную крэпасць. У сістэму яе ўмацаванняў увайшоў Быхаўскі замак, што стаў кампазіцыйным цэнтрам паселішча. Паюдле генплана 1778 стараж. ўмацавапая ч. горада з замкам і гандл. плошчай перад ім захавана як цэнтр. планіровачнае ядро, вакол якога э Пн і Пд створаны новыя рэгулярныя раёны з сеткай амаль прамавугольных кварталаў. Помніхі архітэктуры — Быхаўская сінагога і Быхаўская Троіцкая царкеа. Брацкая магіла барацьбітоў за сав. ўладу, сав. воінаў і партазан. В.Л.Насевіч, В.М.Удальцоў (гісторыя). БІДХАЎСКАЕ ВЫСТУПЛЕННЕ СЯЛЯН 1740. Адбылося ў Быхаўскім старостве з-за злоўжыванкяў мясц. феад. адміністрацыі і ўзмацнення рэліг. супя-

Быхаўская Троідкая царква. рэчнасцей. Выклікана намерам М.Ca­ neri ператварыць y сваіх уладаннях на Быхаўшчыне правасл. цэрквы ва уніяцкія. Даведаўшыся пра гэта, сяляне і мяшчане мяст. Дашкавічы Аршанскага пав. ў крас. 1740 збілі уніяцкага святара і выгналі панскую адміністрацыю. Сяляне в. Сідаравічы аб’ядналіся з жыхарамі інш. вёсак і стварылі ўзбр. атрад y 200 чал. Узначалілі выступленне сяляне В.Ярашэнка, Г.Бушня, М.Казёл і В.Гетман. 27 крас. ў вёску рушылі быхаўскі намеснік Д.Стахоўскі з 2 святарамі ў суправаджэнні атрада з быхаўскага гарнізона. Каля вёскі сяляне зрабілі засаду і забілі некалькі чалавек, y тл. Стахоўскага. У маі выступленне задушана, 6 сялян забіта, шмат паранена. БЬІХАЎСКАЯ ЛЮДВІСАРНЯ, гарматная ліцейная майстэрня ў Быхаве ў 2-й пал. 16— 18 ст. Узнікла, калі горадам валодалі машаты Хадкевічы. Тут вырабляліся звычайныя і дробавыя гарматы — «шротаўніцы», марціры, шматствсотьныя ўстаноўкі — «арганы» і «шмыгаўніцы», a таксама ядры, карцеч-

ныя зарады, артыл. і ручныя гранаты. Адным з першых людвісараў быў, верагодна, ням. майстар Кашпір Ганусаў. У 1697 быхаўскія людвісары майстар Пятрок і яго памочнік Юрка былі запрошаны ў Магілёў, дзе адлілі для магістрата вял. бронзавую гармату. БЬІХАЎСКАЯ СІНАГОГА, помнік архітэктуры позняга рэнесансу. Пабудавана ў сярэдзіне 17 ст. з цэглы ў г. Быхаў (Магілёўская вобл.). Цэнтрычная мураваная пабудова (20 х 21 м y плане) з алементамі абарончага дойлідства: круглая баявая вежа на паўн.-зах. рагу, дэкар.-абарончы атык (байніцы пазней замураваны). Накрыта пакатым 4-схільным дахам. Дэкаравана простымі карнізамі, неглыбокімі прамавугольнымі нішамі. У інтэр’еры квадратная зала падзелена 4 слупамі на 9 роўных частак, перакрытых скляпеннямі. Паміж сабой слупы ў сярэдзіне злучаны аркамі на 2 узроўнях. Цэнтр. месца займае 2-ярусная трыбуна-біма. У цэнтры ўсх. сцяны алтар-ніша, акаймаваная стукавай лепкай. БЫХАЎСКАЯ ТРОІЦКАЯ ЦАРКВА, помнік драўлянага дойлідства. Пабудавана ў сярэдзіне 19 ст. ў г. Быхаў (Магілёўская вобл.). Будынак цэнтрычны, крыжападобны ў плане, на цагляным атынкаваным фундаменце. 3 трох бакоў зроблены ўваходы ў выглядзе шырокіх мураваных ганкаў з казыркамі на драўляных калонах. Над гал. уваходам — высокая васьмігранная ў плане 3-ярусная званіца, над сяродкрыжжам — вялікі светлавы барабан (дыяметр 8 м, вышыня 12,5 м) з купалам. Фасады вертыкальна ашаляваны. Вокны паўцыркульныя. У інтэр’еры цэнтральная 2-светлавая частка перакрыта самкнёным скляпеннем на ветразях. БЬІ^АЎСКІ ГІСТОРЫКА-КРАЯЗНАЎЧЫ МУЗЕЙ. Засн. ў 1979 y г. Быхаў на базе матэрыялаў музея раённай газ. «Маяк Прыдняпроўя». Размяшчаецца на тэр. Быхаўскага замка. Mae 8 экспазіцыйных залаў (пл. экспазіцыі 288 м2), каля 4,5 тыс. экспанатаў асн. фонду (1996). Аддзелы: археалогіі, гісторыі Быхаўшчыны ад стараж. часоў, прыроды. Экспануюцца археал. знаходкі (зуб і фрагменты біўняў маманта, каменныя прылады працы і інш.), матэрыялы, прысвечаныя гісторыі Быхаўскага замка, падзеям Паўн. вайны 1700—21, вайны 1812, грамадз. вайны 1918—20, удзелу ўраджэнцаў Быхаўшчыны ў Вял. Айч. вайне. Асобныя стэнды прысвечаны ўраджэнцу раёна маршалу авіяцыі С.А.Красоўскаму, лепшым прадпрыемствам і гаспадаркам раёна, развіццю медыцыны, нар. асветы, культуры і спорту. Аддзел прыроды знаёмідь з раслінным і жывёльным светам краю. БЬІХАЎСКІ 3ÂMAK. Існаваў y 16—18 ст. y г. Быхаў. Стаяў на высокім правым беразе Дняпра, на месцы паселішча 14— 15 ст. Уваходзіў y сістэму Быхаўскіх гарадскіх умацаванняў. Да 1590, калі вытрымаў нанад «нізавых казакоў»

М.Федаровіча, меў драўляна-земляныя ўмацаванні — кальцавы вал, драўляныя сцены ў выглядзе гародняў, вежы і ўязную браму. Тады ж гаспадар горада гетман Я.К.Хадкевіч атрымаў ад караля ірамату на ўзвядзенне новага замка. Будаўніцгва яго скончылася ў 1619. Пры Л.Сапегу, да якога ў 1628 перайшоў Быхаў, зроблена бастыённая фартыфікацыя. Новы Б.з. займаў участак берага ў выглядзе няправільнага прамавугольніка памерам 77 х 100 м, з Пд, 3 і Пн быў абведэены равамі шырынёй да 22—27 м, па краях пляцоўкі — землянымі валамі з бастыёнамі. Да мураванай замкавай брамы, па баках якой знаходзіліся васьмігранныя 2-ярусныя цагляныя вежы, вёў драўляны мост. На восі ўезду ў замак размяшчаўся палац, справа ад яго стаяла казарма. Б.з. перажыў шмат аблог і штурмаў (гл. Быхава аблога 1654— 55, Быхава абарона 1659, Быхава аблога 1660—61, Быхава аблога 1702, Быхава абарона 1707). М.А.Ткачоў.

БЬІХАЎСКІ , КАНСЕРВДВА-АГАРОДНІНАСУШЬШЬНЫ ЗАВОД. Пабудаваны ў 1950—54 y г. Быхаў Магілёўскай вобл. 3 1959 камбінат, з 1976 завод, да 1981 галаўное прадпрыемства Быхаўскага вытв. агр. аб’яднання па вытв-сці і гірамысл. перапрацоўцы агародніны і садавіны. У 1963—64 і 1992 рэканструяваны і расшьіраны. Дзейнічаюць кансервавы, сушыльны, меланжавы, бляшаначны і тарны цэхі. Асн. прадукдыя (1995): агароднінныя і фрукговыя кансервы, крухмал, бляшанкі і метал. накрыўкі. БЬІХАЎСКІ ПАВЕТ, Старабых а ў с к і п а в е т (да 1852). Існаваў на тэр. Беларусі ў 1772—96 і 1802— 1923. Утвораны 8.6.1772 пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай. Цэнтр — г. Бы хаў (Стары Быхаў). 23.12.1796 пры ска-

БЫХАЎСКІ

379

саванні Магілёўскай губерні павет скасаваны, тэр. ўвайшла ў Беларускую губерню. Адноўлены 11.3.1802 з аднаўленнем Магілёўскай губ. Пл. павета 4105,8 кв. вёрстаў, нас. 124 820 чал.

(1897). У павеце было 10 валасцей: Баханская, Бычанская (раней Новабычанская), Гарадзецкая (пазней Старабыхаўская), Гарадзішчанская, Глухаўская, Грудзінаўская (раней Царкоўнаасавецкая), Даўгамохская, Навабыхаўская, Прапойская, Чыгірынская; 476 нас. пункгаў (1897). 3 абвяшчэннем БССР (1.1.1919) Б.п. y яе складзе. 3 лют. 1919 y складзе Магілёўскай (з 26.4.1919 Гомельскай) губ. РСФСР. 14.2.1923 павет скасаваны, воласці перададзены ў Магілёўскі, Рагачоўскі і Чэрыкаўскі паветы Гомельскай губ. БЬІХАЎСКІ РАЁН, на Пд Магілёўскай вобл. Беларусі. Утвораны 17.7.1924. Пл.

380

БЫХАЎСКІЯ

2,3 тыс. км2. Hac. 49,2 тыс. чал. (1996), гарадскога 41,5%. Сярэдняя шчыльн. 22 чал/км2. Цэнтр — г. Быхаў. Падзяляецца на 15 сельсаветаў: Абідавіцкі, Баркалабаўскі, Верхнятошчыцкі, Гарадзецкі, Глухскі, Грудзінаўскі, Дунайкаўскі, Лудчыцкі, Навабыхаўскі, Следзюкоўскі, Трылесінскі, Холстаўскі, Чарнаборскі, Чырвонаслабодскі, Ямненскі. У выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС (1986) частка тэр. раёна забруджана радыеакгыўнымі элементамі. Жыхары в. Александроў адселены. Размешчаны ў межах Цэнтральнабярэзінскай раўніны і Чачорскай раўніны. Паверхня раўнінная. Пераважаюць выш. 150—160 м, найвыш. пункт 183,5 м (каля в. Трылесіна). Карысныя выкапні: торф, мел, пясчана-жвіровы матэрыял, керамічныя гліны. Сярэдняя т-ра студа. -7,2 °С, ліп. 18,3 °С. Ападкаў 600 мм за год. Вегетац. перыяд 189 суг. Найб. р. Дняпро з прытокамі Чарнаўка, Баброўка, Трасна, Ухлясць з Варонінкай, Тошчыца, Адаменка, Рцзіца, Лахва; на 3 — р. Друць (на ёй Чыгірынскае вадасх.) з прытокамі Грэза і Балонаўха. Пашыраны дзярнова-падзолістыя і дзярнова-падэолістыя забалочаныя глебы. Лясы займаюць 39% тэр. раёна, пераважна хваёвыя, яловыя і бярозавыя. Агульная плошча с.-г. угоддзяў складае 103,1 тыс. га, з іх асушана 23,9 тыс. га. На 1.1.1996 y раёне 23 калгасы, племзавод «Вараніно», адкрытае акцыянернае т-ва «Быхаўмалако». Асн. галіна сельскай гаспадаркі — малочна-мясная жывёлагадоўля, вырошчваюць збожжавыя і кармавыя культуры, бульбу. Прадпрыемствы харч. (спірт-сырэц, масла, сухое абястлушчанае малако, крухмал, агароднінныя кансервы), лёгкай (швейныя вырабы), паліўнай (брыкет), металаапр. (бочкі), буд. матэрыялаў прам-сці. Па тэр. раёна праходзяць чыіункі Магілёў—Жлобін, аўтадарогі Магілёў—Гомель, Магілёў—Бабруйск. Суднаходства па Дняпры. У раёне 23 сярэднія і 15 базавых школ, 35 дашкольных дзіцячых устаноў, 46 клубаў, 45 б-к, 7 бальніц, 3 амбулаторыі, 35 фельч.-ак. пунктаў. Помнікі прыроды — хвоі-гіганты каля в. Барсукі. Арх. помнікі: царква 19 ст. ў в. Балонаў-Сялец; царква Казанскай Маці Божай (1904) y в. Баркалабава; палацава-паркавы ансамбль пач. 19 ст. ў в. Грудзінаўка; царква пач. 20 ст. ў в. Лубянка; Успенская царква (1865) y в. Мокрае. Мемарыял воінскай славы ў в. Лудчыцы. Выдаецца газ. «Маяк Прыдняпроўя». М.М.Брылеўскі. ЫДХАЎСКІЯ ГАРАДСЫЯ ЎМАЦАВАННІ, сістэма абарончых збудаванняў y г. Быхаў y 16—18 ст. Буд-ва ўмацаванняў, як і Быхаўскага замка, пачата ў 1590 уладальнікам Быхава Я.К.Хадкевічам, скончана пасля 1625 пры новым уладальніку горада Л.Сапегу. Уключалі земляны вал (даўж. 800 м, выш. 7—8 м, шыр. ў аснове да 30 м) з бастыёнам, равелінамі і мураванымі ўязнымі брамамі, амаль такой жа даўжыні абарончы роў, y якім пастаянна была вада. Меліся брамы: Падольная (Дольная), пгго вяла

да Дняпра, Магілёўская (у паўн. частцы горада) і Рагачоўская (Навабыхаўская, y паўд. частцы). ЬЬІХАЎЦА ХРОНІКА, гл. Хроніка Быхаўца. БЫХАЎЦЫ, шляхецкі род герба «Магіла» ў ВКЛ. Паходзяць ад смаленскага баярына Міцькі Быхаўца, сыны якога ў пач. 16 ст. замест страчаных зямель на Смаленшчыне атрымалі ад вял. кн. Жыгімонта I Старога маёнткі ў Дарсунішскай вол. і Трокскім пав. Найб. вядомыя Б.: Л ю д в і к , ксёндз-бернардзінец, аўтар твораў рэліг.-павучальнага характару. Сахратар Літоўскай правінцыі бернардзінцаў, да 1747 прэзідэнт y Нясвіжскім канвенце ордэна, назіральнік ордэна францысканцаў y Віцебскім ваяв. (1760). Юз а ф Ў л а д з і с л а ў (1778—5.7.1845), філосаф. Скончыў Гал. школу ВКЛ y 1794, вучыўся ва ун-тах Франкфурта-на-Одэры, Гётынгена, Кёнігсберга. Вучань і перакладчык І.Канта. Удзельнік напалеонаўскіх войнаў на баку Францыі. Я н (каля 1732—?), дэп. Трыбуна-

Быценская капліца. ла ВКЛ (1797—1802), y 1802—32 судцзя слонімскіх земскага і межавога судоў. Ю з a ф , падстолі ваўкавыскі (1780), крайчы ВКЛ (1793). Ад a м Ян В і к т a р (23.12.1796— ?), чл. ваўкавыскага апеляцыйнага суда. За ўдзел y паўстанні 1863—64 сасланы. А л я к с a н д р , старшыня ваўкавыскага апеляцыйнага суда. У 1820-я г. ў яго б-цы захоўвалася Хроніка Быхаўца. А.П.Госцеў. БЫХОЎСКІ Барыс Яўсеевіч (27.8.1908, С.-Пецярбург — 26.1.1974), савецкі паразітсшаг. Акад. AH СССР (1964; чл.кар. 1960). Скончыў Ленінградскі ун-т (1930). 3 1929 y Ін-це рыбнай гаспадаркі ў Ленінградзе; y 1935—40 і з 1942 y Заал. ін-це AH СССР (з 1962 дырэктар), з 1963 акадэмік-сакратар Аддз. агульнай біялогіі AH СССР. Навук. працы па агульных праблемах паразіталогіі, вывучэнні монагенетычных смактуноў і інш. груп плоскіх чарвей, іх экалогіі (фактары фарміравання паразітафауны рыб). Тв:. Моногенетнческне сосалыцнкн, нх слстема н фнлогення. М.; Л., 1957. БЫХОЎСКІ Бярнард Эмануілавіч (12.9.1901, г. Бабруйск — 19.4.1980), бел. філосаф. Д-р філас. н. (1941), праф. (1929). Скончыў БДУ (1923). Ў 1929—53 праф. БДУ. Даследаваў праб-

лемы дыялект. і гіст. матэрыялізму, гісторыі зах.-еўрап. і сучаснай замежнай філасофіі. За ўдзел y стварэнні «Гісторыі філасофіі» (1941—43) Дзярж. прэмія СССР 1944. Тв:. Нарыс філасофіі дыялектычнага матэрыялізму. Мн., 1930; Фнлософня Декарта. М.; Л., 1940; Метод н снстема Гегеля. М., 1941; Фнлософня неопрагматнзма. М., 1959; Людвнг Фейербах. М., 1967; Джордж Берклн. М., 1970; Кьеркегор. М., 1972; Гассендн. М., 1974; Шопенгауэр. М., 1975. БЬІЦЕНСКАЯ КАПЛІЦА, помнік рэнесансава-раннебарочнай архітэкгуры. Пабудавана ў 1654 y в. Быцень (Івацэвіцкі р-н Брэсцкай вобл.) пры базыльянскім кляштары. 3 1845 — Успенская царква. Прамавугольны ў плане мураваны будынак накрыты вальмавым дахам з драўляным васьмігранным купальным барабанам y цэнтры (надбудаваны ў 2-й пал. 19 ст.). Плоскасныя фасады лаканічна крапаваны шырокімі лапаткамі, прарэзаны арачнымі аконнымі праёмамі. Сіметрычна-восевая пабудова гал. фасада падкрэслена прамавугольным уваходным праёмам і вял. арачным акном над ім. Па перыметры будынак апяразаны ўступам нізкага цокаля і прафіляваным карнізам y завяршэнні. Унутраная зала 3 парамі слупоў падзелена на 3 нефы. БЬІЦЕНСКАЯ СУКОННАЯ ФАБРЫКА. Дзейнічала ў Беларусі ў 1766— 1914 y мяст. Быцень Слонімскага пав. (цяпер вёска ў Івацэвіцкім р-не Брэсцкай вобл.). У час паўстання 1794 разбурана, за перыяд 1796— 1858 адноўлена і значна расшырана. Да 1890 вырабляла сукны, пасля — шарсцяныя коўдры. Сыравіна — воўна авечак. У 1860 дзейнічаў паравы рухавік, y 1879 працавала 17 ткацкіх станкоў, 6 часальных і 46 прадзільных машын, y 1913 — паравая M a­ n a m a (20 к.с.) і паравы кацёл, былі прадзільнае, ткацкае і апрэтурнае аддзяленні. Працавала да 90 рабочых (1878). БЬІЦЕНСКАЯ ЦАРКВА. Існавала ў 18 — пач. 20 ст. Пабудавана да 1740 y в. Быцень (Івадэвіцкі р-н Брэсцкай вобл.), уваходзіла ў комплекс базыльянскага манастыра. Мураваная 3-нефавая крыжова-купальная базіліка з 2-вежавым фасадам. Выразнасць збудавання стваралася пластыкай ліній паўкруглых крылаў трансепта і алтарнай апсіды, сферычнага купала са светлавым барабанам. БЫЦЕНЬ, вёска ў Беларусі, y Івацэвідкім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 27 км на ПнУ ад г. Івацэвічы, 163 км ад Брэста, 7 км ад чыг. ст. Даманава. 2108 ж., 1104 двары (1995). Вядомы з 16 ст. як даор і мяст. Слонімскага пав. В О . Належаў М.Пяткевічу, кн. С.Адзінцэвічу і Ф.Галаўні, Я.Карыцкаму, Я.Хадкевічу, Трызнам, базыльянскаму манастыру, Тызенгаўэам і інш. У 1766—1914 y Б. працавала Быценская суконная фабрыка 3 1795 мястэчка Слонімскага пав. Рас. імперыі. У 1858 — 975 ж, 134 двары. У 1921—39 y складзе Польшчы. 3 1939 y БССР. У 1940— 57 цэнтр Быценскага р-на. У 1957—62 і з

1965 y Івацэвіцкім р-не, y 1962—65 y Бярозаўскім р-не. У 1970 — 2292 ж., 699 двароў. Дрэваапр прадпрыемства У Б. сярэдняя школа, школа-інтэрнат, муз. школа, клуб, 4 б-кі, бальніца, камбінат быт. абслугоўвання, аддэ. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнікі архітэктуры — Быценская капліца, касцёл (19 ст.). БЫЦЦЁ, філасофскас паняцце, якім абазначаюць аб’ектыўную рэальнасць існавання ўсіх матэрыяльных і духоўных з’яў. Складанасць вызначэння гэтага панядця абумоўлена мноствам прадметаў рэальнасці, разнастайнасцю іх якасцяў і прыкмет. У нрыватнасці, аб’екты рэчаіснасці падзяляюцца на матэрыяльныя і духоўныя, жывыя і мёртвыя, прыродныя і сац.; яны могуць мець прыкметы адэінкавага і агульнага, істотнага і неістотнага, магчымага і сапраўднага. Спалучэнне гэтых прыкмет і вызначае рознае тлумачэнне прыроды Б. Найперш Б. абазначае факт існавання пэўнага прадмета ў межах пэўнай

рамя таго, існасць (а разам з ёю і Б.) можа лераўтварацца і ў ідэальную форму, г. зн. y форму паняцця. Напр., стол можа існаваць y рэальнасці (стол — аб’екг) і ў ідэальнай рэчаіснасці як ланяцце (стол — ідэя). Г. зн., што ў ідэальнай форме быцця магчымасць і рэчаіснасць як бы зліваюцца ў сваім дыялект. адзінстве, набываючы нейкі першасны субстанцыйны сэнс. Ідэя таго ж стала (як і любая іншая ідэя) становіцца вечнай, абсалютнай, нязменнай і харакгарызуе, з пункту гледжадня аб’ектыўных ідэалістаў, сапраўднае Б., салраўдную рэальнасць, a канкрэтны лрадмет (той жа стол) уяўляе сабой як бы колію гэтай ідэі, яе пераходны злепак, або небыццё. Таму, паводле Платона, y ідэальным свеце ёсць толькі Б. і ляма небыцця, a ў свеце канкрэтных рэчаў ёсць толькі небыццё і няма Б. Яшчэ болыд складаны характар набывае праблема Б., калі яна пераносіцца ў галіны гнасеалогіі і сацыялогіі, таму што

Бычкі: 1 — каліфарнійскі сінепалосы; 2 — крутляк (а — самка, б — самец); 3 — бланкет; 4 — каспійская пугалаўка; 5 — мартавік; 6 — травяніх; 7 японскі дзявочы. прасторы і часу. Па-за гэтымі рамкамі настае смерць, разбурэнне, знішчэнне прадмета, адбываецца яго пераход з Б. ў небыццё. У гэтым значэнні Б. набывае абсалютнаё, a небыццё адноснае значэнне. Але Б. разумеецца і як субстанцыя, аснова свету і яго асобных, канкрэтных рэчаў. Пад Б. разумеюць таксама сутнасць аб'ектаў — сукупнасць агульнш, значных прыкмет аб’ектаў. Пры такім падыходзе Б. падзяляецца на рэальнае і ідэальнае. Рэальнае — гэта спалучэнне агульных, істотных прыкмет пэўнага класа прадметаў, якія зноў і зноў утвараюцда ў лрацэсе іх узнікнення і існавання. Тым самым аіульныя прыкметы лрадметаў набываюдь статус абсалютнага Б., канкрэтная рэч характарызуецца паняццем адноснага Б. Ак-

тут гаворка ідзе пра магчымасць адлюстравання Б., лра спецыфіку чалавечага Б. (Платон, М.Хайдэгер). Тут ідэальнасць становіцца не толькі сэнсам адлюстравання, але і элемелтам існавання; самаперажыванне Б. дабывае характар быційнай харакгарыстыкі, a ланяцце небыцдя становіцца сімвалам невядомага кадца, асэнсаванне якога таксама надае асаблівую афарбоўку чалавечаму Б. Філосафы розяых элох істотна разыходзіліся ў азначэнні сутнасці Б. і небыцця, ла-рознаму вызначалі іх суадносіны. Напр., лрадстаўлікі стараж.-грэч. мілецкай школы лічылі, што ёсць толькі Б , якое вызначаецца зыходнымі элементамі (стыхіямі) свету (зямля, вада, лаветра, агонь). Геракліт сцвярджаў,

БЫЧКІ

381

што Б. і небыццё — гэта адно і тое ж і адначасова не адно і тое ж. Парменід лічыў, што ёсць толькі Б., a небыцця няма. Паводле Платона, чалавек існуе адначасова ў фізічным і духоўным, вонкавым і ўнутраным сусветах, таму неабходна адрозніваць Б. эмлірычнае (лераходнае) і сапраўднае (вечнае). Для Г.Гегеля Б. ёсць ідэальнае, божае, a лрыро-

А.С.Бычак.

да — другаснае Б. ідэі. Ф.Ніцшэ лічыў, дгто ніякага абсалютнага Б. няма, Б. — гэта вечны ланцуг лаўтораў. Прадстаўнікі дыялект. матэрыялізму зыходзілі з таго, што Б. вечнае і лершаснае ў адносінах да свядомасці, выздачае яе функцыянаванне і развіццё, хоць сама свядомасць здольла не тсшькі адлюстроўваць Б., але і аказваць уздзеянне на яго. Літ:. Д о б р о х о т о в АЛ. Категормя бышя в хласснческой западной европейской фнлософнн. М., 1986; Проблемы познання соцнальной реальностм. М., 1990; Z a s l a w s k i D. Analyse de l’être. Paris, 1982. А.М.Елсукоў. БЫЧАК Алег Сяргеевіч (18.9.1921, г. Бабровіца Чардігаўскай вобл., Украіна — 7.5.1944), удзельнік лартыз. руху на Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Буйнакскае лях. вучылішча (1941). У 1941 лам. камандзіра ўзвода атрада «Смерць фашызму», з сак. 1942 камісар, з чэрв. 1943 камандзір лартыз. атрада «Трэція», які дзейнічаў на тэр. Вілейскай, Віцебскай, Мінскай абл. і Літвы. Загінуў пры выкананні баявога задання. БЫЧКІ (Jobiidae), сямейства рыб атр. акунеладобных. Больш за 200 родаў, каля 600 відаў пераважна ў трапічных і субтралічных водах усіх акіядаў. Донныя, прыбярэжна-марскія, саленаватаводныя і прэславодныя рыбы. Найб. вядомыя Б.: каліфарлійскі сінелалсхіы, кругляк, бланкет, каслійская пугалаўка, мартавік, японскі дзявочы, травянік і інш. На Беларусі 1 від — бычок-пясочнік. Даўж. 7,5 мм — 90 см. Брушныя плаўнікі зрослыя, утвараюць круглы прысосак, што дазваляе рыбам утрымлівацца пры моцных рухах вады. Нерастуюць вясной, іхру адкладваюць y гнёзды, якія падрыхтоўваюць самцы. Большасць Б. кормяцца доннымі беспазваночнымі, ёсць драпежныя і планктонаедныя віды. Нехат. Б. (кругляк, пясочнік, шырман і інш.) маюць прамысл. значэнне. БЫЧКІ-ПАДКАМЕНШЧЫКІ, гл. ў арт. Падкаменшчыкі.

382 ___________ бычковы

кова. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1880). 3 1881 хавальнік Аддз. рукапісаў Публічнай б-кі (зараз Рас. нац. б-ка, С.-Пецярбург). Працягваў выданне «Пісьмаў і папер Пятра Вялікага» (т.

5— 7), апублікаваў матэрыялы пра рас. дзярж. дзеячаў і пісьменнікаў 19 ст., апісанне калекцый рукапісаў Публічнай 6- кі.

БЫЧКОВЫ, удзельнікі нарадавольскага руху 1870—80-х г., браты. Я ў г е н І в а н а в і ч (1858, г. Горкі Магілёўскай вобл. — ?). Вучыўся ў Горным ін-це і Кіеўскім пях. вучылішчы, арганізоўваў ваен. гурткі нарадавольцаў.

30.3.1881 арыштаваны і сасланы пад нагляд паліцыі ў Падольскгую губ., ад- БЫЧКОЎ Уладзімір Сяргеевіч (н. куль падтрымліваў сувязі з ваен. 5.1.1929, Масква), рускі кінарэжысёр. арг-цыяй «Народнай волі». У студз. Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кіне1884 прыцягнуты да следства па справе матаграфіі ў Маскве (1958). Дэбютаваў на кінастудыі «Ленфільм». У 1962—68 і забойства жандарскага падпалк. Су1982—90 працаваў на кінастудыі «Беладзейкіна — фактычнага кіраўніка тайрусьфільм», y 1969—80 на кінастудыі нага паліт. вышуку ў Расіі. імя Горкага. Сярод фільмаў: «Горад Уладзімір І в а н а в і ч (1861, майстроў» (1966), «Хрыстос прызямліўг. Горкі Магілёўскай вобл. — 18.8.1883). ся ў Гародні» (1967), «Здабытак рэспубУ рэв. рух уключыўся ў 1878 y Кіеўскім лікі» (1972), «Канцэрт» (1973), «Ёсць ун-це. У 1879 арганізаваў тэрарыст. гурідэя» (1977), «Асенні падарунак феяў» ток, які прыняў праграму «Народнай (1984), «Палёт y краіну пачвар» (1986). валі». Вёў прапаганду сярол рабочых, вайскоўцаў, вучнёўскай мсшадзі, падрыхтаваў замах на жандарскага падпалк. Судзейкіна. Арыштаваны 30.3.1881 і сасланы на 5 гадоў ва Усх. Сібір.

19.12.1882 удёк з турмы, узначаліў харкаўскую групу нарадавсшьцаў. У 1883 y Томску спрабаваў наладзідь уцёкі ссыльных, пры арышце застрэліўся. А л я к с а н д р І в а н а в і ч (1862, с. Ябланаўка Лысянскага р-на Чаркаскай вобл., Украіна — 27.9.1925). Як дзеяч кіеўскай групы нарадавольцаў 30.3.1881 арыштаваны і сасланы на 3 гады ў Магілёўскую губ. пад нагляд паліхші. У студз. 1881 прыгавораны ваен. судом да 10 гадоў катаржных работ і на пажыццёвае пасяленне ў Сібіры.

24.12.1887 уцёк з турмы, намагаўся аднавіць «Народную волю». У вер. 1888 зноў арыштаваны і зняволены ў Петрапаўлаўскую крэпасць. Удзельнік рэв.

1905—4)7. У 1918 чл. Харкаўскага Савета рабочых дэпутатаў. М.В.Біч. БЫЧКОЎ Афанасій Фёдаравіч (27.12.1818, г. Хаміна, Фінляндыя — Ц.Бычкоўскі. Партрэт генерала Вайчынскага.

1836.

14.4.1899), рускі гісторык-славіст, археограф і бібліёграф. Акад. Пецярбургскай АН (1869; з 1866 экстраардынар- БЫЧКОЎСКІ Адам (1889, фальварак ны акадэмік). Старшыня Археаір. камі- Талочкі Сакалкаўскага пав. Гродзенсіі (1891), Аддзялення рус. мовы і сла- скай губ., цяпер Саколкаўскі пав. Бевеснасці АН (1893). Скончыў Маскоўсй ластоцкага ваяв., Псшыпча — ун-т (1840). Працаваў y Археал. камісіі 18.11.1937), бел. грамадскі і культ. дзеАН. 3 1844 хавальнік Алдзела рукапісаў яч. Скончыў Пецярбургскі ун-т; працаі старадрукаваных кніг Публічнай б-кі ў ваў суддзёй y Саксшцы, адвакатам y Пецярбургу, y 1882—99 яе дырэктар. Варшаве. Адзін з заснавальнікаў ГроРыхтаваў навук. апісанні рукапісных і дзенскага гуртка беларускай моладзі, старадрукаваных кніг, выдаваў летапізаснавальнік «Асветнага таварыства бесы, «Пісьмы і паперы Пятра Вялікага» ларусаў» y Варшаве (дзейнічала ў 1930-я (т. 1—4). У публікацыях пра старадаўг.). Аўтар сцэнічнага абразка «Сваты», нія помнікі рус. пісьменства закранаў і які ставілі многія самадзейныя драм. гурткі ў Зах. Беларусі. А.С.Ліс. бел. помнікі (Метрыку ВКЛ, творы Ф.Скарыны, С.Буднага, В.Цяпінскага, братоў Мамонічаў і інш.). Рэдактар «Слоўніка беларускай мовы» І.І.Насовіча, садзейнічаў выпуску яго ў свет. А.К.Каўка. БЫЧКОЎ Іван Афанасьевіч (31.8.1858, С.-Пецярбург — 23.3.1944), савецкі гісторык. Чл.-кар. AH СССР (чл.-кар. Пецярбургскай АН з 1903). Сын А.Ф Быч- Бычок-пясочнік.

БЫЧКОЎСКІ Ціт (1799, г.п. Лагойск Мінскай вобл. — 1843), бел. жывапісец.

3 прыгонных графа Тышкевіча. Вучыўся ў Віленскім ун-це ў Я.Рустэма. У 1827 з дапамогай Тышкевіча пасланы ў Германію, дзе займаўся капіраваннем экспанатаў Дрэздэнскай галерэі. У 1836—42 y Мюнхенскай AM. У 1843 паехаў y Венецыю, дзе раптоўна скончыў самагубствам. Аўтар карцін: «Касец, што менціць касу», «Дзяўчынка з разбітым збанам», «Музыкант настройвае віяланчэль», «Варажбітка прадказвае лёс», «Святая Віхторыя збірае сродкі для беднякоў», партрэтаў Ю.Славацкага (1831), К.Князевіча, генерала Вайчынскага (1836, музей АМіцкевіча ў Варшаве) і інш. Літ:. Д р о б о в Л.Н. Жнвогшсь Белоруссгаі XIX — начала XX в. М„ 1974. С. 100— 104. Н.В. Федасеенка. БЫЧОК, род грыбоў, гл. Валуй. «БЫЧОК», бел. народны танец. Муз. памер 2/4. Тэмп умераны ці хуткі. Вядомы ў некалькіх харэагр. варыянтах: найб. старажытны блізкі да карагодаў (танцоры імітавалі баданне бычкоў); пазнейшыя — да кадрылі; сустракаюцца сольныя імправізацыйныя варыянты. У рознай ступені выкарыстоўваючы нар. аснову танца, бел. балетмайстры стварылі шэраг яркіх сцэн. пастановак (у тл . харэагр. карцінка «Б.» ў паст. К.Алексютовіча, жарт. танец «Бычкі» ў паст. ААпанасенкі). Пашыраны па ўсёй Беларусі. БЫЧОК-ПЯСОЧНІК (Neogobius fluviatilis), рыба сям. бычковых атр. акунепадобных. Пашыраны ў рэках бас. Чорнага і Азоўскага мораў. У Каспійскім м. жыве блізкі падвід. На Беларусі ёсць y Дняпры, Сажы, Прыпяці, Бярэзіне. Трымаецца пясчаных перакатаў з умераным цячэннем. Даўж. да 20 см, маса каля 50 г. Цела буравата- або жаўгавата-шэрае з 8—12 бурымі плямамі ўздоўж бакоў. Брушныя плаўнікі ўгвараюць круглы прысосак. У перыяд нерасту самцы чорныя. Корміцца доннымі арганізмамі. Аб’ект промыслу. БЫЧЫХА, вёска ў Беларусі, y Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. Чыгуначная ст. на лініі Невель— Віцебск. За 24 км на Пн ад г. Гарадок, 63 км ад Віцебска. 674 ж., 277 двароў (1995). Перасоўная механізаваная калона, сепаратарны пункт. Сярэдняя школа, філіял Езярышчанскай муз. школы, Дом культуры, 2 б-кі, аптэка, аддз. сувязі. БЫЧЫХІ НСКІ БОЙ 1942 Адбыўся памЬк зводным атрадам 2-й Бел. партыз. брыгады імя П.К.Панамарэнкі і ням фаш. гарнізонам на ст. Бычыха Мехаўскага р-на (цяпер y Гарадоцкім р-не) Відебскай вобл. ў Вял. Айч. вайну. У ноч на 15 ліп. партызаны з боем уварваліся ў акопы і апорныя пункты ворага, разграмілі гарнізон на станцыі і тэр. былой МТС. У выніку бою чыгунка Віцебск— Невель была выведзена са строю больш як на суткі. БЭЗ (Syringa), род кветкавых раслін сям. маслінавых. Вядома 28 відаў. Па-

шыраны ў Еўропе і Азіі. На Беларусі інтрадукцыйную праверку прайшлі 19 відаў, з іх 4 рэкамендаваны для зялёнага буд-ва. Найб. шырока выкарыстоўваюцца ў дэкар. садоўніігтве Б. звычайны (S. vulgaris), які мае шмат садовых формаў і сартоў (у тл . бел. селекцыі) і Б. венгерскі (S. josikaea). Пераважна лістападныя галінастыя кусты або невял. дрэвы. Лісце звычайна цэласнае, супраціўнас, на кароткіх чаранках Кветкі дробныя, э трубчастым вяночкам, духмяныя, рознага колеру, y густых гронкападобных суквеццях. Плод — сухая двухгнездавая каробачка. Дэкар. і тэхн. расліны, выкарыстоўваюцца ў адзіночных, групавых і лесаахоўных пасадках, на зразанне і выганку; y парфумерыі для атрымання экстракту з кветак. БЭЙЛІ (Веііеу) Сэмюэл (1791, г. Шэфілд, Вялікабрытанія — 18.1.1870), англійскі вучоны-эканаміст У 1831 заснаваў і ўзначаліў Банкаўскую кампанію ў г. Шэфідд. Аўтар навук. прац па эканам., філас. і паліт. праблемах. Асн. твор «Крьггычнае даследаванне аб пры-

мат умераны, вельмі сухі. Ападкаў 40— БЭЛЗА 383 80 мм за год. Частыя пылавыя буры. Пераважаюць ландшафты камяністых да метаду. Філасофію раэумеў як «папустыняў, паўпустыні, саланчакі; мес- знанне з натуральных прычын» і як цамі тугайныя зараснікі. «агульную маці ўсіх іншых навук»; паБЭКАН (Bacon) Роджэр (каля 1214, Іл- вярхоўная філасофія схіляе чалавека да чэстэр, графства Сомерсет, Вялікабры- бязбожнасці, a глыбінная — да рэлігіі. танія — 11.6.1294), англійскі філосаф, Паводле паліт. поглядаў быў прыхільніпрыродазнавец. Манах-францысканец. кам абсалютнай манархіі, ваен. і паліт. Праф. Оксфардскага ун-та. Выступаў магутнасці над. дзяржавы, арганізацыі і супраць схаластыкі і сляпога пакланен- планавання вытворчасці, укаранення ў ня перад царк. аўтарытзтамі. У 1257 адхілены ад выкладання, y 1278 асуджаны і зняволены на 14 гадоў y манастырскую турму. Абстрактным і неправераным тэарэт. меркаванням супрацьпастаўляў прынцып канкрэтных доследных ведаў. Матэматыку лічыў «дзвярыма і ключом» да інш. навук. У тэорыі пазнання быў прыхільнікам наміналізму. Займаўся оптыкай і астраноміяй, прадбачыў многія гіазнейшыя адкрыцці (тэФ.Бэкан лескоп, лятальныя апараты і інш.).

Сарты бэзу беларускай селекцыі: 1 — «Лябёдачха», 2 — «Вера Харужая». родзе, мерах і прычынах вартасці...»

(1825) накіраваны супраць тэорыі працоўнай вартасці Д .Рыкарда. БЭЙГНН, гл. Пекін. БЭЙСІК (англ. basic), мова праграмавання высокага ўзроўню, якая арыентавана на дыялогавую работу з ЭВМ. Уваходзіць y склад матэм. забеспячэння большасці мікраЭВМ. Прызначаны для складання праграм рашэння навук тэхн. задач. Mae гіросты сінтаксіс, што забяспечвае выкарыстанне яго непрафесійнымі праграмістамі — іджынерамі, вучонымі, студэнтамі і інш. БЭЙШАНЬ, нагор’е ў Цэнтр. Азіі, y Кітаі, паміж пустыняй Алашань і ўсх. краем Цянь-Шаня. Даўж. каля 700 км, шыр. каля 250 км. Выш. да 2791 м (г. Мацзуншань). Складаецца з пераважна нізкагорных, моцна разбураных выветрываннем глыбавых масіваў і хрыбтоў з стараж. метамарфічных і крышт. парод. Міжгорныя паніжэнні запоўнены кайназойскімі грубаабломкавымі адкладамі. Пашырана эолавае выветрыванне. Клі-

БЭКАН (Bacon) Фрэнсіс (22.1.1561, Лондан — 9.4.1626), англійскі філосаф, пачынальнік матэрыялізму і метадалогіі доследнай навукі. Скончыў Кембрыджскі ун-т (1575). У 1618—21 лорд-канцлер пры каралю Якаве I. У тракгаце «Новы Арганон» (1620) развіў новае разуменне задач навукі і асновы навук. індукцыі. Лічыў, што ўладу над прыродай можа даць чалавеку толькі навука, якая спасцігае сапраўдныя прычыны з ’яў і не абмежавана схаластыкай, дагматызмам, не з’яўляецца павярхоўным, неасэнсаваным збіраннем фактаў; такая навука павінна рацыянальна перапрацоўваць факты, усебакова абагульняць іх з дапамогай індукцыі, аснова якой — эксперымент. Паводле Б., шляхам «эксперыментуючага ўспрымання» праз індукцыю можна прыйсці да агульнага вываду або закону. Перашкодай y дасягненні сапраўдных ведаў з’яўляюцца спадчынныя і набытыя «ідалы» (памылковыя думкі), a ісціна абумоўлена ўсім быццём свайго часу і яе нельга прывязваць ні да асобнага прыродазнаўцы, ні

гаспадарку і быт дасягненняў навукі і тэхнікі. Аўтар утопіі «Новая Атлантыда» (1617). Тв:. The works. Vol. 1—14. London, 1857— 74; Pyc. пер. — Соч. T. 1—2. 2 нэд. М., 1977—78. В.М.Пешкаў. БЭЛ, Б е л , y акадскай міфалогіі абазначэнне некат. багоў, найперш Энліля. У г. Пальміра (Сірыя) — вярхоўнае бажаство, уладыка свету, галава трыяды багоў, часам эпітэт бога зямлі Арцу ці Арду. У грэч. міфалогіі — цар Егіпта, сын Пасейдона і німфы Лівіі. Належыць да персанажаў, якія не маюць развітой міфалагічнай біяграфіі, але з’яўляюцца родапачынальнікамі пакаленняў будучых герояў. БЭЛЕЧНЫ МОСТ, мост з пралётнымі збудаваннямі, асноўнымі нясучымі канструкцыямі якіх з'яўляюцца суцэльныя бэлькі або бэлечныя фермы. Адрозніваюць Б.м. з простымі бэлечнымі пралётнымі збудаваннямі, што апіраюцца на 2 апоры, і неразразныя, якія апіраюцца на 3 апоры і болей. Пралётныя збудаванні робяць са сталі, алюмінію, жалезабетону, дрэва. На Б.м. з бэлькамі суцэльнага профілю гтралётныя збудаванні робяць звычайна з яздой па версе, з бэлечнымі фермамі — пераважна па нізе. БЭЛЗА Ігар Фёдаравіч (8.2.1904, г. Кельцы, Польшча — 5.1.1994), музыказнавец, кампазітар, літаратуразнавец. Д-р мастацгвазнаўства (1954). Засл. дз. маст. Расіі (1974). Ганаровы д-р філасофіі Пражскага ун-та (1967), варшаўскай Муз. акадэміі (1986). Скончыў Кіеўскую кансерваторыю (1925, клас Б.Ляташынскага), выкладаў y ёй (з 1936 праф.) і ў Маскоўскай кансерваторыі. Музыказнавец-славіст, даследаваў пераважна польск. і чэш. музыку. Аўтар больш як 350 навук. прад, y тл. кн. дра М.Шыманоўскую, Ф.Шадэна, М.К.Агінскага, АХкрабіна, А.Пушкіна, А.Міцкевіча. Сярод муз. твораў: 4 сімфодіі; аркестра-

БЭЛС

384

выя, камерныя і фп. п’есы; рамансы; хары; музыка да кінафільмаў і інш. Тв:. Нсторня польской музыкальной культуры. T. 1—3. М., 1954—72; Нсторня чешской музыхальной культуры. T. 1—2. М., 1959—73; О славянской музыке: Нзбр. работы. М., 1963; О музыкантах XX в.: Йзбр. очеркн. М., 1979; Мстормческне судьбы романтнзма н музыка: Очерюх. М., 1985; Пушклн н Мнцкевнч в нстормн музыкальной культуры. М., 1988. БЭЛС (Bels) Альберт Артуравіч (сапр. Ц ы р y л і с Яніс; н. 6.5.1938, Яўнмежплепях, воласць Ражапы, Латвія), латышскі пісьменнік. Засл. дз. культуры Латвіі (1982). У 1967—69 вучыўся на Вышэйшых курсах сцэнарыстаў y Маскве. Друкуецца з 1964. Прадстаўнік псіхал. рамана. Духоўны свет чалавека, узаемаадносіны асобы і грамадства даследуе ў раманах «Следчы» (1967), «Клетка» (1972), «Голас таго, хто кліча»

Ь

4

•

4 5 аннеоны np<"">n ш’

A. i

Падвесная

I' e»>n

j

^

Al. ' n '

■'

i 4* п’>алет^ ’ аннерны і

Бэлькі: 1 — разразная (простая); 2 — кансольная; 3 — з заладжанымі канцамі; 4 — двухкансольная; 5 — трохпралётная неразразная; 6 — трохпралётная кансольная; 7 — прамавугольная; 8 — таўровая; 9 — двухтаўровая; 10 — каробчатая.

(1973), «Карані» (1982), «Людзі ў лодках» (1987). На бел. мову творы Б. перакладалі В.Сёмуха (у зб. «Сучасныя латышскія апавяданні», 1978), В.Рабкевіч (у зб. «Песня Даўгавы», 1986). А.Рожкалне. ' : БЭЛШЭВІЦА (Belzevica; сапр. Э л с б е р г а ) Візма Янаўна (н. 30.5.1931, Рыга), латышская паэтэса. Засл. дз. культуры Латвіі (1986), ганаровы член АН Латвіі (1990). Скончыла Літ. ін-т імя Горкага ў Маскве (1961). Друкуецца з 1947. Аўтар кніг вершаў («Усю зіму вясна», 1955; «Зямная цяплынь», 1959; «Мора гарыць», 1966; «У маруне», 1976), навел і апавяданняў («Няшчасце ў дом», 1979). У яе паэзіі — праблемы грамадскага існавання, нац. самасвядомасці, душэўнай адзіноты асобы. Проза Б. адметная лаканічнасцю, інтрыгай, тонкім псіхалагізмам. Вядомая і як драматург. Пісала казкі для дзяцей. На латыш. мову пераклала творы ААстрэйкі, С.Грахоўскага. На бел. мову творы Б. пераклаў В.Сёмуха.

Te:. Бел. пер. — Белы алень. Мн., 1985; y кн.: Сучасныя латышскія апавяданні. Мн., 1978; Латышсхая савецкая паэзія: Анталогія.

T. 1. Мн., 1984; Песня Даўгавы. Мн., 1986. М.Абала БЭЛЬКА (галанд. balk), канструкцыйны нясучы элемент звычайна ў выглядзе бруса. Пад нагрузкай працуе пераважна на выгін. Б. вырабляюцца з жалезабетону, металу, дрэва. Шырока выкарыстоўваюцца ў буд-ве і машынабудаванні — y канструкцыях будынкаў, мастоў, эстакад, трансп. сродкаў, машын, станкоў і інш. Б. бываюць: адна- і шматпралётныя, кансольныя, разразныя (простыя) і неразразныя, з заладжанымі канцамі; прамавугольныя, таўровыя, двухтаўровыя, каробчатыя і інш.; паетаяннай і пераменнай вышыні. Жалезабстонныя Б. вырабляюць маналітныя, эборнаманалітныя і зборныя, a таксама папярэдне напружаныя. Металічныя Б. бываюць пракатныя і састаўныя (элементы іх злучаюць зваркай або кляпаннем), ёсць і біметалічныя. Драўляныя Б. — аднапралётныя і разразныя канструкцыі з дошак і бярвён (выкарыстоўваюцца і састаўныя). Разлік Б. звычайна робяць на трываласць, устойлівасць і жорсткасць паводле законаў супраціўлення матэрыялаў. БЭН (Вепп) Готфрыд (2.5.1886, г. Мансфельд, Германія — 7.7.1956), нямецкі паэт і пісьменнік. Пачынаў як паэтэкспрэсіяніст. Уменне спалучаць прыгожае з агідным, дэманстраваць найб. цяжкія і страшныя бакі жыцця, праўдзіва гаварыць пра чалавечыя пакуты выявілася ўжо ў першых зб-ках «Морг» (1912), «Плоць» (1917), «Шчэбень» (1919). У гады нацысцкага рэжыму Б. y т. зв. унутр. эміграцыі. Яго творы забаронены да друку. У зб-ках «Статычныя вершы» (1948), «П’яны прыліў» (1949), «Дыстыляцыі» (1953) і інш. пераважалі філас. матывы, разважанні над шляхамі цывілізацыі (у свеце крывавых падзей 20 ст. погляд паэта часта песімістычны), над вечнай адзінотай чалавека, душу якога можа выратаваць тсшькі мастацтва. Позняй лірыцы Б. ўласцівыя класічная яснасць і філігранная апрацоўіса формы. Аўтар аповесці «Пталамеец» (1949), літ.-іфыт. і публіцыст. артыкулаў.

Te. : Рус. пер. — Сумеркн человечества. М., 1990; Нзбр. стахотворення. М., 1994. Г.В.Сініла. БЭНБУ, Б а н б у , Б э н п у , горад на У Кітая, y нрав. Аньхой. Каля 450 тыс. ж. (1990). Порт на р. Хуанхэ. Вузел чыгунак і аўтамаб. дарог. Вываз солі, збожжа, хсаменнага вугалю. Перапрацоўка с.-г. сыравіны (у тл . вытв-сць алею). Маш-буд., харч. (мухсамсшьная, мясная, тытунёвая), тэкст., хім., папяровая, шкловая прам-сць. Суднарамонт, вытв-сць метал. вырабаў. БЭНДЭ Лухсаш Апанасавіч (1.11.1903, в. Шчакоцк Іванаўскага р-на Брэсцхсай вобл. — 23.12.1961), бел. крыгык і літ.знавец. Скончхяў Камуніст. ун-т БССР імя У.ІЛеніна (1926). Друкаваўся з 1925. Працы Б. («Андрэй Александровіч», «Янка Купала», абедзве 1932, і інш.) не вызначаліся ні навук., ні эстэт. глыбінёй. У 1930-я г. адзін з найб. адыёзных крытыкаў Ідучы ад хсанцэпцыі

«сацыялогіі мастацтва» У.Фрычэ, Б. вульгарызаваў і спрашчаў яе. Літ. вобраз разглядаў тодысі як ілюстрацыю класавай ідэалогіі і паліт. светапогляду, ігнаруючы своеасаблівасць і індывідуальнасць маст. пазнання рэчаіснасці. Прыкрываючыся ідэяй «новай пралетарсісай хсультуры», цалкам адмаўляў ісультурны набытак міххулага, усю дарэв. бел. л-ру абвяшчаў контррэвалюцыйнай, прасяюіутай бурж.-ліберальнай ідэалогіяй. 3 гэтых пазідый займаўся паліт. і літ. дысісрэдытацыяй Я.Купалы і Я.Коласа. Абвінавачваў членаў літ. аб’яднанняў «Узвышша» і «Полымя» ў бурж. нацыяналізме. Архіў Б. ў Бел. дзярж. архіве-музеі л-ры і мастацтва Беларусі. І.Э.Багдановіч. БЭНЧЬІЛЭ (Bâncilâ) Ахстаў (27.1.1872, г. Корні, Румынія — 3.4.1944), румынскі жывапісец. Вучыўся ў Школс прыгожых мастадтваў y Ясах (1887—93; выюіадаў y ёй y 1916— 37) і ў AM y Мюнхеххе (1894—98). Аўтар цыюіаў твораў пра сяляххскас паўстанне 1907: «Адчай», «1907 год», «Апазнаванне забітых», «Пахаванне» (1907— 12); карцін «Галодны», «Стары кравец» (абедзве 1908), «Рабочы» (1911), «Забастоўшчык» (1914), «У полі» (1915) і інш. БЭНЬСІ, горад на ПнУ Кітая, y правінцыі Ляанін. 751 тыс. ж. (1989). Вузел чыгунак і аўтамаб. дарог. Адзін з гал. цэнтраў чорххай металургіі краіны, здабыча жал. руды і каксавальных вуглёў, вытв-сць вогаетрывалых матэрыялаў, хсіслот, угнаенняў. Маш.-буд. (у т.л. вытв-сць трансп. сродкаў), хім., цэм., дрэваапр. прам-сць. Горны ін-т. БЭНЬЯН, Б a н ь я н (Bunyan) Джон (28.11.1628, Элстаў, хсаля г. Бедфард, Вялікабрытанія — 31.8.1688), англійсы пісьменнік i нрапаведнік. У час праследаванххя Сцюартамі дысідэнтаў зняволены (1660—72). Форму «нрывідных уяўленняў» выісарыстаў y аўгабіягр. аповесці «Шчодрая міласэрнасць, што вхдліваецца на і’алоўнага ррэшніка» (1666) і барочным алегарычным рамане «Шлях паломнііса» (ч. 1—2, 1678—84), прысвечаных тэме пахсутлівых ношукаў ісціны і сэнсу жыцця. Разбэшчанасці і цынізму эгхохі Рэстаўрацыі Б. гхроціластавіў высохсія ідэалы хрысціянства, імкненне чалавечай душы да маральнага самаўдасканалення. Яго гратэскны вобраз Кірмашу Пыхлівасці, на якім усё прадаецца і хсупляецца, лёг y аснову рамана У.Тэкерэя з аднайм. назвай. Сатырычны вобраз англ. буржуа стварыў y рамане «Жыццё і смерць містэра Бэдмана» (1680). Літ:. С а м а р н н Р.М. Джон Бзньян // Внппер Ю.Б., Самарнн Р.М. Курс лехсцнй по нсторнн зарубежных лххтератур XVII в. М., 1954; Я г о ж . Бэньяхх; Бетлер / / Нсторня всемнрной лмтературы. М., 1987. Т. 4. Г.В. Сініла. БЭР, біялагічны эквівалент р э н т г е н а , пазасістэмная адзінхса эквівалентнай дозы выпрамянення. Абазначаецца — бэр. У апошні час замяняецца зівертам (Зв). 1 бэр = = 0,01 Дж/хсг = 0,01 Зв.

БЭР Карл Максімавіч (Карл Эрнст; 28.2.1792, Эстонія — 28.11.1876), расійскі прыродазнавец, заснавальнік эмбрыялогіі. Акад. ГІецярбургскай АН.(1828— 30 і 1834—62; ганаровы чл. з 1862), замежны чл.-кар. (1826). Адзін з заснавальнікаў Рус. геагр. т-ва. Скончыў Дэрпцкі (Тартускі) ун-т (1814). Працаваў y Аўстрыі і Германіі, y 1829—30 і з 1834 y Расіі. Адкрыў яйцаклетку ў млекакормячых, апісаў стадыю бластулы, вывучыў эмбрыягенез y кураняці, устанавіў падабенства эмбрыёнаў вышэйшых і ніжэйшых жывёл, паслядоўнае з’яўленне ў эмбрыягенезе адзнак тыпу, класа, атрада і інш.; апісаў развіццё ўсіх асн. органаў пазваночных. Удзельнік экспедыцый на Новую Зямлю (1837) і Каспійскае м. (1853—56). Растлумачыў заканамернасць падмыву берагоў рэк (Бэра закон). Рэдактар серыі выданняў па геаграфіі Расіі. Імем Б. названы мыс на Новай Зямлі і востраў y Таймырскім зал., грады ў Прыкаспійскай нізіне (гл. Бэраўскія бугры). Тв.: Рус. пер. — йзбранлые работы. Л., 1924; Автобдографдя. М., 1950; йстордя развнггня ждвотных. T. 1—2. М.; Л., 1950—53.

A С.Леанцюк. БЭР Мікалай Дзмітрыевіч (8.1.1864, С,Пецярбург — 17.3.1926), рускі хормайстар, кампазітар і збіральнік нар. ne­ cem. Скончыў Пецярбургскую кансерваторыю (1889). У 1892—1917 хормайстар Вял. т-ра ў Маскве. Апошнія гады жыў y Ельні; арганізаваў муз. школу, мемарыяльны пакой М.Глінкі ў Смаленскім музеі. Разам з У.М .Дабравольскім вёў збіральніцкую дзейнасць на Смаленшчыне, запісаў каля 500 песенных мелодый да сабраных ім тэкстаў (частка запісаў y фондах Дзярж. літ. музея ў Маскве; 13 напеваў змешчана ў кн. Л.Кан-Новікавай «М.І.Глінка. Новыя матэрыялы і дакументы», вып. 1, 1950). Запісы Б. выяўляюць харакгэрнае для Смаленшчыны інтанацыйнае перапляценне рус. і бел. песенных культур. Аўтар рамансаў, апрацовак цыганскіх песень для голасу і фп. Літ:. Б а д д а р ч ы к В.К. Гісторыя беларускай этнаграфіі XIX ст. Мн., 1964. С. 186. С.Г.Нісневіч. БЭРА ЗАКОН, Б э р a —Б a б і н э з a к о н , тлумачыць адхіленне цячэння і падмыў берагоў рэк уплывам сутачнага вярчэння Зямлі. Абтрунтаваны ў 1857 K. М.Бэрам, які паказаў, што руславы паток рэк мерыдыянальнага нагірамку пад уздзеяннем Карьшліса сілы адхіляецца ў Паўн. паўшар’і ўправа і падмывае правы бераг, y Паўд. — улева і падмывае левы бераг. Франц. вучоны Ж.Бабінэ даказаў, цгго так адхіляюцца ўсе рэкі, незалежна ад напрамку цячэння. Сіла Карыяліса на экватары роўная нулю і павялічваецца ў напрамку да полюсаў, a сіла адхілення патоку прапарцыянальная масе вады, таму Б. з. найб. праяўляецца на вял. рэках сярэдніх шырот (Дняпро, Волга, Дунай, Парана, Уругвай і інш.). БЭРА ЗАЛАТАЯ, цукроўка д в a й н a я , сорт грушы народнай селекцыі. На Беларусі рэкамендаваны ў 13. Беларуская энцы клапеды я, т. 3.

прысядзібным садаводстве, акрамя Віцебскай вобл. Дрэва сярэдпярослае, крона круглавата-пірамідальдая, густая. Плоданашэнне лачыдаецца на 5—6-ы год. Сорт сярэддезімаўстойлівы, ураджайны, амаль не пашкоджваецца хваробамі. Плады сярэдняй велічыні (да 90 г), кароткаўсечана-канічдай формы. Скурка тонкая, гладкая, залаціста-жоўгая з інтэдсіўным румянцам чырванавата-бурага колеру амаль на ўсім плодзе. Мякаць белая, сакаўная, вельмі салодкая, добрага смаку. Сдажывецхая спеласць настае ў сярэдзіне жніўня. М.Р.Мялік. БЭРА ЛОШЫЦКАЯ, сорт грушы селекцыі Бел. НДІ пладаводства. Выведзены скрыжаваннем сартоў Бэра слуцкая і Курская малдаўка. На Беларусі раянаваны ўсюды, акрамя Віцебскай вобл. Дрэва сярэднярослае, крона пірамідальная, камлактная. Плоданашэнне пачынаецца на 4—5-ы год. Сорт сярэднезімаўстойлівы, ураджайны, мала дашкоджваецца хваробамі. Плады сярэдняй велічыні (90—110 г), шырокагрушападобнай формы, гузаватыя. Скурка тонкая, светла-жоўтая з лёпсім аранжавым

румяндам. Мякаць белая, дробназярністая, паўмаслянісгая. салодкая, здавальняючага смаку. Слажыведкая слеласць настае ў сярэдзіне верасня. Лёжкасдь каля двух тыдняў. М.Р.Мялік. БЭРАЎСКІЯ БУГРЬІ, паралельныя, амаль шыротна выцягнутыя грады і ўзвышшы ў Прьікаспійскай нізіне, паміж вусцямі рэк Кума і Эмба. Маюць правільную авальную форму. Выш. ад 10 да 45 м, даўж. да 25 км, шыр. 200— 300 м, адлегласць паміж грабянямі 1—2 км. Складзены з пяску і крошкі шчыльных карычневых глін. Магчыма, эолавага паходжання. Упершыню апісаны К.М.Бэрам\ адсюль назва. БЭРД, Б ё р д (Byrd) Рычард Эвелін (25.10.1888, г. Уінчэстэр, штат Віргінія, ЗША — 12.3.1957), амерыканскі палярны даследчык, лётчык. Адмірал. Скончыў Ваенна-марскую акадэмію ЗША (1912) і авіяц. школу (1918). 9 5.1926 першы праляцеў над Паўн. полюсам. Кіраўнік 4 амер. экспедыцый y Антарктыку (1928—30, 1933— 35, 1939—41, 1946—47), якія правялі метэаралагічныя і геагр. назіранні, геал. даследаванні ў гарах Дронінг-Модс-Ф’ель, сейсмалагічныя даследаванні Ледзянога бар’ера Роса, аэрафотаздымку ўзбярэжжа Зах. Антарктыды і яе ўнутр. раёнаў; адкрылі плато Рокфелер, хр. Гросенар, хр. Эд-

бэс

385

сел-Форд, ледавік Амундсена, Зямлю Мэры Бэрд (1929), горы Хорлік (1934), Бераг Хобса, хр. Колер, Бераг, Усшгрына, Флетчэр (1940), плато Амерыкан-Хайленд (1947). У ліст. 1929 Б. праляцеў над Паўд. полюсам. Імем Б. названа амер. антарктычная навук. станцыя. Тв.: Рус. пер. — Над Юждым полюсом. Л., 1935; Снова в Адтарктдке. Л., 1937. БЭРД (Baird) Тадэвуш (26.7.1928, г. Гродзіск-Мазавецкі, Польшча — 2.9.1981), польскі кампазітар, прадстаўнік польскага авангардызму. Чл. AM ГДР (1979). Праф. (1977). Вучыўся ў Дзярж. вышэйшай муз. шксше ў Варшаве (1947—51), Варшаўскім ун-це (1948—50). У 1949 засн. (э К.Сяроцкім і Я.Крэнцам) творчую суполку «Група49». Творчую дзейнасць пачынаў пад уплывам неакласіцызму. 3 1956 новую

Бэра лошыцкая. кампазіцыйную тэхніку (серыйная тэхніка, санорыка, пуантылізм) спалучаў з традыцыйнай. Сярод тв.: опера «Заўтра» (муз. драма, 1966); 3 сімфоніі (1950, 1952, 1969); канцэрты з арк., y т.л. «Журботны» для альта (1975); «Эротыка» для сапрана і арк.; «Эцюд» для «вакальнага арк.», ударных і фп.; Варыяцыі без тэмы; камерна-інстр. і вак. творы. Адзін з заснавальнікаў міжнар. муз. фестываляў «Варшаўская восень» (з 1956). Дзярж. прэміі Полыпчы 1951, 1964, 1970. Н.К.Мазоўка. БЭРЫ, Бaры (Barry) Чарлз (23.5.1795, Лондан — 12.5.1860), англійскі архітэктар, прадстаўнік неакласікі і неаготыкі. У 1817—20 вандраваў па Італіі, Грэцыі, Б. Усходзе. Работы: Маст. галерэя ў Манчэстэры (1824— 35), будынкі клубаў ГІадарожнікаў (1829—31) і Рэформаў (1837—41), ансамбль Парламента (1840—68, з О.П’юджын, Э.Бэры) y Лондане, ратуша ў Галіфаксе (Йоркшыр, 1859—62, скончана Э.Бэры). БЭС, y егіпецкай міфалогіі бажаство, якое ахоўвае чалавека ад бедаў, апякун сям’і. Уяўлялася ў вобразе чалавекакарліка, крываногага, з шырокім вы-

386__________________ БЭТА родлівым барадатым тварам (лічылі, што выродлівасць адпужвае алых духаў), з нажом ці муз. інструментам y руках, на галаве тыяра з пёраў ці лістоў. БЭТА-ВЫПРАМЯНЕННЕ, р-в ы п р а м я н е н н е , паток электронаў ці пазітронаў ( р-часціц), якія выпраменьваюцца пры бэта-распадзе. Б.-в. выклікае іанізацыю, люмінесцэнцыю, уздзейнічае на фотаэмульсію. Дзеянне Б.-в. на жывыя арганізмы падобна да біялагічнага дзеяння іанізавальных выпрамяненняў інш. відаў. Пры вонкавым апрамяненні арганізма Б.-в. пашкоджвае паверхневыя тканхі (праніхальная здольнасць р-часціц не перавышае некалькіх міліметраў). Пры пападанні р-радыеакгыўных ізатопаў y арганізм асаблівасці прамянёвага пашкоджання залежаць ад размеркавання іх y тканках і ад перыяду паўраспаду (можа адбывацца гібель

клетак, тканак і ўсяго арганізма). Адносная біялагічная эфектыўнасць Б.-в. блізкая да 1. Выкарыстоўваецца ў медыцьше (прамянёвая тэрапія).

БЭТА-РАСПАД, p-распад, самаадвольнае ператварэнне ўнутры атамнага ядра аднаго з нейтронаў y пратон (ці наадварот), a таксама свабоднага нейтрона ў пратон, абумоўленае слабым узаемадзеяннем. Адзін з асн. тыпаў радыеактыўнасці. Ператварэнне нейтрона ў пратон суправаджаецца выпусканнем электрона e" і электроннага антынейтрына vc, a пратона ў нейтрон — выпусканнем пазітрона е+ і электроннага нейтрына ve (гл. Бэта-выпрамяненне). Пры электронным Б.-р. (р') утвараецца ядро з колькасцю пратонаў, большай на 1 за іх колькасць y зыходным ядры, напр.: '64с -* ,|4N + ê + v e . Пры пазітронным Б.-р. (Р+) колькасць пратонаў y ядры памяншаецца на 1: ‘‘с -> 5*р + e* + ve . Да Б.-р. адносяць таксама электронны захоп. Энергія, якая вылучаецца пры Б.-р., размяркоўваецца пераважна паміж e i ve (ці e i ve) . Перыяды паўраспадаў р-аюыўных ядраў ад 10'2 с да 1018 гадоў. Пры Б.-р. не захоўваецца прасторавая

цотнасць, што выяўляецца ў асіметрыі прасторавых напрамкаў y руху элеісгронаў, якія выпраменьваюцца ядрамі: y напрамку спіна ядраў вылятае менш элекгронаў, чым y адваротным. Асновы тэорыі Б.-р. закладзены Э.Фермі (1934). Далейшае развіццё тэорыі Б.-р. прывяло да стварэння адзінай тэорыі слабых і эл.-магн. узаемадэеянняў (гл. Электраслабае ўзаемадзеянне). М.А.Паклонскі.

БЭТА-СПЕКТРОМЕТР, прылада для вымярэння энергетычнага размеркавання (спекгра) электронаў ці пазітронаў, пгго ўтвараюцца пры бэта-распадзе, a таксама электронаў, якія вылучаюцца рэчывам пры ўздзеянні на яго іанізавальных выпрамяненняў. Асн. характарыстыкі Б.-с.: раздзяляльная здольнасць (найменшая розніца ў энергіі элекгронаў, якая можа быць зарэгістравана) і святласіла (адносіны колькасці электронаў, што папалі ў дэтэістар, да ўсёй колькасці электронаў дадзенай энергіі, яхія вылучаны крыніцай). Здабытак святласілы на плошчу крыніцы электронаў наэ. свяцільнасцю: чым

яна большая, тым больш адчувальны Б.-с. Адрозніваюць Б.-с., што вымяраюць энергію элехтронаў па выніку іх уздзеяння на рэчыва (іанізацыйныя камеры, сцьтцыляцыйныя лічыльнікі, паўправадніковыя дэтэктары), і Б.-с., яхія прасторава раздзяляюць электроны роэных энергій y эл. і магн. палях.

Схематычны разрзз бэтатрона: 1 — полюсныя наканечнікі электрамагніта; 2 — катушкі абмоткі сілкавання; 3 — сілавыя лініі магнітнага лоля; 4 — сячэнне тараідальнай вакуумнай камеры; 5 — элекгроны на раўнаважнай арбіце; 6 — ярмо электрамагніта.

БЭТАТРОН, цыклічны індукцыйны паскаральнік электронаў віхравым эл. полем, якое ствараецца пераменным y часе магн. патокам, што пранізвае арбіту злектронаў. Утрыманне электронаў на раўнаважнай кругавой арбіце ажыццяўляецца кіравальным магн. полем. Пастаянства радыуса раўнаважнай арбіты забяспечваецца падборам формы полюсных наканечнікаў элекграмагніта, паміж якімі знаходзіцца тараідальная вакуумная камера, сувосевая з ікдуцыруючым патокам. Электроны перыядычна інжэкціруюцца ў камеру па датычнай да раўнаважнай арбіты ў адпаведны момант часу. Паскарэнне электронаў адбываецца ў час росту магм. поля. У канцы цыкла паскарэння э дапамогай спец. зрушвальнай абмотхі пучок электронаў адхіляецца ад раўнаважнай арбіты і накіроўваецца на мішэнь, якая знаходзіцца ўнутры камеры воддаль ад раўнаважнай арбіты. Б. адрозніваецца малымі памерамі крыніды выпрамянення, магчымасцю плаўнай рэгуліроўкі энергіі. Б. выкарыстоўваецца для радыяцыйнай дэфектаскапіі матэрыялаў і вырабаў, y ядзерных даследаваннях, y медыцыне (прамянёвая тэрапія).

Літ.: А р ц н м о в н ч Л.А., Л у к ь я н о в С.Ю. Двнженне заряженных часгац в электрнчвскнх н мапштных полях. 2 язд. М., 1978. М.А.Паклонскі. БЭТА-ЧАСЦІЦЫ, р-ч a с ц і ц ы , элементарныя часціцы — электроны і пазітроны, якія выпраменьваюцца атамнымі ядрамі пры біта-распадзе. БЭТЛЕР, Б а т л е р (Butler) Сэмюэл (8.2.1612, каля г. Вустэр, Вялікабрытанія — 25.9.1680), англійскі паэт-сатырык эпохі Рэстаўрацыі. Аўтар іроікамічнай, антыпурытанскай паэмы ў стылі барока «Гудыбрас» (ч. 1—3, 1663—78, не скончана). Б. звяртаецца да «Дон Кіхота» М.Сервантэса (рыцар пурытанізму Гудыбрас выпраўляецца ў падарожжа са сваім верным «збраяносцам» — кручкатворам і крывадушнікам Ральфа) і парадзіруе куртуазныя (рыцарскія) раманы. У паэме створана цэласная сатыр. карціна англ. жыцця 17 ст. Гал. зброя сатыры Б. — іронія і гратэск. Яго вершаваныя сатыры і эпіграмы сабраны ў «Розных думках» (выд. 1759). Тв:. Рус. пер. — [Сгнхн] / / Европейсхая поэзня XVII в. М., 1977.

Л і т С а м а р я н М.Р. Бэньян; Бетлер // Нсторня всеммрной лнтературы. М., 1987. Т.

4; С т у п н н к о в Н.В. Лнтература эпохн Реставрацнн / / Нсторня зарубежной лнтературы XVII в. М., 1987. Г.В.Сініла. БЭТСАН, Б е й т с a н (Bateson) Уільям (8.8.1861, г. Уітбі, Вялікабрытанія — 8.2.1926), англійскі біёлаг, адзін з заснавальнікаў генетыкі. Замежны чл.-кар.

AH СССР (1923). Скончыў Кембрыджскі ун-т (1892), з 1908 праф. y ім. 3 1910 дырэктар Ін-та садовых культур y Мертане. Навук. працы па вывучэнні генетычных высноў спадчыннасці. Тлумачыў узнікненне новых прыкмет y арганізмаў выпадзеннем тармозячых фактараў (тэорыя «прыоутнасці — адсутнасці»; 1905). Аўтар многіх генетычных тэрмінаў, y тл . і тэрміна «генетыка» (1906). Чл. Нац. АН ЗША, Лонданскага каралеўскага т-ва (1894). БЭЭКМАН (Beekman) Эмэ (н.

20.4.1933, Талін, Эстонія), эстонская

пісьменніца. Скончыла Усесаюзны равання, -юстыцыі і кантролю 24,5%; Дзярж. ін-т кінематаграфіі (1956). Дру- адукацыі 11% і інш. 8%. Акрамя таго, куецца з 1959. У раманах «Трылогія пра фін. рэсурсы выдаткоўваліся і праз Мір’ям» (1964—72), «Чародка белых ва- мясц. бюджэты, на долю якіх прыпадарон» (1967), «Гіара раўнадзенства» ла менш за Уіб усіх бюджэтных срод(1971), «Чартацвет» (1974), «Родавае каў. Першы Б.дз. БССР складзены ў дрэва» (1977), «Магчымасць выбару» 1921, але ён выкананы з вял. дэфідытам (1978) — маральна-этычныя праблемы, (амаль 92% усіх бюджэтных выдаткаў паказ духоўнай пераемнасці пакален- пакрыта за кошт эмісіі грошай). 3 1922 няў. Раман «Глухія бразготкі» (1968) пра Б.дз. БССР стаў састаўной часткай Б.дз. ням.-фаш. акупацыю ў гады 2-й сусв. СССР і меў адносную самастойнасць вайны. Аўтар твораў для дзяцей, кінас- (яго даходы і расходы вызначаліся пецэнарыяў, п’ес, нарысаў. На бел. мову раважна саюзнымі органамі). Для бюджэтаў 1922—40 хараюгэрны хуткі рост творы Б. пераклаў М.Татур. Тв.: Бел. пер. — Чародка белых варон. аб’ёму даходаў і расходаў, фарміраванне Мн., 1973. даходаў пераважна (да 90%) за коыгг БЮВЕТ (франц. buvette), вонкавае ар- паступленняў ад нар. гаспадаркі, найб. хітэктурнае афармленне каптажнага доля асігнаванняў прыпадала на сац.збудавання мінер. крыніцы. Ахоўвае во- культ. мерапрыемствы, таму што важды крыніды ад забруджвання і змены іх ныя нар.-гасп. аб’екты фінансаваліся з уласцівасцей, a таксама стварае зруч- саюзнага бюджэту. Пасляваен. бюджэты насці пры карыстанні вадой. Беларусі гал. мэтай ставілі аднаўленне БЮДЖЭТ (англ. budget літар. сумка), нар. гаспадарй. У 1950—70-я г. ўзмацзаканадаўча зацверджаны роспіс грашо- ніўся ўплыў Б.дз. БССР на эканам. і вых даходаў і расходаў дзяржавы (гл. сац. працэсы ў сувязі з ростам эканам. Бюджэт дзяржаўны), прадпрыемства патэнцыялу рэспублікі і пашырэннем (фірмы), установы на пэўны перыяд. яе бюджэтных правоў; доля асігнаванВылучаюць таксама Бюджэт спажывецняў на нар. гаспадарку павялічылася да кі, Бюджэт рабонага часу і інш.

40— 50% пры змяншэнні долі выдаткаў БЮДЖЭТ ДЗЯРЖАЎНЫ, каштарыс на сац. сферу і кіраванне. Б.дз. 1980— (расклад) даходаў і расходаў краіны на 90-х г. вызначаліся раўнамерным роснаступны год; асн. фін. план дзяржавы. там даходаў, павелічэннем колькасці Адлюстроўвае крыніцы фарміравання і плацяжоў прадпрыемстваў, адносным напрамкі выкарыстання гал. цэнтралізахаваннем прапорцый, што склаліся ў заванага фонду краіны. Складаецца з размеркаванні сродкаў. Першы Б.дз. сувышэйшага — федэральнага ці рэсп. верэннай Рэспубліхі Беларусь складзебюджэту і мясцовых бюджэтаў, якія ў ны ў 1991. Ён распрацоўваўся яшчэ да сукупнасці ўтвараюць бюджэтную сістэпрызнання незалежнасці Беларусі і заму. Змест і структура Б.дз. залежаць ад хаваў многія ранейшыя рысы, тым не многіх фактараў: узроўню развіцця праменш змянілася яго прызначэнне, дукцыйных сіл і характару вытв. аднозмест, пашырыліся крыніцы даходаў. сін, тыпу дзяржавы, яе сац. палітыкі, Адначасова пашырыўся і пералік расходаў, іх аб’ём і структура. Упершыню канкрэтнай эканам. і сац. спуацыі, нац. расходы перавысілі даходную частку, асаблівасцей і інш. афіцыйна запланаваны дэфідыт Б.дз. 3 Неабходнасць y Б.дз. узнікла з фарміравангэтага часу мясц. органы ўлады набыванем дзяржавы і таварна-грашорых адносін. Да гэтага фін. рэсурсы і іх мэтавае выкарысюць поўную самастойнасць y складанні танне вызначаліся V асобных каштарысах даі выкананні сваіх бюджэтаў — абл., раходаў і расходаў. 3 развіццём грамадства, паённых, гар. і пасялковых. У гэтыя бюшырэннем функцый дзяржавы працэс пераджэты паступаюць мясц. падаткі і зборазмеркавання нац. даходу ўскладніўся, адпары, a таксама адлічэнні ад агульнарэсп. ведна павялічылася колькасць асобных падаткаў і даходаў; яны адыгрываюць каштарысаў, што ўскладніла кіраванне сродкамі дзярж. казны. Неабходна было аб’яднаць мноства асобных каштарысаў y адзіны фін. план дзяржавы. Практычна спроба скласці адзіны каштарыс даходаў і расходаў дзяржавы зроблены ў Англіі ў 7 ст. пад назвай бюджэт. У Расіі першыя звесткі пра Б.дз. вядомы з 1654, аднак рэгулярнае яго складанне пачалося пасля стварэння ў 1812 мін-ва фінансаў. 3 пач. 20 ст. Б.дз. распрацоўваецца ў большасці

краін. Беларусь, пазбаўленая дзярж. самастойнасці ў складзе Рас. імперыі, свайго Б.дз. не мела, удзельнічала толькі ў фарміраванні даходаў Б.дз. Расіі, плацячы ўскосныя падаткі ад казённай віннай манаполіі (50% агульных паступленняў), пошліны, акцызы; прамыя падаткі не перавышалі 8,3%. Расходы Б.дз. накіроўваліся пераважна на ваен. мэты і ўтрыманне развітой на Беларусі сетй чыгунак. Удз. вага астатніх асігнаванняў на Беларусі ў 1913— 14 складала: па гасп. мін-вах 12%, органах дзярж. кі-

б ю д ж э т _______________

387

важную ролю ў забеспячэнні комплекснага эканам. і сац. развіцця адпаведных рэгіёнаў. За рэсп. бюджэтам пакінута фінансаванне органаў дзярж. улады і кіравання, абароны, органаў дзярж. бяспекі, устаноў і аб’ектаў рэсп. падпарадкавання, мерапрыемстваў па мінімізацыі вынікаў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС. Б.дз. на наступны юд, a таксама яго выкананне за мінулы год зацвярджае Вярх. Савет Беларусі. У сувязі з пераходам да рыначнай эканомікі і стварэннем новай падатковай сістэмы істотна змяніліся структура і змест Б.дз.: расце яго агульны аб’ём пры перавышэнні расходаў над даходамі, павялічылася колькасць падатковых плацяжоў, сярод якіх вял. доля ўскосных (гл. табл. 1). У расходах бюджэту значная доля асігааванняў (болын за 10%) накіроўваецца на мінімізацыю вынікаў чарнобыльскай катастрофы, паменшылася доля асігнаванняў на нар. гаспадарку, іігго абумоўлена павелічэннем дсші ўласных і крэдытных рэсурсаў y фінансаванні вытв-сці, змяншэннем датацый стратным прадпрыемствам. Прыярытэтнай застаецца сельская гаспадарка, y якую ў розных формах накіроўваецца да 25% усіх асігнаванняў y матэрыяльную сферу. Доля асігнаванняў y сац. сферу расце пераважна за кошт фінансавання праграм падтрымкі маламаёмнага насельніцтва. Аднак тэмпы росту бюджэтных асігнаванняў на адукацыю, ахову здароўя і навуку адстаюць ад тэмпаў росту непрадукцыйных расходаў: на абарону, абслугоўванне дзярж. доўгу, праваахоўныя органы і органы кіравання (гл. табл. 2). Праз Б.дз. і пазабюджэтныя фонды пераразмяркоўваецца да 60% нац. даходу. Гэта сведчыць, што Б.дз. застаецца на Беларусі важным інструментам дзярж. рэгулявання грамадскіх працэсаў. Літ:. Очеркн развнтвя фннансов н креднта в Белоруссмн. Мн., 1970; Государственный бюджет. Мн., 1995. М.І.Ткачук.

T aбл іцa 1 Структура даходаў дзяржаўнага бюджэту Беларусі, % Гады Крыніцьі паступлення Акцызы Падатак на дабаўленую вартасць Падатак на прыбьггах і даходы Падаткі з насельнідтва Падатак на паліва Падатак на нерухомасць Плата за зямлю Мытныя пошліны і зборы ад знешнеэканамічных аперацый Зборы і непадатковыя даходы Адлічэнні на ахову здароўя Іншыя даходы

1993

1994

1995

16,8 29,6 22,9 8,2 4,5 2,9 1,6

11,0 27,2 34,2 10,9 4,2 0,7

9,1 23,0 32,3 10,5 3,0 0,3 0,4

0,2 1,4 —

0,3 3,8 28,0 2,8

11,8

2,1

0,6 9,1 — 14,9

388

БЮДЖЭТ

БЮДЖЭТ РАБОЧАГА ЧАСУ, рэальны рабочы час аднаго работніка за год, квартал або месяц. Неабходны для вызначэння патрэбы ў работніках (працаёмкасць вытв. праграмы дзеляць на Б.р.ч.) і для разліку даплат да асн. заработнай платы. Раэлічваецца ў сярэднім па прадпрыемстве, цэху, участку ці групах работнікаў, яхія маюць аднолькавыя графіхі работы і працягласць адпачынку. Вызначаецца вылічэннем з каляндарнага рабочага часу выхадных і святочных дзён, водпускаў, нявыхадаў па хваробе, выкананні лзярж і грамадскіх абавязхаў, a таксама колькасні гаязін, на якія паменшаны рабочы дзень падлеткаў і маці з груднымі дзецьмі. У справаздачны Б.р.ч. ўключаюць прагулы, цэладзённыя і ўнугрызменныя прастоі.

БЮДЖЭТ СПАЖЫВЕЦКІ, баланс грашовых даходаў і расходаў сям’і, які характарызуе фактычны ўэровень жыцця розных груп насельнігггва. Адлюстроўвае даходы сем’яў і крыніцы іх паступлення, a таксама выкарыстанне гэтых даходаў (расходаў) па прызначэнні. Вызначаецца на аснове балансу даходаў і расходаў насельніцтва, бюджэтных абследаванняў і разам са спажывецкім кошыкам служыць для ацэнкі колькасных і якасных паказчыкаў спажывання. БЮДЖЭТНАЕ АБСЛЕДАВАННЕ, выбарачнае статыст. вывучэнне сямейных бюджэтаў для атрымання звестак пра жыццёвы ўзровень розных сац. груп насельніцгва. Пры Б.а. выбіраюць розныя па матэрыяльнай забяспечанасці тыпы сем’яў (па іх згодзе) і сістэматычна абследуюць на працягу года ці некалькіх гадоў: робяць апытанні дарослых членаў, выкарыстоўваюць іх запісы пра свае даходы і расходы. a таксама некагорыя дакументы (разліковыя ведамасці, пенсіённыя кніжкі і г.д.). Потым з генеральнай сукупнасці сем’яў выбіраюць найб. тыповыя і атрымліваюць звесткі пра аб’ёмы і структуру даходаў і расходаў гэтых сем’яў y розных сац. грутіах. Першае на Беларусі абследаванне бюджэтаў рабочых і служачых праведзена ў 1921, бюджэтаў сялян — y 1922, пазней Б.а. сталі сістэматычныя. БЮДЖЭТНАЕ ПРАВА, сукупнасць нрававых нормаў, якія вызначаюць бюджэтнае ўнарадкаванне дзяржавы і рэгламентуюць пытанні стварэння і выкарыстання грашовых сродкаў; асноўны раздзел фінансавага права. На Беларусі гал. крыніцамі Б.п. з’яўляюцца Канстытуцыя, законы «Аб мясцовым самакіраванні і мясцовай гаспадарцы ў Рэспубліцы Беларусь» ад 20.2.1991 (з пазнейшымі папраўкамі і дадаткамі), «Аб бюджэтнай сістэме Рэспублікі Беларусь» ад 4.6.1993, законы аб дзярж. бюджэтах і рашэнні мясц. Саветаў дэпутатаў на адпаведны год, якія прымаюцца штогод. Б.п. мае на мэце забяспечыць кожнаму органу дзярж. улады самастойную і ўстойлівую матэрыяльную базу для ажыццяўлення дзярж., паліт. і культ. будаўніцтва краіны, яе эканам.-гасп

Taбл іцa 2 Структура расходаў дзяржаўнага бюджэту Беларусі, % Гады Накіраванне сродкаў Народная гаспадарка Сацыяльна-культурныя мерапрыемствы Навука Абарона Праваахоўныя органы Абслугоўванне дзяржаўнага доўгу Органы ўлады Рэзервовы фонд мясцовых органаў Рэзервовы фонд прэзідэнта Фонд стабілізацыі эканомікі Іншыя расходы

дзейнасці, абароны правоў і свабод грамадзян. БЮДЖЭТНАЯ СТАТЬІСТЫКА, 1) статыстычны ўлік дзярж. і мясц. бюджэтаў. 2) Галіна сац.-эканам. статыстыкі, якая вывучае аб’ём, структуру і дынаміку нар. спажывання. Крыніцамі статыст. інфармацыі па жыццёвым узроўні насельніцтва і па сац. групах з’яўляюцда дзярж. справаздачнасць і нерапісы, a таксама бюджэтныя абследаванні. БЮДЖЭТНЫ ГОД, заканадаўча ўстаноўлены гадавы тэрмін складання, зацвярджэння і выканання бюджэту. У большасці краін Б.г. адпавядае каляндарнаму (Беларусь, Канада, Расія, Украіна, Францыя, ФРГ і інш.), y некаторых ахоплівае перыяд з 1 ліп. да 30 чэрв. (ЗША, Швецыя, Нарвегія і інш.), a ў іншых — з 1 крас. да 31 сак. (Вялікабрыганія, Данія, Індыя, Японія і інш.). Існуюць і інш. тэрмшы Б.г. Але ў многіх краінах намячаецца пераход тэрміну Б.г. да каляндарнага, што спрошчвае эканам. прагназаванне даходаў і расходаў дзярж. бюджэтаў. «Б’ЮІК» (Buick), марка легкавых аўтамабіляў, ппо выпускаюцца аднайменнай амер. фірмай з 1902 (з 1908 y складзе канцэрна «Джэнерал мотарс»), У 1995 вырабляліся аўгамабілі з магутнасцю рухавіка ад 86 да 153 кВт; найб. скорасць руху 175—200 км/гадз. БЮІСОН (Buisson) Фердынанд Эдуард (20.12.1841, Парыж — 16.2.1932), французскі педагог і грамадскі дзеяч. Праф. Лазанскай акадэміі (1866—70), дырэктар пач. адукацыі Францыі (1879—96), кіраўнік кафедры педагогікі Сарбоны (з

Б’юік «Парк Авеню».

1993

1994

1995

40,8 35,0 1,4 4,5 3,9 2,9 1,6 0,9 — 0,5 3,8

27,6 35,4 1,1 5,4 4,2 5,6 1,4 0,8 — 1,2 17,3

24,3 43,5 2,0 4,9 7,5 4,0 3,5 0,3 0,3 — 9,7

1896). Дэпутат парламента ў І902—24. Адыграў вял. ролю ў падрыхтоўцы і ажыццяўленні законаў 1880-х г. аб усеагульнай абавязковай бясплатнай пач. адукацыі і аб свецкай школе, a таксама шксшьных законаў пач. 20 ст. Адстойваў прынцыпы «адзінай школы»: роўнасць y атрыманні адукацыі і даступнасць навучання ў сярэдняй школе, якая залежала б толькі ад здольнасцей вучняў. Вял. значэнне надаваў маральнаму развідцю асобы, прызнаючы ролю рэлігіі ў выхаванні. Адзін з заснавальнікаў «Лігі правоў чалавека» і «Т-ва ііа вывучэнні дзіцячай псіхалогіі». Нобелеўская прэмія міру 1927. БЮЛАЎ (Billow) Бернхард Генрых Марцін фон (3.5.1849, г. Гамбург, Германія — 28.10.1929), германскі дзярж. дзеяч, дыгшамат, князь (1905). Юрыст.

3 1874 на дыпламат. службе. 1-ы сакратар пасольства ў Пецярбургу (1884— 88), пасланнік y Румыніі (1888—93), пасол y Італіі (1893—97), дзярж. сакратар y Мін-ве замежных спраў (1897— 1900). У 1900—09 канцдер Германскай імперыі і прэм’ер-міністр Прусіі. Патрабаваў «месца пад сонцам» для Герм. імперыі, дамагаўся павелічэння яе ваен. моцы (асабліва флоту), гіадтрымліваў аўстра-венг. кіраўнідтва ў час Баснійскага крызісу 1908— 09 і інш. Ва ўнутр. палітыцы найб. вядомы ўвядзеннем y інтарэсах буйных аграрыяў высокага мытнага тарыфу на хлебныя прадукты, што выклікала іх падаражэнне. Зімой 1914— 15 як пасол па асобых даручэннях y Рыме намагаўся дыпламат. сродкамі прадухіліць уступленне Італіі ў 1-ю сусв. вайну. Аўтар «Мемуараў» (т. 1—4.

1930—31). БЮЛАЎ (Billow) Ганс Гвіда фон (8.1.1830, г. Дрэздэн, Г'ерманія — 12.2.1894), нямецкі піяніст, дырыжор, кампазітар. Адзін з заснавальнікаў сучаснай дырыжорскай школы (першы дырыжыраваў на памяць). Вучыўся ў Ф.Ліста (фп.) і М.Гаўптмана (кампазіцыя). 3 1850 дырыжор y т-рах Цюрыха і Санкт-Галена, y 1855—64 узначальваў канцэрты Т-ва сяброў музыкі і выкладаў y кансерваторыі Штэрна ў Берліне.

3 1867 прыдворны капельмайстар і дырэктар Каралеўскай муз. школы ў Мюнхене, дзе дырыжыраваў прэм’ерамі опер «Трыстан і Ізольда* і «Нюрнбергскія майстэрзінгеры» Р.Вагнера. У 1877—79 дырыжор прыдворнага т-ра ў Гановеры (паст. оперу «Жыцдё за цара» М.Глінкі, 1878), y 1880—93 дырыжор аркестраў y Майнінгене, Гамбургу, Берліне. Гастраліраваў як піяніст і дырыжор y Еўропе і Амерыцы. Выступаў як муз. крытык. П.Чайкоўскі прысвяціў Б.

1-ы канцэрт для фп. з аркестрам. БЮЛЕТЭНЬ (франц. bulletin ад італьян. bulletino запіска, лісток), 1) збор афіц. акгаў, раслараджэнняў і інш. 2) Кароткае інфарм. паведамленне. 3) Перыяд. выданне ці выданне, якое працягваецца. Змяшчае афіц. матэрыялы, артыкулы на тэмы, што ўваходзяць y кампетэнцыю арг-цыі, якая выдае Б. 4) Выбарчы Б. — дакумент для галасавання з прозвішчамі к а н д ь в д а т а ў . «БЮЛЕ^ЭНЬ ІІАСОЛЬСКДІ А КЛУБА БВДАРУ СКАЙ СДЛЯНСКА-РАБОТНІЦКАЙ ГРАМАДЫ», орган левага крыла бел. парламенцкай фракцыі ў сейме Польшчы. Выдаваўся з 11.7.1925 да 4.12.1926 y Вільні на бел. мове. Друкаваў прамовы ірамадаўскіх дэпутатаў y сейме, іх інтэрпеляцыі (запытанні), звароты да польскага ўрада і кіраўнікоў міністэрстваў. У інтэрпеляцыях (у 1927 выйшлі ў Мінску асобным выданнем на бел. і рус. мовах) і інш. дакументах выкрываліся факты грубага парушэння мясц. гіольск. адміністрацыяй канстытуцыі дзяржавы і падпісаных Польшчай міжнар. тракгатаў, беспадстаўныя арышты і збіванне палітзняволеных, абкладанне сялян Зах. Беларусі непамернымі падаткамі, рэпрэсіі супраць бел. перыядычнага друку і інш. Вядома 16 нумароў, з іх 3 канфіскаваны. А.С.Ліс. «БЮЛЕТЭНЬ ЦК КПЗБ», нелегальная газета, орган ЦК КПЗБ ддя ўнутрыпарт. інфармацыі. Выдавалася з 20.1.1927 да 1936 на бел., рус., яўр. і псшьск. мовах звычайна 1 раз y месяц. Друкавала найб. важныя пастановы і рашэнні ЦК КПЗБ, інструктыўныя матэрыялы па пытаннях агітацыі, прапаганды і парт. будаўніцтва, тэзісы для дакладаў на сходах парт. ячэек, асвятляла дзейнасць ЦК, яго аддзелаў і мясцовых парт. арг-цый. «БЮДЛЕ'ГЕНЬ ВОЕННО-РЕВОЛЮЦМОНЦОГО КОММТЕТА ЗАПАДНОГО ФРОНТА», штодзённая газета бальшавіцкага кірунку. Выдавалася з 27.10(9.11) да канца ліст. 1917 y Мінску на рус. мове. Друкавала загады і распараджзнні Ваенна-рэв. камітэта. Засяроджвала салдат на неабходнасці барацьбы з рэакд. генералітэтам y Стаўды Вярх. галоўнакамандуючага. Пісала пра ход барацьбы за ўладу з к-тамі выратавання рэвалюцыі, адтыбалыдавіцкай прэсай і інш. «БЮЛЛЕТЕНЬ НОРМАТЙВНО-ГІРАВОВОЙ ННФОРМАЦШ Ь, цггомесячнае перыядычнае выданне. Выходзіць з ліпеня 1991 y Мінску на рус. мове. Дру-

куе нарматыўныя акты мін-ваў і ведамстваў, якія праходзяць рэгістрацыю ў Мін-ве юстыцыі Рэспублікі Беларусь. «БЮЛЛЕТЕНЬ «СЯЛЯНСКАЙ ГАЗЕТЫ», орган Вілейскага падпольнага абкома КП(б)Б y Вял. Айч. вайну. Выдаваўся ў паўн. раёнах вобласці, куды даставіць «Сялянскую газету» было складана. Вядома 29 нумароў за 6.1 — 28.9.1943 на рус. мове (асобныя нумары на бел. і рус. мовах). БЮЛЬ-БЮЛЬ, азербайджанскія музыканты, бацька і сын. Бацька (сапр. прозвішча і імя М a м е д a ў Муртуза Мешады Рза аглы, 12.6.1897, г. Шуша, Нагорны Карабах — 26.9 1961), спявак (лірыка-драм. тэнар), педагог. Нар. арт. СССР (1938). Адзін з заснавальнікаў азерб. прафес. вак. школы і муз. т-ра. Скончыў Бакінскую кансерваторыю (1927), выкладаў y ёй (праф. з 1940). Удасканальваў майстэрства ў Італіі (1927—31). 3 1920 y Азерб. т-ры оперы і балета. Сярод партый: Кёр-аглы, Керэм («Кёр-аглы», «Аслі і Керэм» У.Гаджыбекава), Альяр («Нэргіз» А.М.М.Магамаева), Нізамі («Нізамі» А.Бадалбейлі), Каварадосі («Тоска» Дж.Пучыні). Запісаў больш як 200 азерб. нар. песень (выдаў 3 зборнікі). Выконваў мугамы, нар. песні. Дзярж. прэмія СССР 1950. П а л а д аглы (н. 4.2.1945, г. Баку), кампазітар, эстрадны сгіявак. Засл. дз. маст. (1973) і нар. арт. (1982) Азербайджана. Скончыў Бакінскую кансерваторыю (1968, кпас К.Караева). 3 1975 маст. кіраўнік Эстраднага ансамбля Азербайджана, з 1987 маст. кіраўнік— дырэктар Азерб. філармоніі. Міністр культуры Азербайджана (1988). Выканаўца песень, y тл. ўласных, y якіх спалучае асаблівасці нац. азерб. музыкі з характэрнымі рытмамі сучаснай эстрады. Аўтар сімфоніі (1980), сімф. паэм, струннага квартэта, вак. цыклаў, сюіт і п’ес для эстр. аркестра, музыкі да драм. спектакляў і кінафільмаў. Здымаўся ў кіно. Літ:. З а б о л о т с к н х Б. Соловей нз Шушн: Жнчнь н творчество нар. арт. СССР Бюль-Бюля. М., 1987. БЮРАКРАТЫЯ (франц. bureaucratie ад bureau бюро, канцылярыя + грэч. kratos, улада, панаванне; літар. панаванне канцылярыі), іерархічная арганізацыя, якая ў сваёй дзейнасці падпарадкоўваецца пэўным правілам, абапіраецца на вызначаныя ў кантракце адносіны службовай залежнасці наміж кіраўніком і падначаленымі і персанал якой атрымлівае сталае грашовае ўзнагароджанне. Тэрмін «Б> ўзнік y 18 ст. ў Францыі, з 19 ст. выкарыстоўваецца ў дачыненні да дзярж. адміністрадыі. Пачатковыя формы Б. склаліся ў стараж. імдерыях (Егілет, Рым, Кітай), што было абумоўлена неабходнасцю мабілізацыі на вайсковыя мэты (ваенная Б.), для выканання будаўнічых, ірыгацыйных і інш. работ, a таксама на збор падаткаў (фіскальная Б ). Ііерсанал дадатковай адміністрацыі найчасцей набіралі з тых груп насельнідтва, якія де нале-

БЮРГЕР________________ 389 жалі да прывілеяваных слаёў грамадства, a знаходзіліся ў поўнай залежнасці ад свайго ўладара, які выкарыстоўваў Б. для ўмацавання ўласнага становішча, y супрацьстаянні з арыстакратыяй. Функцыянаванне Б. спрыяла рацыяналізацыі дзярж. улады (узнікненне законаў) і эканам. драгрэсу (дзярж. лалітыка набывала ўсё больш прадказальды характар). Пачатак сучаснай Б. паклалі змены, што адбыліся ў сярэдневяковай Еўроле, і найлерш узнікненне абсалютдых манархій. Яе фарміравандю папярэднічалі працяглыя па часе працэсы: спецыялізацыя адм. функцый да каралеўскіх і княжадкіх дварах, a пазней аддэяленне гэтых функцый ад двара; замяшчэнде адм. пасад высокакваліфікаванымі юрыстамі; пераход адм. функцый ад ваен. кіраўнікоў да цывільных чыноўнікаў. Усё гэта ўзмацняла тэндэнцыі рацыяналізацыі бюракратычнага апарата. Найболыд поўны аналіз сучаснай Б. даў ням. сацыёлаг М.Вебер, які сфармуляваў т. зв. ідэальны тып Б. Ён лічыў яе адным з галоўных элементаў еўрап. цывілізацыі. На яго думку, выкарьістанне арганізацыі ладобнага тыпу ў палітыды і экадоміцы забяспечьша перавагу Еўропы і яе цывілізацыйнага асяроддзя. Амер. вучоныя Р.Майкелсан, Ф.Селзнік, 'Г.Парсанс, Р.Мертан лаказалі, што ў датуральнай сістэме Б. разам з рацыялальнымі момантамі іслуюць ірацыядальныя, a ў выніку яе разладжвання сродкі дасягнеддя мэты (іерархізацыя ўлады, строгая дысцыпліна, няўхільнае выкананне правіл, ідструкцый і г.д.) дератвараюцца ў самамэту. А.Гоўлднер лічыў, што існуюць 2 тыпы Б. — прадстаўнічая, для якой характэрда ўлада, што абапіраецца да веды і ўменне, і аўтарытарная, што выкарыстоўвае для ўмацавання сваёй улады роэныя санкцыі; апошді тып Б. ўзнікае, калі падларадкаванне робіцца самамэтай, a ўлада ўзакольваецца самім факлам здаходжаддя ла пасадзе. У болып вузкім значэнні тэрмін «Б> абазначае няўмелыя, безвыніковыя дзеянні дзярж. адміністрацыі, празмерную зафармалізаванасць і марудлівасць y вырашэнні спраў. Літ: W e b e r М. The theory of social and economic organization. London; New York, 1947; Bureaucracy as a social problem Greenwich (Conn), 1983; Biirokratie als Schicksal? Opladen, 1985. Н.К.Мазоўка.

БЮРГЕР (Bürger) Готфрыд Аўгуст (31.12.1747, Мольмерсвендэ, каля г. Гарцгеродэ, Германія — 8.6.1794), дямецкі паэт. Прадстаўнік руху «Бура і націск», блізкі да «гётынгенскай садружнасці паэтаў». Родапачынальдік ням. і еўрап. літ. балады. Прыхільнік нац. самзбытнага мастацтва, адзін з першых увёў нар. песенны лад y ням. паэзію. Лепшыя балады Б. напісаны ў 1773— 75: «Граф-разбойдік», «Сон беднай Зусхен», «Дзікі даляўнічы», «Ленора». Вяршыня паліт. лірыкі — верш «Селянін — свайму найсвятлейшаму тыра-

390

БЮРГЕРСКІЯ

ну». Б. належыць адна з апрацовак паданняў пра барона Мюнхгаўзена (1786). Аўтар эсэ «Аб распаўсюджанасці паэзіі ў народзе» (1777—78), эпіграм. Те.: Рус. пер. — Ленора / / Зарубежная поэзня в переводах В.АЖуковского. М., 1985. Т. 2; Удавнтельные пугешествня на суше в на море, военные походы н веселые прнключенвя барона фон Мюнхгауэена... М., 1985. Л і т Л о з н н с к а я Л.Я. Бюргер / / Нсторня немецкой лнтературы. М., 1963. Т. 2.

Г.В. Сініла. БЮРГЕРСКІЯ ШКОЛЫ (ад ням.

Bürger гараджанін), павышаныя пач. вучылішчы ў гарадах Германіі ў 17— 18 ст. У іх дзеці рамеснікаў, гандляроў і інш. набывалі павышаную пач. адукацыю і рэальныя веды (ням. мова, матэматыка, пачаткі геаграфіі і прыродазнаўства, некаторыя прыкладныя веды). Стварэнне Б.ш. давала магчымасць дваранству захаваць сярэднія школы (гімназіі) толькі для свайго саслоўя. У 19 ст. Б.ш. пераўтвораны ў вышэйшыя пач. з 4-гадовым курсам навучання або 6-гадовыя рэальныя вучылішчы. БЮРГЕРСТВА, б ю р г е р ы , y шырокім сэнсе ўсе жыхары зах.-еўрап. сярэдневяковага горада, y вузкім — сярэдні слой гар. насельніцтва, пераважна рамеснікі і гандляры. Сфарміравалася ў 11— 13 ст. y працэсе барацьбы з феадаламі-сеньёрамі за гар. зямлю і вызваленне ад феад. залежнасці. БЮРО (франц. burean), 1) калегіяльны орган, які выбіраецца або ствараецца для вядзення пэўнай, пераважна распарадчай, кіруючай работы ў якой-н. аргцыі, т-ве, установе. 2) Назва некаторых устаноў, арг-цый, кантор (напр., даведачнае Б., канструюгарскае Б.). 3) Пісьмовы стол з шуфлядамі і інш. аддзяленнямі. БІРРО ДАПАМОЦ КАМПАРТЫІ ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУСІ пры ЦК КП(б)Б, называлася таксама «закардоннае бюро». Дзейнічала з ліп. 1924 да 21.2.1925 y Мінску. Створана пры садзейнічанні прадстаўніцтва ЦК КПРП пры Выканкоме Камінтэрна для арганізацыі дапамогі КПЗБ. У розны час y яш ўваходзілі Я.А.Адамовіч, А.М.Асаткін-Уладзімірскі, У.М.Ігнатоўскі, АЛ.Крыніцкі, І.КЛагіновіч (П.Корчык), А.С.Славінскі, А.Р.Чарвякоў. Вяло перапіску па пьгганнях паліт. і арганізац. характару з ЦК КПЗБ, які знаходзіўся ў падполлі, аказвала дапамогу ў выданні падп. лры, рабоце друкарняў, фінансавала яго культ.-асв. дзейнасць, рыхтавала кадры для падп. работы ў Зах. Беларусі і інш. Скасавана паводле рашэння Бюро ЦК КП(б)Б. У.Ф.Ладысеў. БЮРО НАДВОР’Я, б ю р о прагн о з a ў , y складзе гідраметэаралагічнай службы Беларусі. Забяспечвае насельніцтва і розныя галіны гаспадаркі прагнозамі надвор’я, гідралагічнымі прагнозамі аб чаканым рэжыме рэк, азёр і вадасховішчаў, інфармацыяй аб сучасных і мінулых гідраметэаралагічных умовах,

a таксама спец. і штармавымі папярэджаннямі аб надыходзе небяспечных з’яў: навальнід, замаразкаў, галалёду, бур, мяцеліц і інш. БЮРО ЦК КПЗБ, цэнтральны кіруючы орган Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі ў 1929—38. Створана паводле рашэння Першага з'езда КПЗБ. Выбіралася на пленумах ЦК К.ПЗБ, складалася з 3—5 членаў. Падпарадкоўвалася Палітбюро ЦК КПП. Знаходзілася пераважна па-за межамі Польшчы (у Гданьску, Берліне, Капенгагене, Мінску). Кіравала Краявым сакратарыятам ЦК КПЗБ, Прадстаўніцтвам ЦК КПЗБ пры ЦК КП(б)Б, Мінскай школай КПЗБ, замежнай часткай Цэнтр. рэдакцыі, займалася агульнапаліт., арганізац., бягучымі і інш. пытаннямі. У розны час членамі Бюро ЦК КПЗБ былі А.А.Альшэўскі, М.С.Арэхва, М.А.Блінчыкаў, Ю.Брун, С.І.Будзінскі, Р.Д.Вольф, А.У.Канчэўскі, П.Корчык (І.К.Лагіновіч), С.А.Мертэнс, С.Т.Мілер, А.М.Ро-

творчасці бел. скульптараў 19 — пач. 20 ст. (К.Ельскі, Р.Слізень, А.Краснапольскі, В.Бубноўскі, Я.Астроўскі і інш.). У 1930-я — пач. 1940-х г. бел. скульптары стварылі Б. дзеячаў рэв. руху і культуры: М.В.Фрунзе (А.Глебаў), Я.Купалы і Я.Коласа (абодва ЗАзгур), Г.Грыгоніса (М.Керзін); y гады Вял. Айч. вайны — воінаў і партызан Л.М.Даватара (А.Грубэ), Ф.А.Смалячкова і М.Ф.Сільніцкага (абодва Азгур); y пасляваенны перыяд — П.Баірыма, К.Крапівы, М.Танка, Цёткі (А.Пашкевіч; усе Азгур), У.Уладамірскага (А.Глебаў), Я.Коласа (С.Селіханаў), М.Багдановіча (Г.Мурамцаў; Л.Гумілеўскі), Я.Купалы і Я.Ксшаса (абодва В.Занковіч), Л.І.Бяды, Ю.А.Гагарына, У.В.Кавалёнка, П.І.Клімука, Г.Ц.Берагавога (усе І.Міско), помнік-бюст Я.Купалу ў Араў-парку (г. Нью-Йорк, ЗША; скульпт. А.Анікейчык) і інш. У 1990-я г. ў Нясвіжскім парку ўстаноўлены Б. кн. Юрыю Нясвіжскаму, архітэктару Дж.Бернардоні (усе С.Гумілеўскі), кн. М.К.Радзівілу Сіротку, У.Сыракомлю, Т.Макоўскаму, Я.Коласу (усе М.КанцаВЫ ).

Да арт. Бюст Б . Р а с т р э л і . АД.Меншыкава. 1716— 17.

Партрэт

зеншайн, А.С.Славінскі, Е.І.Шоламаў і інш. Спыніла дзейнасць y сувязі з неабгрунтаваным роспускам КПП, КПЗБ і К.ПЗУ. У. Ф.Ладысеў. БЮСТ (франц. buste), пагрудная выява чалавека, адзін з найб. пашыраных відаў скульпт. партрэта. Узнік y Сгараж. Егіпце і Сгараж. Грэцыі. Канчатзсова склаўся ў партрэтным мастацтве Стараж. Рыма. Быў пашыраны ў мастацтве эпохі Адраджэння і новага часу (Данатэла, Л.Берніні, Ж.АГудон, АРадэн і інш ). У Pacü Б. стваралі Б.Растрэлі, Ф.Шубін, Н.Андрэеў, В.Мухіна, С.Лебедзева і інш.

На Беларусі помнікі-Б. вядомыя з 17 ст. (М.К.Радзівілу ў фарным касцёле ў Нясвіжы). Значнае месца займаў Б. y

А.К.Ляеонава, ЛГ.Лапцэеіч.

БЮФОН (Buffon) Жорж Луі Леклерк дэ (7.9.1707, г. Манбар, Францыя — 16.4.1788), французскі прыродазнавец. Чл. Парыжскай АН (1733), замежны ганаровы чл. Пецярбургскай АН (1776). Дырэктар Бат. сада ў Парыжы (з 1739). У навук. працах «Натуральная гісторыя» і «Тэорыя Зямлі» выказаў меркаванні аб развідці зямнога шара і яго паверхні, аб адзінстве будовы арган. свету. Адстойваў ідэю аб зменлівасці відаў пад уплывам умоў асяроддзя. БЮХНЕР (Büchner) Георг (17.10.1813, Годэлаў, каля г. Рыдштат, Германія — 19.2.1837), нямецкі пісьменнік і паліт. дзеяч. Брат Л Бюхнера. Вучыўся ў Страсбурскім і Гісенскім (1831—34) ун-тах. У 1834 стварыў тайную арг-цыю «Таварыства правоў чалавека», выпусціў брашуру-пракламацыю «Пасланне гесенскім сялянам», але быў вымушаны пераехаць y Швейцарыю. Яго маст. творы нясуць адбітак рэв. і дэмакр. настрояў. У цэнтры драмы «Смерць Дантона> (1835) супярэчнасці франц. рэвалюцыі, Традыцыі У.Шэкспіра, К.Гоцы, ням. рамантыкаў відавочныя ў камедыі «Леонс і Лена» (нап. 1836) — сатыры на двары дробных ням. князькоў. У драме «Войцэк* (1836, не скончана, выд. 1879; опера А.Берга «Воцэк», 1925), адлюстраваў духоўнае і фізічнае разбурэнне асобы. Навела «Ленц» (выд. 1839, не скончана) пра ўдзельнікаў руху «Бура і націск» Я.Ленца.

Te.: Рус. пер. — Сочннення. М.; Л., 1935; Пьесы; Проза; Пнсьма. М., 1972. Л і т В е р х о в с к н й Н.П. Бюхнер / / Нсторня немецкой лвтературы. М., 1966. Т.

3 ; Т у р а е в а Э.Я. Драматургня Г.Бюхнера н е: сценнческое воплоіценне. М., 1952; Б ё т х е р К. Немецхая лнтература между 1830 н 1895 гт.: Пер с нем. / / Мсторня немецкой лнтературы. М., 1986. Т. 2. Г.В.Сініла. БЮХНЕР (B üchner) Л ю двіг (29.1.1824, г. Дармйггат, Германія — 1.5.1899), ням ецкі ўрач і ф ілосаф , пры родазнавец,

прадстаўніх вульгарнага матэрыялізму. 3 1843 вывучаў медыцыну ў Гесене, Страсбуры, Вюрцбургу, Вене. У філасофіі Б. зыходным было паняцце матэрыі, якая тоесная рэчыву і валодае шэрагам уласцівасцей. Свядомасць, на думку Б., — люстэркавае (пасіўнае) адлюстраванне рэчаіснасці і з’яўляецца прадуктам высокаарганізаванай матэрыі — мозга; да сукупнасці функцый мозга зводзіў усе духоўныя з’явы. Адмаўляў дыялектыку і сац. прыроду чалавека, падзяляў ідэі т.зв. сацыяльнага дарвінізму, адначасова абгрунтоўваў наяўнасць y жывёл грамадскай арг-цыі.

БЯГОМЛЬ, гарадскі пасёлак y Беларусі, y Докшыцкім р-не Віцебскай вобл. За 30 км ад Докшыц, 37 км ад чыг. ст. Параф’янава на лініі Маладзечна—Полацк. Аўтадарогамі злучаны з Мінскам, Відебскам, Барысавам, Докшыцамі. 3,4 тыс. ж. (1995). У гіст. крыніцах упершыню ўпамінаецца ў 1582 як сяло ў Мінскім пав BKJI Пасля 2-га падэелу Рэчы Паспалітай (1793) Б. y складзе

I

■

Рас. імперыі. Уваходзіў y Докшыцкі, з 1802 y Барысаўскі пав. Мінскай губ. 3 1861 мястэчка, цэнтр воласці Барысаўскага пав. У канцы 19 ст. Б. — сяло, 470 ж., 43 двары, валасное праўленне, царква, школа, бальніца. У 1918 акупіраваны войскамі Германіі, з 1919 — Тв.: Рус. пер. — Прнрода м наука. Клев, 1881; Пснхнческая жнзнь жнвотных. СПб., польскімі войсхамі. 3 17.7.1924 цэнтр Б яго м л ь с к а г а р а ё н а , з 27.9.1938 гар. пасёлак.

1902; Сяла м матерня. СПб., 1907; Дарвнннзм 2.7.1941 акупіраваны ням. фашыстамі, якія в соцналнзм. СПб., 1907. загубілі ў Б. і раёне 3,3 тыс. чал. У ліп. БЮШГЕНС Георгій Сяргеевіч (н. 1941 — вер. 1942 даейнічала Б яго м льска е 16.9.1916, Масква), савецкі вучоны ў га- пат ры ят ы чн ае падполле. 20.12.1942 партызаліне механікі. Акад. AH СССР (1981, ны разграмілі ў Б. ням. гарнізон і аднавілі на чл.-кар. 1966), Герой Сац. Працы тэр. раёна сав. ўладу (гл. Б я г о ш ь с к а я а п ер а (1974). Скончыў Маскоўскі авіяц. ін-т цы я 1942). 3 сак. 1943 y Б. дзейнічаў партыз. аэрадром. Б. вызвалены 1.7.1944 войскамі (1940). 3 1940 y Цэнтр. аэрагідрадына- 3-га Бел. фронту ў ходзе М ін с к а й аперацы і мічным ін-це. Асн. працы па дынаміцы, 1944. 3 1960 y Докшыцюм р-не. У 1970 y Б. устойлівасці, кіроўнасці і аэрадынаміцы 2,9 тыс. жыхароў.

самалётаў. Ленінская прэмія 1961. БЯГАНСКАЯ Галіна Аляксандраўна (н.

10.5.1934, Мінск), бел. архітэктар. Засл. архітэктар Беларусі (1976). Скончыла БПІ (1958). 3 1958 y БелНДІдзіпрасельбудзе (з 1970 кіраўнік майстэрні тыпавога і эксперым. праектавання). Сярод работ: праекг планіроўкі і забудовы цэнтра (1967—73; y сааўг.), Дом культуры (1967), гасцініда (1970), жылыя дамы (1973), пед. вучылішча (1980) y в. Леніна Горацкага р-на; эксперым. дзіцячыя яслі-сад (1970, y сааўт.) y пасёлках Малеч Бярозаўскага і Замасточча Бярэзінскага р-наў; гандл. цэнтры (1971) y в. Расна Камянецкага і Верцялішкі Гродзенскага р-наў; клуб y в. Баяры Мядзельскага р-на (1972); коннаспарт. школа ў в. Ратамка Мінскага р-на (1978—80, y сааўг.) і інш. БЯІ'АНСКАЯ Ядвіга Іосіфаўна (29.2.1908, Улан-Удэ — 3.4.1992), бел. пісьменніца. Скончыла БДУ (1930). Настаўнічала. У 1937 пасля арышту My­ xa паэта А.Сака арыштавана, y 1938 засуджана на 10 гадоў пазбаўлення волі і адпраўлена ў лагер на Калыму. У 1948 вярнулася на Беларусь. Рэабілітавана ў 1954. Дэбютавала вершамі ў 1926. Першая аповесць «Далёка на Поўначы» (1954). Кнігі Б. для дзяцей («Жэнеў галубок», 1958; «Зосіна зорачка», 1965; «Кожны марыць стаць Калумбам», 1968; «Сланечнікі», 1980, і інш.) вылучаюцца добрым веданнем дзіцячай псіхалогіі, назіральнасцю, уменнем займальна будаваць сюжэт. ПераклаДала з псшьск. (аповесці Б.Ясенскага «Палю Парыж», 1932; Г.Машынскай-Гофман «Вера і яе таварышы», 1965; Я.Корчака «Кароль Мацюсь Першы», 1970) і славацкай (раманы М.Крно «Я вярнуся жывы», 1960; У.Мінача «Жьівыя і мёртвыя», 1961, з А.Мажэйкам; аповесці К.Ярунковай «Брат маўклівага ваўка», 1976; Я.Грушоўскага «Яношак», 1980). Тв:. Ля самага сіняга мора. Мн., 1982; Сонцу і ветру насустрач. Мн., 1988.

Прадпрыемствы машынабудавання, па вытворчасці буд. матэрыялаў, дрэваапрацоўчыя. Сярэдняя, дапаможная і муз. школы, Дом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Ьрацкая магіла сав. воінаў і партызан, помнікі партыз. славы, ахвярам фашызму. Бягомльскі музей народнай славы. М .В .Б а т в ін н ік , В .Л .Н а с е віч

(гісторыя).

БЯГОЬРЬСКАЕ ПАТРЫЯТЬІЧНАЕ ПАДПОЛЛЕ ў В я л і к у ю А й ч ы н ную в а й н у . Дзейнічала ў ліп.

1941 — вер. 1942 на тэр. Бягомльскага р-на Мінскай вобл. Мела 2 групы (каля 20 чал.): маладзёжную ў в. Нябышына (кіраўнік А.Ф.Фрол) і групу ў г.п. Бягомль (арганізавана ў жн. 1941, кіраўнік Я.А.Шаўцоў). Падпольшчыкі мелі сувязь з партызанамі, для якіх збіралі і перадавалі зброю, боепрыпасы, разведданыя, харчы, здабывалі бланкі дакументаў, удзельнічалі ў сумесных баявых аперацыях, запісвалі і распаўсюджвалі сярод насельніцтва зводкі Саўінфармбюро. У маі 1942 фашыстамі была раскрыта група ў Бягомлі, многія падпсшьшчыкі пакараны смерцю. У вер. 1942 палова нябышынскай групы пайшла ў партызаны, астатнія былі сувязнымі партыз. брыгады «Жалязняк» да вызвалення раёна ад ням.-фаш. захопнікаў. БЯГОМЛЬСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1942, баі бел. партызан па вызваленні ад ням.-фаш. захопнікаў тэр. Бягомльскага р-на ў ліст. — снеж. 1942 y Вял. Айч. вайну. Аперацыю праводзілі партыз. брыгады «Жалязняк» (вяла асн. баявыя дзеянні), «Дзядзькі Колі», асобныя атрады з брыгад Чашніцкай «Дубава», імя Даватара, «За Савецкую Беларусь» пад агульным кіраўнішвам ваен. аператыўнага цэнтра Барысаўскай зоны. Каб паралізаваць рух праціўніка, партызаны разгарнулі баі на далёкіх камунікацыях на шляхах да Бягомля з Лепеля, Барысава, Докшыц, Мінска і інш. чыг. стан-

БЯГОМЛЬСКІ

391

цый і баз забеспячэння ворага, y выніку выбілі праціўніка з некалькіх апорных пунктаў, спалілі ўсе масты і пераправы, перакрылі шашэйныя дарогі на Плешчаніцы і Барысаў. 5— 14 снеж. партызаны двайным рэйдам знішчылі вакол Бягомля невял. гарнізоны, масты, лініі сувязі. Да 20 снеж. раён быў вызвалены, утварылася Барысаўска-Бягомльская

Г.С.Бюшгенс.

партыз. зона. У гонар Б.а. ў Бягомлі помнік. БЯІ,ОМЛЬСКІ МУЗЕЙ НАРОДНАЙ СЛАВЫ. Засн. ў 1968, адкрыты ў 1970 y г.п. Бягомль Докшыцкага р-на Віцебскай вобл. Mae 8 экспазіц. залаў (пл. экспазіцыі 474 м2), 13,1 тыс. экспанатаў асн. фонду (1996). Аддзелы: археалогіі, гісторыі Бягомльшчыны, Вял. Айч. вайны, пасляваен. аднаўлення гаспадаркі, этнаграфічны. Экспануюцца каменныя сякеры, інш. прылады працы, касцяны гарпун, метал. ўпрыгожанні, знойдзеныя на тэр. раёна, матэрыялы аб падзеях рэвалюцый 1905—07 і 1917, грамадз. вайны. Асн. месца ў музеі займае экспазіцыя, прысвечаная Вял. Айч. вайне, y якой матэрыялы пра пачатак вайны, пра падполле і партыз. рух, Барысаўска-Бягомльскую партыз. зону, дыярамы, прысвечаныя партыз. пераправе цераз Бярэзіну і партыз. шпіталю, пра вызваленне Бягомля і раёна воінамі 277-й стралк. дывізіі, землякоў Герояў Сав. Саюза Ф .І.Перхаровіча, А.1. Чарныша, А.Г.Юхнаўца. У этнагр. аддзеле стараж. кросны, саха, барана, узоры старадаўняга адзення, вырабы прыкладнога мастацтва. Сярод экспанатаў творы жывапісу, скулыпуры, матэрыялы пра бел. пісьменнікаў П.Панчанку, Ю.Свірку, А.Ставера, кампазітара Н.Сакалоўскага і інш. БЯГОМЛЬСКІ РАЁН. Існаваў y БССР y 1924—60. Утвораны 17.7.1924. Цэнтр раёна г.п. Бягомль. Пл. каля 1,4 тыс. км2, нас. 28 265 чал. (на 1.1.1925), 296 нас. пунктаў. Падзялйўся на 9 сельсаветаў: Бягомльскі, Бярэзінскі, Бярозкаўскі, Вітуніцкі, Восаўскі, Глінскі, Домжарыцкі, Кадлубішчанскі, Нядальскі. Уваходзіў y Барысаўскую, y 1927—30 y Мінскую, з 1935 y Лепельскую акругі, з 1938 y Мінскай вобл. У сувязі з узбуйненнем раёнаў 20.1.1960 Б.р. скасаваны, яго тэр. перададзена ў Докшыцкі, Барысаўскі і Лепельскі р-ны.

392

б я г о н ія

БЯГОНІЯ (Begonia), род кветкавых раслін сям. бягодіевых. Каля 900 відаў. Пашыраны пераважна ў трапічдых лясах Амерыкі, Афрьгкі і Азіі. На Беларусі шмат відаў вырошчваюць y аранжарэях, цяпліцах, пакаёвай культуры (напр., Б. каралеўская — В. гех, Крэднера — В. credneri, металічная — В. metallica, Мэсона — B. masoniana, срэбрапляміс-

Л.І.Бяд».

паўсюджваецца ў свабоднай прасторы або ўздоўж якіх-н. ліній, напр., пругкія Б.х. — уздоўж стрыжня, струны, слупа вадкасці, эл.-магн. — уздоўж кабелю, хвалявода. БЯДА Леанід Ігнатавіч (16.8.1920, с. Новапакроўка Кустанайскай вобл., Казахстан — 26.12.1976), генерал-лейтэнант авіяцыі (1972), двойчы Герой Сав. Саюза (1944, 1945). Засл. ваен. лётчык СССР (1971). Скончыў Чкалаўскую ваен. авіяц. школу пілотаў (1942), Ваеннапаветр. акадэмію (1950), Ваен. акадэмію Генштаба (1957). У Вял. Айч. вайну ўдзельнік Сталінірадскай бітвы, вызвалення Украіны, Беларусі, Літвы, аперацый ва Усх. Прусіі і Полыдчы. Зрабіў 214 баявых вылетаў. Пасля вайны камандаваў авіяц. палком, дывізіяй, авіяцыяй БВА. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1958—62, 1974—76. Загінуў y аўтакатастрофе разам з Ф.А. Сурганавым.

З.Бядуля.

тая — В. aigenteo-quttata і інш.) і адкрытым грунце (напр., Б. гібрыдная — B. tuberhybrida, заўсёдыквітучая — В. semperilorens і інш.). Шматгадовыя травяністыя расліны з тоўстым карэнішчам або клубнем, рэдка кусты або ліяны. Лісце звычайна простае, асіметрычнае, на чаранках. Кветкі розных памераў і афарбоўкі, звычайна яркія, аднаполыя, адзіночныя ці ў суквеццях. Плод — сухая каробачка з дробным насеннем. Дэкар. расліны (адрозніваюць кустовыя, клубневыя і лісцевыя Б.). БЯГУН Аляксей Васілевіч (16.1.1885, в. Пярэжыр Пухавідкага р-на Мінскай вобл. — 7.2Л943), удзельнік рэв. руху на Беларусі. 3 1904 настаўнічаў на Міншчыне. У рэв. 1905—07 кіраўнік сял. выступленняў y Ігуменскім пав. У 1906 арыштаваны і сасланы ў Архангельскую губ., адкуль уцёк. Эмігрыраваў y ЗША, быў чл. Амерыканскай сацыяліст. партыі, пасля Кампартыі ЗША, дэлегат яе 1-га з’езда (1919). Пасля грамадз. вайны на радзіме. 3 1921 супрацоўнік інфарм. аддзела ЦБ КП(б)Б. У 1924—41 на парт. і гасп. рабоце ў Мінскай і Магілёўскай абл. 3 1941 на прафс. рабоце ва Узбекістане. Э.А.Карніловіч. БЯГУН Уладзімір Якаўлевіч (1.1.1929, в. Сакі Маладзечанскага р-на Мінскай вобл. — 19.6.1989), бел. філосаф, журналіст. Канд. філас. н. (1977). Скончыў Мінскую ВПШ (1962). Працаваў y рэдакцыях раённых і абласных газет, «Советской Белоруссдд», «Голасе Радзімы», на Бел. радыё. 3 1979 y Ін-це філасофіі і права АН БССР. Аўтар работ па гісторыі і крытыцы сіянізму і масонства. Тв.: Ползучая контрреволюцня: Сноншм. Мн., 1974; Вторженне без оружня. 3-е нзд., нспр. н доп. Мн., 1980; Рассказы о «детях вдовы». 2-е нзд., доп. Мн., 1986. А.І.Валахановіч. БЯГЎЧАЯ ХВАЛЯ, хваля, што пераносіць энергію ў напрамку распаўсюджвання ад крыніцы да спажыўца. Рас-

Бягонія каралеўская. БЯДРЫНЕЦ (Pimpinella), род кветкавых раслін сям. сельдэрэевых. Каля 150 відаў. Пашыраны ў Еўропе, Азіі, Паўн. і Паўд. Афрыды і Амерыцы. На Беларусі звычайна трапляецца Б. каменяломнікавы (Р. saxifraga), які расце ў светлых лясах, на ўзлесках, каля дарог, a таксама вельмі рэдка ў хмызняках і на

Бядрынец: 1 — каменяломнікавы; 2 — вялікі.

ўзлесках. Б. вялікі (Р. major) занесены ў Чырв. кнігу. Шмат-, двух- і аднагадовыя травяністыя расліны з прамастойным галінастым сцяблом. Лісце няпарналерыстае, чаргаванае, ніжняе звычайна ў разетцы. Кветкі дробныя, белыя ці ружовыя, y складаных парасонах. Плод — віслаплодніх. Лек., харч., меданосныя і кармавыя расліны; карані і насенне маюць эфірны алей, дубільныя рэчывы, сапаніны, гліказід пімпінелін. БЯДРЫЦКАЯ Людміла Аляксандраўна (н. 11.12.1970, г. Орша Віцебскай вобл.), бел. спартсменка (барацьба дзюдо, самба). Скончыла Аршанскае медвучылішча (1987). Чэмпіёнка свету па самба (1993). БЯДУЛЯ Змітрок (сапр. П л a ў н і к Самуіл Яфімавіч; 23.4.1886, в. Пасадзец Лагойскага р-на Мінскай вобл. — 3.11.1941), бел. пісьменнік. Вучыўся ў яўр. пачатковай шкояе і духоўнай семінарыі. У 1912—15 y Вільні; працаваў y выдавецкім т-ве і газ. «Наша ніва». 3 1915 — y Мінску, з 1920 працаваў y газ. «Савецкая Беларусь», час. «Зоркі», «Наш край». Уваходзіў y літ. аб’яднанне «Маладняк», пасля — ва «Узвышша». Першая публікацыя — абразок «Пяюць начлежнікі» («Наша ніва», 23.9.1910). Друкаваўся таксама ў час. «На берегах Невы» (Пецярбург) і «Молодые порывы» (Вільня). Першая кніга — зборнік лір. імпрэсій-мініяцюр «Абразкі» (1913), жанрава блізкіх да вершаў y прозе. У іх рамантычна-эмацыянальнае ўспрыманне жыцця, паэтызацыя бел. вёскі, яе побыту, асуджэнне сац. несправядлівасці. У рэаліст. апавяданнях Б. — праблемы бел. сялянства, яго сац. становішча («Пяць лыжак заціркі», «Умарыўся», «Злодзей», «Чараўнік» і інш.), нац. інтэлігенцыі, мастацтва, лёсу маладых талентаў y цяжкіх сад. і быт. умовах («На каляды к сыну», «Велікоддыя яйкі» і ідш.). Вастрынёй сац. тэматыкі выздачаліся таксама і вершы гэтага дерыяду. Матывы смутку, тугі і роспачы ў вершах антываед. накіравадасці («Ад крыві чырвонай», «Вайна», «Не мы...», «I сотдямі тысяч» і інш ). 1920—30-я г. — перыяд ідэйна-творчага росту пісьмеддіка. Пашырэдне тэматычдага дыяпазону, імкдедде да эпічдасці ў адлюстра-

ванні складаных з ’яў рэчаіснасці, каларытныя малюнкі жыцця і побыту бел. вёскі канца 19 — пач. 20 ст. выявіліся ў зб-ках паэзіі «Пад родным небам» (1922), «Буралом» (1925), «Паэмы» (1927), зб-ках апавяданняў «На зачарованых гонях» (1923), «Апавяданні» (1926), фалькл.-рамант. аповесці «Салавей» (1927), сац.-псіхал. рамане «Язэп Крушынскі» (кн. 1—2, 1929—32; 2-я напісана пад уплывам вульгарнага сацыялагізму), аўтабіягр. аповесцях «Набліжэнне» (1935) і «У дрымучых лясах» (1939). У яго творах — сучаснае і гіст. мінулае Беларусі, спалучаны рамант.пафаснае адлюстраванне рэв. эпохі, эпохі прыгоннага права і сац. працэсаў грамадскага жыцця перыяду індустрыялізацыі і калеюгывізацыі вёскі. Выступаў як публіцыст, аўтар твораў для дзяцей, перакладчык. Даследаваў пытанні этнаграфіі і фальклору («Вера, паншчына і воля ў беларускіх народных казках і песнях», 1924), пісаў літ.-крьпычныя

a

ла на іншыя. Узнікае пры свабодным руху цела ў гравітацыйным полі, калі такі рух э’яўляецца паступальным (напр., падзенне цела па вертыкалі, рух па арбіце штучнага спадарожніка Зямлі, гіалёт касм. карабля). На цела, яхое знаходзііша ў гравітацыйным полі Зямлі на апоры (ці падіесе), дзейнічаюць сіла цяжару і ў процілеглым напрамку сіла рэакцыі апоры (ці сіла нацяжэння падвесу), што вядзе да ўэніхнення ўзаемнага цісху адной часткі цела на другую. У целе ўзніхаюць дэфармацыі і ўнутр. напружанні, яхія чалавек успрымае як адчуванне ўласнай вагі (важхасці). У залежнасці ад умоў сіла рэакцыі апоры можа адрознівацца ад сілы цяжару не рухомага цела на паверхні Зямлі. Напр., халі касм. карабель рэзка павялічвае скорасць, хасманаўга прыціскае да крэсла сіла, y нехальхі разоў большая за нармальную вагу, што ўспрымаецца ях павелічэнне ўласнай Ba­ ri касманаўга (т.зв. перагрузха). У стане свабоднага падзення на цела дзейнічае толькі сіла цяжару, a інш. вонкавыя сілы, y т.л. і сілы рэакдыі алоры, адсутнічаюць, што вядзе да знікнення ўзаемнага цісху адной частхі цела

5

Схемы бяззліткавай пракаткі: a — пры падачы металу збоху; б — пры падачы металу знізу; 1 — размеркавальная ванна; 2 — міжвалховая прастора (хрышталізатар); 3 — валох; 4 — паласа. артыкулы, нарысы (кн. «Дзесяць», 1930). Тв.: 36. тв. Т. 1—5. Мн„ 1985—89. Літ:. К а в а л е н к а В. Пошухі і здзяйсненні. Мн., 1963; Н а в у м е н к а І.Я. Змітрох Бядуля. Мн., 1995. БЯДУЛЯ Уладзімір Лявонцьевіч (н.

24.5.1927, в. Падомша Камянецкага р-на Брэсцкай вобл.), гаспадарчы, дзяржаўны дзеяч. Двойчы Герой Сац. Працы (1971, 1987). Засл. работнік культуры Беларусі (1977). 3 1951 на камсамольскай рабоце. 3 1956 старшыня калгаса «Савецкая Беларусь» Камянецкага р-на — адной з перадавых гаспадарак Беларусі. Дэпутат Вярх. Савета БССР y 1967—71, 1985—90. Hap. дэпутат СССР y 1989—91. Член ЦК КПБ y 1990—91. У калгасе «Савецкая Беларусь» пад кіраўніцтвам Б. дасягнуты высокія паказчыкі ў вытв-сці прадукцыі земляробства і жывёлагадоўлі, развііші сац. сферы і культуры, шырока выкарыстоўваюцца інтэнсіўныя тэхналогіі, прагрэс. метады гаспадарання і кіравання. БЯЗВАЖКАСЦЬ, фізічны стан цела — складальнай часткі рухомай мех. сістэмы, пры якім вонкавыя сілы, што дзейнічаюць на цела і яго рух, не выклікаюць уэаемнага ціску адных часцінак це-

на другую, узнікае Б., яхую чалавех устірымае як страту вагі. Ва ўмовах Б. зменьваецца шэраг функцьій жывога арганізма: абмен рэчываў (асабліва водна-салявы), кровазварот, назіраюцца расстройствы вестыбулярнага апарату і інш. Неспрыяльны ўплыў Б. на арганізм чалавека можна папярэдзіць або абмежаваць пры дапамозе фіз. пракгыкаванняў і заняткаў на спец. трэнажорах. Вынікі працяглых касм. палётаў сведчаць аб тым, што Б. не з’яўляецца небяспечнай для арганізма чалавека і касманаўты ў такім стане могуць доўгі час жыць і працаваць, але павінны праходзідь курс рэабілітацыі пры вяртанні ў звычайныя гравітацыйныя ўмовы на паверхні Зямлі. Б. улічваецца пры стварэнні прыбораў і агрэгатаў касм. лятальных апаратаў. Напр., для вады і інш. вадкасцей вьікарыстоўваюцца эластычныя пасудзіны і герметычныя кантэйнеры, якід наііярэджваюць распырскванне; цыркуляцыя паветра забяспечваецца вентылятарамі і інш. Стан Б. дае магчымасць праводзіць фізіка-тэхн. эксперыменты па вырошчванні паўправадніковых крышталёў, стварэнні звышправодных і магнітных

БЯЗЗУБАЎ

393

матэрыялаў з аднародным размеркаваннем рэчыва па ўсім аб’ёме. Літ:. Л е в а н т о в с к л й В.Н. Механнка космнческого полета в элементарном нзложеннн. 3 мзд. М., 1980. А.І.Болсун. БЯЗВУСІКАВЫЯ НАСЯКОМЫЯ (Pratura), атрад насякомых падкл. першаснабяскрылых. У сусв. фауне каля 300 відаў, пашыраны амаль усюды. На

Беларусі найб. вядомы бязвусечнік еўрапейскі (Eosentomon transitorum). Жывуць y глебе, лясным подсціле, гнілых ствалах дрэў і пнях. Даўж. 0,5—2 мм, цела членістае, чэрвепадобнае, малочна-белае або жаўгаватае Ротавы орган сысучы, уцягнуты ў галаўную каіісулу (энтапіатызм). Пярэднія грудныя ногі даўжэйшыя за астатнія, накіравалы ўперад, функцыянальна замяняюць вусікі. У пярэдняй частцы брушка рудыментарныя 1—2членікавыя канечнасці. Лічьшкі падобныя да дарослых, лераўтварэнне зводзіцца да павелічэння колькасці брушных сегментаў. Мярхуюць, што Б.н. высмохтваюць сохі з ніжэйшых грыбоў, хормяцца расліннымі і жывёльнымі рэштхамі БЯЗДОННАЕ BÔ3EPA, y Беларусі, y Слонімскім р-не Гродзенскай вобл., y бас. р. Іванаўка (цячэ праз возера). За 25 км на 3 ад Слоніма. Пл. 0,2 км2, даўж. 760 м, найб. шыр. 530 м. Пл. вадазбору 1,8 км2. БЯЗДЫМНЫЯ ПОРАХІ, н і т р а ц э люлозныя п о р а х і , кідальныя выбуховыя рэчывы, асн. кампанент якіх нітраты цэлюлозы, гшастыфікаваныя арган. растваральнікамі. Падзяляюцца на піраксілінавыя порахі, балістыты і кардыты ў залежнасці ад віду нітрату цэлюлозы і лятучасці растваральніку. Значна перавышаюць дымны порах па ўстойлівасці гарэння і працаздольнасці. Выкарыстоўваюцца ў агнястрэльнай зброі і як ракетнае паліва. Назва па ўтварэнні нязначнай колькасці дыму пры гарэнні. БЯЗЗЛІТКАВАЯ І1РАКАТКА. атрыман не металічных пруткоў, загатовак, лістоў ці стужак з вадкага металу, які заліваецца ў зазор паміж гарыз. валкамі, што круцяцца ў розныя бакі. Пры Б.п. ў адным гірацэсе сііалучаюцца ліццё, крышталізацыя і дэфармацыя металу. Найбольш пашырана Б.п. сталі (гл. Бесперапыннае ліццё металаў і сплаваў). БЯЗЗУБАЎ Валянцін Іванавіч (н.

12.4.1939, г. Жлобін Гомельскай вобл.),

394

БЯЗЗУБКІ

бел. вучоны ў галіне жывёлагадоўлі. Д-р с.-г. н. (1992). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1963). 3 1967 y Бел. НДІ жывёлагадоўлі. Навук. працы па біятэхніі і заатэхніі гадоўлі свіней, праектаванні свінагадоўчых прадпрыемстваў, праблемах энергазберагальнай і экалагічна чыстай вытв-сці. Т в Пронзводство свнншш на мелклх н средннх фермах. Мн., 1986 (у сааўт.). БЯЗЗУБКІ, а н а д о н т ы (Anodonta), род прэснаводных малюскаў кл. двухстворкавых. Каля 50 відаў. Пашыраны ў Еўразіі, Амерыцы. Жывуць y стаячых і з павольнай плынню вадаёмах, поўзаюць па ірунце. На Беларусі 5 відаў: Б. звычайная (A. cygnea cygnea, найб. пашыраная), Б. выцягнутая (A. cygnea cellensis), Б. рыбіна (A. cygnea piscinalis), Б. качыная (A. cygnea anatina), Б. вузкая (Peeudanodonta complanata). Ракавіна (даўж. да 20 см) з дзвюх авальных створак, злучаных эластычнай звязкай. Замковыя эубы адсутнічаюць (адсюль назва). Рухаюцца з дапамогай хлінападобнай нагі. Орган дыхання — шчэлепы. Біяфільтраты, кормяцца водарасцямі, бактэрыямі і іх рэшткамі. Раздзельнаполыя. Самка выношвае аплодненыя яйцы ў шчэлепах восень і зіму, вясной выходзяць лічынхі (глахідыі) і прымацоўваюцца да покрыва ў шчэлепах рыб, дзе да пераўтварэння ў дарослую асобіну вядуць паразітычны спосаб жыцця. Лічынкамі і моладдзю кормяцца рыбы. Корм для с.-г. жывёл, ракавіны — сыравіна для галантарэйнай прам-сці. БЯЗЗЎБЫЯ КІТЬІ, в у с а т ы я к і т ы (Mysticeti), падатрад млекакормячых атр. кітападобных. 3 сям.: гладкія кіты (Balaenidae), шэрыя кіты (Eschrichtiidae), паласацікавыя (Balaenopteridae).

10— 11 відаў. Найб. вядомыя блакітны кіт, сейвал, фінвал, грэнландскі (палярны) кіт, паўднёвы, шэры, малы паласацік, гарбач. Пашыраны ў Сусветным акіяне. Мігрыруюць. Даўж. да 33 м, маса да 160 т. Самкі большыя за самцоў. Зубы закладваюцца, але рассыпаюіша ў зародку; замест іх y верхняй сківіцы развіваюцца рагавыя пласціны (180—400 пар), вядомыя пад назвай кітовы вус. Праз яго кіг адцэджвае з вады дробных жывёлін (малюскаў, ракападобных, дробную рыбу), якімі кормііша. Нешматлікія. Колькасць скарачаецда. У Чырв. кнізе МСАП 5 відаў. БЯЗЛЮДАЎ Артур Іосіфавіч (28.4.1934, г. Барань Аршанскага р-на Віцебскай вобл. — 16.1.1996), дзярж. дзеяч Беларусі, вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н.

(1985), праф. (1988). Скончыў ВПШ пры ЦК К.ПСС (1963). 3 1955 на з-дзе «Чырвоны барацьбіт» y Оршы. У 1957— 70 на парт. і камсамольскай рабоце. У 1973—86 міністр жыллёва-камунальнай гаспадаркі БССР. 3 1994 рэктар Бел. недзярж. ін-та кіравання, фінансаў і эканомікі і недзярж. ін-та дзелавога адміністравання. Даследаваў праблемы аіггымізацыі сістэм кіравання капітальнага буд-ва і гар. гаспадаркі. Дэп. Вярх. Савета Беяарусі ў 1975—85. Тв:. Стамулнроваіше эффектавностн н качества труда в ремонтно-стронтелыюм про-

нзводстве. Мн , 1976; Слагаемые эффектнвноста: Соц.-экон. очерк. Мн., 1982; Жнлніцно-коммунальное хозяйство: Проблемы управленяя. М., 1990. В.І.ІІепяляеў. БЯЗЛЮДНЫ Мікалай Мікітавіч (н.

20.2.1931, с. Ядуты Барзнянскага р-на Чарнігаўскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне аграхіміі. Д-р с.-г. н. (1985). Скончыў Бел. с.-г. акадэмію (I960). 3 1960 y Бел. НДІ земляробства і кармоў. Навук. працы па пытаннях фосфарнага і азотнага абмену ў раслінах, праблеме пераўтварэння азотных угнаенняў y глебах Беларусі, вытв-сці экалагічна чыстай раслінаводчай прадукцыі. Распрацаваў тэхналогіі выкарыстання азотных угнаенняў пад збожжавыя культуры ў комплексе з інш. сродкамі хімізацыі. БЯЗМЕН, 1) даўняя ручная рычажная вага. Металічны або драўляны стрыжань з нанесенай шкалой і рухомым пунктам апоры (пятлёй). На адным канцы меў місачку або кручок, дзе клалі або падвешвалі груз, другі, патоўшчаны канец, служыў гірай. Карысталіся Б. звычайна для вызначэння масы (вагі) прадуктаў. Часам Б. называюць спру-

Бяззубка звычайная.

жынную ручную вагу. 2) Даўняя адзінка масы. У 16— 17 ст. 1 Б. = 240 залатнікам = 1,022 кг. БЯЗНІТАЧНАЕ ЗЛУЧЭННЕ, нераз дымнае змацаванне тканін, скуры, плёнак і інш. матэрыялаў без выкарыстання нітак. Робіцца з дапамогай клейкіх рэчываў (з адначасовым уздзеяннем ціску і тэмпературы, выкарыстаннем прэсаў, прасаў і інш.), зваркі (робідца пераважна тэрмакантактнай, высокачастотнай або ультрагукавой зваркай на зварачных апаратах і ўстаноўках), спец. бязнітачных швейных машын. Выкарыстоўваюць Б.з. пры вырабе адзення, абугку, скураной галантарэі. БЯЗРОДНЫ Ігар Сямёнавіч (н.

7.5.1930, Тбілісі), расійскі скрыпач, педагог. Нар. арт. Расіі (1978). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1953), выкладае ў ёй (праф. з 1972). У 1970 дэбютаваў y Маскве як дырыжор. Выступае як саліст і ансамбліст. Лаўрэат Міжнар. конкурсаў імя Я.Кубеліка (Прага, 1949), імя І.С.Баха (Лейпцыг, 1950). Дзярж. прэмія СССР 1951. БЯЗРУКАЎ Панцеляймон Кандратавіч (15.2.1909, Масква — 1981), савецкі гесшаг. Чл.-кар. AH СССР (1968). 3 1946 y Ін-це акіяналогіі AH СССР. Прады па марской геалогіі і тэорыі асадканамнажэння ў акіянах. Кіраўнік марскіх экспедыцый на н.-д. судне «Віцязь». Вывучаў донныя адклады мораў Д.Усходу, Ціхага і Індыйскага акіянаў. Дзярж. прэміі СССР 1946, 1951.

Te.: Донные отложення Охотского моря // Тр. Нн-та океанологнн AH СССР. 1960. Т.

32; Зональность н неравномерность осадко-

Бяззубыя кіты: 1 — малы паласаціх; 2 — паўднёвы; 3 — грэнландскі; 4 — шэры; 5 —гарбач.

накошення в океане // Проблемы современной географнн. М., 1964. БЯЗЬ (араб), шчыльная баваўняная тканіна з ніткамі асновы болып тонкімі, чым ніткі ўтку. Выпускаюць суравую (неапрацаваную), беленую, набіўную і гладкафарбаваную. Шыюць пасцельную і мужчынскую бялізну, спецвопратку і інш. Беленую Б. звычайна наз. палатном. БЯЗ’ЯДЗЕРНАЯ 3ÔHA, y міжнародным праве пэўная тэр., на якой забаронена размяшчаць y любой форме ядз. зброю. Умовай стварэння Б.з. з'яўляецца дэмілітарызацыя. Поўная дэмілітарызацыя азначае і дэатамізацыю (поўнае выключэнне размяшчэння ядз. зброі на дадзенай тэр.). Бяз'ядзернымі з’яўляюцца і зоны, адносна якіх абвешчана агульная дэмілітарызацыя (напр., Аландскія а-вы, архіпелаг Шпіцберген, Антаркгыка). Спецыяльнае стварэнне Б.з. прадугледжвае частковую дэмілітарызацыю. Б.з. ў цэлым не выключаюцца са сферы ўзбр. канфлікту, аднак не могуць быць тэатрам ядэ. вайны. Б.з. абвешчаны ў касм. прасторы (1967), y паўд. ч. Ціхага ак. (1986) і інш. У 1996 Беларусь прапанавала стварыць Б.з. ў Цэнтр. і Усх. Еўропе. БЯКЕТАЎ Аляксей Мікалаевіч (3.3.1862, г. Харкаў, Украіна — 23.11.1941), украінскі архітэктар, педагог. Засл. дз. маст. Украіны (1941). Сын ММ.Бякетава. Скончыў Пецярбургскую AM (1885), яе акадэмік з 1894. Выкладаў y Харкаўскім буд. ін-це (з 1898 праф.). Працаваў y традыцыях рус. класіцыстычнай архітэктуры. Пабудаваў y Харкаве больш за 30 будьшкаў, y тл. забудова пл. Цевялёва (1898— 1907), будынкі Зямельнага (1898) і Маскоўскага (1900) банкаў, юрыд. (1892) і с.-г.

(1907— 12) ін-таў, б-кі імя У.Г.Караленкі (1898), уласны дом (цяпер Дом вучоных, 1910). У 1930-я г. стварыў тыпавыя праекты жылых дамоў, школ і дамоў адпачынку для гарнякоў Данбаса. БЯКЕТАЎ Андрэй Мікалаевіч (8.12.1825, с. Новая Бякетаўка Пензенскай вобл., Расія — 14.7.1902), расійскі вучоны ў галіне батанікі, стваральнік рус. шксшы батаніка-географаў. Чл кар. Пецярбургскай АН (1891, ганаровы чл. з 1895), праф. Пецярбургскага ун-та (1863—97). Скончыў Казанскі ун-т (1849). 3 1859 працаваў y ім, y 1849—54 рэкгар Пецярбургскага ун-та, y 1867— 89 кіраваў таксама Вышэйшымі жаночымі курсамі. Навук. працы па праблемах занальнасці расліннага покрыва і мэтазгоднасці ў жывой прыродзе, эксперыментальнай марфалогіі; вывучаў заканамернасці будовы вегетатыўных органаў раслін, упершыню вылучыў зону лесастэпу. Аўгар першага рус. падручніка «Геаграфія раслін» (1896). Тв.: Курс ботанюсн: Морфологня, снстематгаса н геогр. распределенне семейств... СПб., 1897. БЯКЕТАЎ Мікалай Мікалаевіч (13.1.1826, с. Алфер’еўка Пензенскай вобл., Расія — 13.12.1911), рускі фізікахімік, заснавальнік рус. школы фізікахі-

мікаў. Акад. Пецярбургскай АН (1886). Скончыў Казанскі ун-т (1848). 3 1849 y Медыка-хірург. акадэміі, з 1855 y Харкаўскім ун-це (з 1859 праф.), з 1886 y хім. лабараторыі Пецярбургскай АН. Навук. працы па фіз. хіміі. Адкрыў здольнасць магнію і цынку выцясняць іншыя металы з іх соляў (1863). Атрымаў бязводныя аксіды шчсшачных металаў (1870). Выявіў магчымасць аднаўлення металаў з іх аксідаў алюмініем, што дало пачатак алюмінатэрміі. Вызначыў фіз. хімію як самаст. навук. дысцыпліну. Тв.\ Нэбранные пронзведення по фнзнческой хнмнл. Харьков, 1955. Літ:. В о л к о в В.А, В о н с к к й Е.В., К у з н е ц о в Г.Н. Выдаюіцнеся хммнкн мнра: Бногр. справ. М., 1991. С. 37. БЯЛАВІЧЫ, вёска ў Беларусі, y Косаўскім с/с Івацэвіцкага р-на Брэсцкай вобл. За 15 км ад горада і чыг. ст. Івацэвічы, 141 км ад Брэста. 373 ж., 165 двароў (1995). Вядомы з 2-й пал. 15 ст. як сяло Слонімcjcara пав. ВКЛ. У 16—17 ст. належалі М.Глінскаму, С.Чартарыйскаму, Тьшікевічам,

Званіца-брама Ільінскай царквы ў Бялавічах Канец 19 ст. Л.Сапегу і інді. 3 1526 мястэчка. У 1630 пабудавана Ільінская царква. 3 1795 y складэе Рас. імперыі, з 1801 y Гродзенскай губ. У пач.

1880-х г. 664 ж., 42 двары. У 1921—39 y складэе Полыпчы. 3 1939 y БССР. У 1940—47 y Косаўскім, y 1947—62 і з 1965 y Івацэвіцкім, y 1962—65 y Бярозаўскім р-нах. Пач. школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — Ільінская царква (18 ст.) са званіцай (19 ст.). На ўскраіне вёскі 2 курганныя могільнікі. БЯЛА-ПАДЛЯСКА (Biala Podlaska), горад на У Полыпчы, на р. Кшна. Адм. ц. Бельскападляскага ваЯводства. 55,6 тыс. ж. (1993). Прам-сць: шарсцяная, швейная, мэблевая, трансп. машынабудаван-

БЯЛГРАД_______________ 395 не, электратэхн., харч., буд. матэрыялаў. Гандл. цэнтр (міжнар. кірмашы «Усход—Захад» і інш.). Вузел дарог на чыгунцы і аўтатрасе Варшава—Брэст. Турызм. Філіял Варшаўскай акадэміі фіз. выхавання. Акруговы музей. Помнікі архітэкгуры: касцёлы 16— 18 ст., рэшткі палаца Радзівілаў (1622), сістэма абарончых бастыёнаў (17 ст.) і інш.

Упершыню ўпамінаецца як горад y 1522, уласнасць Радзівілаў. 3 1628 y Б.-П. філіял Кракаўскай акадэміі. Адзін з цэнтраў паўстання 1863—64. У 2-ю сусв. вайну ў Б.-П. гета (1941—42), лагер сав. ваеннапалонных (1941—44). БЯЛАРУЧЫ, вёска ў Лагойскім р-не Мінскай вобл., на р. Вяча. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 20 км на ПдЗ ад Лагойска, 26 км ад Мінска. 89 ж., 55 двароў (1996). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі.

3 16 сі. мясі. Бяларуч Мінскага пав. ВКЛ. У 1600 мястэчка, маёнтак і двор Б. належалі АДруцкай-Горскай. У 1870 цэнтр Бяларуцхай вол., y 1880 — 140 ж., 15 двароў, царква, нар. вучылішча, якое ў 1898 скончыў Я.Купала. 3 1924 цэнтр сельсавета Астрашыцка-Гарадоцкага, з 1931 Лагойскага р-наў. У Вял. Айч. вайну ў чэрв. 1941 — ліп. 1944 акупіраваны ням.-фаш. захопнікамі, якія ў ліп. 1942 спалілі вёску і загубілі 13 жыхароў. У 1970 — 164 ж., 54 двары. БЯЛГРАД, Б e a г р a д (Beograd), сталіца Югаславіі і яе асн. часткі — Рэспублікі Сербіі. Каля 1,2 млн. ж. (1993). Размешчаны на правым беразе р. Дунай, пры ўпадзенні ў яю р. Сава, на перакрыжаванні важных чыгунак, рачных шляхоў і аўтадарог з Зах. Еўропы на Б. і Сярэдні Усход. Міжнар. аэрйпорт Сурчын. Асноўны эканам. і культ. цэнтр краіны. Гал. галіны прам-сці: машынабудаванне і металаапрацоўка (цяжкае машынабудаванне, цеплавоза-, аўта-, авія-, суднабудаванне, вытв-сць с.-г. машын, матораў), элекгронная, эл,тэхн., хім., фармацэўтычная, паліграф., тэкст., швейная, гарбарна-абутковая, дрэваапр. і папяровая, харч. (мукамольная, мясакансервавая, цукр.) і інш. Турызм. Сербская АН. Ун-т, ун-т мастацтваў. Тэатры. Месца правядзення міжнар., муз., тэатр. фестываляў, кірмашоў. Нац. парк Авала. У старажытнасці на тэр. Б. было ўмацававае паселішча кельтаў Сінгідунум, пасля аднайм. рымскі горад (1 ст. да н.э. — 4 ст. н.э.). У 6 ст. належаў Візантыі. Пад сербскай назвай Б. упершыню ўламінаедца ў 9 ст. У

9—10 ст. ім валодалі балгары, y 11—12 ст. — Візантыя, пасля —- балгары, венгры, сербы. 3 1427 венг. пагранічная крэпасць. У 1521— 1806 пад уладай Турцыі, але ÿ час аўстра-турэцкіх войнаў 16—18 cm. тройчы пераходзіў да аўстрыйцаў (у 1688—90, 1717—39, 1789—91).

3 1806 сталіца Сербскага княства. У 1813—30 пад уладай Асманскай імперыі, з 1918 сталіца Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў (з 1929 — Югаславіі). У 1941—44 акупіраваны ням.-фаш. захопнікамі. Вызвалены ў ходзе Бялградскай аперацыі 1944. 3 1945 сталіца Федэратыўнай Нар. Рэспублікі Югаславія (з 1963 Сацыялісг. Федэратыўнай Рэспублікі Югаславія), з 1991 — Саюзнай Рэспублікі Югаславія. На высокім правым беразе р. Сава, y парку Калемегдан, захаваліся рэпггкі рым. і сярэдневяковых умацаванняў, тур. і аўстр. крэпасці (канец 17 — пач. 18 ст.), мячэць БайракліДжамія (1690). У цэнтры горада парадныя грамадскія будынкі ў духу эклектызму і функцыяналізму: Стары палац (1881—82, арх.

ня ўсёй Югаславіі і Албаніі. Праціўнік страціў каля 45 тыс. забітымі і палоннымі. Страты сав. войск эабітьмі, параненымі і прапаўшымі без весгак каля 18 380 чал. (з іх забітымі 4350 чал.). 13 сав. воінам прысвоена званне Народнага героя Югаславіі. 20 злучэнням і часцям, якія найб. вызначыліся ў Б.а., нададзена ганаровае найменне «Бялградскіх». БЯЛГРАДСКІ МІРНЫ ДАГАВОР 1793. Падпісаны 29 вер. ў Бялградзе паміж Расіяй і Турцыяй, завяршыў рускатурэцкую вайну 1735— 39. Паводле дагавора за Расіяй замадавана права на Азоў, Запарожжа, землі паміж Паўд. Бугам і Северскім Данцом. За Турцыяй засталіся Сербія і Малая Валахія. Вялікая і Малая Кабарда прызнаваліся нейтральнымі. Расіі забаранялася трымаць флот на Азоўскім і Чорным морах, гандаль на Чорным м. яна магла весці толькі на тур. караблях. Умовы міру не адпавядалі поспехам рус. войск і не вырашалі гал. задачы рус. дыпламатыі — атрыманне выхаду да Чорнага м. Ану-

АБугарскі, неарэнесанс), Нар. музей (1906), Саюзная нар. скупшчына (1937). Комплекс Новага Б. (на левым беразе Савы) — Саюзнае выканаўчае веча (1950-я г.), Музей сучаснага мастацтва (1965), Нар. б-ка і спарт. цэнтр «25 мая» (абодва 1973), Цэнтр кангрэсаў «Сава» (1977). У Б. Сербская акадэмія навук і мастацтваў. Ун-т (з 1863). Музеі: Нар. музей, сучаснага мастацтва, прыкладнога мастацтва, этнаграфічны, маст. галерэя. Заапарк. БЯЛГРАДСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1944, наступальная аперацыя войск 3-га Украінскага фронту (Маршал Сав. Саюза Ф.І.Талбухін), левага крыла 2-га Укр. фронту (Маршал Сав. Саюза Р.Я.Маліноўскі), Дунайскай ваеннай флатьшіі (адм. С.Г.Гаршкоў), войск Айч. фронту Балгарыі і Народна-вызв. арміі Югаславіі (маршал І.Броз-Ціта) па вызваленні Усх. і Паўн. Югаславіі і Бялграда ад ням.-фаш. захопнікаў y 2-ю сусв. вайну. Праведзена 28 вер. — 20 кастр. У ходзе Б.а. разбіты ням. аператыўная група «Сербія» і гал. сілы армейскай групы «Ф» (13 дывізій і брыгад), 6 дывізій групы армій «Е», вызвалены г. Бялград (20 кастр.), тэр. Сербіі і створаны перадумовы для вызвален-

ляваны Кючук-Кайнарджыйскім мірам 1774.' БЯЛЕ, Бяляны, БяланыЭ з е р с , возера ў Беларусі, y Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., на мяжы з Латвіяй, y бас. р. Дрысвята (левы прыток Дзісны). За 13 км на ПнЗ ад г. Браслаў. Пл. 0,92 км2, даўж. 1,67 км, найб. шыр. 950 м, даўж. берагавой лініі 4,8 км. Пл. вадазбору 7 км2. Схілы катлавіны на 3 і У невыразныя, на Пд выш. 10—15 м, разараныя, на Пн да 7 м. На У і 3 забалочаная пойма (шыр. да 200 м), месцамі пад лесам. БЯЛЕВІЧ Антон Пятровіч (27.5.1914, в. Дуброўка Уздзенскага р-на Мінскай вобл. — 11.4.1978), бел. паэт. Вучыўся ў Магілёўскім педтэхнікуме, y 1933— 35 — y Магілёўскім палітасветным ін-це. Друкаваўся з 1937. У першым зб. «Чалавек з Дубровы» (М., 1945, на рус. мове) — творы ваен. часу. У творчасці Б. ўслаўленне подзвігу народа ў Вял. Айч. вайну, жыццё калгаснай вёскі. Яго паэзіі ўласцівыя традыцыйна-фалькл. вобразнасць, нар.-песенны лад, выразнасць маст.-выяўл. сродкаў, даступнасць лексікі, адкрытасць выказвання.

396

БЯЛГРАДСКАЯ

Аўтар сатыр. і гумарыстычных твораў (зб-кі «Хлеб і нахлебнікі», 1957; «Маштабны Міканор», 1963), вершаў, казак і паэм для дзяцей. Выступаў як празаік і публіцыст (зб-кі нарысаў «Людзі робяць вясну», 1959; «Споведзь сэрца», 1978; нарыс «Хатынь: боль і гнеў», 1971; аповесць «Малюнкі маленства», 1977; кн. літ. партрэтаў пісьменнікаў «Чарадзеі», 1970). Пераклаў на бел. мову паэму А.Твардоўскага «За даллю — даль» (1962), паасобныя творы А.Пракоф’ева, М.Бажана, А.Малышкі, У.Няходы і інш. На словы Б. напісалі песні М.Аладаў, А.Багатыроў, Я.Цікоцкі і інш. Тв.: Выбр. тв. T. 1—2. Мн., 1969; Сонечны гадзіннік. Мн., 1978; Мой шчодры бор. Мн., 1985. І.У.Саламевіч. БЯЛЕВІЧ Фёдар Мікалаевіч (н.

22.5.1923, ст. Бада Хілокскага р-на Чыцінскай вобл., Расія), Герой Сав. Саюза (1945). Беларус. У Вял. Айч. вайну з сак. 1942 на фронце. Удзельнік Сталінградскай бітвы 1942—43, баёў пад Ржэвам, Ярцавам, вызвалення бел. гарадоў Мазыр, Калінкавічы, Пінск, Брэст, Полыпчы, Берлінскай аперацыі 1945. У крас. 1945 наводчык с.танковага кулямёта Б. з групай байцоў y баі каля Франкфурта-на-Одэры 3 гадз адбіваў варожыя контратакі, паранены не пакінуў занятых пазіцый. БЯЛЕВІЧ Яфім Яфімавіч (27.2.1888, Мінск — ?), дзеяч бел. нац. руху. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1912). У 1-ю сусв. вайну на фронце, прапаршчык, пггабс-капітан. Удзельнік Усебел. з'езда 1917, чл. яго прэзідыума. Міністр юстыцыі і фінансаў (да ліп. 1918) y Народным сакратарыяце Беларусі. Дыпламатычны прадстаўнік урада БНР y Кіеве, Адэсе, Берліле і інш. У 1919 арыштаваны палякамі як дзеяч БНР. У 1918— 19 чл. Бел. партыі сацыялістаў-федэралістаў, y 1920 — Бел. партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (БПС-Р). 1.10.1920 арыштаваны асобым аддзелам Зах. фронту па падазрэнні ў контррэв. дзейнасці, вызвалены праз 6 месяцаў. У 1920—22 служыў y чыг. часцях Чырв. Арміі ў Гомелі. Удзельнічаў y правядзенні ліквідадыйнага з’езда БПС-Р (чэрв. 1924). У 1925— 30 улаўнаважады Наркамфіда БССР, з 1931 лрацаваў y Белшвейаддзяленні ВСНГ. У 1932 арыштаваны ДПУ БССР і засуджаны на 5 гадоў палраўчапрацоўдых лагераў. Пакаранне адбываў y Свірлагу, дзе ў 1936 злоў арыішаваны і прыгавораны да 5 гадоў. Далейшы лёс девядомы. Па 1-м лрыгаворы рэабілітаваны ў 1963, ла 2-м — y 1992. М.М.Клімовіч, У.М.Міхнюк. БЯЛЕННЕ, гл. Адбельванне. БЯЛЕЦКІ Аляксей Віктаравіч (1841, г. Кірылаў Валагодскай вобл., Расія — 1907), дзеяч асветы, гісторык. Скончыў С.-Пецярбургскую духоўную акадэмію (1865). 3 1879 y Віленскай навуч. акрузе: настаўлік рус. мовы, дырэктар Полацкай ластаўніцкай семінарыі, нам. лалячыцеля акругі. Аўтар кдіг і артыкулаў па лытаддях ледагогікі і нар. асветы. Вывучаў асловы аргадізацыі вучобы ў навук. установах піяраў, езуітаў і інш.

манаскіх ордэнаў на Беларусі, аналізаваў дзейнасць шксш Віцебскай і Магілёўскай губ. y канцы 18 — пач. 19 ст. Стаяў на вялікадзярж. пазідыях, не прызнаваў самастойнасці бел. нацыі і яе культуры. БЯЛЁВА, урочышча ў Беларусі, каля в. Бялёў Жыткавіцкага р-на Гомельскай вобл., помнік прыроды. Купалападобнае ўзвышша выш. да 184 м, пл. 30 км2, стромка абрываецца да забалочаных паніжэнняў шыр. 100—600 м. Вылучаецца надзвычай вял. для нізіннага Гомельскага Палесся перападам вышыняў — да 45 м. На паверхні Б. субканцэнтрычныя пясчаньм грады выш. 5—10 м. Паходжанне канчаткова не высветлена: мяркуюць, што гэта кальцавы кам ці тэктанічная структура. БЯЛІК Хаім Нахман (9.1.1873, в. Рады на Валыні, Украіна — 4.7.1934), яўрэйскі паэт. Скончыў Валожынскую (на Беларусі) яўр. духоўную акадэмію. У 1921 пакінуў Расію, жыў y Берліне, з 1924 y Палесціне. Пісаў пераважна на іўрыце, таксама на ідыш. Рэфарматар паэзіі на іўрыце, y якой арганічна спалучаў духоўную і моўную сілу ТаНаХа (Старога занавету), лепшыя дасягненні яўр. сярэдневяковай л-ры, містычную ўзнёсласць кабалістыкі і навацыі еўрап. паэзіі неарамантызму і сімвалізму. Дэбютаваў вершам «Да ластаўкі» (1892). Аўгар цыкла «Песні гневу», y якім заклікаў свой народ да духоўнага абнаўлення, ганьбіў яго за звычку да рабства, прыніжанасць і пакорлівасць. Аўтар паэм «Ззянне» (1901), «Нябожчыкі пустыні» (1902), «Паданне пра пагром» (1904), «Вогненны скрутак» (1905). У 1908—09 разам з І.Х.Раўніцкім склаў анталодю «Агада: Казанні, прытчы, выказванні 'Галмуда і Мідрашоў y 4-х ч.». Т в Рус. пер. — Песнн н поэмы /Пер. В.Жаботннского. СПб., 1911; Сгнхм разных лет / Пер. с мврнта; Город Резнл: Поэма /Пер. с вдшн // Йностр. лнт. 1990. № 4. Літ.: Г о р ь к н й М.О Х-Н.Бялнке; X о д а с е в н ч В. Бялнк // Нностр лнт. 1990. № 4. Г.В.Сініла. БЯЛІЛЫ, неарганічныя пігменты белага колеру. Найб. пашыраны Б. цынкавыя (цынку аксід, ZnO) і тытанавыя (тытану дыаксід, ТіСД). Цынкавыя Б. не ядавітыя, устойлівыя да ўздзеяння святла, надаюць пахрыццю бляск, які лоўга захоўваецца. Тытанавыя Б. не ядавітыя, маюцв высокую покрыўную здольмасць і інтэнсіўнасць, але пад дзеяннем святла страчваюць бляск, найб. святлоўстойлівая рутылавая форма (гл. Тытану аксіды). Атрымліваюць Б. сінтэтычна. Выкарыстоўваюць y вытв-сці ўсіх відаў фарбаў і эмаляў, разведзеныя на пакосце для фарбавання паверхняў з розных матэрыялаў (дрэва, металаў, гумы, пластмасаў, лаперы). БЯЛІЛЬНАЯ BÂIIHA, гл. Хлорная eari­ na. БЯЛІННІК Пётр Сяргеевіч (н.

14.10.1906, г. Ахтырка Сумскай вобл., Украіна), украінскі спявак (лірычны тэнар). Нар. арт. СССР (1954). У 1933— 36 вучыўся ў Харкаўскай кансерваторыі. У 1936—40 саліст Вял. т-ра ў Маскве, y 1942—64 — Кіеўскага т-ра оперы і ба-

лета. Сярод партый: Ляўко, Пятро («Тапельніца», «Наталка Палтаўка» М.Лысенкі), Ёнтэк («Галька» С.Манюшкі), Андрэй («Запарожац за Дунаем» С.Гулак-Арцямоўскага), Герцаг («Рыгалета» Дж.Вердзі), Фауст («Фауст» Ш.Гуно), Лаэнгрын («Лаэнгрын» Р.Вагнера). Выступае як канцэртны спявак, выконвае ўкр. і рус. нар. песні і рамансы. БЯЛІНСКАЯ Марыя Сяргееўна (22.7.1906, Магілёў — 3.5.1990), бел. актрыса. Нар. арт. Беларусі (1953). Скон-

чыла Бел. драм. студыю ў Маскве (1926). Працавала ў Бел. дзярж. т-рах імя Я.Коласа (1926—64) і Я.Купалы (1965—79). Выконвала ролі мэладых гераінь, потым — характарныя. Мякхі лірызм арганічна спалучала з узнёсласцю і драматызмам. Сярод роляў: Марына («Вайна вайне» Я.Ксшаса), Таццяна Марыч («Над Бярозай-ракой» П.Глебкі), Старшыня калгаса («Алазанская даліна» К.Губарэвіча і І.Дорскага), Глушачыха («Людзі на балоце» паводле І.Мележа), Кандраціха («Рудабельская рэспубліка» паводле С.Грахоўскага), Аксюша («Лес» А.Астроўскага), Марыя Антонаўна («Рэвізор» М.Гогаля), Насця, Рашэль («На дне», «Васа Жалязнова» М.Горкага), Афелія («Гамлет» У.Шэкспіра), Жаніна («Забаўны выпадак» К.Галвдоні), маці Віктара («Гульня з кошкай» І.Эркеня). Здымалася ў тэлевіз. фільмах «Трывожнае шчасце» паводле І.Шамякіна, «Людзі на балоце» і інш. БЯЛІНСКІ Вісарыён Рыгоравіч (11.6.1811, г. Свеаборг, Расія, цяпер Суаменліна, Фінляндыя — 7.6.1848), рускі літаратурны крытык, публідыст. Вучыўся ў Маскоўскім ун-це. У 1833 збіраўся працаваць настаўнікам рус. мовы ў Беларусі, пазней адмовіўся. Зблізіўся з гуртком М.У.Станкевіча, дзе вывучаў філас. сістэмы Kama, Фіхтэ, Шэлінга; пазней зацікавіўся філасофіяй Гегеля. Супрацоўнічаў y выданнях М.І.Надзеждзіна «Телескоп» і «Молва» (1833—36), рэдагаваў час. «Московскнй наблюдатель» (1838—39). 3 1839 y Пецярбургу, працаваў y «Отечественных запмсках» А.А.Краеўскага. У 1846—48 кіраваў крытычным аддзелам час. «Современннк» М.А.Някрасава і І.І.Панаева. Б. ўласцівыя выключная эстэтычная чуйнасць, рознабаковы надыход да з’яў мастацтва. У крытыка-публіішстычных артыкулах, аглядах, рэнэнзіях ён звяртаўся да пытанняў філасофіі (эвалюцыя

бялкі

397

ад ідэалізму да матэрыялізму), адстойваў ідэі рэв.-дэмакр. руху, на аснове дыялектыкі распрацоўваў тэорыю мастацгва і л-ры (гал. крытэрыямі каштоўнасці маст. твора лічыў прастату вымыслу, дасканаласць праўды жыцця, народнасць, арыгінальнасць), гісторыі л-ры (вылучаў ламаносаўскі, карамзінскі, пушкінскі, празаічна-апавяд. перы-

яды і інш.), тэорыі і гісторыі крытыкі як найб. яркага ўвасаблення развідця грамадскай думкі. Сярод прац «Літаратурныя мары: (Элегія ў прозе)» (1834), «Аб рускай аповесці і аповесцях сп. Гогаля («Арабескі» і «Міргарад»)» (1835), «Нішто аб нічым, або Справаздача сп. выдаўцу «Тэлескопа»...» (1836), «Герой нашага часу... Твор М.Лермантава», «Гора ад розуму. Твор А.С.Грыбаедава» (абодва 1840), «Вершы М.Лермантава», «Ряздзяленне паэзіі на роды і віды», «Агульнае значэнне слова літаратура» (усе 1841), «Прыгоды Чычыкава, або Мёртвыя душы» і «Слова пра крытыку» (1842), a таксама пагадовыя агляды рус. л-ры 1840— 47. Асаблівае месца ў творчасці Б. належыць цыклу з 11 артыкулаў «Творы Аляксандра Пушкіна» (1843—46) — фактычна першай спробе манаграфічнага аналізу творчасці ііісь менніка на фоне гіст. і літ. працэсаў. «Ліст да Гогаля» (1847), напісаны за мяжой, стаў своеасаблівым завяшчаннем крытыка.

Te.. Полн. собр. соч. T. 1—13. М„ 1953— 59; Собр. соч. Т. 1—9. М„ 1976—82. Літ.: Б е р е з н н а В.Г. Эподы о Белннском — журналнсте н крнтаке. СПб., 1991. Л.І.Зарэмба. БЯЛІНСКІ Станіслаў Костка (? — 1812?), дзяржаўны дзеяч Рэчы ІІаспалітай. 3 1761 падкаморы надворны, з 1765 прыдворны караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага, з 1778 чашнік каронны. У 1784—86 чл. Пастаяннай рады, маршалак Гродзенскага сейма 1793. Выступаў за арыентацыю дзяржавы на Рас. імперыю. За садзейнічанне другому падзелу Рэчы Паспалітай прызначаны маршалкам надворным каронным і атрымаў тьггул графа ад прускага караля Фрыдрыха Вільгельма III. БЯЛКІ, п р a т э і н ы , прыродныя высокамалекулярныя арган. рэчывы, малекулы якіх складаюцца з астаткаў амінакіслот. Адзін з асн. хім. кампанентаў

398

бялкі

абмену рэчываў і энергіі жывых арганізмаў. Абумоўліваюць іх будову, гал. адзнакі, функдыі, разнастайнасць і адаптацыйныя магчымасці, удэельнічаюць ва ўіварэнні клетак, тканак і органаў (структурныя Б.), y рэгуляцыі абмену рэчываў (гармоны), э’яўляюцца запасным пажыўным рэчывам (запасныя Б.). Складаюць матэрыяльную аснову амаль усіх жыццёвых працэсаў: росту, стрававання, размнажэння, ахоўных функцый арганізма (гл. Антыцелы, Імунаглабуліны, Таксіны), утварэння генет. апарату і перадачы спадчынных прыкмет (куклеапратэіды), пераносу ў арганізме рэчываў (транспартныя Б.), скарачэнняў мышцаў, перадачы нерв. імпульсаў і інш.; ферменты бялковай прыроды выконваюць y арганізме спецыфічныя каталітычныя функцыі, выключна важнае значэнне ў рэгуляцыі фі-

зіял. працэсаў маюць Б.-гармоны. Сінтэзуюцца Б. з неарган. рэчываў раслінамі і некат. бактэрыямі. Жывёлы і чалавек атрымліваюць гатовыя Б. з ежы. 3 прадукгаў іх расшчагоіення (пептыдаў і амінакіслот) y арганізме сінтэзуюцца спецыфічныя ўласныя Б., дзе яны няспынна разбураюцца і замяняюцца зноў сінтэзаванымі. Біясінтэз Б. ажыццяўляецца па матрычным прынцыпе з удзелам ДНК, РНК, пераважна ў рыбасомах клетак і інш. Паслядоўнасць амінакіслот y Б. адлюстроўвае паслядоўнасць нуклеатыдаў y нуклеінавых к-тах. Паводле паходжання і крыніц атрымання Б. падзяляюцца на раслінныя, жывёльныя і бактэрыяльныя, паводле хім. саставу — на простыя (некан’югіраваныя) — пратэіны і складаныя (кан’югіраваныя) — пратэіды. Простыя складаюцда з астаткаў амінакіслот, што злучаны паміж сабою пептыднай сувяззю (—NH—CO) y доўгія ланцугі — поліпептыды, складаныя — з простага Б., злучанага з небялковым арган. ці неарган. кампанентам непептыднай прыроды, т.зв. прастэтычнай групай, далучанай да поліпептыднай часткі. Сярод складаных Б. паводле Tu­ ny прастэтычнай групы вылучаюць нуклеапратэіды, фосфапратэіды, глікапратэіды, металапратэіды, гемапратэіды, флавапратэіды, ліпапратэіды і інш. У састаў Б. уваходзіць ад 50 да 6000 і

больш астаткаў 20 амінакіслот, пгго ўтвараюць складаныя псшіпептыдныя ланцугі. Амінакіслотны састаў розных Б. неаднолькавы і з'яўляецца іх важнейшай характарыстыкай, a таксама мерай харч. каштоўнасці. Паслядоўнасць амінакіслот y кожным Б. вызначаецца паслядоўнасцю монануклеатыдных буд. блокаў y асобных адрэзках малекулы ДНК. Вядома амінакіслотная паслядоўнасць некалькіх соцень Б. (напр., адрэнакортыкатропнага гармону чалавека, рыбануклеазы, цытахромаў, гемаглабіну і інш.). Парушэнні амінакіслотнай паслядоўнасці ў малекуле Б. выклікаюць т.зв. малекулярныя хваробы. Амінакіслотную паслядоўнасць поліпептыднага ланцуга для малекулы гармону інсуліну ўстанавіў англ. біяхімік Ф.Сэнгер (1953). Звесткі пра ксшькасць адрозненняў y амінакіслотных паслядоўнасцях гамалагічных Б., узятых з розных відаў арганізмаў, выкарыстоўваюць пры складанні эвалюцыйных картаў, якія адлюс-

2

Да арт. Бялкі Малекула бялку міяглабіну: 1 — агулыш выгляд; 2 — структурная схема. троўваюць паслядоўныя этапы ўзнікнення і развіцця пэўных відаў арганізмаў y працэсе эвалюцыі. Агульны хім. састаў Б. (у % y пераліку на сухое рэчыва): С — 50—55, О — 21—23, N — 15—18, Н — 6—7,5, S — 0,3—2,5, Р — 1—2, і інш. Малекулярная маса ад 5 тыс. да 10 млн. Большасць Б. расгвараецца ў вадзе і ўгварае малекулярныя растворы. Па форме малекул адрозніваюць Б. фібрылярныя (нітхападобныя) і глабулярныя (згорнутыя ў кампактную струюгуру сферычнай формы); па растваральнасці ў вадзе, растворах нейтральных соляў, шчолачах, кіслотах і арган. растваральніхах вылучаюць альбуміны, гістоны, глабуліны, глютэліны, праламіны, пратаміны і пратэшоіды. Б. маюць кіслыя карбахсільныя і амінныя групы, таму ў растворах яны амфатэрныя (маюць уласцівасці асноў і х-т). Пры гідролізе яны распадаюцца да амінакіслот; пад уплывам розных фахтараў здольныя да дэнатурацыі і каагуляцыі, уступаюць y рэахцыі акіслення, аднаўлення, нітравання і інш. Пры пэўных значэннях pH y расгворах Б. пераважае дысацыяцыя тых ці інш. груп, што надае ім адпаведны зарад і выклікае рух y электрычным полі — электрафарэз. Структура Б. характарызуецца аміна-

кіслотным саставам, парадхам чаргаваыня амінакіслотных астаткаў y поліпептыдных ланцугах, іх даўжынёй і размеркаваннем y прасторы. Адрозніваюць 4 парадкі (узроўні) структуры Б.: першасную (лінейная паслядоўнасць амінакіслотных астаткаў y поліпептыдным ланцугу), другасную (прасторавая, найчасцей спіральная прасторавая канфігурацыя, якую прымае сам полілептыдны ланцуг), трацічную (трохмерная калфігурацыя, якія ўзнікае ў выніку складвання або закручвання струхтур другаснага парадку ў больш кампактную глабулярную форму) і чашярцічную (злучэнйе некалькіх частах з трацічнай струкгурай y адну больш буйную комплексную праз некавалентныя сувязі). Найб. устойлівая першасная струхтура Б., іншыя лёгка разбураюцца пры павышэнні т-ры, рэзкім змяненні pH асяроддзя і інш. уздзеяннях (дэнатурацыя Б.), што вядэе да страты асн. біял. уласцівасцяў. Фарміраванне прасторавай канфігурацыі малекул Б. вызначаецца наяўнасцю ў поліпептыдных ланцугах вадародных, дысульфідных, эфірных і салявых сувязяў, сіл Ван дэр Ваальса і інш. Уласцівасці Б. залежаць ад іх хім. будовы і прасторавай арганізацыі (канфармацыі). Наяўнасць некалькіх узроўняў арганізацыі Б. забяспечвае іх вял. разнастайнасць y прыродзе (напр., y клетках бактэрыі Escherichia coli каля 3000 розных Б., y арганізме чалавека больш за 50 000). Кожны від арганізмаў мае ўласцівы толькі яму набор бялкоў, па якім ён можа быць індэнтыфікаваны. Органы і тканкі жывых арганізмаў маюць розную колькасдь Б. (у % да сырой вагі): 6,5—8,5 y крыві, 7—9 y мозгу, 16—18 y сэрцы, 18—23 y мышцах, 10—20 y насенні элакаў, 20—40 y насенні бабовых, 1—3 y лісці большасці раслін. Па харч. каштоўнасці Б. падэяляюць на паўнацэнныя (маюць усе амінакіслогы, неабходныя жывёльнаму арганізму для сінтэзу Б. сваіх тканак) і непаўнацэнныя (у складэе малекул няма некаторых амінакіслот). Сутачная патрэба дарослага чалавека ў Б. 100—120 г. Арганізм расходуе ўласныя Б., калі ў ежы іх менш за норму. Многія прыродныя Б. і бялковыя ўтварэнні выкарыстоўваюць y прам-сді (напр., для вырабу скуры, шэрсці, натуральнага шоўку, казеіну, пластмасаў і інш ), медыцыне і ветэрынарыі (як лек. сродкі і біястымулятары, напр., інсулін пры цукр. дыябеце, сываратачны альбумін як заменнік крыві, гама-глабулін для прафілактыхі інфекц. захворванняў, Б.-ферменты для лячэння парушэнняў абмену рэчываў, гідралізатары Б. для штучнага жыўлення). Для атрымання пажыўных і кармавых Б. выкарыстоўваюць мікрабіял. сінтэз. Вядуцца даследаванні па штучным сінтээе бялковых малекул (штучна сінтэзаваны фермент рыбануклеаза і інш.). Б. — адзін з гал. аб’ектаў даследаванняў біяхіміі, імуналогіі і шш. раздзелаў біял. навукі. Літ.. Б о х н н с к н Р. Современные воззрення в бнохммня: Пер. с англ. М., 1987; Л е н н н д ж е р A Основы бнохнмнн: Пер. с англ. T. 1—3. М., 1985; Г е р ш к о в н ч A A Or структуры к сшггезу белка. Клев, 1989; О в ч н н н н к о в Ю.А. Хнмня жнзнн: Нзбр. тр. М., 1990. У.М.Рашэтнікаў. ЬЯЛКІ. назва горных хрыбтоў і вяршынь y Паўд. Сібіры (Алтай, Саяны), якія паднімаюцца вьшіэй за мяжу лесу і ўкрыты снегам амаль усё лета. Уваходзяць y склад многіх геагр. назваў (напр., Агульскія Б.). ЬЯЛКОВЫ АБМЕН, сукупнасць хім. пераўгварэнняў бялкоў і амінакіслот y жывых арганізмаў; важнейшая частка абмену рэчываў (у спалучэнні з пераўтварэннямі інш. азотазмяшчальных рэчываў утварае сістэму азоцісташ абме-

ну). Два ўзаемазвязаныя бакі Б.а. ў арганізме — распад (катабалізм) і біясінтэз (анабалізм) бялкоў. Першая стадыя аднаўлення бялкоў — іх гідроліз да амінакіслсгг пры дапамозе ферментаў катэпсінаў (тканкавых пратэіназаў), што лакалізаваны пераважна ў лізасомах (дзейнічаюць y кіслым асяроддзі). Амінакіслоты ўтвараюцца і пры гідрсшізе (пераграўленні) харч. бялкоў пад уздзеяннем пратэалітычных ферментаў (пратэазаў) страўнікава-кішачнага тракту (пепсін, трыпсін, хіматрыпсін, эластаза, экзапептыдазы), якія ўсмоктваюцца ў ім і трапляюць y клетку. Толькі такім шляхам паступаюць y арганізм неабходныя яму незаменныя амінакіслоты. У клетках амінакіслогы ўтвараюць амінакіслотны фонд клеткі, выкарыстоўваюцца на сінтэз пептыдаў, бялкоў, пурынаў, шрымідзінаў, гемапратэінаў, вугляводаў, ліпідаў, нізкамалекулярных гармонаў і інш. рэчываў, уступаюць y асн. агульныя рэакдыі абмену: пераамініраванне, дэзамініраванне і дэкарбаксіліраванне. Пры п е р а а м і н і р а в а н н і (трансмініраванні) а-амінагрупа адшчапляецца ад L-амінакіслот і псраносііша ў асноўным на а-вуглярод а-кетаглутаравай кіслаты. Гэта рэакцыя мае асабліва вял. значэнне пры біясінтэзе амінакіслот y раслінах: ніграты і нітрыты, што трапляюць y расліны з глебы, аднаўляюцца з утварэннем аміяку, яхі звязваецца з а-кетаглутаравай кіслатой; угвараецца глутамінавая кіслата. Амінагрупа гэтай кіслаты ў працэсе рэахдыі пераносііша на кетакіслоты з утварэннем інш. амінакіслот. Пры д э з а м і н і р а в а н н і адбываецда распад амінакіслот з выдзяленнем аміяку. Найб. значэнне ў арганізме жывёл і чалавека мае акісляльнае дэзамініраванне, пры якім утвараецца кстакіслата і аміяк. Утвораныя пры пераамініраванні і акісляльным дэзамініраванні а-кетакіслоты здольныя аднаўляцца з утварэннем амінакіслот, якія ў працэсе катабалізму могуць выкарыстоўвацца на сінтэз глюкозы і ацэтонавых цел. Пры д э к а р б а к с і л і р a в a н н і амінакіслот вылучаецца вуглякіслы газ (С02) і ўтвараюцца аміны, a пры дэкарбаксіліраванні араматычных амінакіслот — біягенныя аміны (трыптамін, сератанін, гістамін, у-амінамасляная кіслата). Аміяк, што ўтвараецца пры дэзамініраванні амінакіслот і амінаў, таксічны для арганізма. Абясшкоджванне яго адбываецца пры аднаўленчым амініраванні, y рэакцыях сінтэзу глугаміну і аспаргіну, y цыкле сінтэзу мачавіны ў печані (у чалавека, млекахормячых і некат. інш. жывёл) ці мачавой кіслаты (у птушак, рэптылій, насякомых). У чалавека і жывёл мачавіна выдаляецца э арганізма з мачой, часткова ў выглядзе аманійных соляў, y раслін магчыма паўгорнае яе ўхлючэнне ў працэсы сінтэзу бялку. Збалансаваны па паступленні (у т.л. ў схладзе незаменных амінакіслот) і выдаленні азоту, Б.а. вызначае фарміраванне ў арганізме стану азоцістай раўнавагі, калі патрэба яго ў бялхах можа быць мінімальнай (гл. Бялковы мінімум). Рэгулюецца Б.а. ў чалавека і жывёл ферментамі, гармонамі пры ўдзеле нерв. сістэмы (гл. Нейрагумаральная рэгуляцыя, Гарманальная рэгуляцыя). Літ:. С т р о е в Е.А. Бнолопіческая хнмня. М., 1986; Н н к о л а е в А.Я. Бнологнческая хнмяя. М., 1989; Б е р е з о в Т.Т., К о р о в к н н Б.Ф. Бнологнческая хнмня. 2 юд. М., 1990. В.К.Кухта. БЯЛКОВЫ МІНІМУМ, найменшая колькасць бялку ў ежы, неабходная для

захавання азоцістай раўнавагі ў арганізме. Чалавек і жывёла павінны атрымліваць патрэбную колькасць паўнацэнных (якія маюць усе незаменныя амінакіслоты) бялкоў. Калі іх паступае менш, арганізм трацідь уласныя. Пры безбялковым харчаванні 8— 10 дзён арганізм выдзяляе 23,2 г бялку ў суткі, іігго характарызуе распад тканкавых бялкоў (каэфіцыент зношвання). Бялкі арганізма здальныя пастаянна абнаўляцца (за сугкі да 400 г). Пра гэта сведчыць стан азоцістага балансу (колькасць азсггу, які паступае і выводзіцца з арганізма). Для падгрымкі нармальнага стану здаровага дарослага чалавека (стан азоцістай раўнавагі) неабходна 0,7 г бялку ў дзень на 1 кг вагі цела. Сутачная патрэбнасць бялку ў залежнасці ад умоў фіз. і разумовай працы 80— 100 г. БЯЛКОВЫЯ КАРМЬІ, кармы расліннага і жывёльнага паходжання з вял. ксшькасцю пратэіку. Асн. крыніца пратэіну для большасці с.-г. жывёл — рас-

А.Бялова. Сцэнічныя касцюмы для фалькло-

рных калекгьшаў. 1977. лінныя кармы: зялёная трава, сена, збожжа і збожжапрадукты, макуха, шроты і інш. Сярод зялёных кармоў найб. сырога пратэіну ў маладой траве бабовых — y канюшыне, кармавым бобе; багатыя пратэінам таксама зерне бабовых культур (гарох, віка, боб, соя), макуха, шроты, піўныя, пякарскія і кармавыя лрожджы, мясная і рыбная мука, сухая кроў (ад 200 да 600 г на 1 кармавую адзінку). БЯЛКОЎШЧЫНА, вёска ў Беларусі, y Смаргонскім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 6 км на ПдЗ ад г. Смаргонь, 227 км ад Гродна, 4 км ад чыг. ст. Смаргонь. 1275 ж., 598 двароў (1995). Базавая школа, клуб, 2 б-кі, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Касцёл. БЯЛОВА (дзявочае Н о в і к a в a ) Алена Дзмітрыеўна (н. 28.7.1947, г. Савецкая Гавань Хабараўскага краю, Расія), бел. спартсменка (фехтаванне на рапі-

бялоў

399

рах), дзеяч фіз. культуры і спорту. Засл. майстар спорту (1968), засл. дз. фіз. культуры Беларусі (1979), засл. трэнер Беларусі (1994). Канд. пед. н. (1979), праф. (1993). Скончыла Мінскі пед. ін-т (1971). Чэмпіёнка Алімпійскіх гульняў y асабістым (1968) і камандным (1968, 1972, 1976) пяршынствах, прызёр Алімпійскіх гульняў: бронзавы ў асабіс-

тым (1976) і сярэбраны ў камандным (1980) заліках. Чэмпіёнка свету ў асабістым (1969) і камандным (1970, 1971, 1974, 1975, 1977—79) пяршынствах, 11-разовая чэмпіёнка Еўропы ў асабістых і камандных спаборніцтвах. Член выканкома Нац. алімпійскага к-та Беларусі (з 1991). Узнагароджана ганаровым прызам Міжнар. алімпійскага к-та «За ідэалы алімпізму ў спорце» (1966) y сувязі з 100-годдзем алімпійскага руху. БЯЛОВА Антаніна Аляксееўна (24.12.1924, г. Талдам Маскоўскай вобл. — 24.7.1993), бел. мастак кіно, жывапісец. Засл. рабсггнік культ. Беларусі (1977). Скончыла Усесаюзны ін-т кінематаграфіі ў Маскве (1951). Працавала ў Маскоўскім вышэйшым маст.прамысл. вучылішчы, Белдзяржкіно, на камбінаце Бел. тэатр. т-ва. Мастак фільмаў: «Чэмпіён свету», «Палеская легенда» і «Пассялі дзяўчаты лён» (эскізы касцюмаў). У 1960—70-я г. распрацоўвала нац. сцэнічныя касцюмы для ансамбляў «Песняры», «Харошкі», «Равеснік», «Раніца», «Нёман», «ІІалесюя зоры», «Лявоніха», «Маладосць», для хору Цітовіча. Жывапісныя работы: «На рэпетыцыі» (1958), «Сябры» (1960), «Пачатак вясны» (1961), «Флёксы» (1962). А.М.Замай. БЯЛОЎ Аляксандр Аляксандравіч (11.1.1921, Масква — 23.3.1985), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1977). Сцэн. творчасць пачаў y самадзейнасці. 3 1965 y Дзярж. рускім драм. т-ры Беларусі. Характарны акцёр. Сярод роляў: Кураслепаў («Гарачае сэрца» А.Астроўскага), Андрэй Размётнаў («Узнятая цаліна» паводле М.Шолахава), Сарафанаў («Старэйшы сын» А.Вампілава), Брухаты, Мрачны («Энергічныя людзі» i «А раніцой яны прачнуліся» В.Шукшына), Навасельцаў («Саслужыўды» Э.Брагінскага і Э.Разанава), Джэкаб («Трохграшовая опера» Б.Брэхта), Бутон («Мальер» М.Булгакава).

БЯЛОЎ

400

БЯЛОЎ Аляксандр Фёдаравіч (н.

28.3.1906, с. Папоўка Смаленскай вобл.), савецкі вучоны ў галіне металургіі. Акад. AH СССР (1972), Герой Сац. Працы (1966). Скончыў Маскоўскую горную акадэмію (1929). 3 1962 дырэктар Усесаюзнага НДІ лёгкіх сплаваў. Навук. працы па тэхнал. працэсах ліцця

НДІ земляробства і кармоў. Навук. працы па пытаннях апрацоўкі глеб і тэхналогіі вырошчвання с.-г. культур камбінаванымі машынамі. БЯЛОЎ Міхалай Васілевіч (14.12.1891, г. Янаў, Польшча — 5.3.1982), савецкі крышталёграф, геахімік, адзін з заснавальнікаў структурнай мінералогіі. Акад. AH СССР (1953, чл.-кар. 1946). Чл. Псшьскай АН (1978), І’ерой Сац. Працы (1969). Скрнчыў Петраградскі політэхн. ін-т (1921). 3 1938 y Ін-де крышталяграфіі AH СССР, з 1946 y Горкаўскім, з 1953 y Маскоўскім ун-тах. Навук. лрацы па тэорыі шчыльдай уЛакоўкі атамаў y крышталях, крышталяхіміі сілікатаў, метадах расшыфроўкі струкгур мінералаў. Пад кіраўніцтвам Б. высветлена структура болыд як 100 сілікатаў і іх аналагаў. Дзярж. прэмія 1952. Ленінская лрэмія 1974. Залаты медаль імя М.В.Ламаносава AH СССР 1966.

АФ.Бялоў. металаў, пластычнай дэфармацыі і тэрмічнай апрацоўцы лёгкіх і спец. сплаваў. Ленінская прэмія 1964. Дзярж. прэмія СССР 1943, 1946, 1949. БЯЛОЎ Васіль Іванавіч (н. 23.10.1932, в. Цімоніха Харкаўскага р-на Валагодскай вобл., Расія), рускі пісьменнік. Скончыў Літ. ін-т імя Горкага ў Маскве (1964). Друкуецца з 1956. Прадстаўнік т.зв. «вясковай лрозы», y якой — рус. нац. харакгар, гіст. лёс сялянства. Першая кніга — зб. вершаў і паэм «Вёсачка мая лясная» (1961). У кнігах прозы «Спякотнае лета» (1963), «Рачныя лукавіны» (1964), «Звыклая справа» (1966), «Цяслярскія апавяданні» (1968) і інш. — мастацкае даследаванне нар. характараў, побыт, звычаі, традыцыі і перспектьівы паўн. рус. вёскі. У раманах «Пярэдадзень» (ч. 1—2, 1972—76), «Усё наперадзе» (1987), «Год вялікага пералому» (1991) — хроніка жыцця вёскі 1920-х г., супрацьпастаўленне абшчыннага і урбаністычнага тыпаў мыслення, лёс сучасных «неперслекгыўных» вёсак. Аўтар гумарыстычных мініяцюр (кн. «Бухціны валагодскія», 1969), п’ес, артыкулаў, нарысаў (кн. «Лад», 198.2) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1981, Літ. прэмія імя Л.Талстога 1992.

Ta:. Собр. соч. Т. 1—3. М., 1991—93. Літ: С е л е з н ё в Ю.В. В.Белов: Раэдумья о творческой судьбе ішсателя. М., 1983. С.Ф.Кузшіна. БЯЛОЎ Вячаслаў Аляксандравіч (н.

25.2.1938, С.-Пецярбург), бел. спартсмен (сучаснае пяцібор’е). Засл. майстар спорту СССР (1972). Скончыў Ерэванскі ін-т фіз. культуры (1966). 3 1967 y Бел. савеце фізкультурна-спарт. т-ва «Дынама». Чэмпіён свету (1969) y камандным першынстве ў складзе зборнай СССР. БЯЛОЎ Георгій Дзмітрыевіч (н.

11.1.1922, г. Арысь Чымкендкай вобл., Казахстан), бел. вучоны ў галіне земляробства. Д-р с.-г. н. (1971). Скончыў Разанскі с.-г. ін-т (1952). 3 1958 y Бел.

БЯЛОЎ Павел Аляксеевіч (18.2.1897, г. Шуя Іванаўскай вобл., Расія — 3.12.1962), удзельнік вызвалення Беларусі ад дям.-фаш. захолнікаў y Вял. АЛч. вайну. Герой Сав. Саюза (1944), ген.-лалк. (1944). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрулзе (1933). У Чырв. Арміі з 1918. 3 чэрв. 1942 камалдуючы 61-й арміяй, якая вызваляла Калінкавічы, Мазыр, Пінск, Кобрын, Брэст. Да 1955 на камандных ласадах y Сав. Арміі. БЯЛОЎ Рыгор Андрэевіч (12.10.1901, с. Сара Сурскага р-на Ульянаўскай вобл., Расія — 23.6.1994), удзельнік вызвалення Беларусі ад дям.-фаш. заходнікаў y Вял. Айч. вайну, Г'ерой Сав. Саюза (1944), гед.-лейт. (1953). Скончыў Ваенна-лаліт. акадэмію імя Леніна (1930), Вышэшдыя акад. курсы лры акадэміі Генштаба (1947). У Чырв. Арміі з 1920. У Вял. Айч. вайду з 1942 на Брадскім, Варонежскім, Паўд.-Зах., Цэдтр., Бел., 1-м Бел. франтах. 16-я гвардз. кав. дывізія пад яго камандавалнем вызначылася восенню 1943 y баях пры фарсіраванні Днялра на Гомельшчыде, ліквідацыі рэчыцкай групоўкі лраціўніка, вызваленні г. Мазыр. Да 1962 y Сав. Арміі.

Аўтар кн. «Шлях мужнасці і славы» (3-е выд. 1985). БЯЛОЎ Сяргей Міхайлавіч (н.

19.9.1925, в. Дзяшоўкі Калужскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне машынабудавання. Кадд. тэхн. н. (1963), праф.

(1986). Засл. работнік вышэйшай школы Беларусі (1977). Скончыў Бел. політэхн. ін-т (1956). 3 1956 y Бел. політэхн. акадэміі, y 1975—88 лрарэкгар. У 1969—75 рэкгар Магілёўскага машынабуд. ін-та. Навук. працы ла стварэнні абсталявання і раслрацоўцы методык для лравядзення вылрабаванняў аўтатрактарнай тэхнікі. Адзін з аўтараў навуч. даламожніка «Трактары» (1972, 1977). Тв: Тракторы. Ч. 1. Конструкцня. Мн., 1979 (у сааўт ); Тракторы. Ч. 4. Нспытатія. Мн., 1986 (разам з АС.Салонскім). БЯЛУГА (Huso huso), рыба сям. асятровых атр. асетраладобных. Пашырада ў бас. Каслійскага, Чорнага, Азоўскага і Адрыятычнага мораў. Прахадная. Раней па Ддялры заходзіла ў рэкі Беларусі на нераст. Да пач. 20 ст. ў Сажы і Днялры лавілі Б. масай каля 300 кг, пазней не траплялася. У 1973—74 y рыбакамбінат «Белае» (Гомельская вобл.) завезены гібрыд Б. і сцерлядзі (бесцер) для рыбагасл. выкарыстадля. Даўж. да 9 м, маса да 2 т. Жыве больш за 100 гадоў. Палавая спеласць самцоў y 12—14 гадоў, самак y 16—18. Ёсць азімыя і яравыя формы. Нерастуе раз y некалькі гадоў. Плоднасць да 8 млн. буйных ікрьшак. Утварае гібрыды з інш. асятровымі. Дарослая корміцца рыбай, моладзь — доннымі беспазваночнымі. Каштоўная прамысл. рыба. Ікра — далікатэсны прадукт. Колькасць скарацілася. Аб’ект развядзення. БЯЛЎХА (Delphinapterus leucas), млекакормячае ладатр. зубатых кітоў сям. дэльфінавых. Адзіны від роду. Пашырада ў морах Арктыкі і ў лрылеглых Берынгавым і Ахоцкім морах. У вельмі суровыя зімы трапляецца каля берагаў Ялоніі, Вялікабрытаніі, ЗША, заходзіць y Балтыйскае м. Даўж. да 6 м, маса да 2 т. Галава круглаватая, невялікая. Афарбоўка цела ў дарослых белая або жоўтая, y маладых шэрая і блакітная. Корміцца рыбай і ракаладобнымі, y пагоні за рыбай заходзіць y рэкі. Добра пераносіць няволю. Важны прамысл від. Цэніцца за моцную скуру і высакаякасны тлушч. БЯЛУХА, самая высокая вяршыня Алтая, ва ўсх. ч. Катунскага хр., y Расійскай Федэрацыі. Складаецца з ладзеленых седлавінай Усх. Б. (4506 м) і Зах. Б.

(4440 м), складзеных з гранітаў, глейсаў і метамарфічдых сланцаў. Ледавікі Мёнсу, Вял. Бярэльскі, Мюштуайры, Катудскі і інш., агульнай лл. болыд за 70 км2. БЯЛЬІЦІЦКАЕ ПАТРЫЯТЬІЧНАЕ ІІАДПОЛЛЕ ў В я л і к у ю А й ч ы н ную в а й н у . Дзейнічала ў ліл.

1941 — кастр. 1943 y Бялыніцкім р-не Магілёўскай вобл. Грула ў г.л. Бялынічы налічвала болыд за 20 чал. (кіраўнікі І.С.Корзун, Л.У.Бабіч), група ў в. Вял. Трьілесіл — 10 чал. (кіраўнікі І.А.Марозаў, У.В.Лалухін). Падполылчыкі

прымалі і распаўсюджвалі сярод насельнііггва зводкі Саўінфармбюро, зрывалі вываз моладзі ў Германію, мелі сувязь з партызанамі, перадавалі ім зброю, боепрыпасы, медыкаменты, разведданыя, прымалі ўдзел y сумесных дыверсіях. У в. Вял. Трылесін y гонар падполыпчыкаў пастаўлены абеліск. БЯЛЫНІЦКІ КАСЦЁЛ I КЛЯШТАР КАРМЕЛІТАЎ. Засн. ў 1624 y г.п. Бялынічы (Магілёўская вобл.) канцлерам ВКЛ Львом Сапегам. Пазней апекунамі кляштара былі ўладальнікі Бялынічаў Агінскія. У сярэдзіне 18 ст. першапачатковыя драўляныя будынкі заменены мураванымі. У комплекс уваходзілі Успенскі касцёл, Т-падобны ў плане корпус кляштара, агароджа з уваходнай брамай, званіда, вежа з гадзіннікамі. Касцёл (пабудаваны ў 1742—-63 y стылі позняга барока) — 3-нефавая крыжовакупальная базіліка з трансептам. Багата

дэкарыраваны ордэрнымі элементамі і скулыпурамі гал. фасад падзяляўся па гарызанталі на 3 ярусы, раскрапаваныя антаблементамі, па вертыкалі — на 5 частак вязкамі пілястраў. Сярэдняя частка завяршалася фігурным франтонам, бакавьм — масіўнымі валютамі, прамежкавыя — вежамі, накрытымі гранёнымі купалкамі. Інтэр’ер быў багата аздоблены драўлянай і стукавай скульптурай, сюжэтнымі размалёўкамі. У 1534 невядомы мастак намаляваў тут абраз Маці Божай, які знік y Вял. Айч. вайну. У 1960-я г. ўзарваны касцёл, y 1970-я г. — юіяштар. БЯЛЬІЦІЦКІ МАНАСТЬІР РАСТВА БАГАРОДЗІЦЫ. Існаваў y г. Бялынічы ў 1877— 1918. Утвораны замест зачыненага ў 1877 Мсціслаўскага мужчынскага манастыра. Размяшчаўся ў будынках б. кляштара кармелітаў. Колькасць манахаў дасягала 40 чал. (пач. 20 ст.). Да Бя-

БЯЛЫНІЦКІ

401

лыніцкага манастыра быў прыпісаны і пазаштатны Мсціслаўскі Тупічэўскі манастыр. У храме захоўваўся цудатворны абраз Маці Божай, які застаўся ад кармелітаў. А.А.Ярашэвіч. БЯЛЫНІЦКІ МАСТАЦКІ МУЗЕЙ ім я В.К.Бялыніцкага-Бір y л і . Адкрыты 29.5.1970 y г.п. Бялынічы Магілёўскай вобл. Плошча выставачных залаў 259 м2. У музеі 406 экспанатаў (1996). Экспануюцца творы Бялыніцкага-Бірулі («Лёд прайшоў», «Лес зазелянеў», «Апошні снег», «Маладыя бярозкі», усяго 26 карцін), бел. жывапісцаў Н.Воранава, П.Данелія, ФДарашэвіча, К.Касмачова, П.Крохалева, А.Шыбнёва, скулыгг. Л.Гумілеўскага, І.Міско, Г.Мурамцава, С.Селіханава і інш. Б Я Л Ы Н ІЦ К І РАЁН

Гаўначы НЛ ОЎСП4

Галоўчьп Пічынна ■ Н л я в а /у

усьмоны\ Л

V °г’ СІмйЙІ • é’J МВял.\Ь£л|к j '■> ■*(! аш чанІца^Х ■ 17/м Ст Г"А сГа в"е цЕ'p \v

>

Свяцілазічы'^р ВІ

* /Ў С

K-

j f A*'

Нняжыцы

Л.

М Э Р ; н т Р \А Л Ь Н А Б * Р 'Э Нарытніца > \ Заполі А см ан -Н а ст Р А '9 HI НА \Дручаны

Бялыніцкі касцёл і кляштар каірмелітаў. 3 гравюры 19 ст.

Бялынідкі настацкі музей імя В.К.Бялыншкага-Бірулі. Адна з залаў музея.

БЯЛЬШІЦКІ РАЁН, на ПнЗ Магілёўскай вобл. Беларусі. Утвораны 17.7.1924. Пл. 1,4 тыс. км2. Нас. 28,1 тыс. чал. (1996), гарадскога 37,2%. Сярэдняя шчыльн. 20 чал/км2. Цэнтр — г.п. Бяпынічы. 199 сельскіх нас. пунктаў.

8 сельсаветаў: Вішоўскі, Галоўчынскі, Запольскі, Ланькаўскі, Лебядзянкаўскі, Машчанідкі, Цяхцінскі, Эсьмонскі. Раён размешчаны ў межах Цэнтральнабярэзінскай раўніны і Аршанска-Магілёўскай раўніны. Паверхня раўнінная. Пераважаюць выш.

160—180 м, найвьші. пункг 207 м (каля в Ясная Паляна). Карысныя выкапні: торф, сапрапелі, сілікатныя пяскі, гліны. Сярэдняя т-ра студз. -7,3 0С, ліп. 18 °С. Ападкаў 657 мм за год. Вегетац. перыяд 187 сут. Рэкі: Друць (з прытокамі Вабіч, Няропля, Мальші з Ліпаўхай, Асліх), Клява. Азёры: Чорнас, Заазерскае, Няропля, Падазерышча, Карманоўскае. Пераважаюць дзярнова-падзолістыя, дзярнова-надзолістыя забалочаныя глебы Лясы займаюць 30,7% тэр. раёна, пераважна хваёвыя, бярозавыя і яловыя; балотамі занята 7,2% тэрыторыі. Гідралагічны заказніх Заазер 'е. Агульная плошча с.-г. угоддзяў 65,9 тыс. га, з іх асушаны 14,1 тыс. га. На 1.1.1996 y раёне 12 калгасаў, 5 саўгасаў, аграгандл. прадпрыемства «Друдь». Асн. галіны сельскай гаспадаркі — мяса-малочная жывёлагадоўля, вырошчваюць збожжавыя, кармавыя культуры і буль-

402

б я л ы н іц к і

бу. Прадпрыемствы харч. (крухмал, сыры), дрэваапр. (дзелавая драўніна, піламатэрыялы), камбікормавай (тэхн. тлушч, травяная мука) прам-сці. Па тэр. раёна праходзяць чыг. Магілёў— Асіповічы, аўтадарогі Мінск—Магілёў, Бялынічы—Шклоў. У раёне 12 сярэдніх, 5 базавых, 10 пач. школ, ПТВ, цэнтр. дзіцячая школа мастацтва, 21 дашкольная ўстанова, 28 клубаў, 29 б-к, 5 бальніц, 2 амбулаторыі, 18 фельч.-ак. пунктаў. 2 музеі: мастацкі імя В.К.Бялынідкага-Бірулі і краязнаўчы. Выдаецца газ. «Зара над Друццю»М.М.Брылеўскі.

В.К.Бялыніцкі-Біруля. Работа мастака А.Бархаткова. 1945.

В.К.Бялынідкі-Біруля.

Зялёны май. 1947.

БЯЛЫНІЦКІ-БІРЎЛЯ Аляксей Андрэевіч (24.10.1864, Аршанскі р-н Віцебскай вобл. — 18.6.1937), савецкі заолаг і зоагеограф. Чл.-кар. AH СССР (чл.кар. Расійскай АН з 1923). Праф. Ленінградскага ун-та. Дырэкгар Заал. музея AH СССР. Навук. працы па сістэматыцы, біягеаграфіі розных груп беспазваночных, птушак і млекакормячых. Садзейнічаў арганізацыі пры Заал. музеі пастаяннай камісіі па вывучэнні малярыйных камароў, экепедыцыі ў Сярэднюю Азію (1928), што спрыяла даследаванням y СССР па паразіталогіі. Тв:. Скорішоны. Вып. 1. Пг., 1917; Фаланга / / Фауна СССР. М.; Л., 1938. T. 1, вып. 3. БЯЛЬІНІЦКІ-БІРЎЛЯ Вітсшьд Каятанавіч (29 2.1872, б. сядзіба Крынкі, Бялыніцкі р-н Магілёўскай вобл. — 18.6.1957), бел. і рускі жывапісец-пейзажыст; прадаўжальнік лепшых традыцый рус. пейзажнага жывапісу канца 19 — пач. 20 ст. Нар. мастак Беларусі (1944) і Расіі (1947). Ганаровы акад. АН БССР (1947), правадз. чл. AH СССР (1947). Вучыўся ў Маскоўскім вучылішчы жывапісу, скулыпуры і дойлідства (1889— 96) y С.Каровіна, М.Неўрава, I Пранішнікава, В.Паленава. Зазнаў уплыў І.Левітана. Чл. Т-ва перасоўных выставак (з 1904), т-ва імя А.Куінджы (з 1909). Адзін з арганізатараў і чл. Асацыяцыі мастакоў рэв. Расіі. Пісаў пераважна лірычныя пейзажы. Тонкая кампазідыйная пабудова, складаная нюансіроўка каляровых суадносін шаравата-серабрыстых і ліловых тонаў — аснова іх эмацыянальнай выразнасці. Найб. вядомыя раннія палотны: «3 ваколіц Пяцігорска» (1892), «Вясна ідзе» (1899), «Вечныя снягі» (1901), «Веснавы дзень» (1902), «У канцы зімы» (1907), «Восень» (1908), «Красавідкі дзень» (1908), «У

час цішыні» (1909, залаты медаль y Мюнхене), «Зімовы сон», «Вясна ідзе» (абедзве 1911), «Ізумруд вясны» (1915), «Ціхая восень» (1916— 17), «ІІерад вясной» (19І9, бронзавы медаль y Барселоне) і інш. Найб. вядомыя лірычныя пейзажы 1920—30-х г.: «Лясная рэчка зімой», «Веснавыя воды», «Аголеныя бярозкі», «Лёд пайшоў», «Задуменныя дні восені», «Пачатак восені», «Бэз цвіце»; 1940—50-х г.: «Лотаць зацвіла», «Прыцемкі юнага мая», «Май зазелянеў», «Дні майскіх навальніц», «Блакітнай вясной», «Вясна ідзе» і інш. Б.-Б. непераўзыдзены майстар веснавога пейзажа (больш як 200 карцін). Значнае месца ў яго творчасці займаюць пейзажы мясцін, дзе бывалі Л.М.Талстой («Ясная Паляна. Від на сяло і сядзібу», 1928), А.С.Пушкін («Міхайлаўскае. Домік няні», «Святагорскі манастыр», «Ірыгорскае», усе 1935—36; «Асеннія дні. Алея Керн», 1952). У гады Айч. вайны стварыў гіалотны патрыят. гучання: «Чырвоная Армія ў лясах Карэліі», «Па слядах фашысцкіх варвараў», пейзажы сядзібы П.І.Чайкоўскага ў Кліне (усе 1942), серыю арх. пейзажаў для выстаўкі «Шэдэўры рускага драўлянага дойлідства» (1944). У 1947 жыў пад Мінскам, напісаў цыкл карцін, y якіх паказаў своеасаблівасць прыроды бел зямлі: «Зноў расцвіла вясна», «Беларусь. Пачатак лета», «Зялёны май», «Зазелянелі беларускія бярозкі». Аўтар успамінаў, артыкулаў па методыцы выкладання. У г.п. Бялынічы адкрыты Бялыніцкі мастацкі музей яго імя, y Магілёве — маст. музей В.К.Бялыніцкага-Бірулі (аддзел Нац. маст. музея Беларусі). У 1996 y Магілёве адбыўся першы міжнар. пленэр па жывапісе імя В.К.Бялыніцкага-Бірулі. Тв:. Нз запнсок художнлка // Нз творческого опыта. М., 1958. Вып. 4. Л і т Ж н д к о в Г. В.К.Бяльшншаій-Бнруля: [Альбом]. М., 1953; Т а р а с о в Л. В.К.Бялыннцхлй-Бнруля: Народный художннк РСФСР н БССР. М.; Л., 1949; T y р о ў н і к а ў М. В.К.Бялыніцкі-Біруля. Мн., 1959; К а р а м а з а ў В. Крыж на зямлі і поўня ў небе: Эскізы, эцюды і споведзь Духу, альбо Аловесць-эсэ жыцця жывапісца і паляўнічага Бялынідкага-Бірулі. Мн., 1991. А.К.Рэсіна. БЯЛЬІНІЦКІЯ АПЕРАЦЫІ 1943, наступальныя баі Магілёўскага партыз. злучэння супраць сістэмы ням.-фаш. гарнізонаў y Бялыніцкім, Быхаўскім, Бярэзінскім, Кіраўскім, Клічаўскім р-нах з мэтай іх знішчэння; найбольшыя аперацыі партыз. злучэнняў y тыле ворага на тэр. Беларусі ў Вял. Айч. вайну. У в ы н і к у 1 - й а п е р а ц ы і , праведзенай y ноч на 13 крас. партызанамі 2-й і 5-й Клічаўскіх, 3-й Бярэзінскай і 6-й Магілёўскай брыгад, адначасова разгромлены гарнізоны ў в. Бахань, Глыбокі Брод, Дручаны, Журавок, Забавы, Заполле, Махаўка, Сямікаўка. У выніку 2 - й а п е р а ц ы і , праведзенай y ноч на 28 жн. байцамі 209-га партыз. палка імя Сталіна, асобных атрадаў 12, 28, 36, 113, 121, 122-га «За Радзіму», 152, 277, 425, 810-га ў трохвугольніку в. Паллавы -— чыг. ст. Тошчыца — г.п. Бялынічы, разгромлены гарнізоны ў в. Вяшэўка і Шавярнічы, зроблены напады на ўмацаваныя гарнізоны ў

в. Арэшкавічы, Гарэнічы, Падсёлы, Паллавы, ст. Нясета і Тошчыца; адначасова пасля сустрэчнага бою з партызанамі была правалена гітлераўская карная аперацыя «Іваноў». 3 - ю а п е р а ц ы ю ў ноч на 11 вер. правялі 208-ы паргыз. полк імя Сталіна і 27 атрадаў Бялыншхай, Бяр'апнскай, Быхаўскай, Клічаўскай, Круглянскай, Магілёўскай і Шклоўскай ваенна-аператыўных груп (больш за 4 тыс. чал.). Партызаны разграмілі гарнізоны ў Бялынічах (займаў ключавое становішча), каля мастоў цераз р. Друць і Аслік, y в. Малая і Вял. Машчаніца, Дашкаўка, Галоўчын, Алешкавічы, Пушча, ваен. гарадку ў в. Салтанаўка і інш. У выніку Б.а. партызаны амаль поўнасцю вызвалілі Бялынідкі р-н (акрамя Бялынічаў), на некалькі сутак вывелі са строю ўчасткі чыг. лініі Магілёў—Жлобін і шашы Магілёў—Мінск. БЯЛЬШІЦКІЯ БІРУЛІ, шляхецкі род герба «Бялыня» ў ВКЛ. Першым y дакументах згадваецца Г а ў р ы л а С я м ё н а в і ч Б і р у л я , які ў час Лівонскай вайны 1558— 83 быў ротмістрам казацкай харугвы. Магчыма, род паходзіць ад відебскіх баяраў Харковічаў, бо ў 1635 Я н Б і р y л я (верагодна, сын Гаўрылы) названы Харковічам. Першая частка прозвішча Б.-Б. паходзіць ад радавога маёнтка Бялынічы (сучасная в. Бялынавічы Віцебскага р-на). Валодалі таксама Навасёлкамі каля Бялынавіч, Зачарніччам, Тулавам, маёнткамі каля мяст. Бялынічы Аршанскага пав. (адсюль паданне пра іх паходжанне з гэтых мясцін). 3 роду Б.-Б. паходзяць AA. Бялыніцкі-Біруля, B.К .Бялыніцкі -Бі руля. В.Л.Насевіч. БЯЛЫНІЧЫ, гарадскі пасёлак y Беларусі, цэнтр Бялыніцкага р-на Магілёўскай вобл., на р. Друць. За 44 км ад Магілёва, на аўтадарозе Мінск—Магілёў. 10,7 тыс. ж. (1995). Паводле пісьмовых крыніц Б. вядомы з сярэдзіны 16 ст. ях сяло ў Аршанскім пав. Віцебскага ваяв. ВКЛ. У 1577 кн. С.АЗбаражскі заснаваў тут замак і мястэчка. 3 пач. 17 ст. ўласнасць Сапегаў, якія заснавалі ў Б. кляштар кармелітаў і пры ім друкарню і касцёл (гл. Ьялыніцкі касцёл і кляштар кармелітаў). 3 1685 належалі Радзівілам, Агінскім. 3 1772 y Магілёўскім пав. Расійскай імперыі. У 1785 y Б. 831 ж., 108 двароў, млын, 4 кірмашы на год. Пасля 1861 цэнтр воласці Магілёўскага пав. У 1897 — 2215 ж 3 1924 цэнтр раёна. 3 27.9.1938 гар. пасёлак. 3 6.7.1941 да 29.6.1944 акупіраваны ням.-фаш. захопнікамі, якія разбурылі Б., загубілі ў гар. пасёлку і раёне каля 2 тыс. чал. Дзейнічала Бялыніцкае патрыятычнае падпоме. У вер. 1943 партызаны разграмілі ў Б. варожы гарнізон (гл. Бялыніцкія аперацыі 1943). У 1977 — 6,6 тыс. жыхароў. Прадгірыемствы харч. прам-сці. 3 сярэднія і муз. школы, Дом культуры, 2 б-кі, бальніца, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, магіла ахвяр фашызму. Помнік В.К.Бялыніцкаму-Бірулю, Бялыніцкі мастацкі музей імя Бялынідкага-Бірулі. БЯЛЬІ НКАВІЦКІ РАЁН. Існаваў y БССР y 1924—27. Утвораны 17.7.1924 y складзе Калінінскай, з 1927 y Магілёўскай акруэе. Цэнтр — в. Бялынкавічы. Падзяляўся на 10 сельсаветаў: Батаеўскі, Бялынкавіцкі, Баронькаўскі (Барэйкаўскі), Велікаборскі, Гаўрыленскі,

Каніцкі, Машаўскі, Мокраўскі (Макранскі), Смолькаўскі, Сялецкі. Скасаваны 4.8.1927, тэр. перададзена ў склад Касцюковіцкага р-на. БЯЛЬІНКАВІЧЫ, вёска ў Беларусі, y Касцюковіцкім р-не Магілёўскай вобл., на р. Беседзь. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 14 км на ПдУ ад г. Касцюковічы, 174 (см ад Магілёва, 2 км ад чыг. ст. Бялынкавічы, 606 ж., 214 двароў (1995), лясніцтва. У пісьмовых крыніцах упершыню ўпаміна-

М М Бяльзацкая

П.І.Бялькевіч.

юцца ў 1613 як вёска ў Крычаўскім старостве Мсціслаўскага ваяв. ВКЛ. Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) y Рас. імлерыі, падаравана Р.А.Пацёмкіну. 3 1784 — мястэчка ў Клімавіцкім пав У 1880 — цэнтр воласці; 339 ж., 76 дамоў, правасл. царква, яўр. малітоўная шхола, карчма, y фальварку — бровар. У 1886 y Б. 292 ж., 51 двор; ііггогод праводзіўся кірмаш. 3 1924 y Калінінскім пав. 3 17.7.1924 да 4.8.1927 цэнтр Бялынкавіцкага раёна. 3 1927 цэнтр сельсавета Касцюковіцхага р-на, з 1938 y Магілёўскай вобл. У Вял. Айч. вайну са жн. 1941 да 27.9.1943 акупіраваны ням.-фаш. захопнікамі. У 1970 y Б. 725 ж, 197 двароў. У Б. сярэдняя школа, вучэбна-вытв. камбінат, дзіцячы сад, Дом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, дом-інтэрнат, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. У.Р.Ламінскі (гісторыя). БЯЛЬДЗЮП (Zoarces), род рыб сям. бяльдзюгавых атр. акунепадобных. 3 віды: Б. еўрапейская (Z. viviparus), пашырана ў бас. Паўн. Ледавітага ак. і Балтыйскага м.; Б. ўсходняя (Z. elongatus) — y Ахоцкім м. і паўн. ч. Японскага м.; Б. амерыканская (Z. americanus) — y паўн.-зах. ч. Атлантычнага ак. Жывуць y прыбярэжнай ч. на глыб. 20—30 м, заходзяць y апрэсненыя воды. Даўж. да 1 м, маса да 6 кг. Цела падоўжанае, укрытае сліззю, буравата-жоўтае з плямамі. Б. еўрапейсхая і ўсходняя — жывародныя, нараджаюць 10—400 малявак даўж. 3—4 см. Б. амерыканская адкладвае іхру. Кормяцца беспазваночнымі, ікрой і маляўкамі інш рыб. Прамысловыя

Бяльдзюгя еўрапейская.

БЯЛЬКЕВІЧ

403

БЯЛЬЗАЦКАЯ Марына Мікалаеўна (н.

4.12.1913, Масква), бел. артыстка балета, балелмайстар. Засл. дз. культ. Беларусі (1%&). Hap. аргг. Беларусі (1977). Скончьша балетны тэхнікум пры Вял. т-ры (1931), працавала ў муз. т-рах Масквы. 3 1944 салістка балета Дзярж. джаз-аркестра БССР, з 1947 т-ра муз. камедыі БССР, з 1949 ансамбля аперэты пры Белдзяржэстрадзе. Стваральнік (1958), маст. кіраўнік і харэограф (да 1996) мінскага ўзорнага ансамбля танца «Равеснік» рэсп. міжсаюзнага Палаца культуры прафсаюзаў (больш за 100 пастановак). БЯЛЬЗАЦКІ Юрый Давыдавіч (31.12.1909, Варшава — 31.8.1963), бел. кампазітар, дырыжор, піяніст. Скончыў Варшаўскую кансерваторыю па класах кампазіцыі і дырыжыравання (1934). На Беларусі з 1939. У 1940—47 y Дзярж. джаз-аркестры БССР, з 1949 канцэртмайстар Белдзяржэстрады, y 1958—61 маст. кіраўнік і гал. дырыжор канцэртна-эстраднага аркестра Бел. радыё. Ca­ pon твораў муз. камедыя «Даліна шчасця» (паст. 1957); араторыя «Маёй Радзіме» (1963); Сюіта на тэмы польскіх нар. танцаў і Балетная сіюта для сімф. арк.; Канцэрт ддя скрыпкі з арк. (1955), «Ваенная фантазія», Фантазія на тэмы песень У.Алоўнікава (для эстр. арк.), музыка да кінафільмаў «Паўлінка», «Зялёныя агні», «Міколка-паравоз», «Дзяўчынка нгукае бацьку», «Каханнем трэба даражыць» (усе ў сааўт.), «Наперадзе круты паварот» і інш. Дз.М.Жураўлёў. БЯЛЬКЕВІЧ Іван Кандратавіч (6.3.1883, в. Варонічы Слонімскага р-на Гродзенскай вобл. — 18.10.1960), бел. мовазнавец. Скончыў Свіслацкую настаўніцкую семінарыю (1909), БДУ (1925). Настаўнічаў, працаваў y Наркамаце асветы Беларусі, дырэкгарам Мсціслаўскага пед. тэхнікума, y Інбелкульце (з 1927). У 1930 рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны ў 1960. Жьіў y Расіі, на Украіне. Займаўся праблемамі культуры бел. літ. мовы. Аўтар «Краёвага слоўніка ўсходняй Магілёўшчыны» (1970) — самага вял. абл. слоўніка бел. мовы (каля 20 тыс. слоў). Літ.: Г е р м а н о в і ч І.К. Беларускія мовазнаўцы: Нарысы жыцця і навук. дэейнасці. Мн., 1985. С. 133—179. БЯЛЬКЕВІЧ Пётр Іларыёнавіч (27.1.1907, Мінск — 28.5.1992), бел. вучоны ў галіне хіміі торфу. Чл.-кар. АН Беларусі (1953), д-р хім. н., праф.

(1952). Засл. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1980). Скончыў БДУ (1928). 3 1936 y Ін-це хіміі АН БССР. 3 1952 дырэктар, y 1960—87 заг. лабараторыі Ін-та торфу АН БССР. Навук. працы па хім. перапрацоўцы торфу. Прапанаваў новыя шляхі выкарыстання торфу (вытв-сць з торфу воску, прэс-парашковых пластычных мас, тарфашчолачных рэагентаў, напаўняльнікаў для фенапластаў), тэхналогію вылучэння з торфу стэары

404

бяльмо

наў і метад сінтэзу на іх аснове гарманальных прэпаратаў. Тв:. Торфяной воск я сопутствуюіцне продукгы. Мн., 1977 (у сааўт.).

Him:. П.Й.Белькевнч / / Весці АН БССР. Сер. хім. навук. 1977. № 1. М.У.Токараў.

Е.СБялявін

БЯЛЮК (Anthericum), род кветкавых раслін сям. асфадэлавых. Каля 250 відаў. Пашыраны пераважна ў трапічнай Афрыцы і на Мадагаскары, таксама ў субгропіках і ва ўмераных абласцях Еўропы і Амерыкі. На Беларусі трапляецца Б. галінасты (A. ramosum), што расце ў хваёвых і мяшаных лясах, дубровах, на ўалесках- і ў хмызняках на паўн.-ўсх. мяжы арэала. Як інтрадукаваны вырошчваецца Б. лілейны (A. liliago). Шматгадовыя травяністыя расліны з прамастойным слабагалінастым сцяблом і кароткім карэнішчам. Лісце прыкаранёвае, вузкалінейнае, жалабатае. Кветкі белыя ў мяцёлках ці гронках. Плод — скурастая шарападобная каробачка. Лек. і дэкар. расліны. БЯЛЯВІН Евель Самуілавіч (3.5.1920, г. Барысаў — 10.9.1972), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Мінскі аэраклуб (1937), ваен. школу лётчыкаў (1939). У Чырв. Арміі з 1938. У Вял. Айч. вайну з

БЯЛЯЕЎ Віктар Міхайлавіч (6.2.1888, г. Ніжнеўральск — 16.2.1968), рускі музыказнавец, фалькларыст. Д-р мастацтвазнаўства (1944), праф. (1919). Скончыў Петраградскую кансерваторыю (1914). Працы па сав. і зарубежнай музыцы, старарус. муз. пісьменнасці. Распрацоўваў тэарэт. праблемы муз. фальклору народаў СССР і зарубежных краін, стварыў першыя сістэматызацыі муз. інструментарыя рус., бел. і інш. народаў. Аўтар манаграфіі па муз. фальклоры беларусаў «Беларуская народная музыка» (1941). Падрыхтаваў і выдаў шэраг зборнікаў нар. песень. Тв.: Пауль Хмндемнт. Л., 1927; Афганская народная музыка. М., 1960; Очеркв по нсторнн музыкн народов СССР. Вып. 1—2. М, 1962—^53; Персндсхяе тесннфы. М., 1964; О музыкальном фольклоре м древней пнсьменностн. М., 1971. Літ:. В.М Беляев, 1888—1968. М., 1990.

БЯЛЬМО, л е й к о м a , рубцовае памутненне рагавой абалонкі вока. Бывае прыроджанае (запаленне рагавіцы ў перыяд унугрывантробнага развіцдя) і набытае (вынік хвароб, траўмаў вачэй). Б. можа займаць усю паверхню рагавіцы або яе частку. У залежнасці ад памераў і інтэнсіўнасці памугнення зрок значна пагаршаецца або поўнасцю страчваецца. Рагавая абалонка набывае белаваты колер з бліскучай паверхняй. Часта ў яе ўрастаюць крывяносныя сасуды. Лячэнне: рассысальная тэрапія, хірургічнае — кератапластыка. Д.М.Марчанка. БЯЛЫУЮНТЫ, курганны могільнік балта-славянскага насельніцтва (8— 10 ст.) на тэр. б. маёнтка Бяльмонты каля в. Ахрэмаўцы Браслаўскага р-на Віцебскай вобл. Даследаваны 14 курганоў y 1892, 1938, 1970-я г. і 1982. Пахавальны абрад — трупаспаленне. Знойдзены жал. і бронзавыя спражкі, пярсцёнак, лунніцападобньм скроневыя кольцы, фрагменты бронзавага ўпрыгожання, ляпньм пасудзіны. БЯЛЫУЮНТЫ, Д в о р Альгерд а ў ш ч ы н а , былы маёнтак y Браслаўскім р-не Віцебскай вобл. Вядомы з 1748 як уладанне Гільзенаў, пры іх атрымалі сваю назву (ад франц. belmont прыгожая гара). У 2-й пал. 18 — пач.

19 ст. ў Б. створаны палацава-паркавы ансамбль, які ўключаў 2-павярховы мураваны палац (меў 33 пакоі), вял. круглую парадную залу, дамашнюю капліцу. У 1768 пабудаваны філіяльны касцёл Ісуса Хрыста. У 19 ст. пры Манузі і Плятэрах Б. сталі буйным цэнтрам культ. жыцця Браслаўшчыны. Тут прайшло дзяцінства мастака Я.Траяноўскага, y Б. бывалі Н.Орда, дзекабрысты М.С.Лунін, А.В.Поджыа і інш.; існавалі багатыя музейная калекцыя і бібліятэка (у 1-ю сусв. вайну вывезена ў Петраград), парафіяльная школа (у 1804 было 30 вучняў), з 1857 дзейнічаў бровар. У 1-ю сусв. вайну палац Плятэраў разбураны. 3 1976 Б. ўвайшлі ў склад в. Ахрэмаўцы. К.С.Шыдлоўскі.

прафесара Доўэля», 1925; «Чалавекамфібія», «Барацьба ў эфіры», абодва 1928; «Скачок y нішго», 1933, «Зорка КЭЦ», 1936, «Пад небам Аркгыкі», 1938; «Арыэль», 1941; «Калі патухне святло», апубл. 1960, і інш.). У яго творах — сац. вастрыня, спалучэнне навуковасці, займальнасці і гумару. Тв.: Собр. соч. Т. 1—5. Л., 1983—85. Літ.: Л я п у н о в Б. АБеляев: Крнтнкобногр. очерк. М., 1967. С.Ф.Кузьміна. БЯЛЯЕЎ Васіль Іванавіч (н. 3.1.1926, Мінск), бел. вучоны ў галіне металазнаўства. Д-р тэхн. н. (1970), праф.

(1972). Скончыў Бел. пояітэхн. ін-т (1948). 3 1951 y Бел. політэхн. акадэміі. Навук. працы па мех. і тэхнал. уласцівасцях металаў, па кантактным узаемадзеянні металаў і сплаваў. Тв.: Высокоскоростная деформашя металлов. Мн., 1976 (у сааўт.); Днаграмма состояння железоуглеродлстых сплавов. Мн., 1992.

1941 на Паўд., Закаўказскім, Сцяпным, 2-м і 1-м Укр. франтах: камандзір авіязвяна, эскадрыллі бамбардзіроўшчыкаў. Зрабіў каля 300 баявых вылетаў. Да 1972 y Сав. Арміі. БЯЛЯЕВА Людміла Міхайлаўна (н.

20.6.1948, г.п. Узда Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне педыятрыі. Д-р мед. н.

(1990), праф. (1993). Скончыла Мінскі мед. ін-т (1972). 3 1979 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў. Навук. працы па праблемах дзіцячай кардыярэўматалогіі. Тв:. Основы карднолопш детского возраста: Справ. Мн., 1991 (у сааўг.). БЯЛЯЕЎ Аляксандр Раманавіч (16,3.1884, Смаленск — 6.1.1942), рускі пісьменніх. Адзін з пачынальнікаў навук.-фантастычнага жанру ў рус. л-ры. Аўтар раманаў (болыл за 50), y якіх — праблемы навукі і тэхнікі будучага, асваення Сусвету і міжпланетных палётаў, біялогіі, медыцыны і фізікі («Галава

БЯЛЯЕЎ Дзмітрый Канстанцінавіч (17.7.1917, с. Пратасава Кастрамской вобл., Расія — 1985), савецкі біёлаг. Ахад. AH СССР (1972, чл.-кар. 1964). Скончыў Іванаўскі с.-г. ін-т (1938). У 1939—41 і 1946—58 y НДІ пушной зверагадоўлі (Масква), з 1959 дырэктар Ін-та цыталогіі і генетыкі Сібірскага аддзялення AH СССР. Навук. працы па агульнай біялогіі, генетыцы і селекцыі жывёл, тэорыі эвалюцыі, па ўздзеянні фіз. факлараў і прыручэнні дзікіх жывёл на іх рэіірадуктыўную функцыю, праблемах фотаперыядызму пры рэгуляцыі размнажэння і пладавітасці млекакормячых. БЯЛЯЕЎ Іван Дзмітрыевіч (1810, Масква — 1.12.1873), рускі гісторык, славянафіл. 3 1852 праф. Маскоўскага ун-та, сакратар Маскоўскага таварыства гісторыі і старажытнасцей расійскіх. Прады па гісторыі рус. сялянства, права, ваен. справы, летапісання. Даследаваў пытанні гісторыі Беларусі да 16 ст. У «Гісторыі ІІолацка ці Паўночна-Заходняй Русі...» (1872), прааналізаваў сац. і нац. склад насельніцтва, гісторыю царквы, адміністрацыі Кіеўскай Русі і ВКЛ. Першы з рус. гісторыкаў даў этнагр. апісанне беларусаў, якіх называў

крывічамі. Сабраў калекцыю стараж.рус. рукапісаў. Тв.: Очерк нсторнн Северо-Западного края Росснн Внльна, 1876; Крестьяне на Русл. М., 1860. БЯЛЯЕЎ Мікалай Рыгоравіч (н.

5.6.1925, в. Кругліда Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл.), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну з сак.

1944 на 1-м Бел. фронце. Камандзір мінамётнага разліку ст. сяржант Б. вызначыўся ў баях на тэр. Полынчы і Германіі. БЯЛЯЕЎ Мітрафан Пятровіч (22.2.1836, С.-Пецярбруг — 4 ці 10.1.1904), рускі муз. дзеяч, выдавец, мецэнат. У яго доме ў 1880—90-я г. збіраліся пецярб. кампазітары т.зв. Бяляеўскага гуртка на чале з М .Рымскім-Корсакавым. Заснаваў Глінкаўскія прэміі (1884, пакінуў фонд для іх), «Рускія сімф. канцэрты» (1885), выд-ва «М.П.Бяляеў y Лейпцыгу» з нотагандл. базай y Пецярбургу (1885), «Рускія квартэтныя вечары» (1891). Старшыня Пецярб. т-ва камернай музыкі (з 1898); наладжваў штогадовыя конкурсы на лепшы камерна-інстр. твор (з 1892, з прысуджэннем прэмій). БЯЛЯЕЎ Міхаіл Веніямінавіч (н.

10.7.1922, г. Тамбоў, Расія), бел. мастак дэкар.-прыкладнога мастацгва. Скончыў Маскоўскі ін-т дэкар.-прыкладнога мастацтва (1950). 3 1950 y Львоўскім ін-це дэкар.-прыкладнога мастацтва, з 1962 y Бел. акадэміі мастацгваў. Працуе ў галіне керамікі. У аснове творчасці — легенды, казкі, алегарычныя сюжэты. Работы вылучаюцда кампазіцыйнай завершанасцю, вобразнай выразнасцю. Аўтар дэкар. кампазіцый «Лясная песня» (трыптых па творах Л.Украінкі, 1958); алегарычных скульптур «Бярэзіна» (1967), «Яблынька» (1979), «Лясун»; серыі «Поры года»; 5 дэкар. масак для фантана каля Дзярж. т-ра музкамедыі Беларусі (усе 1981); маст.-керамічнай аблідоўкі вытв. корпуса Бел. тэлебачання (1985), «Сцяпан Палубес», «Весці Чарнобьшя», «Перакаці-поле» (усе 1990), «Казка» (1992) і інш. БЯЛЯЕЎ Павел Іванавіч (26.6.1925, с. Чэлішчава Тацемскага р-на Валагодскай вобл., Расія — 10.1.1970), савецкі касманаўт. Герой Сав. Саюза (1965), лётчык-касманаўт СССР (1965). Скончыў Ейскае авіявучылішча марскіх лётчыкаў-знішчальнікаў (1945), Ваенна-паветр. акадэмію (цяпер імя Ю.А.Гагарына, 1959). 3 1960 y атрадзе касманаўтаў.

18— 19.3.1965 з А.А.Лявонавым здзейсніў палёт як камандзір касм. карабля «Узыход-2». У час палёту кіраваў выхадам Лявонава ў космас (упершыню ў свеце). Пры пасадцы выкарыстаў сістэму ручнога кіравання. Працягласць палёту 2,08 сут. Залаты медаль імя К.Э.Цыялкоўскага AH СССР. БЯЛЯЕЎ Уладзімір Паўлавіч (21.3.1907, г. Камянец-Падольскі, Украіна — 20.2.1990), рускі пісьменнік. Пісаў на рус. і ўкр. мовах. Першы твор — аповесць «Падлеткі» (1936). Найб. значны — трылогія «Старая крэпасць» (ч.

1—2, 1937—51; Дзярж. прэмія СССР

1952; фільм «Трывожная маладосць», 1955) пра лёс, прыгоды-выпрабаванні дзяцей y грамадз. вайну, дзейнасць першых камсамольцаў. Аўгар кніг апавяданняў, нарысаў, прысвечаных Вял. Айч. вайне («Граніца ў агні», 1948; «На ваенных дарогах», 1956; «Хто табе здрадзіў?», 1969; «Вішнёвая алея», 1985), дакумент. аповесці «Рэха чорнага лесу» (1963, з І.В.Падаляніным) і інш. Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Р.Шаўчэнкі 1975. Літ.: Р а з у м н е в н ч В. Владнмнр Беляев: Очерк творчества. М., 1983. С.Ф.Кузьміна. БЯЛЯЕЎ Якаў Дзмітрыевіч (15.3.1918, в. Піхалёва Кінешамскага р-на Іванаўскай вобл., Расія — 6.7.1941), Герой Сав. Саюза (1941). У Чырв. Арміі з 1938. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1 9 3 9 —40. У Вял. Айч. вайну камандзір бронемашыны сяржант Б. вызначыўся ў

М.Бяляеў. Бярэзіна. 1967. абарончых баях 25.6.1941 каля в. Астрашыцкі Гарадок Мінскага р-на, 6 ліп. ў Крупскім р-не Мінскай вобл., дзе загінуў y рукапашным баі. БЯЛЯЕЎ Яўген Міхайлавіч (н.

11.9.1926, г. Клінцы Бранскай вобл., Расія), рускі спявак (лірычны тэнар). Нар. арт. СССР (1967). Скончыў Маскоўскі муз.-пед. ін-т імя Гнесіных

Бяляк.

БЯЛЯНКА

405

(1968). 3 1947 саліст ансамбляў песні і танца Прыкарпацкай і Кіеўскай ваен. акруг, y 1955—79 — Ансамбля песні і танца Сав. Арміі, з 1980 — Расканцэрта. Ў рэпертуары рус. нар. песні, песні сучасных кампазітараў (многія выканаў упершыню). Дзярж. прэмія СССР 1978. БЯЛЯК, з а я ц - б я л я к , гл. ў арт. Зайцы. БЯЛЯК, г у б а а в е ч а я , х р у ш ч (Albatrellus ovinus), шапкавы базідыяльны грыб з роду альбатрэлус сям. скутыгеравых. Пашыраны пераважна ва ўмераным поясе Паўн. паўшар’я і ў Аўстраліі. На Беларусі трапляецца ў хвойных лясах (пераважна ў старых ельніках). Расце групамі, зросткамі і адзіночна. Шапка дыям. 5—10 см, пукатая, потым пляскатая, гладкая або слабатрэшчынаваталускаватая, белая, часта са светла-жоўтымі плямамі. Мякаць шчыльная, сырападобная, белая або крыху жаўгаватая, з грыбным па хам і смакам, пры высыханні жаўцее. Ножка даўж. 3—4 см, аднаго колеру з шапкай. У маладым узросце ядомы грыб (спажываецца свежы, сушаны). БЯЛЯК Юзаф (1741, в. Лоўчыцы Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. — чэрв. 1794), вайсковы дзеяч ВКЛ, ген.-м. (1790). Паводле паходжання бел. татарын. Быў на вайск. службе ў Саксоніі, удэельнік Сямігадовай вайны 1756—63. Прыхільнік караля Аўтуста III, потым Станіслава Аўгуста Панятоўскага. У час Барскай канфедэрацыі камандзір каралеўскага палка татар. У 1769 на баку канфедэтараў удзельнічаў y бітвах пад Слонімам, Моўчаддзю (Баранавіцкі р-н) і на Жамойціі, y вер.

1771 — y пераможнай бітве над рас. войскамі каля Бездзежа (Драгічынскі р-н). 23.9.1771 y бітве каля Сталавічаў (Баранавіцкі р-н), калі войска ВКЛ было разбіта рускімі, адступіў з палком, захаваўшы баявы парадак. У 1788—89 удзельнічаў y задушэнні сял. паўстання на Украіне. У чэрв.—ліп. 1792 на чале пярэдняга корпуса войска ВКЛ ваяваў пад Свержанем (Стаўбцоўскі р-н), Зэльвай і Брэстам. Далучыўся да паўстання 1794, y чэрв. ўзначаліў корпус, з якім прайшоў ад Гродна да Слоніма і Іўя. Праз некалькі дзён раптоўна памёр. А.П.Грыцкевіч. БЯЛЯНКА, в а ў н я н к а белая (Lactarius pubescens), шапкавы пласціністы грыб з роду млечнік сям. сыраежкавых. Пашыраны ў Еўропе, Азіі і ГІаўн. Амерыцы. На Беларусі трапляецца ўсюды. Расце групамі пераважна ў маладых, часта забалочаных бярозавых і мяшаных лясах. ІТладовыя целы з’яўляюцца ў жніўні—верасні. Шапка да 6 cm y дыяметры, тонкаапушаная, з загаугым уніз валакністым красм, белая, сухая або злёгку слізкая, з цягам часу становідца шырокалейкападобная, сухая, белая або крэмаватая. Пласцінкі спачатку белыя, пасля крэмава-ружовыя. Ножка да 4 см ныш . белая або з ружавата-крэмавым адценнем, гладкая, пустая. Мякаць белая, пад

406

БЯЛЯНКІ

скуркай ружаватая, са слабым пахам герані, мае горкі млечны сок. Ядомы грыб. Ужываецца толькі солены (ласля вымачкі і адварвання). Вонкавым выглядам нагадвае сапраўдную ваўнянку. БЯЛЯНКІ (Pieridae), сямейства насякомых атр. матылёў. Балып за 500 відаў. На Беларусі 12. Пашыраны на ўсіх мацерьпсах, найб. вядомыя Б. капусная, або капусніда (Pieris brassicae), рэпніца (Р. гарае), бручніца (Р. napi). Дзённыя матылі, крылы ў раэмаху да 8 см. Афарбоўка часцей белая, жоўгая або аранжавая, з чорным малюнкам. Вусені зялёныя або стракатыя, звычайна ўкрытыя кароткімі валаскамі. Кукалкі жаўгаватыя або шараватабелыя з чорнымі кропкамі і плямамі прымацоўваюцца да субстрату паяском з шаўкавістай павуцінкі галавой уверх. Развіваюцца пераважна на крыжакветных і бабовых раслінах, некат. жывудь на крушынавых, ружавых і інш. Шэраг Б. шкоднікі с.-г. культур, вусені аб’ядаюць лісце. Жаўтушкі, зоркі, лі-

Бялянкі.

монніцы — дэкар. матылі лугоў, палёў, лясоў. Некат. віды ахоўваюцца, жаўгушка тарфянікавая (Colias palaeno) занесена ў Чырв. кнігу Беларусі. БЯЛЯНКІН Віталь Сцяпанавіч (н.

30.4.1937, г. Джума Самаркандскай вобл., Узбекістан), бел. архітэктар. Засл. арх. Беларусі (1991). Скончыў БПІ (1963). 3 1968 y «Белдзяржпраекце» (гал. архітэктар праектаў). Адначасова з 1989 кіраўнік творчай майстэрні пры Саюзе архітэктараў Беларусі. Асн. работы: 15-павярховы інтэрнат Бел. тэхналагічнага ін-та (1975, y сааўт.), Мінскі палац моладзі (1986) і спецыялізаваная агульнаадук. школа (1988; абодвух кіраўнік аўтарскага калектыву), 2-я чарга буд-ва Нацыянальнага маст. музея Беларусі (праекг 1991, y сааўт.) y Мінску, Мемарыял воінскай славы на Лудчыцкай вышыні ў Быхаўскім р-не (1984, y сааўг; Дзярж. прэмія Беларусі 1986). БЯЛЯЎСКАС (Bieliauskas) Альфонсас (н. 5.10.1923, в. Невяроніс Каўнаскага р-на, Літва), літоўскі пісьменнік. Засл. дз. культ. Літвы (1965). Нар. пісьменнік Літвы (1983). Скончыў Віпьнюскі ун-т (1951). Першы эпічны твор — аповесць «Рабочая вуліца» (1956; новы вары-

янт — раман «Яна любіла Паўліса*, 1976). У раманах «Цвітуць пунсовыя ружы» (1959; Дзярж. прэмія Літвы 1959), «Мы яшчэ сустрэнемся, Вільма» (1962), «Каўнаскі раман» (1966), «Тады, y дождж» (1977) і інш. — сац.-паліт. супярэчнасці і духоўнае станаўленне чалавека; «Спакойныя часіны» (1981) — сямейныя калізіі сучасных інтэлігентаў. Аўтар дакумент. рамана «Вільнюскія пагоркі» (1984) пра падзеі ў Літве 1940. У раманах Б. спалучаны псіхал. аналіз, лірычнасць і публіцыстычнасць. Тв:. Рус. пер. —- Нзбр. пронзв. T. 1—2. М., 1983. БЯЛЯЎСКІ Восіп Фаміч (1859, в. Райск Беластоцкага ваяв., Польшча — 1935), бел. рэвалюцыянер-народнік, дзеяч польскага сацыяліст. руху. 3 1878 чл. народніцкай арг-цыі «Зямля і воля». У 1879 перайшоў на пазідыі «Народнай волі*. Разам з чл. нарадавольскага гуртка ў Гродне планаваў серыю тэрарыст. актаў. Быў арыштаваны, прыцягваўся да дазнання па справах аб сацыяліст. прапагандзе ў Пецярбургу, Гродне, «працэсе 137-і» ў Варшаве. У 1880 высланы ў Кастраму, y 1881 — y Цюменскую вобл., дзе ў 1884 удзелыгічаў y хваляваннях ссыльнапасяленцаў. У 1886 вярнуўся ў Беласток. За сувязі з «Народнай воляй» і польскай рэв. арг-цыяй «Пралетарыят» y 1887 арыпггаваны, y 1888 высланы ў Іркуцкую вобл. В.М. Чарапіца. БЯЛЯЦКІ Дзмітрый Паўлавіч (2.11.1906, в. Пугляі Аршанскага р-на Віцебскай вобл. — 2.6.1982), бел. гігіеніст. Д-р мед. н. (1967), праф. (1968). Засл. ўрач Беларусі (1967). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1933). Нам. міністра аховы здароўя (1943—59), адначасова з 1945 y Мінскім мед. ін-це. Навук. працы па арганізацыі аховы эдароўя, сан.эпідэміял. справы, ііа гісторыі медыцыны.

Te. : Развнтне санктарного дела в Белоруссхой ССР. Мн., 1966; Саннтарная охрана внешней среды — всенародное дело. Мн , 1974. БЯЛЯЦКІ Мікалай Пятровіч (н.

27.9.1950, в. 1-я Слабодка ПетрыкаўсKa­ ra р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоныэканаміст. Д-р эканам. н. (1990), праф.

(1993). Скончыў Мінскі радыётэхн. ін-т (1972). Працаваў y ВА «Інтэірал», з 1980 — y Мінскім радыётэхн. ін-це, з 1993 — y Бел. дзярж. эканам. ун-це. Асн. кірунак навук. дзейнасці — кадравы менеджмент, прадпрымальніцкі стыль кіравання, дзелавое замежнае партнёрства, ацэнка персаналу кіравання.

71».: Кадровый потенцнал органнэаторов проюводства. Мн., 1990. БЯНЕЎСКІ Казімір Іванавіч (23.8.1896, г. п. Ліцін Віннідкай вобл., Украіна — 3.7.1968), бел. альтыст. Засл. арч. Беларусі (1955). Вучыўся ў Варшаўскай кансерваторыі (1918—21). Працаваў y аркестрах муз. т-раў Вінніды, Кіева, Баку. У 1937—68 канцэртмайстар групы альтоў y аркестры Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Удзельнік Дзярж. квартэта БССР.

БЯНЁЎСКІ (Beniowski) Маўрыцы Аўгуст (1746?, Вербаў, Славакія — 23.5.1786), польскі падарожнік і мемуарыст. 3 венг. шляхецкай сям’і. Выхоўваўся ў Венскай ваен. акадэміі, вывучаў марскую справу ў Гамбургу. 3 1768 y Польшчы, падтрымліваў сувязі з удэельнікамі Барскай канфедэрацыі. У 1770 трапіў y рас. палон, сасланы на Камчатку. У 1771 арганізаваў бунт ссыльных і на захопленым караблі дабраўся да Макао (Аамынь). 3 1772 y Францыі, y 1773 адпраўлены на в-аў Мадагаскар з мэтай заснаваць там франц. калонію. Абраны жыхарамі ўладаром часткі вострава, але ў 1776 пакінуў яго. У 1778 на службе ў аўстр. арміі. Неаднаразова падарожнічаў y Амерыку, удэельнічаў y вайне за незалежнасць y Паўн. Амерыцы. У 1784 арганізаваў экспедыцыю на Мадагаскар, дзе збіраўся заснаваць уласную дзяржаву. Забіты ва ўзбр. сутычцы з французамі. Вёў дзённік, стылізаваны пад авантурны раман.

П.Блнвкоў. Дзяўчына з дутарам. 1947. Літ.: Д а в н д с о н АБ., М а к р у ш я н В.А Зов дальннх морей. М., 1979. С. 143— 202; Or l ' o ws k i L. Maurycy August Beniowski. Warszawa, 1961; S i e r o s z e w s k i A Машусу Beniowski w literackiej legendzie.

Waiszawa, 1970; K a j d a A s k i E. Tajemnica Beniowskiego: Odkiycia, intiygi, fafezerstwa.

Waiszawa, 1994. П.К. Мазоўка. БЯНЬКОЎ Павел Пятровіч (8.12.1879, г. Казань — 16.1.1949), узбекскі жывапісец. Засл. дз. маст. Узбекістана (1939). Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1901 — 06), y акадэміі Жуліяна ў Парыжы (1906). Чл. Асацыяцыі мастакоў рэв. Расіі (1922—32). Майстар пленэру з тонкім адчуваннем прыроды і нац. каларыту Сярэдняй Азіі. Сярод работ: «Старая Бухара» і «Дзяўчаты-хівінкі* (1931), «Ліст з фронту» (1945), «Дзяўчына з дутарам» (1947), «Зноў на радзіме» (1948) і інш. БЯРБЕРАВА Ніна Мікалаеўна (8.8.1901, С.-Пецярбург — 1993), руская пісьменніца. У 1922 разам з мужам У.Хадасевічам эмігрыравала. Жыла ў Парыжы, ліг. супрацоўнік газ. «Последнне новостн», дзе апублікавала цыкл апавяданняў «Біянкурскія святы» (1928—40). У 1950 пераехала ў ЗША, выкладала рус. мову ў Іельскім і інш. ун-тах; праф. л-ры. Раманы «Апошнія і

першыя: раман з эмігранцкага жыцця» (1930), «Валадарка» (1932), «Без канца» (1938) пра лёс салдат і афіцэраў белай гвардыі. Аўтар кніг «Чайкоўскі, гісторыя адзінокага жыцця» (1936, СПб., 1993), «Барадзін» (1938), аўтабіягр. кнігі «Курсіў мой» (на англ. мове, 1969, на рус. мове 1972; 2 выд., т. 1—2, 1988), рамана «Жалезная жанчына» (1981, М., 1991) пра неардынарнае жыццё рус. эмігранткі, даследавання «Людзі і ложы: Рускія масоны XX ст.» (1986). Пісала вершы, крытычныя артыкулы пра творчасць Хадасевіча, У.Набокава, рус. сав. літаратуру. Тв.: Стнхв, 1921—1983. Нью-Йорк, 1984; Повестл. М., 1992; Рассказы в нзтаішн. М., 1994. С.Ф.Кузшіна. БЯРБЕРАЎ Хрыста Хрыстаў (28.8.1935, Сафія — 23.12.1967), балгарскі публіцыст, перакладчык. Скончыў Маскоўскі ун-т (1959). Першы ў Балгарыі пачаў перакладаць бел. прозу з арыгінала. На балг. мову пераклаў некаторыя вершы А.Куляшова («Выбраныя вершы і паэмы», Сафія, 1963, разам з Н.Вылчавым), П.Броўкі, раман І.Шамякіна «Сэрца на далоні» (Сафія, 1965). У анталогіі «Беларускія апавяданні» (1968) y яго перакладзе змешчаны творы 29 бел. аўтараў. Пераклады Б. вызначаюцца высокім маст. узроўнем. БЯРВЕНКА, рака ў Беларусі, y Гродзенскім р-не, левы прыток Пыранкі (бас. Нёмана). Даўж. 25 км. Пл. вадазбору 110 км . Пачынаецца з воз. Доўгае. На ўсім працягу каналізаваная. БЯРДАНКА, адназарадная вінтоўка калібру 10,67 мм. Распрацавана амер. вынаходнікам Х.Берданам. Удасканалена ў 1860-я г. рус. ваен. інжынерамі А.П.Горлавым і К.І.Гуніусам y ЗША, дзе атрымала назву «руская вінтоўка». Была на ўзбраенні рус. арміі ў 1868— 91. БЯРДЗІЧАЎ, горад на Украіне, цэнтр раёна ў Жытомірскай вобл. Засн. ў 15 ст. 91,6 тыс. ж. (1993). Чыг. вузел. Машынабудаванне (хім. абсталяванне, станкабудаванне і інш.), мэблевая, паліграф., харч. (мясная, цукр. і інш.) прам-сць. Крэпасць-манастыр кармелітаў (засн. ў 1627); касцёл, y якім y 1850 вянчаўся з Эвелінай Ганскай франц. пісьменнік А.Бальзак. БЯРДЗЯЕЎ (Bierdiajew) Валерыян (7.3.1885, г. Гродна — 28.11.1956), польскі дырыжор, педагог. Вучыўся ў Лейпцыгскай кансерваторыі ў М. Рэгера (кампазіцыя), К.Нікіша (дырыжыраванне), Х.Зіта (скрыпка). Інтэрпрэтатар рус. музыкі, твораў Л.Бетховена. 3 1908 дырыжор Марыінскага т-ра ў Пецярбургу. У 1921—30 працаваў y Польшчы, Расіі, на Украіне. 3 1930 выкладаў y Варшаўскай кансерваторыі (з 1945 праф.), Вышэйшых муз. шксшах y Кракаве, Познані. 3 1947 дырэктар і дырыжор Кракаўскай філармоніі. Дзярж. прэмія Польшчы 1951. БЯРДЗЯЕЎ Мікалай Аляксандравіч (6.3.1874, Кіеў — 23.3.1948), рускі філосаф і публіцыст. Вучыўся ў Кіеўскім ун-це (1894—98). 3 1917 праф. філасо-

фіі Маскоўскага ун-та. Арганізатар «Вольнай акадэміі духоўнай культуры ў Маскве» (1919). У 1922 высланы з СССР, жыў y Берліне, Парыжы. Знаходзячыся пад уплывам філасофіі І.Канта, Я.Бёме, А.Шапенгаўэра, Ф.Ніцшэ, У.Салаўёва, В.Разанава, абараняў ідэі экзістэнцыялізму, прапагандаваў прымат свабоды над быццём і чалавека над светам, адстойваў абсалютную каштоўнасць любой асобы і любой культуры. У працах «Філасофія свабоды» (1911), «Дух і рэальнасць» (1937), «Экзістэнцыяльная дыялектыка боскага і чалавечага» (1952) і інш. абгрунтаваў канцэпцыю т. зв. новай рэлігійнай свядомасці, або хрысціянскага персаналізму. Паводле Б., задача чалавека ў вызваленні свайго духу з палону ўяўнага быцця і «выхадзе з рабства ў свабоду», з варожасді свету ў «касмічную любоў»; гэта магчыма толькі пры выкананні строгіх правіл і норм паводзін, сфармуляваных y Старым запавеце (этыка закону), перайманні подзвігу Ісуса Хрыста (этыка збавення), выхаванні святасці, духоўным узвышэнні асобы і яе свабоднай любові да Бога-творцы (этыка творчасці). Б. лічыў неапраўданымі сац. рэвалюцыі, якія прыводзяць «да вынішчэння святасці», гібелі духоўнай культуры. Ён сцвярджаў, што марксізм «засланіў» чалавека класам і не здольны вырашыць праблему свабоды і актыўнасці асобы, асуджаў бесчалавечнасць, насілле і тэрор, якія сталі штодзённай практыкай таталітарных рэжымаў, y т.л. і сталінскага рэжыму ў СССР. Даследаваў праблемы інтэлектуальнай гісторыі Расіі, распрацаваў канцэпцыю т. зв. «камюнатарнасці» (абшчыннасці) або рускай самабытнасці, за мяжой выступаў як патрыёт, прадстаўнік рус. культуры і праціўнік розных формаў месіянскай і шавіністычнай ідэалогіі. Т в Новое релнгнозное сознанне н обвдественность. СПб., 1907; Душа Россгаі. М., 1915; Судьба Росслн: Опыты по пснхолопш войны н нацнональноста. М., 1918 (репр. нзд. М., 1990); Смысл нсторнн. Берлнн, 1923; Тое ж. М., 1990; О назначснмя человека. Пармж, 1931; Тое ж М., 1993; Русская вдея: Осн. проблемы рус. мыслн XIX — нач. XX в. Парнж, 1946; Нстокн н смысл русского коммуннзма. Парнж., 1955 (репр. мзд. М., 1990); Фнлософня неравенства. М., 1990; Самопознанне: (Опыт фнлос. автобногр.). М., 1991; Фмлософня творчества, культуры н нскусства. T. 1—2. М., 1994; Царсгво Духа н царство Кесаря. М., 1995. С.Ф.Дубянецкі. БЯРДЗЯНСК (у 1939—58 А с і п е н к a ), горад на Украіне, цэнтр раёна ў Запарожскай вобл. Засн. ў 1827. 132 тыс. ж. (1993). Порт на Азоўскім м. Чыг. станцыя. Прам-сць: машынабудаванне (с.-г. і дарожныя машыны, кабель і інш.), харч. (у тл . рыбная), лёгкая (абутковая, трыкат.), нафтаперапрацоўчая; вытв-сць буд. матэрыялаў (шкловалакно). Пед. ін-т. Краязнаўчы, маст. музеі. Гразевы і прыморскі кліматычны курорт за 5 км ад горада, на беразе Азоўскага м. Развіваецца з канца 19 ст. Шырокія пясчаныя пляжы даўж. каля 20 км. Клімат пераходны ад марскога да кантынентальнага з мяккай зі-

БЯРЖОНКА

407

мой, цёплым летам і вял. колькасцю сонечных дзён. Лячэбныя гразі, рапу салёных азёр і заліваў Азоўскага м. выкарыстоўваюць на лячэнне хвароб органаў руху і апоры, сардэчна-сасудзістай і перыферычнай нерв. сістэм, гінекалагічных. БЯРДЫШ (польск. berdysz), старадаўняя халодная зброя ў выглядзе насаджа-

М.АБярдзяеў.

най на драўлянае дрэўка сякеры з лязом y форме паўмесяца. Вядомы ў краінах стараж. Усходу, y 15 — пач. 18 ст. па ўсёй Еўропе. Пашыраны ў Рус. дзяржаве ў 16—17 ст., выкарыстоўваўся пешымі воінамі, пераважна стральцамі. На Беларусі ў 16 — пач. 18 ст. масавая зброя гараджан і сялян-паўстанцаў, гар. начной варты і брамнікаў. У час археал. раскопак знойдзены Б. 12, 14— 17 ст. y Віцебску, Брэсце, Гродне, Мінску, Мядзеле і інш. Бел. збройнікі выраблялі Б. простыя і «набіўныя срэбрам з абухамі». Блізкім да Б. відам зброі была алебарда. БЯРЖОНКА, возера ў Беларусі, y Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р.

Бярдыш 12 ст. Вшебск.

408

БЯРЖОНКА

Акунёўка, за 9 км на ПдЗ ад г. Браслаў. Пл. 0,21 км2, даўж. 700 м, найб. глыб.

1,5 м, даўж. берагавой лініі 1,7 км. Пл. вадалбору 6,25 км2. Злучана ручаём з воз. Пашшча. БЯРЖОНКА, возера ў Беларусі, y Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Янка, за 9 км на ПдЗ ад г. Браслаў. Пл.

0,19 км2, даўж. 690 м, найб. шыр. 390,

найб. глыб. 2,6 м, даўж. берагавой лініі 1,9 км. Пл. вадазбору 6,56 км2. Абкружана забалочанай поймай, парослай хмызняком. Схілы катлавіны выш. да 2 м, пясчаныя, разараныя. Берагі нізкія, тарфяністыя. Дно выслана сапрапелем. Зарастае. БЯРКОВІЧ Марыя Веньямінаўна (26.12.1910, г. Беразіно Мінскай вобл. — 19.9-1993), бел. мастак кіно і жывапісец. Скончьша Віцебскі маст. тэхнікум (1930), Маскоўскі маст. ін-т імя Сурыкава (1939). У 1954—75 мастак па касцюмах на кінастудыі «Беларусьфільм» (касцюмы да кінафільмаў «Міколка-паравоз», «Чырвонае лісце», «Апошні хлеб», «Доўгія вёрсты вайны» і інш.). Майстар акварэлі — пейзажы Раўбічаў, Мінска, Рыжскага ўзмор’я і інш. БЯРКОЎ Уладзімір Фядотавіч (н.

1.4.1936, в. Ляхаўшчына Чавускага р-на Магілёўскай вобл.), бел. філосаф. Д-р філас. н. (1981), праф. (1984). Скончыў БДУ (1959). У 1967—82 і з 1990 y БДУ, y 1982—90 y БШ. Даследуе праблемы логікі, метадалогіі і філасофіі навукі. Аўтар навук. прац, дапаможнікаў па філасофіі і логіды для ВНУ. Тв:. Вопрос как форма мыслл. Мн., 1972; Протаворечня в науке. Мн., 1980; Сгруктура н генезнс научной проблемы. Мн., 1983. БЯРНАЦКІ Дэмітрый Васілевіч (24.7.1912, г. п. Стрэшын Жлобінскага р-на Гомельскай вобл. — 23.1.1945), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Арлоўскае пях. вучылішча (1942). У Чырв. Арміі з 1941. У Вял. Айч. вайну з 1942 на Сталінградскім, Данскім, Сцяпным, 2-м і 1-м Укр. франтах. 21.1.1945 капітан Б. на чале групы байцоў y баі каля г. Брэслаў фарсіраваў Одэр, выбіў праціўніка з траншэі, адбіў 5 варожых контратак. Загінуў y баі. БЯРНОВА, возера ў Беларусі, y Гарадоцкім р-не Відебскай вобл., y бас. р. Обаль, за 22 км на ПдЗ ад г. Гарадок.

Пл. 2,8 км2, даўж. 3,5 км, найб. шыр.

1,62 км, найб. глыб. 10,9 м, даўж. берагавой лініі 10,2 км. Пл. вадазбору 57 км2. Схілы катлавіны выш. 15—25 м, на Пн 5— 10 м, параслі хмызняком, на ПнУ і ПнЗ разараныя. Берагі нізкія, пясчаныя, на Пн забалочаныя. Мелкаводдэе вузкае, пясчанае, глыбей дно глеістае. 4 астравы агульнай пл. 0,1 га. Упадае р. Віраўлянка, выцякае р. Бярозаўка. БЯРНОВІЧЫ, ваенныя і дзяржаўныя дзеячы ВКЛ з роду ўласнага герба «Бярновіч». Валодалі маёнткамі ў Менскім і Новагародскім ваяв. Выводзілі свой род з Прусіі ад 1560. Найб. вядомыя Б.: Я н , заснавальнік роду. Упершыню згадваецца ў 1683 як маёр войска ВКЛ. Стольнік вендэнскі. Ю р ы й В і л ь г е л ь м , стольнік вендэнскі з 1701, y 1704—07 на вайск. службе. М i х a л (24.9.1734 — пасля 1802), староста крэўскі (1764), суддзя земскі новагародскі (1783), слуцкі падкаморы (1792) і

Бяроза: павіслая (уверсе); карэльская. павятовы маршалак (1795—1802). Заснаваў y сваім маёнтку Бабоўня мястэчка. С э р в а ц ы С т а н і с л а ў А н т о н 114.5.1784 — каля 1835), старшыня мінскага гал. і памежнага судоў, старшыня гал. судоў Мінскай губ., слуцкі павятовы маршалак (1808— 11). Л.А.Акаловіч.

БЯРОЗА (Betula), род кветкавых раслін

сям. бярозавых. Каля 140 відаў. Пашыраны ў Паўн. паўшар’і ад гор субтропікаў да арктычных тундраў. На Беларусі 6 дзікарослых і 44 інтрадукаваныя віды рознага геагр. паходжання. Б. павіслая, або бародаўчатая (В. pendula), і пушыстая, або белая (В. pubescens), утвараюць бярозавыя лясы\ карэльская, або чачотка (В. сагеііса), і няясная, або цёмная (В. obscura), з амаль чорнай па ўсім ствале карой, трапляюцца рэдка асобнымі дрэвамі ці невял. групамі пераважна на ўзвышшах y зах. і цэнтр. раёнах; нізкая (В. humilis) і карлікавая (В. nana) — кустовыя расліны, утвараюць хмызнякі на балотах і па берагах балотных азёр. Б. карлікавая занесена ў Чырв. кнігу Рэспублікі Беларусь. 3 інтрадукаваных y зялёным буд-ве найчасцей выкарыстоўваюцца Б. папяровая (В. papyrifera), жоўтая (В. lutea), вязалістая (B. ulmifolia), Эрмана (B. ermanii), японская (В. japonica), блакітная (В. coerulea), туркестанская (B. turkestanica), даурская

(B. dahurica), рабрыстая (B. costata) i Шміта, або жалезная (B. schmidtü). Аднадомныя лістападныя дрэвы або кусты і кусціхі з гладкай ці трэшчынаватай, часцей белай, радзей шэрай і інш. колеру карой. Лісце суцэльнае (у садовых формау бывае рассечанае), на чаранках. Кветкі аднаполыя, y тычынкавых і песцікавых каташках, распускаюцца ў крас.—маі, амаль адначасова з лісцем, апыляюцца з даламогай ветру. Плады — дробныя аднанасенныя арэхі з плёначнымі крылцамі па баках. Лесаўтваральнікі, дэкар., лек. (пупышкі і маладое лісце выкарыстоўваюць y медыцыне як жаўцягонны, мачагонны і процізапаленчы сродак), харч. (бярозавы сок мае да 20% цукру, с п а ж ы в а е ц ц а як напітак), кармавыя (галінкі з лісцем служаць кормам для жывёлы, пупышкі і каташкі — для птушак) і тэхн. (з драўніны атрымліваюць метылавы спірт, ацэтон, воцат, актываваны вугаль, вырабляюць фанеру, мэблю, лыжы і інш. вырабы; з кары здабываюць дзёгаць, з лісця — фарбу для шэрсці) расліны. Выкарыстоўваюцца на лесаўзнаўленне, азеляненне населеных месцаў, прысады каля дарог, y проціпажарных і полеахоўных палосах, для замацавання адхонаў і інш. В Ф.ІІабірушка. БЯРОЗА, рака ў Беларусі, y Зэльвенскім і Слонімскім р-нах Гродзенскай вобл., левы прыток Шчары (бас. Нёмана). Даўж. 23 км. Пл. вадазбору 96 км2. Пачынаецца каля в. Шулякі Зэльвенскага р-на. 13 км рэчышча ад вусця каналізавана, створана сажалка. БЯРОЗА (да 1940 Б я р о з а - К а р тузская, Картуз-Бяроза), горад y Беларусі, цэнтр Бярозаўскага р-на Брэсцкай вобл., на р. Ясельда. За 102 км ад Брэста, 6 км ад чыг. ст. Бяроза-Картузская на лініі Брэст—Баранавічы, на аўтадарозе Кобрын—Баранавічы. 30,5 тыс. ж. (1995). У пісьмовых крыніцах вядома з 1477 як вёска Слонімскага, y 1521 — Кобрынскага пав. ВКЛ. Належала Гамшэям, Вештартові чам, Гастоўскім, Рудзінскім, з канца 16 ст. — Сапегам. 3 1629 мястэчка. У 1648—89 пабудаваны Бярозаўскі касцёл і кляштар картэзіянцаў (карзузаў, аДсюль назва Картуз-Бяроза). У 1706 тут адбылася сустрэча рас. цара Пятра I з каралём польскім і вял. кн. літ. Аўгустам II. У час Паўночнай вайны 1700—21 швед. войскі разбурылі Б. і абрабавалі кляштар. 3 1795 Б. ў складзе Рас. імперыі, мястэч-

ка Пружанскага пав. (з 1801 Гродзенскай губ.). У 1-й пал. 19 ст. праводзіпася 8 кірмашоў на год, дзейнічалі 2 гарбарныя і сухонныя мануфактуры. У 1871 праз Б. пракладзена Маскоўска-Брэсцкая чыгунка. У 1897 — 6,2 тыс. ж. У 1-ю сусв. вайну ў 1915 акупіравана герм. войскам, y 1919—20 занята польскім войскам, Чырв. Арміяй. 3 1921 y Польшчы, мястэчка Пружанскага пав. Палескага ваяв. У 1934 створаны Бяроза-Картуэскі канцэнтрацыйны лагер. 3 1939 y БССР, з 15.1.1940 горад, цэнтр раёна. 3 23.6.1941 да 15.7.1944 акупіравана ням.-фаш. захопнікамі, якія ў створаным імі лагеры смерці загубілі 7 тыс. чал. Дзейнічала патрыят. падполле. Б. вызвалена войскамі 28-й арміі 1-га Бел. фронту ў ходзе Беларускай аперацыі 1944. У 1969 — 7,5 тыс. чал. У Б. прадпрыемствы маш.-буд., буд. матэрыялаў (Бярозаўскі камбінат сілікатных вырабаў), харч. (Бярозаўскі мясакансервавы камбінат, Бярозаўскі сыраробны камбінат) прам-сці і сац.-быт. абслугоўвання. Бярозаўскі гісторыка-краязнаўчы музей. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, магілы ахвяр фашызму.

БЯРОЗАВЫЯ

409

Прыпяці), за 14 км уверх па цячэнні ад унадзення ў воз. Чорнае. Створана ў 1986. Пл. 17,74 км2, даўж. 6,4 км, найб. шырыня 3,6 км, найб. глыб. 6,6 м. Аб’ём вады 31,9 млн. м3. Выкарыстоўваецца для арашэння і рыбагадоўлі. БЯРОЗАВАЕ BÔ3EPA, гл. Бярозаўскае возера. БЯРОЗАВІК, бел. традыцыйны напітак з бярозавага соку. У бочку з сокам дабаўляюць прарошчаны і падпрэжаны ячмень або сухары, часам крыху цукру ці мёду, ставяць яе ў цёмнае халаднаватае месца ці закопваюць y зямлю на 4— 6 тыдняў. Пашыраны амаль на ўсёй тэр. Беларусі. БЯРОЗАВІК, гл. Падбярозавік. БЯРОЗАВІЧЫ, вёска ў Беларусі, y Пінскім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 20 км на 3 ад Ііінска,

Горад Бяроза. Забудова жылога раёна. Помнікі архітэктуры: Бярозаўскі касцёл і кляштар картэзіянцаў, Бярозаўская Петрапаўлаўская царква. Помнікі на месцы б. канцэнтрацыйнага лагера, сав. лётчыкам. Я В Ся й’нн (гісторыя) БЯРОЗА-1, вадасховішча ў Беларусі, y Бярозаўскім р-не Брэсцкай вобл., за 13 км на ПнУ ад г. Бяроза. На р. Жыгулянка (левы прыток Яселвды, y бас.

Бярозавыя лясы: бародаўчатабярозавы (злева); пушыстабярозавы.

155 км ад Брэста, 9 км ад чыг. ст. Малоткавічы, на аўтадарозе Гомель— Брэст. 738 ж., 309 двароў (1995). Сярэдняя шксша, Палац культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Малітоўны дом адвентыстаў 7-га дня. Помнік архітэктуры — Пакроўская царква (1878). БЯРОЗАВЫ ГРЫБ, гл. Чага. БЯР03АВЫЯ ЛЯСЬІ, б я р э з н і к і ,

410

БЯРОЗА

БЯРОЗАЎКА, Б я р э ж в і ц а , рака ў Беларусі, y Глыбоцкім і Шаркаўшчынскім р-нах Віцебскай вобл., правы прыток Дзісны (бас. Зах. Дзвіны). Даўж. 53 км. ГІл. вадазбору 721 км2. Пачынаецца 3 воз. Падлужнае, цячэ праз г. Глыбокае ў межах Свянцянскіх градаў, далей па Псшацкай нізіне. Упадае ў Дзісну за 4 км ніжэй ад г. п. Шаркаўшчына. Асн. прытокі: Аржаніда і Маргва (злева), Дабрылаўкк і Стуканаўка (справа). Даліна да ўпадзення Маргвы трапецападобная, на астатнім працягу вузкая, шыр.

500—3000 м. Пойма пераважна двухбаковая, шыр. 50—500 м. Рэчышча каналізаванае на працягу 1 k m y верхнім цячэнні і 1,5 км каля в. Юльянова Шаркаўшчынскага р-на.

драбналістыя лясы, аснову дрэвастою якіх складаюць віды з роду бяроза. Пашыраны на ўмеранай паласе Паўн. паўшар’я (пераважна ў лясной і лесастэпавай зонах, горна-лясных раёнах), асн. масівы ў Еўропе, Сібіры, на Д. Усходзе, y Паўн. Амерыцы. На Беларусі 2 фармацыі: бародаўчатабярозавыя лясы з бярозы бародаўчатай, або павіслай (Betuleta pendulae), і пушыстабярозавыя лясы з бярозы пушыстай, або белай (В. pubescentis); агульная плошча Бл. больш за 1 млн. га, з іх бародаўчатабярозавых 726 тыс. (11,9%), пушыстабярозавых 276,4 тыс. (4,6%) га; складаюць БЯРОЗАУКА, рака ў Беларусі, y 16,5% усіх лясоў рэспублікі (2-е месца Шклоўскім р-не Магілёўскай вобл., правы прьггок Дняпра. Даўж. 26 км. Пл. пасля хваёвых лясоў; 1994). Пушыстабярозавыя лясы палежадь да ка- вадазбору 230 км2. Пачынаецца паміж рэнных занальна абумоўленых лясоў Белару- вёскамі Забор’е і Бярозаўка, вадазбор сі. Найб. пашыраныя іх тыпы: асаковы, ба- на Аршанска-Магілёўскай раўніне. лотна-папарацевы, асакова-сфагнавы і асакова-травяны (характэрныя фітацэнозы лясных БЯРОЗАУКА, горад y Беларусі, y Ліднізінных і пераходных балот, займаюць пераўвільготненыя экатопы з адносна багатай глебай і рознай ступенню абводненасці і праточнасці). Бародаўчатабярозавыя належаць да другасных (вытворных) драбналістых лясоў, што ўзнікаюць на месцы высечаных карэнпых хваёвых, яловых і дубовых лясоў або на с.-г. землях, якія не выкарыстоўваюцца. Найб. пашыраныя іх тыпы: чарнічны, кіслічны, імшысгы і арляковы (займаюць экатолы з мінер. глебамі рознай урадлівасці і ўвільгатнення, пераважна беднымі сухімі ападэоленымі пясчанымі і супясчанымі). Б.л. — крыніда сыравіны для дрэваалрацоўчай, хім., паліўнай, харч. і інш. прам-сці, база для нарыхтоўкі грыбоў і ягад, месцажыхарства розных відаў жывёл і раслін; адыгрываюць значную ролю ў лесаўзнаўленні і азеляненні, ахоўным лесаразвядзенні, паляпшэнні струкгуры глебы і лясоў, павелічэнні іх урадлівасці і ўстойлівасці, маюць вял. рэкрэацыйнае значэнне. Д. С.Галад. БЯРОЗА-КАРТУЗСКАЯ, назва г Бяроза да 1940 і сучасная чыг. станцыя на лініі Брэст—Баранавічы. скім р-не Гродзенскай вобл. За 1,5 км БЯрОЗА-КАР,ТЎЗСКІ КАНЦЭНТРА- ад р. Нёман, за 28 км ад Ліды, 7 км ад ЦЬІЙНЫ ЛАГЕР, месца зняволення чыг. ст. Нёман на лініі Ліда— Баранавіпаліт. вязняў y Польшчы ў 1934—39. Створаны паводле распараджэння прэзідэнта Псшьскай рэспублікі ад 17.6.1934 для ізаляцыі «левых элементаў» (камуністаў, рэвалюцыянераў і інш.). Размяшчаўся ў ксшішніх вайск. казармах мяст. Бяроза- Картузская Палескага ваяв. (г. Бяроза Брэсцкай вобл.). Людзей найчасцей знявольвалі без суда, на падставе даносаў мясц. адміністрацыі, часта на неабмежаваны тэрмін. Вызначаўся жорсткім рэжымам. У канцлагеры былі зняволены акгыўныя дзеячы КПЗБ, КПЗУ і КПП, сярод іх А.І.Кароль, Ф.Р.Маркаў, укр. паэт А.Гаўрылюк. Тут закатаваны камуністы А.А.Мазырка, А.В.Германіскі, Ю.Нядзельскі і інш. У канцлагеры дзейнічала заканспіраваная камуніст. арг-цыя. Канцлагер ліквідаваны ў вер. 1939 з прыходам Чырв. Арміі на тэр. Зах. Беларусі. Паводле няпоўных звестак, за гады існавання праз лагер прайшло больш за 10 тыс. вязняў. Помнік вязням Б.-К.к.л. Бярозаўская Петрапаўлаўская царква.

чы. Аўгадарогамі злучаны з Лідай і Навагрудкам. 12,8 тыс. ж. (1996). Шклозавод «Нёман». Магіла сав. ваеннапалонных. У мінулым вёска Лідскага пав. Віленскай губ., побач з якой y 1883 памешчык З.Ленскі пабудаваў гуту, што пазней стала шклозаводам «Нёман». 3 1921 y складзе Польшчы, вёска Лідскага пав. Навагрудсхага ваяв. 3 1939 y БССР, з 1940 y Навагрудскім р-не, цэнтр сельсавета. У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 да 9.7.1944 акупіравана ням. фашыстамі. 3 15.5.1959 рабочы пасёлак Навагрудскага, з 1962 Лідсхага р-наў, э 24.6.1968 — гар. пасёлак, з 21.9.1990 горад. БЯРОЗАЎКА, вёска ў Беларусі, y Глускім р-не Магілёўскай вобл., на р. Пціч. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 14 км на ПдУ ад г. п. Глуск, 184 км ад Магілёва, 13 км ад чыг. ст. Ратміравічы. 382 ж., 104 двары (1995). Сярэдняя шксша, клуб, б-ка, аддэ. сувяэі. Магіла ахвяр фашызму. БЯРОЗАЎКА, вёска ў Беларусі, y Калінкавіцкім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 39 км на ПдУ ад г. Калінкавічы, 161 км ад Гомеля. 460 ж., 215 двароў (1995). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. БЯРОЗАЎСКАЕ BÔ3EPA, Б я р о з а в а е в о з е р а , y Беларусі, ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Тураўлянка, за 23 км на 3 ад г. п. Ушачы. Уваходзіць ва Ушацкую групу азёр. Пл.

4,9 км 2, даўж. 4,1 км, найб. шыр. 1,5 км, найб. глыб. 3,9 м, даўж. берагавой лініі 12 км. Пл. вадазбору 458 км 2. Схілы катлавіны выш. 3—5 м, усх. пад лесам і хмызняком, на 3 і ПдЗ разараныя. Берагі нізкія, месцамі забалочаныя і сплавінныя. Мелкаводцзе шырокае, пясчанае, Зарастае. Злучана ручаём з воз. Глыбач, праз возера працякае р. Дзіва. БЯРОЗАЎСКАЕ BÔ3EPA, y Беларусі, y Сенненскім р-не Відебскай вобл., y бас. р. Крывшка, за 10 км на ПнУ ад г. Сянно. Пл. 2,6 км2, даўж. 5,1 км, найб. шыр. 1,05 км, найб. глыб. 15,8 м, даўж. берагавой лініі 18,9 км. Пл. вадазбору 25,8 км2. Схілы катлавіны выш. 2—8 м, парослыя хмызняком, y верхняй ч. разараныя. Берагі нізкія, забалочаныя, на ПдУ высокія, пад хмызняком. Дно з упадзінамі і мелямі, уздоўж берагоў пясчанае, глыбей сапрапелістае.

4 астравы агульнай пл. 3,8 га. Выцякае р. Бярозка (прыток Крывінкі). БЯРОЗАЎСКАЕ BÔ3EPA, y Беларусі, y Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дзісна, за 16 км на Пн ад г. Глыбокае. Пл. 0,56 км2, даўж. 1,12 км, найб. шыр. 870 м, найб. глыб. 3,2 м, даўж. берагавой лініі 4,3 км. Пл. вадазбору 4,2 км2. Схілы катлавіны выш. да 8 м, на У і ПдУ да 15—20 м, пераважна раэараныя. Берагі пясчаныя, параслі хмызняком, паўн.-ўсх. забалочаныя. Вакол возера тарфяністая пойма. Мелкаводдэе пясчанае, глыбей дно глеістае. БЯРОЗАЎСКАЯ ДРЭС, першая і адна з самых буйных цеплавых электрастанцый блочнага тыпу на Беларусі. Пабудавана ў 1958—67 y г. Белаазерск Бярозаўскага р-на Брэсцкай вобл. Першы прамысл. ток дала ў 1961. 6 энергаблокаў, дзеючая магутнасць 940 тыс. кВт.

На паліва выкарыстоўваецца мазут і прыродны газ. Праз Беларускую энергетычную сістэму зяучана з энергасістэмамі суседніх з Беларуссю дзяржаў. БЯРОЗДЎСКАЯ ПЕТРАПАЎЛАЎСКАЯ ЦАРКВА, помнік архітэктуры 2-й пал.

18 — 1-й пал. 19 ст. Пабудавана ў 1772 з цэглы ў г. Бяроза Брэсцкай вобл. У выніку перабудовы напярэдадні 1-й сусв. вайны будынак набыў рысы класіцызму (трохвугольны франтон, падвоеныя пілястры тасканскага ордэра, паўцыркульныя аконныя праёмы з руставанымі ліштвамі) і рэтраспектыўна-рускага стылю (закамары, шатровы дах званіцы і інш.). Mae традыцыйную 4часткавую кампазіцыю: 3-ярусная званіца, трапезная, асн. аб’ём і апсіда з рызніцамі. У аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі 1-нефавага бесслуповага храма дамінуе званіда. БЯРОЗАЎСКІ, назва г. Белаазерск y студз.—чэрв. 1960. БДРОЗАЎСКІ , ГІСГОРЫКА-КРАЯЗНАЎЧЫ МУЗЕЙ. Засн. ў 1961 y г. Enpma Брэсцкай вобл. Mae 5 экспазіц. залаў (пл. экспазіцыі каля 130 м2), каля 17 тыс. экспанатаў асн. фонду (1996). У тэматычных залах матэрыялы пра мінулае Бярозаўшчыны, дакументы пра паўстанне 1863—64, падзеі 1-й сусв. і грамадз. войнаў, Бярта-Картузскі канцэнтрацыйны лагер, дзейнасць КПЗБ на тэр. раёна, падзеі Вял. Айч. вайны, аднаўленне і развіццё гаспадаркі раёна ў пасляваенны час і інш.; матэрыялы пра знакамітых землякоў: дзеяча рэв. руху A. А.Альшэўскага, ген.-лейт. С.І.Любарскага, гісторыкаў П.В Горына (Каляду), B. Ц.Дружчыца, паэтэсу Р.А.Баравікову і інш. Сярод экспанатаў манетны скарб 15 — пач. 17 ст., драўляная скулыггура 17 ст., керамічны посуд 17— 18 ст., узоры нац. адзення, калекцыя драўляных муз. інструментаў, узоры прадукцыі мясц. прадпрыемстваў. Г С.Пуцыковіч. БЯРОЗАўСКІ КАМБІНАТ СІЛІКАТНЫХ ВЬІРАБАЎ. Створаны ў 1961 y г. Бяроза Брэсцкай вобл. як Новабярозаўскі вапнавы з-д. 3 1990 сучасная назва, з 1992 арэнднае прадпрыемства. Цэхі па вытв-сці вапны і дробных сценавых блокаў. Асн. прадукцыя (1996): вапна буд., дробныя сценавыя блокі з ячэістага бетону. Працуе на мясцовых радовішчах мелу і пяску. БЯРОЗАЎСКІ КАСЦЁЛ I КЛЯ1ІІТАР КАРТЭЗІЯНЦАЎ. Пабудаваны ў 1648— 89 y г. Бяроза Брэсцкай вобл. У час Паўночнай вайны 1700—21 і баёў з Барскімі канфедэратамі (1772) часткова разбураны. У 1831 закрыты за ўдзел манахаў y паўстанні 1830—31. У 1866 часткова разабраны. Захаваліся рэшткі паўд. і зах. частак кляштара. У барочны комплекс уваходзілі мураваныя будынак касцёла, каплічка, жылыя карпусы з маленькімі ўнутр. дворыкамі, трапезная, б-ка, шпіталь, аптэка, гасп. пабудовы, якія былі абнесены крапасной сцяной з вежамі. Гал. уваходам y кляштар служыла магутная брама з байніцамі. Двухпавярховыя карпусы келляў ма-

нахаў-самотнікаў былі злучаны з касцёлам калідорамі-галерэямі. Дэкар. аздабленне — пілястры, раскрапоўкі, глыбокія нішы, фігурныя франтоны. Касцёл — 3-нефавая базіліка з трыма гранёнымі апсідамі і гранёным тамбурам пры ўваходзе. Сілуэт ансамбля фарміравала абарончая 8-гранная шмат’ярусная вежа-званіца з магутнымі сценамі, вузкімі вокнамі-байніцамі. БЯРОЗАўСКІ МЯСАКАНСЕРВАВЫ КАМБІНАТ. Створаны ў 1972—78 y г. Бяроза Брэсцкай вобл. У 1975 пабудаваны халадзільнік, y 1976 — мясатлушчавы, y 1977 — мясаперапрацоўчы цэхі, y 1978 — кансервавы з-д і літаграфскі цэх. У 1972—77 мясакамбінат, з 1978 сучасная назва. Асн. прадукцыя (1996): мяса і субпрадукты, каўбасныя вырабы і паўфабрыкаты, кансервы стэрылізаваныя і вяндліна пастэрызаваная, тлушчы харч., сухія кармы для жывёлы, скураная сыравіна. БЯРОЗАЎСКІ РАЁН, y цэнтральнай

БЯРОЗАЎСКІ____________ 411 ляецца на 15 сельсаветаў: Белаазерскі, Боркаўскі, Бярозаўскі, Высокаўскі, Здзітаўскі, Малецкі, Міжлескі, Нарутавіцкі, Першамайскі, Пескаўскі, Сакалоўскі, Сігневіцкі, Спораўскі, Стрыгінскі, Сялецкі. Раён займае паўд.-ўсх. ч. Прыбугскай раўніны і паўн.-зах. Прыпяцкага Палесся. Паверхня — плоская забалочаная раўніна, пераважная выш. 150—160 м, найвыш. пунхт 189 м (каля чыг. ст. Бронная Гара). Карысныя выкапні: торф, мел, пясчана-жвіровы матэрыял, сілікатныя і буд. пяскі, гліны. Сярэдняя т-ра студз. -5,2 С, ліп. 18,3 °С. Ападкаў 593 мм за год. Вегетац. перыяд 200 сут. Рака Яселвда з прытокамі Вінец і Жыгулянка. Азёры: Чорнае, Спораўскае, Белае, вадасх. Сялец. Пашыраны дзярнова-падзолістыя забалочаныя, тарфяна-балотныя, дзярновыя і дзярнова-падэолістыя глебы. Пад лясамі 22,3% тэр. раёна; вял. лясныя масівы (Галавіцкі, Буды, Бронная Гара); пераважаюць хваёвыя, бярозавыя, чорнаальховыя лясы. Біял. захазніх Спораўскі. Î

Бяразаўскі касцёл

і кляштар картэзіянцаў. 3 малюнка Н.Орды. 1870-я г.

частцы Брэсцкай вобл. Беларусі. Утвораны 15.1.1940. Пл. 1,5 тыс. км2. Нас.

75,4 тыс. чал. (1996), гарадскога 56%. Сярэдняя шчыльн. 57 чал. на 1 км2. Цэнтр раёна — г. Бяроза, г. Белаазерск, 110 сельскіх населеных пунктаў. Падзя-

На 1.1.1996 агульная плошча с.-г. угоддзяў 69,8 тыс. га, з іх асушана 36,3 тыс. га. У раёне 14 калгасаў і 4 саўгасы. Асн. галіна сельскай гаспадаркі — мяса-малочная жывёлагадоўля (свінагадоўля, буйн. par. жывёла, авечкагадоўля, конегадоўля). Вырошчваюць збожжавыя (жыта, пшаніцу, ячмень, авёс), цукр. буракі, бульбу, агародніну, кармавыя культуры. Прадпрыемствы энергетыкі (Бярозаўская ДРЭС), машынабудавання і металаапрацоўкі (абсталяванне для электраэнергет. прам-сці, вентылятары, рамонт камбайна-трактарных рухавікоў і інш.), лёгкай (вытв-сць спарт. абутку), харч. (сыр, масла, сухое абястлушчанае малако, цукар), дрэваапр. прам-сці; вытв-сць буд. матэрыялаў (піламатэрыялы, цэгла, керамічная плітка, жалезабетонныя канструкцыі, сілікатныя вырабы і інш.). Па тэр. раёна праходзяць чыгунка і аўтамагістраль Брэст—Мінск. У раёне 23 сярэднія, 7 базавых і 14 пач. шкал, 2 СПТВ, 18

412

БЯРОЗАЎСКІ

дашкольных устаноў, 42 клубы, 45 б-к, 5 бальніц, 2 амбулаторыі, 27 фельч.-ак. пунктаў. Помнікі архітэктуры: царква Маці Божай сярэдзіны 19 ст. ў в. Сакалова, Пакроўская царква (1795) y в. Сігневічы, сядзіба 2-й пал. 18 ст. — 1-й пал. 19 ст. і Троіцкая царква (1827) y в. Новыя Пескі, дарква Іаана Багаслова (1817) y в. Стрыгінь, касцёл (1912) і Успенская царква (1863—70) y в. Сялец, Мікалаеўская царква (1825) y в. Чарнякава. Мемарыяльны комплекс «Здзітаўская абарона» на месцы баёў партызан з ням.-фаш. захопнікамі ў в. Здзітава. Выдаецца газ. «Маяк». Л і т Память: Нст.-док. хроннкл Березовского р-на. Мн., 1987. С.І.Сідор. БЦРОЗАЎСКІ СЫРАРОБНЫ КАМБІНАТ. Створаны ў 1944 y г. Бяроза Брэсцкай вобл. як малочны з-д. 3 1986 камбінат, з 1994 адкрытае акц. т-ва. Дзейні-

Бярозка палявая.

чаюдь маслацэх, цэхі шіаўленых сыроў, ла вырабе натуральна-малочнай і нятлустай прадукцыі, сухой малочнай прадукдыі, вырабаў з немалочнай сыравіны. Асн. лрадукцыя (1996): масла сметанковае, сыры тлустыя, натуральна-малочная лрадукцьш. БЯРОЗАЎСКІЯ МІНЕРАЛЬНЫЯ BÔДЫ, бальнеалагічны курорт на Украіне. За 25 км на 3 ад г. Харкаў. Клімат умерана кантынентальны, з мяккай зімой, цёплым, сухім летам, вял. колькасцю сонечных дзён. Крамяністыя гідракарбанатныя кальцыева-натрыева-магніевыя воды (мінералізацыя 0,76 r/л), вя-

домыя з 1862, выкарыстоўваюць на пітное лячэнне хвароб страўніка, кішэчніка, печані і жоўцевых шляхоў, мачавых шляхоў, парушэнняў абмену рэчываў. БЯРОЗКА (Convolvulus), род кветкавых раслін сям. бярозкавых. Каля 250 відаў. Пашыраны пераважна ў Міжземнамор’і. На Беларусі трапляецца дзікарослая Б. палявая (С. arvensis). Расце як пустазелле, a таксама ўздоўж дарог, на дустках і травяных схілах. Як дэкар. вырошчваецца Б. трохкаляровая, або дзённая дрыгажуня (С. tricolor). Шмат- і аднагадовыя травяністыя расліны з давойным галінастым або сцелістым ці прамастойным сцяблом, радзей паўкусты і кусты. Лісце суцэльнае, доўгачаранковае. Кветкі званочкавыя ці лейкападобныя, белыя або ружовыя, часам з палосамі і рознакаляровыя (у садовых форм), па 1—3 y пазухах лісця або сабраныя ў суквецці. Плод — каробачка. Лек., дэкар., меданосныя, некаторыя — кармавыя і ядавітыя расліны. БЯРОЗКА, В е р х н я я К р ы в і н а , рака ў Беларусі, y Віцебскай вобл., правы прыток Крывінкі (бас. Зах. Дзвіны). Даўж. 34 км. Пл. вадазбору 330 k m A Пачынаецца з воз. Бярозаўскае, цячэ па Чашнідкай раўніне ў Сенленскім і Полацкай нізіне ў Бешанковіцкім р-нах. Асн. прытокі — 2 ручаі без дазваў (злева даўж. 14 км, справа — 15 км). Даліна і пойма невыразныя. Рэчышча на працягу 21 км каналізаванае, шыр. 8— 20 м. «БЯРОЗКА», штомесячны ілюстраваны літ.-маст. часопіс для дзяцей і падлеткаў. Выдаецца са снеж. 1924 y Мінску на бел. мове. Да вер. 1929 называўся «Беларускі піянер» (першы рэдактар — У.Дубоўка), y кастр. 1929 — крас.

1941 — «Іскры Ільіча», з чэрв. 1945 сучасная назва. У 1927—29 выходзіў 2 разы на месяц. Друкуе творы бел. і замежных пісьменнікаў, матэрыялы маральна-этычнага, культ. і гіст. характару, якія рознабакова развіваюць асобу чытача, выхоўваюць любоў да Бацькаўшчыны, лавагу да іншых народаў і дацый, адлюстроўваюць жыццё і дзейнасць дзіцячых арг-цый і рухаў. Змяшчае літ. і выяўл. творы дзяцей і падлеткаў. Пастаянныя рубрыкі: «Спадчына», «Энцыклапедыя часопіса «Бярозка», «Вянок», «Упершыню ў «Бярозцы», «Музычны эксдрэс», «Гаспадынька» і інш. ( А.М.Бадак. БЯРОЗКА Анатоль (сапр. С м а р ш ч о к Мацвей; н. 19.2.1915, в. Падлессе Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. лаэт. Засл. д-р медыцылы. Скончыў гімназію і ліцэй y Баранавічах, y 1939 мед. ф-т Віленскага ун-та. У 1929—39 публікаваў свае вершы ў віленскіх дерыяд. выданнях (часопісы «Зарадка», «Шлях моладзі», «Калоссе», газ. «Крыніца»), Рэдагаваў часопісы «Шлях моладзі», «Калоссе», рукапісны гумарыст. час. «3-за шюгу» (выйшла 3 нумары). Пасля вер. 1939 дераехаў y Івацэвічы. Працаваў лекарам на Брэст-

Літоўскай чыгунцы, y Вял. Айч. вайну — y Баранавіцкім шпіталі. У 1944 выехаў y Познань, дзе быў арыштаваны і адпраўлены ў канцэнтрацыйны лагер Нардгаўзен. Пасля вайны жыў y Гермаліі, потым — y ЗША. Першая лублікацыя Б. за мяжой — верш «Ліст да маці: (Пераклад з забытага)» (1955). Аўтар зб. «Адзінаццаць вершаў» (1989; на бел. і англ. мовах). У вершах Б. матывы і вобразы адраджэлскай бел. даэзіі, імкненне эстэтызаваць, удрыгожыць, ускладніць фактуру верша тонкай лексічнай арнаментыкай. Літ.: К і п е л ь В. Беларусы ў ЗПІА Мн., 1993. С. 301—304. А.Я.Белы. БЯРОЗКА (сапр. Б э т a ) Генрык, бел. святар. Родам з-пад Сухаволі Сакольскага пав. (Беласточчына). У 1920-я г. рэкгар духоўнай семінарыі ў Ломжы. Папулярызаваў пчалярства, якое лічыў адным са сродкаў лалягалэння дабрабыгу селяніна. У 1911 выдаў y Пецярбургу на бел. мове брашуру «Пчаліна —

Вокладкі часопіса «Бярозка»

жывёлка малая, a карысці дае многа», y якой змясціў чарцяжы вулля, апісаў віды работ пчаляра ў эалежнасці ад пораў года. І.У.Саламевіч. БЯРОЗКА (салр. Ф р a й м a н ) Міхаіл Паўлавіч (5.3.1921, в. Скародлае Ельскага р-на Гомельскай вобл.

— 30.12.1992), бел. сцэнарыст, драматург. Засл. дз. маст. Беларусі (1974). Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1943). У 1948—76 на кінастудыі «Беларусьфільм». Аўтар сцэнарыяў дакумент., навук.-дапулярных фільмаў: «Над ракою Арэсай», «Балгарскія сустрэчы», «Мінск — горад-герой», «Пра маці можна расказваць бясконца», «Успаміны на свята Перамогі», «Дзеці Брэсдкай крэпасці»; маст. фільмаў: «Каханнем трэба даражыць» (1960), «Чорная бяроза» (1978; абодва ў сааўт.), «Адошні крок» (1984), «Сдытай y памяці сваёй» (1985) і інш. БЯРОЗКІ, вёска ў Беларусі, y Докшыцкім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 26 км на Пд ад г. Докшыцы, 213 км ад Віцебска, 38 км ад чыг. ст. Параф’янава, 400 ж., 149 двароў (1995). Лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан.

БЯРОЗКІ, вёска ў Беларусі, y Хоцімскім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 22 км на ПдЗ ад г.п. Ходімск, 182 км ад Магілёва, 22 км ад чыг. ст. Камунары. 1305 ж., 563 двары (1995). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аддз. сувязі. БЯРОЗКІН Рыгор Саламонавіч (3,7.1918, Магілёў — 1.12.1981), бел. крытык. Вучыўся ў Мінскім пед. ін-це (1936—38). Друкаваўся з 1935. У крас.

1941 арыштаваны. Калі 26.6.1941 калону арьшггаваных кінуў канвой, вярнуўся ў Магілёў, папрасіўся на фронт. Ваяваў да канца вайны. Паўторна арыштаваны ў 1949, да 1955 y лагерах Карагандзінскай і Омскай абласцей. Рэабілітаваны ў 1956. Працаваў y рэдакцыях літ. лерыяд. выданняў, y 1970—75 y рэдакдыі бюлетэня «ГІомнікі гісторыі і культуры Беларусі». Даследаваў пераважна паэзію, пытанні культуры творчасці, майстэрства творчых індывідуальнасцей («Паэзія праўды», 1958; «Спадарожніпа часу», 1961; «Пімен Панчанка», 1968; «Постаці», 1971; «Аркадзь Куляшоў», 1978). У кн. «Свет Кулалы» (1965), «Чалавек на досвітку» (1970, на рус. мове), «Звенні» (1976) даследаваў спадчыну Я.Купалы, Я.Коласа, М.Багдановіча, Цёткі, узаемадзеянне бел. і рус. літаратур. Тв:. Кніга пра паэзію. Мн., 1974; Свет Купалы; Звенні. Мн., 1981; Чалавек напрадвесні: Расказ пра М.Багдановіча. Мн., 1986; Паэзія— маё жыццё. Мн., 1989. Літ:. К л ы ш к о А. Мастерство крнтнка // Дружба народов. 1960. № 1 ; Ад а м о в і ч A Талент крытыка / / Полымя. 1962. № 6; К а в а л е н к а В. Крьггык і пазг / / Там жа.

1969. № 5; Л о й к о О. Открытае поэта // Вопр. лнт. 1967. № 3; Б е ч н к В.В. В неразрывком еданстве / / Неман. 1978. № 6. І.У. Саламевіч. БЯРОСТА, пругкі і водаўстойлівы вонкавы слой кары бярозы. 3 яго атрымліваюць дзёгаць (сухой лерагонкай), смалу (апрацоўкай азотлай к-той або спірта-шчолачнай экстракцыяй), сажу (спальваннем пры няпоўным доступе паветра). Здаўна выкарыстоўвалася для вырабу асобных рэчаў хатняга ўжытку (гл. Берасцяныя вырабы) і як матэрыял для пісьма (гл. Берасцяныя граматы). БЯРСЕНЕЎ (сапр. П а ў л і ш ч а ў ) Іван Мікалаевіч (23.4.1889, Масква — 25.12.1951), рускі рэжысёр, акцёр. Нар. арт. СССР (1948). Вучыўся ў Кіеўскім ун-це (1907—08). Працаваў y МХТ (з 1911), МХАТ 2-м (1924—36, з 1928 маст. кіраўнік). 3 1938 гал. рэж. Macкоўскага т-ра імя Ленінскага камсамола. 3 1939 праф. Дзярж. ін-та тэатр. мастацтва. Яго рэжысёрскія і акцёрскія работы вызначаліся высокай культурай. Сярод пастановак: «Хлопец з нашага горада» (1941) і «Так і будзе» (1944) К.Сіманава, «Фронт» А.Карнейчука (1942), «За тых, хто ў моры» Б.Лаўранёва (1947). 3 роляў: Гельмер («Нора» Г.Ібсена), Пратасаў («Жывы труп» Л.Талстога), Сірано дэ Бержэрак (аднайм. п’еса Э.Растана) і інш. Здымаўся ў кіно («Маці», «Вялікі грамадзянін»). БЯРШАДСКІ Сяргей Аляксандравіч

(18.3.1850, г. Бярдзянск Запарожскай вобл., Украіна — 1896), юрыст, гісторык. Магістр дзярж. права (1883). Скончыў Новарасійскі ун-т (Адэса, 1872). 3 1878 выкладчык Пецярбургскага ун-та, адначасова Ваенна-юрыд. акадэміі і імператарскага Аляксандраўскага ліцэя. Нам. старшыні гіст. т-ва пры Пецярбургскім ун-це. Вывучаў па першакрынідах (пераважна акты Метрыкі ВКЛ) гісторыю яўрэяў Літвы і Беларусі. Асн. працы: «Руска-яўрэйскі архіў: Дакументы і матэрыялы для гісторыі яўрэяў y Расіі» (т. 1—2, 1882), «Літоўскія яўрэі: Гісторыя іх юрыдычнага і грамадскага становішча ў Літве ад Вітаўта да Люблінскай уніі, 1388— 1569 г.» (1883), «Лекцыі па гісторыі філасофіі права» (1885). Дз.У.Караў. БЯРШАЦКІ Аляксандр Львовіч (25.10.1885, г. Адэса — 16.9.1972), бел. вучоны ў галіне дрэваапрацоўкі. Д-р тэхн. н. (1952), праф. (1935). Скончыў Пецярбургскі тэхнал. ін-т (1913). У

Л Ы К

0

Н1 ,

cauinofcjKKïH. Я м ёні толлкоіАйій u »% V.*?. П 4( m i o h ji i i . fi i i n iVt m _..'Г u ft?),* ( & ц •і м K y ;П І І | с о т о ія Г Г i« o

: і і Та н м ік о г о »

3 r fO M 4 K IM IH .

пЗдпОЗЮАінТ C r t f U i M t Піўжін S K y h w s

€ :

if:

AJimIhu’ftHiAKjttmU. І т tn!f% зТгпоГрфін СІОкцнжнгшцго

кхтвййок'хго.' Т ц й 'а н ж і т о а ' н ц і О п і т і м I h o k w ,

TrnOMi «3iUA, S rfro : S f v r u X u , t f i r , 11*" /% •* Jf •* MijiOlflrclUllA.

П Бярында. «Лексікоігь...» (Куцейна, 1653).

1944—56 y Бел. лесатэхн. ін-це. Навук. даследаванні па распрацоўцы фізікатэхнал. метадаў разліку аітгымальных рэжымаў рэзання драўніны і іх практычным выкарыстанні. Аўтар вучэбных дапаможнікаў «Даведнік па разліку рэжымаў рэзання драўніны» (1962) і «Рэзанне драўніны» (1975, разам з Н.І.Цвятковай). БЯРШТАНСКАЕ BÔ3EPA, гл. Берштаўскае возера. БЯРЬІНДА ГІамва (? — 23.7.1632), дзеяч усх.-слав. культуры, лексікограф, друкар, гравёр, пісьменнік. Звесткі пра надыянальнасць, месца вучобы і адукацыю не выяўлены. 3 лрадмоў і ласляслоўяў, надрукаваных Б. y кнігах, відаць, што ён валодаў бел., стараслав., укр., грэч., лац., яўр. і ідш. мовамі. Некаторы час займаўся выдавецкай спра вай y Львове, потым архітылограф слав. друкарні пры Кіева-Пячэрскай лаўры. Аўтар сілабічдых вершаў. Найб. ранні

БЯРЭЗІН

413

твор — «Да нараджэння Хрыстова» (1616). У Кіеве выдаў «Анфалагіён» (1619), «Гутаркі Іаана Златавуста на 14 ласланняў ап. Паўла» (1623) і ідш. Асд. твор — бел.-ўкр. і царкоўдаслав. «Лексіконь славелороскій д дмень тлькованіе» (1627, 2-е выд. 1653, Куцейна, лад рэд. І.Турцэвіча) — самы вялікі (каля 7000 слоў) на Беларусі слоўнік 17 ст. Асдовай ддя «Лексікола...» ласлужыў

РБярозкін

лершы бел. друкавады слоўдік Л.Зізадія «Лексіс» (1596). «Лексіконь...» перавыдадзеды з выданля 1627 факсімільлым слосабам (Кіеў, 1961). Літ.: Б у л а х о в М.Г. Восточнославянскне языковеды. T. 1. Мн., 1976. М.Р.Суднік. БЯРЭЖА, возера ў Беларусі, y Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Друйка, да лаўд.-зах. ускраіне г. Браслаў. Уваходзіць y Браслаўскую групу азёр. Пл. 1,93 кмг, даўж. 2,2 км, найб. шыр. 1,4 км, найб. глыб. 8,2 м, даўж. берагавой ліліі 6,4 км. Пл. вадазбору 11,6 км2. Схілы катлавіны выш. 2—7 м, разаралыя, зах. пад лесам, берагі нізкія, ла У высокія, пясчалыя. Дно лясчанае, месцамі сапрапелістае. Зарастае. Злучана лратокамі з азёрамі Святца і Ельня. БЯРЭЖА, возера ў Беларусі, y Мёрскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Бярэжа (выцякае з возера), за 14 км на ГІдУ ад г. Мёры, y межах гідралагічнага заказніка Ельня. Пл. 0,76 км2, даўж. 1,07 км, найб. шыр. 880 м, даўж. берагавой лідіі 2,98 км. Пл. вадазбору 10,5 км2. Берагі дізкія, забалочаныя. Злучана канавай з воз. Доўгае. БЯРЭЖВІЦА, гл. Бярозаўка. БЯРЭЖКІ, вёска ў Беларусі, y Зэльвенскім с/с Зэльвенскага р-на Гродзелскай вобл. За 2 км ад г.л. Зэльва, 200 км ад Гродла, 4 км ад чыг. ст. Зэльва. 157 ж., 86 двароў (1995). Б-ка. Брацкая магіла сав. воідаў і ахвяр фашызму. Упамінаюцца ў дакументах 1478 як паселішча (дварэц) Копачаў для прыслугі, якая даглядала панскі статак. У 16—17 ст. туг сфарміравалася вёска і ўмацаваны панскі двор кн Палубенскіх. 3 1795 y складзе Рас. імперыі. У 1905 вёска Старавескай вол. Слонімскага пав. Гродзенскай губ., 464 ж. 3 1921 y Полынчы, y Ваўкавыскім пав. Беластоцкага ваяв. 3 1939 y БССР, з 1940 y Зэльвенскім р-не. У 1962—66 y Ваўкавыскім р-не. БЯРЭЗІН Ілья Мікалаевіч (31.7.1818, г. Перм — 3.4.1896), расійскі вучоныўсходазнавец. Скончыў Казадскі ун-т (1837). Праф. Казанскага (1846—55) і Педярбургскага (з 1855) ун-таў. Працы

414

БЯРЭЗІНА

па гісторыі, фшалогіі, археалогіі краін Блізкага і Сярэдняга Усходу, y тл. «Унутраны лад Залатой Арды (паводле ханскіх ярлыкоў)» (1850), «Падарожжа па Усходэе» (т. 1—2, 1850—52), склаў «Граматыку персідскай мовы» (1853), выдаў «Бібліятэку ўсходніх гісторыкаў» (1849—54), «Зборнік летапісаў» іранскага сярэдневяковага вучонага Рашыдадзіна (1858—88), «Рускі энцыклапедычны слоўнік» (т. 1— 16, 1873—88), «Турэцкую хрэстаматыю» (т. 1—3, 1857—90). БЯРЭЗІНА, Б е р a з і н a , рака ў Беларусі, y Віцебскай, Мінскай, Магілёўскай і Гомельскай абласдях, правы прыток Дняпра. Даўж. 613 км. Пл. вадазбору 24,5 тыс. км2. Пачынаецца на ПдЗ ад г. Докшыцы. Асн. прытокі: Гайна, Пліса, Уша, Уса, Свіслач (справа), Сха, Бобр, Клява, Ольса, Ала (злева).

Рака Бярэзіна ў сярэднім цячэнні. Агульная даўж. рачной сістэмы Б. (425 рэк) 8490 км. Паводле будовы даліны, рэчышча і ўмоў працякання Б. падзяляецца на 3 участкі: верхні (ад вытоку да вусця Гайны, 168 км), сярэдні (паміж вусцямі Гайны і Свіслачы, 205 км), ніжні (ад упадзення Свіслачы да вусця, 240 км). У верхнім цячэнні рака працякае праз Бярэзінскі біясферны запаведнік, перасякае азёры Медзазал і Палік. Даліна невыразная, амаль на ўсім працягу зліваецца з прылеглай забалочанай і аблесенай мясцовасцю. Пойма забалочаная, куп’істая, шыр. 500 м — 6 км. У разводдэе затапляецца на глыб. да 3 м. Рэчышча моцназвілістае, багатае пратокамі, невял. пясчанымі астравамі. Шыр. да 60 м. Берагі пясчаныя, забалочаныя. У сярэднім цячэвні даліна выразная, трапецападобная, шыр. 1—3 км. Схі-

лы спадзістыя і сярэдне стромкія, месцамі абрывістыя (выш. 10—35 м), парэзаныя ярамі і далінамі прытокаў, пад лесам і хмызняком. Каля падэшвы схілаў багатыя выхады грунтавых водаў. Пойма да вусця Бабра левабярэжная, ніжэй двухбаковая, шыр. 1,5—2 км, хмызнякова-лугавая. У разводдзе затапляецца на глыб. 0,5—3 м ад 10—20 сут да 1,5—2 месяцаў. Рэчышча звілістае, разгалінаванае. Шыр. ракі 60—300 м. Берагі стромкія, выш.

1—2 м. Ніжэй упадэення Свіслачы і да вусця даліна пераважна трапецападобная, шыр. ад 300 м да 8 км. Схілы стромкія, выш. да 25 м, парэзаныя ярамі і далінамі прытокаў. Пойма вельмі забалочаная, куп’істая, пераважна левабярэжная, радзей двухбаковая, шыр. 1,5—5 км. У разводдзе затапляецца на глыб. каля 3,5 м да 1,5 месяца. Рэчышча звілістае, шмат плаўных лукавін, водмеляў, заліваў, рукавоў, старыц і поймавых азёр. Шыр. ракі 80—130 м. Берагі ад сладзістых да абрывістых, выш. ад 1—2 м да 15 м. Асаблівасць юднага рэжыму Б. — высокія паводкі позняй восенню і спад іх y перыяд ледаставу. Значная прыродная зарэгуляванасць сцёку. Веснавое разводдэе звычайна праходзідь адной, пры чацяжным снегараставанні — некалькімі хвалямі.

Мінскай абласцях, правы прыток Нёмана. Даўж. 226 км. Пл. вадазбору 4 тыс. км2. Пачынаецда каля в. Бортнікі Маладзечанскага р-на Мінскай вобл. Асн. прытокі: Краўлянка, Альшанка, Чарніца, Чапунька (справа), Іслач, Волка (злева). Даліна выразная, шыр. ў верхняй ч. ад 500 м да 3 км, ніжэй 3—4 км. Пойма нізкая, асушаная, месцамі ўзгорыстая, шыр. ў вярхоўі 200—500 м, на астатніх участхах ад 300 м да 3 км. Рэчышча моцназвілістае, шыр. ракі ў межань y вярхоўі 5—20 м, y сярэднім і ніжнім цячэнні 20—35 м, паблізу вусця да 50 м. Найвышэйшы ўзровень разводдзя ў верхнім і сярэднім цячэнні ў канцы сак., y ніжнім — y пач. красавіка. Замярзае ў 2-й пал. снеж., крыгалом y сярэдзіне сакавіка Сярэднегадавы расход вады ў вусці 30 м3/с. Мясцовае суднаходсгва (за 45 км ад вусця) y перыяд высокай вады. У сярэднім цячэнні ракі Сакаўшчынскае вадасховішча. У маляўнічай мясціне (12 км на Пн ад г. Маладзечна) зона адпачынку Барок. Амаль усе прытокі Б. каналізаваныя. У басейне ракі каля 20 каналаў (агульная даўж. больш за 150 км).

Рака Бярэзіяа (басейн Нёмана) y Іўеўскім раёне. Пад’ём уэроўню (працягласць 20—30 суг) пачынаецца э сярэдзіны сак., сярэдняя выш.

2,3—3,4 м над межанным уэроўнем, найб. 4,8 м (у ніэоўі). Прабег хвалі разводдзя ад вытоку да вусця на працягу 8 сут. Спад узроўню ў вярхоўі 30—40 cyr, y ніжнім цячэнні да 2 месяцаў. Замярзае Б. ў 1-й пал. снеж., крыгалом пачынаецца ў канцы сакавіка. Веснавы ледаход 4—1 сут. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 142 м’/с. Суднаходства ад в. Броды Барысаўскага р-на (494 км ад вусця). Лесасплаў. Выкарыстоўваецца як водапрыёмнік меліярац. каналаў. Каналізавана 12,8 км рэчышча ў вярхоўі. На рацэ гарады Барысаў, Беразіно, Бабруйск, Светлагорск; y маляўнічых мясцінах зоны адлачынку Беразіно, Асіповічы, Дроздзіна, Прырэчча і інш. Курорты Бабруйск і Горваль. БЯРЭЗІНА, З а х о д н я я Б я р э з і н a , рака ў Беларусі, y Гродзенскай і

БЯРЭЗІНСКАЕ БАЛОТА, y Беларусі, y Маладзечанскім і Валожынскім р-нах Мінскай вобл., y пойме Бярэзіны (бас. Нёмана). Нізіннае. Пл. 9,4 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 7,6 тыс. га. Глыб. торфу да 6,2 м, сярэдняя 2,9 м. Першапачатковыя заласы торфу 46,6 млн. т. Ёсць лугавы мергель. Асушана 6 тыс. га. Землі выкарыстоўваюцца пад ворыва і сенажаць. На неасушанай ч. балота пераважаюць хмызнякі і асокі, на 200 га лес. Ёсць пясчаныя астравы і грады. БЯРЭЗІНСКАЕ ЗЛЕДЗЯНЕННЕ, другое раннеантрапагенавае зледзяненне на тэр. Беларусі. Наступіла пасля белавежскага міжледавікоўя. Адбылося каля 480—390 тыс. г. назад. Ледавік насунуўся са Скандынавіі і ўкрыў амаль усю

Л і т Гл. п р ы арт. Вайна 1812. В.В.Антонаў. БЯРЭЗІНСКАЯ ВОДНАЯ СІСТЭМА, былы штучны водны шлях y Беларусі, y Лепельскім і Докшыцкім р-нах Відебскай вобл., які злучаў бас. Дняпра і Зах. Дзвіны. Даўж. 169 км. Пабудавана ў 1797— 1805 для вывазу буд. лесу з Мінскай губ. ў Рыгу. Пачыналася ад р. Бярэзіна пры ўпадзенні ў яе р. Сергуч, праходзіла па абводным Сергуцкім канале (даўж. 10 км), азёрах Манец і Плаўна, злучальным Бярэзінскім канале (8 км) на водападзеле Бярэзіны і Улы, воз. Бярэшча і р. Бярэшча (Верабскі канал, даўж. 8,4 км), р. Эса, воз. Лепельскае, р. Ула (левы прыток Зах. Дзвіны). Мела 14 шлюзаў і 3 прыстані (Сергуцкую, Лепельскую і Чашнідкую). Участак ад р. Бярэзіна да воз. Плаўна ў межах Бярэзінскага біясфернага запаведніка. У канцы 19 ст. страціла гасп. значэнне з-за канкурэнцыі чыг. транспарту, празмернай высечкі лесу і абмялен-

БЯРЭЗІНСКІ_____________415 ня рэк і азёр. He дзейнічае, пдратэхн. збудаванні не захаваліся. Б^РЭЗІНСКІ БІЯСФЕРНЫ ЗАПАВЕДНІК, y паўночнай частцы Беларусі, на тэр. Докшыцкага і Лепельскага р-наў Відебскай і Барысаўскага р-на Мінскай абласцей. Засн. ў 1925 для аховы і развядзення каштоўных, рэдкіх і тых, што знікаюць, птушак і звяроў, асабліва баброў (на час стварэння тут была адзіная на 3 Беларусі калонія). 3 1979 запа веднік набыў статус біясфернага паводле Праграмы ЮНЕСКА «Чалавек і біясфера». У 1993 уключаны Саветам Еўропы ў сетку біягенетычных эапаведнікаў. Пл. 90,6 тыс. га, y т.л. абсалютна запаведнай зоны 81 тыс. га, ахоўная 3 0 H a ваксш запаведніка 33 тыс. га. Займае ч. Верхнебярэзінскай ніз. ўздоўж верхняга дячэння р. Бярэзіна (бас. Дняпра)

БЯРЭЗІНСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1812 г.

оС*Р

| # ^ ' вМЛ

Іп к В ц т е Ц ш т э й н ^ Л э ЧашнІнІ

—

Г Ш Н ІШ Ч Д ў.

Вагушэўсн

Сянно

^^в оз.Н ар ач П уяом ль

2н Удзіно SS'і 9н Віктор

Смаленск

тэр. Беларусі (магчыма, за выключэннем крайняга ПдУ). У час адной са стадый Б.з. часткова сфарміраваліся Гродзенскае, Навагрудскае, Мінскае і інш. краявыя ўзвышшы Беларускай грады. Марэнныя, канцова-марэнныя, водналедавіковыя, азёрна-ледавіковыя і перыгляцыяльныя адклады дасягаюць магутнасці больш за 200 м. Марэны складзены пераважна з суглінкаў, супескаў, пяскоў і жвіру з валунамі, маюць шэры, шэра-зялёны і блакітна-шэры колер, уключаюць адорвені мелу і інш. даледавіковых адкладаў. Найб. лашыраны на ПдЗ, 3 і ў цэнтр. ч. тэр. Беларусі, на Пд захаваліся ў ледавіковых лагчынах, на паверхню выходзяць y далінах Нёмана, Дняпра і Сажа. Б.з. адпавядае англійскаму і эльстэрскаму ў Зах. Еўропе, міндэльскаму-2 y Альпах, санскім зледзяненням Польшчы і окскаму на тэр. Расіі. А.К.Карабанаў. БЯРЭЗІНСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1812, наступальная аперацыя рас. войск y ліст. 1812 на завяршальным этапе вайны 1812 з мэтай акружэння і знішчэння напалеонаўскай арміі. Праводзілася арміяй М.І.Кутузава (каля 50 тыс. чал.), 3-й Зах. арміяй П.В.Чычагова (каля 35 тыс. чал.) і 1-ым пях. корпусам П.Х.Вітгенштэйна (каля 40 тыс. чал.). Арміі Кутузава процістаялі гал. сілы Напалеона (каля 30 тыс. чал., a таксама 30—40 тыс. чал. адсталых і небаяздсшьных). Насупраць арміі Чычагова былі разрозненыя атрады гал. ч. польскіх войск (атрад Ф.К.Касецкага, гарнізон М.Бранікоўскага, 17-я пях. дывізія Я.Г.Дамброўскага; усяго каля 9 тыс. чал ). Корпусу Вітгенштэйна гіроцістаялі франц. карпусы К.Віктора і Ш.Удзіно (каля 25 тыс. чал.). Напалеон прыняў рашэнне перапраўляцца цераз Бярэзіну вышэй ад Барысава, y раёне вёсак Студзёнка і Весялова, пачаў скрытную падрыхтоўку да пераправы і адначасова зрабіў захады па дэзінфармацыі рус. камандавання. Кутузаў памьшкова лічыў больш верагодным адступленне Напалеона на Мінск і Слонім і зрабіў адпаведныя загады. У выніку Чычагоў 25—26 ліст. перавёў амаль усе свае войскі з-пад Барысава на Пд.

26 ліст. па наведзеных мастах пачалася 3-дзённая пераправа франц. войск, якія захапілі плацдарм на правым беразе Бярэзіны і адначасова забяспечылі прыкрыццё гасцінца Барысаў—Студзёнка. На левым беразе французы ўтрымлівалі ўсе подступы да мастоў, пакуль не прайшлі ўсе баяздольныя часці. Раніцай 29 ліст. масты былі спалены, і армія Напалеона рушыла ў напрамку Маладзечна. У Б.а. 1812 рус. камандаванне не дасягнула ў поўнай меры пастаўленай мэты. Нягледзячы на ксшькасную перавагу, стратэг. ініцыятыву перад пачаткам аперацыі, выгаднае геагр. размяшчэнне рас. войск, ядро франц арміі прарвалася з акружэння. Але панесеныя Напалеонам страты (каля 70 тыс. чал.) азначалі немагчымасць далей прадягваць вайну. Вынікі Б.а. канчаткова вызначылі перамогу Расіі ў вайне.

? Чарэя

о ІЛЬЯ

.Сілуізбнна

& параселле

ВрупнІ

/

1

J Ü 6 -2 8 .II ЧbЫ ЧA А ГО u M IM rO VЧ^ М ал адз& т а __Бяраз^а^ "АПАЛЕОН '*^ ^ Р ўд а ш н о в ічы адав^ ^ « ^ ^ V* ' в о /г а ж ь т ІІЖ ІМ Р М

/ L 3 3ax. А, ЧЫЧАГОУ Нойданава,

.

T l

Іавярнічы

Смалявічы [ ІН С К

/ 17пд Дамброўсні /^ Іг у м е н

Свіслач

-, -, контрнаступленне рускіх войск — _ ^ Адступленне войск Напалеона Становішча абодвух бакоў на 19.11 Абарончая пазіцыя арміі п г.-,-, I Чычагова ўздоўж Бярэзіны на 26.Н V « , і Месцы і даты асноўных баёў ад'взду Напалеона Ч Месца з арміі 5.12

А ў т а р В .В .А н т о н а ў

Да арт. Бярэзінская аперадыя 1812. Пераправа цераз Бярэзіну. Лістапад 1812 г. Аўталітаграфія сярэдэіны 19 ст.

416

БЯРЭЗІНСКІ

з 30 прытокамі. Адм.-гасп. цэнтр y в. Домжарыцы Лепельскага р-на. Рзльеф пераважна раўнінны, з невял. ўзвышшамі і ўзгоркамі ў паўн.-ўсх. і зах. частках і ніэінамі на Пд. Клімат умерана цёплы, вільготны. У межах запаведніка болын за 50 невял. забалочаных рэк і ручаёў, перагароджаных бабровымі плацінамі. Р. Сергуч (Бузянка) — найб. левы прытох р. Бярэзіна — ч. пабудаванай з дапамогай ням. інжынераў y канцы 18 — пач. 19 ст. Бярэзінскай воднай сістэмы, якая дазволіла звязаць рэкі бас. Балтыйскаіа і Чорнага м. і аднавіць т. зв. гіст. шлях « варагаў y грэкі». Яе рэчышча ў розных месцах расшырана, выраўнавана і канчаецца Сергуцхім каналам, працягласць якога 9 км. 3 канца 19 ст. гасп. значэння гэта сісгэма не мае. Шмат азёр, найб. Палік, Вольшыца, Плаўна, Домжарыцкае, Манец. Рэкі і азёры займаюць 2,3% тэр. запаведніка, адкрытыя балоты — 10,3%. Есць вял. балотныя масівы (Домжарыцкае каля 10 тыс. га, Каралінскае 7 тыс. га, Жары 4,8 тыс. га і інш.). Глебы пераважна дзярнова-падзолістыя пясчаныя і супясчаныя, ва ўпадзінах і катлавінах тарфянабалотныя. Забалочаных і балотных глеб каля 60% глебавага покрыва Частыя выхады на паверхню марэнных адкладаў з валунамі і пясчана-галечных угварэнняў. Расліннасць разнастайная, пераважна лясная, лугавая і балотная, спалучае рысы цемнахвойных паўд,таежных і шыракалістых лясоў. Пад лесам 83,3% тэр., пераважаюць хваёвыя (45,4% лесаўкрытай пл.) і бярозавыя (24,4%) лясы, трапляюцца чорнаальховыя (16,4%), яловыя (10,8%), асінавыя (1,1%), дубовыя (0,5%). У паўд. ч. запаведніка зберагліся унікальныя ясянёвыя і чорнаальхова-ясянёвыя дрэвастоі (0,4%), нскаторыя маюць узрост да 160—170 гадоў. Пад лугамі 1,4% тэр. У флоры 780 відаў сасудзісгых раслін, больш за 200 відаў мохападобных, шмат відаў грыбоў, лішайнікаў і водарасцяў. У фауне каля 52 відаў млекакормячых, 217 птушак, 8 земнаводных, 5 паўзуноў, 34 віды рыб. Больш за 200 паселішчаў баброў. Каля 1 тыс. баброў вывезена з запаведніка для рассялення ў інш. рэгіёны. Водзядца лось, воўк, высакародны алень, казуля, дзік, буры мядзведзь, рысь, ліс, барсух, выдра, лясная куніца, тхор, еўрап. і амер. норкі, гарнастай, ласка і інш., з Белавежскай пушчы завезены зубры. Гняздуюцца рэдкія драпежныя тушкі (арол-беркуг, малы падворлік, скана, барадатая няясыць, філін і інш ), a таксама чорны бусел і шэры журавель. Трапляюцца чорны каршун і белая курапатка. Шмат баравой дзічыны. Б.б.з. — адзінае месца ў паўн. і цэнтр. ч. Беларусі, дзе прыродныя раслінныя комплексы захаваліся амаль y некранутым стане, каля 30 відаў раслін і 10 відаў жывёл занесены ў Чырв. кнігу. Дзейнічае ў сістэме глабальнага маніторынгу, мае станцыю па назіранні і кантролі за станам навакольнага асяроддзя. З ’яўляецца н.-д. і прыродаахоўнай установай, базай для стажыроўкі спецыялістаў y галіне аховы прыроды і запаведнай справы. Працуе музей прыроды, школа экалагічнага выхавання, станцыя фонавага маніторынгу. Л іт Заповеднякн Прнбалтнкн н Белоруссня. М., 1989; Бносферный заповеднлк на Березнне. Мн., 1993. Г.У.Вынаеў. БЯРЭЗІНСКІ КАНАЛ, Бярэшчынскі к а н а л , y Лепельскім р-не Віцебскай вобл. Беларусі, частка Бярэзінскай еоднай сістэмы. Дзейнічаў з

1805 да канца 19 ст. Сцёк y вадазбор р. Эса (бас. Зах. Дзвіны). Даўж. 8 км. Выцякае з усх. часткі воз. Плаўна за 1 км на ПнЗ ад в. Валовая Гара, упадае ў воз. Бярэшча за 3 км на ПдЗ ад в. Oxa­ na.

БЯРЭЗІНСКІ РАЁН, на У Мінскай вобл. Беларусі. Утвораны 17.7.1924. Пл.

1,9 тыс. км . Нас. 34,8 тыс. чал. (1996), гарадскога 38%. Сярэдняя шчыльн. 18 чал. на 1 км2. Цэнтр раёна — г. Беразіно, 218 сельскіх нас. пунктаў. Падзяля-

Да арт. Бярэзінскі біясферны залаведнік. 1. Цэнтральная сядзіба. 2. Адмірал. 3. Бусел чорны.

4. Кажан двухкаляровы. 5. Бабёр. 6. Алень.

ецца на 14 сельсаветаў: Багушэвіцкі, Брадзецкі, Бярэзінскі, Высакагорскі, Дзмітравіцкі, Каменнаборскі, Капланецкі, Ляжынскі, Мачаскі, Пагосцкі, Паплаўскі, Сялібскі, Ушанскі, Якшыц к і.

Раён размешчаны ў межах Цэнтральнабярэзінскай раўніны. Паверхня пласкахвалістая і раўніндая. Пераважаюць вьпй. 160—180 м, найвыш. пувхт 190,3 м (каля в. Мікулічы). Карысныя выкапні: торф, пясчана-жвіровы матэрыял, гліны. Сярэдняя т-ра студз. -6,8 °С, ліп. 18,1 °С. Ападкаў 639 мм за год. Вегетац. перыяд 187 сут. Найб. р. Бярэзіна з прытокамі Уша, Жорнаўка, Уса, Манча, Брусята, Клява. Пашыраны дзярнова-падзолістыя забалочаньш, дзярнова-падзолістыя, тарфянабалотныя глебы. Пад лясамі 50% тэр. раёна; пераважакць хваёвыя, бярозавыя, яловыя лясы. На 1.1.1996 агульная плошча с.-г. угодцзяў 76 тыс. га, з іх асушана 19,9 тыс. га. У раёне 20 калгасаў i 1 саўгас. Асн. галіна сельскай гаспадаркі — малочна-мясная жывёлагадоўля. Вырошчваюць збожжавыя (ячмень, авёс, жыта, пшаніцу) і кармавыя культуры, грэчку, бульбу. Прадпрыемствы паліўнай (брыкет), харч. (сыр, спірт, пладоваагародніныя кансервы), лёпсай (швейныя вырабы), ільноапр. і дрэваапр. прам-сці; вытв-сць буд. матэрыялаў. Па тэр. раёна праходзяць аўтадарогі Мінск—Магілёў, a таксама з Беразіно на Барысаў, Клічаў, Новалукомль. Суднаходства на Бярэзіне. У раёне 21 сярэдняя, 7 базавых, 2 пач. школы, гімназія, дзіцяча-юнацкая спарт. школа, 29 дашкольных устаноў, 22 клубы, 33 б-кі, 5 бальнід, 13 фельч.-ак. пунктаў. Помнік архітэктуры — касцёл сярэдзіны 19 ст. ў в. Багушэвічы. Выдаецда газ. «Сцяг Леніна». БЯРЭЗІНСКІЯ АПЕРАЦЫІ 1920, бая выя дзеянні на Беларусі войск Зах. фронту Чырв. Арміі ў грамадз. вайну. Гл. ў арт. Майская аперацыя 1920, Ліпеньская аперацыя 1920. БЯРЭЗІЦА, возера ў Беларусі, y Мазырскім р-не Гомельскай вобл., y бас. р. Прыпяць, на ПнЗ ад г. Мазыр. Пл.

0,22 км2. Старычнае. БЯРЭЗНІКІ, тое, што бярозавыя лясы. БЯРЭСЦЕ, адна з летапісных назваў г. Брэста, ужывалася таксама ў зах.-бел. і сав. бел. друку ў 1920—40-я г.

каторыя яго члены, заўзятыя прыхільніхі класідызму, выступалі супраць моўнай рэформы М.М.Карамзіна, аддаючы перавагу стараслав. мове. БЯСЕДДВІЧЫ, вёска ў Беларусі, y Хоцімскім р-не Маіілёўскай вобл., на р. Беседзь. Цэнтр сельсавета. За 4 км на Пд ад г.п. Хоцімск, 211 км ад Магілёва, 42 км ад чыг. ст. Камунары. 481 ж., 180 двароў (1996). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. БЯСВДНЫЯ ПЕСНІ, з а с т о л ь н ы я п е с н і , творы нар. лірыкі, якія спявалі ў застоллі. Рэгіянальныя назвы: гасцявыя, кірмашовыя, банкетовыя, пірушачныя песні. Значная колькасць іх сярод дажынкавых, талочных, радзінных песень, таму паводле функцыянальнай прыкметы адрозніваюць Б.п. пазаабрадавыя, каляндарна-абрадавыя і сямейна-абрадавыя. Маюць велічальныя матывы, y якіх услаўляюцца багаты стол, шчодрыя гаспадары, жаданыя госці. Ідэалізаваная карціна дастатку адлюс-

троўвае мару селяніна. У Б.п. пераважаюць сямейна-бытавыя матывы: нешчаслівае замужжа, жорсткі муж, лютая свякроў, ліхія суседзі і інш. І.К.Цішчанка. БЯСІТА, гл. Чарняўка. БЯСКІДЫ, раз’яднаныя хрыбты ў паўн. ч. Карпат, y Польшчы, Чэхіі, Славакіі і на Украіне. Падзяляюцца на Зах. і Усх. Б. Даўж. каля 300 м. Выш. да 1725 (г. БЯРЭШЧА, возера ў Беларусі, y ЛеБабіна). Складзены пераважна з фліпельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Бярэшча (выцякае з возера) за 12 км на шаў. Ад восевай зоны Карпат аддзелены падоўжнымі далінамі і ўтвараюць ПдЗ ад г. Лепель. Пл. 4,08 км2, даўж.

2,8 км, найб. шыр. 1,8 км, найб. глыб. асобныя плоскавяршынныя масівы з невысокімі пераваламі паміж імі. Бука1,3 м. Пл. вадазбору 127 км2. Схілы катлавіны спадзістыя, пад лесам і выя і хвойныя лясы, на вяршынях — хмызняком. Берагі тарфяністыя, забалоча- лугі (паланіны). Нац. паркі Бабінагорскі ныя. Дно плоскае, глеістае. Зарастае. Упадае і Гарчанскі (Польшча), рэзерват Катлір. Кеста, выцякае р. Бярэшча, праз Бярэзін- на пад Бабінай Гарой (Славакія). скі канал злучана з воз. Плаўна. Гнездаванне лебедэя-шыпуна, занесенага ў Чырвоную кні- БЯСКОНЦАСЦЬ y м а т э м а т ы ц ы , тое, што бесканечнасць. гуГАГАРКА (Pinguinus «БЯРЕДА АМАТАРАЎ РУСКАГА БЯСКРЬІЛАЯ impennis), нелятаючая птушка сям. чысСЛОВА», літаратурнае таварыства ў Пецікавых. Жыла на ўзбярэжжах Атланцярбургу ў 1811— 16. Створана па інітычнага ак. Еўропы і Паўн. Амерыкі. цыятыве А.С.Шышкова (сходы збіраліНа Атл. узбярэжжы ЗША даходзіла да ся ў доме Г.Р.Дзяржавіна, які сваім Фларыды, y Еўропе — да прыбярэжных удзелам павялічваў аўтарытэт т-ва). Не14. Беларуская энцыклапедьія, т. 3.

БЯСПАЛЫ______________ 417 раёнаў Францыі і Паўд. Іспаніі; y ледавіковы перыяд жыла і на Пд Італіі. Апошняя пара Б.г. і іх яйцо знішчаны ў 1844 на в-ве Элдзі-Року каля паўд. ўзбярэжжа Ісландыі. Захаваліся шкуркі, шкілеты, тушкі і яйцы. Даўж. да 75 см, маса да 5 кг. Падобная да пінгвіна. Афарбоўка цела зверху чорная, знізу белая. Наперадзе вачэй 2 вял. белыя плямы. Крылы недаразвітыя, дзюба шчыльная, вострая. Кармілася рыбай, несла 1 яйцо. Мела першагатунковы тлушч пад скурай, гаму энішчана. БЯСКРЬІЛЫЯ НАСЯКОМЫЯ, a п тэрыготы (Apterygota), раздзел найбсшьш стараж. насякомых. Вядомы з адкладаў сярэдняга дэвону. 1 атрад — шчацінахвосткі. Каля 4 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды. Звычайна вільгацелюбівыя; жывуць скрытна — y лясным подсціле, глебе, пад карой дрэў, y гнілой драўніне і інш. Цела даўж. да 2 см, верацёнападобнае. Спіна ўкрьгга тонкімі лускавінкамі. 3 пары грудных ног, y некат. відазмененыя брушныя канечнасці — цэркі. Кормядда глебавым дэтрытам, лылком кветак і інш.; некат. драпежн ік і.

БЯСПАЛЫ Змітро (Дзмітрый Аляксандравіч; н. 28.8.1934, в. Вялікі Бор Хойніцкага р-на Гомельскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1963). Працаваў y час. «Вожык», час. «Родная прырода», з 1994 y «Беларускай лясной газеце». ГІершая кніга — анімалістычныя абразкі «Лясныя хітруны» (1969, 2-е выд. 1986). Аўтар кніг апавяданняў, аповесцяў, казак і замалёвак аб прыродзе Беларусі (зб-кі «У лясной каморы», 1972; «Дзіўны птах», 1981; «Казкі Сіняга лесу», 1983; серыя кніг «Звяры Белавежскай пушчы», 1987; «Птушкі Белавежскай пушчы», 1988). Складальнік зб-ка «Беларускія народныя жарты» (1970). Гумарыстычныя творы ў зб-ках «Сякера пад лаваю» (1970), «Ад варот паварот» (1977).

Бяскрылая гагарка.

418________БЯСПАНЦЫРНЫЯ БЯСПАНЦЫРНЫЯ, гл. Баразнаватабрухія. БЯСПЕКА ЭКАЛАГІЧНАЯ стан прыроднай сістэмы, пры якім y поўнай меры дзейнічаюць механізмы падтрымання яе жыццяздольнасці і самарэгулявання. Забяспечвае адсутнасць пагрозы парушэння экалагічнага балансу пад уплывам антрапагеннага ўздзеяння на прыроднае асяроддэе, прадухіленне экалагічных аварый і катастроф, станаў і працэсаў, якія могуць выюіікаць гэтыя здарэнні. Б.э. павінна адпавядаць існуючым ці прагназуемым экалагічным умовам па ахове здароўя насельніцтва і мэтам забеспячэння працяглага ўстойлівага сац.-эканам. развіцця грамадства. Разглядаецда ў глабальных, рэгіянальных, лакальных і ўмоўна кропкавых абмежаваннях. Б.э. ў адносінах да стыхій-

ных бедстваў і прыродных катастроф аналізуецца ў рамках канцэпцыі прыроднай рызьйсі (верагоднасць небяспечных вынікаў таго або інш. рашэння). Б.э. тэхн. аб’ектаў забяспечвае адсутнасць на працягу зададзенага часу сітуацый, небяспечных для людзей, наваксшьнага асяроддзя і гасп. дзейнасці. Бяспека складаных тэхн. сістэм вымяраецца здольнасцю гэтых сістэм мінімізаваць такія фактары. БЯСІ1ЁЧНЫ АЎТАМАБІЛЬ, умоўная назва аўгамабіля, канструкцыйныя асаблівасці якога найбольш спрыяюць прадухіленніа аварый, траўматызму вадзіцеля, насажыраў і пешаходаў y выпадку дарожна-трансп. здарэння. Аснашчаны элементамі «актыўнай» і «пасіўнай» бяспекі. Першыя ўзоры створаны ў ЗША (1957) і ў Італіі (1963). Б.а. з поўным камплекгам элементаў бяспекі выпускаюцца аўтамаб. фірмамі на заказ. Да злементаў «акгыўнай» бяспекі адносяць павышэнне ўстойлівасці і кіроўнасці аўтамабіля, эфехтыўнасці тармазоў, паляпшэнне агляднасці і інш. Элементы «пасіўнай» бяспехі імяншаюць траўматыэм кожнага пасажыра (у выпадку аварыі эабеспячэнне зручнага выхаду з аўтамабіля, абмежаванне перамяшчэння адносна сядзення, змяншэнне імавернасці траўмаў ад унутр. паверхняў кузава і інш.). Рулявая калонка Б.а. лёгка дэфармуецца (пры аварыі) або яе няма зусім (кіраванне ажыццяўляецца рычагамі), рухавік перамяшчаецца

лушак пасля 18 месяцаў, y кабьш 3 гады, y ярак 12 месяцаў, y свінак 8—9 месяцаў), і самку, што праз месяц пасля родаў была асемянёна, але не апладБЯСПЛОДНАСЦЬ, б я с п л о д д з е , нілася. Бясплоднымі могуць быць і няздольнасць дарослага арганізма дасамцы. Асн. прычынамі, што парушаваць жыццяздольнае патомства. Пры адсутнасці цяжарнасці на працягу года і юць палавую функцыю ў жывёл, лічаць болей пры рэгулярным палавым жыцці недастатковае ці залішняе кармленне с.-г. жывёл, недахоп вітамінаў (A, E, D, без засцярогі шлюб лічаць бясплодным. Пры відавочнай паталогіі мужа ці жонкі В і інш.), мінер. рэчываў (кальцыю, фосфару) і мікраэлементаў (ёду, кобальдыягназ Б. правамоцны і раней. Бясішодны шлюб (паводле даных многіх ту, медзі, марганцу, цынку), перакормліванне канцэнтраванымі кармамі, некраін складае 10—30%, y сярэднім 15%; 1995) — медыка-дэмаграфічная прабле- дастатковае кармленне цяжарнай жывёма дзярж. значнасці. Рост Б. можа абу- лы і той, lirro расце. Пры Б., выкліканай парушэннямі правіл пггучнага моўлівацца ўздзеяннем паталогіі экалагічных факгараў, некаторых кантрацэп- асемянення або злучкі, змен y палавых тываў, міграцыяй насельніцгва, незда- органах не ўстанаўліваюць. Прычынай Б. могуць быць захворванні палавых орровым ладам жыдця, абортамі і інш. Яна выклікае больш хуткае старэнне ганаў, паталагічныя роды, затрымка арганізма, павышаную схільнасць да паследу, субінвалюцыя маткі, захворванні на трыхаманоз, кампілабактэрыёз, захворванняў (пухліны), скарачае прабруцэлёз і інш. І.У.Дуда (Б. y чалавека). цягласць жыцця. БЯСПОЛАЕ РАЗМНАЖЭННЕ, раз мнажэнне жывёл і раслін без апладнення. Ажыццяўляецца без удзелу палавых клетак, часта з дапамогай вегетатыўных Бяспечны аўтаорганаў. Уласціва бактэрыям (дзяленмабіль: 1 — падне), аднаклетачным (дзяленне, фрагвойная проціпажарная пераборка; ментацыя, пачкаванне і спораўтварэнне) і шматклетачным арганізмам (веге2 — кола з магніевага сплаву; 3, татыўнае размнажэнне, спораўтварэнне, 9 — бамперы; поліэмбрыянія). Ёсць y вышэйшых рас4 — ветравое лін, адсутнічае ў малюскаў, членістаношкло, якое не дае гіх, пазваночных. скажэнняў; 5 — Адрозніваюць уласна Б.р. — угварэнне перыскоп люстэрспец. клетак — спораў, яхія пры прарастанні ка; 6, 10 — арач- даюць пачатах новаму арганізму, і вегетаныя стойкі кузава; 7 — мяккая абіўка тыўнае размнажэнне. Патомства, якое атрымліваеода ў выніку Б.р., генетычна аднародсалона; 8 — паднае, што часта выхарыстоўваецца ў раслінагалоўнік. водсгве для замацавання карысных якасцей гібрыдаў. Шэрагу арганізмаў уласціва чаргаАдрозніваюць Б.: першасную і другасную, ванне Б.р. з палавым размнажэннем. Р.Г.Заяц. абсалютную і адносную, прыроджаную і на- БЯСПОЛЫМНАЕ ЎЗРЫВАННЕ, спо бытую, часовую і пастаянную, фізіял. і пата- саб узрывання, пры якім разбурэнне лагічную, функцыян. і арган., добраахвотна адбываецца ў выніку ўтварэння вял. ўсвядомленую і насільна вымушаную. Агульныя прычыны Б.: парушэнне сперматагенезу, аб’ёму негаручых газаў або газаў, што аагенезу, працэсаў зачацця — апладнення і тушаць полымя. Пры Б.у. выкарыстоўперамяшчэння аплодненай яйцаклепсі да ім- ваюць спец. патроны: кардокс, гідрокс, плантацыі. Першасная Б. (да 70—80%, дзета- эрдокс. Засн. на пераўтварэнні патэннараджэнне немагчыма з пачапсу палавога цыяльнай энергіі ў кінетычную вадкіх, жыішя) абумоўлена эндакрыннай паталогіяй, цвёрдых і газападобных пад высокім другасная (20—30%, былі цяжарнасці і роды, фаісгары Б. вьмвіліся пазней) — запаленчымі ціскам рэчываў, якія могуць хутка выхваробамі. Прычыны Б. ў жанчын (да 70% ад парацца, расшырацца ці хімічна ўзаемаусіх выпадкаў Б.) — трубныя, перытаніяль- дзейнічаць. Выкарыстоўваецца ў шахныя, эндакрынныя, матачныя і шыйкавыя тах, небяспечных на газ і пьш. фактары (няправільнае развіццё ўсяго аргаБЯССКІВІЧНЫЯ, a г н a т ы (Agnaнізма, палавых органаў, парушэнні дзейнасці tha), надклас ніжэйшых пазваночных яечнікаў і інш залоз унутр. сакрэцыі, недахоп y арганізме вітамінаў, хранічныя запален- жывёл, 2 вымерлыя класы: няпарнанозчыя хваробы і пухліны, спайкавыя працэсы і дравыя (Monorhina, Cephalaspidomoiphi) інш.). Да 30% выпадкаў Б. ў мужчын звязаны і парнаноздравыя (Diplorhina, Pteraэ паталаг. зменамі семя або хваробамі і неда- spidomorphi); 1 сучасны клас — круглахопамі развіцця семявывадных шляхоў (наяў- ротыя, які ўключае 40—42 віды міногаў насць, жыццяздольнасць і рухомасць спермаі міксінаў. Пашыраны ў абодвух паўтазоідаў, марфалогія і характар семянной шар’ях, y марскіх і прэсных водах. На плазмы); бывае пасля ганарэі і туберкулёзу. Лячэнне накіравана на ліквідацыю прычыны Беларусі вядомы 3 віды міногаў. Стараж. прымітыўныя рыбападобныя жыБ. — тэрапеўтычнае і хірургічнае, a таксама штучнае апладненне спермай мужа (ШАМ) вёлы без сківіц і парных канечнасцей, з хорці донара (ШАД), штучнае экстракарпараль- дай. Унутр. шкілет храстковы (у вымерлых быў вонкавы касцявы шкілет). Шчэлёпы ў нае апладненне (ЭКА). выглядзе мяшкоў з пялёсткамі энтадэрмальУ ж ы в ё л Б. бывае прыроджаная і нага паходжання. Ноздравая адгуліна ў больнабытая. Бясплоднай лічаць маладую шасці няпарная. Паўкружных каналаў 1 ці 2. самку, што не апладнілася праз месяц Рот хруглы, сысучага тыпу, корм лічьшак — пасля дасягнення фізіял. спеласці (у ця- раслінныя рэшткі, водарасці, дарослыя пая-

пры аварыі пад пасажырскі салон і інш. Сучасныя канструкцыі Б.а. абсалютную бяспеку гарантаваць не здольныя. А.С.Рукцяшэль.

даюць мяса і кроў рыб ці зусім не кормяцца. Выкаіінёвыя Б. ўсмокгвалі разам з глеем і пяском дробныя арганізмы. Рэшткі Б. вядомы з кембрыю да позняга дэвону Вялікабрытаніі, Нарвегіі (Шпіцберген), Германіі, ЗША, Кітая, Аўстраліі, Тувы і іюв. месцаў. Росквіт y познім сілуры і раннім дэвоне. Даўж. ад некалькіх сантыметраў (верацёнападобныя жывёлы) да 1 м (пляскатыя донныя формы). Рэшткі Б. з’яўляюцца вызначальнымі выкапнямі пры вывучэнні адкладаў. БЯССМЕРТНАВА Н аталля Ігараўна (н.

19 7.1941, М асква), руская арты стка балета. Нар. арт. С С С Р (1976). С кончы ла М аскоўскае харэагр. вучы ліш ча (1961). У 1961— 88 y Вял. т-ры . П ерш ая вы канальніца парты й Л ейлі («Лейлі і М еджнун» С .Баласаняна), Ш ы ры н («Легенда аб каханні» А .М елікава), Ф ры гіі («Спартак» А Х ачатурана), Анастасіі, Джульеты («Іван Грозны», «Рамэо і Джульета» С .П р ак о ф ’ева). С ярод інш. партый: М ары я («Бахчы сарайскі ф ан тан» Б А с а ф ’ева), Ж ы зэль («Ж ыззль» А.Адана), Кітры («Дон Кіхот» Л .М інкуса), Аўрора, А дэта— Адылія («С пячая прыгажуня», «Лебядзінае возера» П .Чайкоўскага), Рыта («Залаты век» Дз.Ш астаковіча). Л аўрэат М іж нар. кон курсу артыстаў балета ў Варне (1965), прэміі Ганны П аўлавай (П ары ж , 1970). Дзярж. прэм ія С С С Р 1977. Л ен ін ская прэм ія 1986.

БЯССМЕРТНІК, гл. Цмен. БЯССМЕРТНІКІ, гл. Сухацветы. БЯССМЕРТНЫ Аркадзь Львовіч (2.5.1893, г. Сураж Бранскай вобл., Расія — 3.9.1955), бел. скрыпач, дырыжор, педагог. Засл. арт. Беларусі (1939). ІІраф. (1946). Скончыў Пецярбургскую кансерваторыю (1917). Адзін з арганізатараў першай на Беларусі нар. кансерваторыі (Віцебск, 1918), дырэктар Бел. муз. тэхнікума (з 1924), заг. кафедры Бел. кансерваторыі (1932—55). Удзельнік (1-я скрыпка) Дзяржаўнага смыковага квартэта БССР. Кіраваў кандэртамі сімф. аркестраў муз. тэхнікума, Бел. радыёцэнтра, кансерваторыі. Выступаў як скрыпач-саліст, выкананне вызначалася выразнасцю, адухоўленасцю, тэхн. свабодай. В.П.Пракапцова. БЯССОНАЎ Пётр Аляксеевіч (16.6.1828, Масква — 6.3.1898), рускі гісторык л-ры, фалькларыст, публідыст. Скончыў Маскоўскі ун-т (1851). 3 1879 праф. Харкаўскага ун-та. Выдаў зборнік балгарскіх песень (1855), песень, паданняў і вусных апавяданняў сербаў (1857), песень-літанняў старцаў («Калікі вандроўныя», вып. 1—6, 1861—64; разам з рус. ўвайшлі і бел. творы). У 1864—67 узначальваў Віленскую археаграфічную камісію, бліжэй пазнаёміўся з бел. гісторыяй, культурай, фальклорам. Падрыхтаваў і выдаў «Песні, сабраныя П.В.Кірэеўскім» (вып. 1—10, 1860—74), «Беларускія песні» (1874). У апошні зборнік увайшлі каляндарна-абрадавыя нар. песні — валачобныя, юраўскія, мікольскія, куставыя, купальскія, пятроўскія, калядныя і масленічныя. Падзяляў погляды міфалагічнай школы. Л іт Б а н д а р ч ы х В.К. Гісторыя беларускай этнаграфіі XIX ст. Мн., 1964; У л a -

іц н к Н.Н. Очеркл по археографнн н нсточннковеденню нсторнн Бслорусснн феодального пернода. М., 1973. С. 89—98. А.С.Ліс. БЯССОННІЦА, і н с а м і я , а г р ы п н і я , парушэнне начнога сну. Выяўляецца цяжкім засынаннем, частым на працягу ночы або раннім абуджэннем ці поўным знікненнем глыбокага сну. Прычыны Б.: няўстойлівасць сну з дзяцінства (спадчынная, ад некаторых перанесеных y дзяцінстве хвароб), парушэнні ўмоў і дынамічнага стэрэатыпу сну (начная работа, дзённае фіз. і псіхічнае ператамленне, познія заняткі, нязвыклае месца для сну і інш.), хваробы нерв. сістэмы, траўмы галаўнога мозга, змены біялагічных рытмаў і фізіял. працэсаў y арганізме пры пераходзе ў сталы і старэчы ўзрост. Б. — абавязковы сімптом некаторых хвароб, напр. алкагалізму, цяжкіх неўрозаў і псіхозаў. Лячэнне: правільны рэжым прады і адлачынку, заняткі фізкультурай, водныя працэдуры, заслакаяльдыя і снатворныя сродкі. БЯССПРЭЧНАЕ СПАГНАННЕ, y цывільдым праве прымусовае спагнадде залазычанасці ў бясслрэчным парадку без звароту ў суд ці ідшы орган, які вырашае маёмасныя слрэчкі. Б.с. з юрыд. асоб ажыццяўляецца да ладставе раслараджэнняў лравамоцных оргадаў і выкадаўчых дакументаў спісаннем грашовых сум з адпаведных рахудкаў y банках; з грамадзян (нявернутыя лазыкі, нявыллачаная кватэрная ллата, камунальныя плацяжы і інш.) — ла выкадаўчым надпісе натарыята. У Рэслубліцы Беларусь далускаецца толькі ў выладках, прама прадугледжаных закодам. БЯССЦЁКАВАЕ ВОЗЕРА, возера, якое не мае лаверхневага і ладземнага сцёку. Найчасцей тралляецца ў абласцях унутранага сцёку стэлавай і паўпустынных зон і ў абласцях развіцця шматгадовай мерзлаты. Расход вады ідзе лраз выпарэнне, таму ў засушлівым клімаце ў Б.в. назалашваюцца мінер. ссші. Прамысл. здабыча куходдай солі вядзецца ў азёрах Эльтон і Баскунчак, соды ў Дародінскім воз. (Расія), мірабіліту ў Салёдым воз. (ЗША) і інш. БЯССЦЁКАВАЯ ВОБЛАСЦЬ, гл. Вобласць унутранага сцёку. БЯССЦЁКАВАЯ ТЭХНАЛОГІЯ, тэхналагічны лрацэс, лры якім y навакольнае асяроддзе не ластупаюць сцёкавыя воды. Ажыццяўляецца арганізацыяй водаабароту — лакальнай ачысткі забруджанай вады і яе вяртання ў тэхнал. лрацэс або выкарыстання ў іншых мэтах. Гл. таксама Абаротнае водазабеспячэнне. БЯССЦЁКАВЫ БАСЁЙН, басейн paid або возера, які не мае сувязі з акіянам. Адносіцца да вобласці ўнутранага сцёку. Б.б. маюць Волга, Урал, Кура, Амудар’я, Сырдар’я і інш. рэкі, якія належаць да Арала-Каслійскай бяссцёкавай вобл., азёры Ісык-Куль, Балхаш, Лабнор. На Беларусі некаторыя азёры не маюць лаверхневага сцёку (воз. Бледнае ў Нарачанскай групе азёр і інш.).

БЯСТУЖАВЫ____________ 4 1 9 БЯСТУЖАВЫ, дзекабрысты-афіцэры, браты. Аляксандр Аляксандрав і ч (літ. псеўданім М a р л і н с к і ; 3.11.1797, С.-Пецярбург — 19.6.1837), рускі пісьменнік. Штабс-калітад (1825). Летам 1821 y чыне паручніка ўдзельнічаў y манеўрах гвардыі ў Віцебскай губ., y кастр. 1821 — студз. 1822 жыў y в. Выганічы Мінскага лав. (цяпер Валожынскі р-н) y сям’і памешчыка Ф.Ф.Вайдзевіча, адкуль неаднаразова прыязджаў y Мінск. Разам з К.Ф.Рылеевым пісаў агітацыйныя сулрацьурадавыя лесні і выдаваў альманах «Полярная звезда» (1823—25). Да 1825 налісаў некалькі рамадаў y духу рамантызму. У 1824 лрыняты ў Паўночнае таварыства дзекабрыстаў, увайшоў y склад яго кіруючага цэнтра (думы). Належаў да радыкальнага крыла руху: выстулаў за ўвядзенне рэсп. ладу шляхам ваен. перавароту, надзяленне сялян зямлёй. Напярэдадні выступлення дзекабрыстаў раслрацаваў ішан захолу Зімняга лалаца і арыдггу Мікалая I. Актыўны ўдзельнік паўстання 26 снеж. на Сенацкай плошчы, быў фактычным камандзірам Маскоўскага лалка, выведзенага на плошчу. Прыгавораны да смяротнай кары, якая была заменена спачатку 20-гадовай, лотым 15-гадовай катаргай. У 1827 адлраўлены на пасяленне ў Якуцк, y 1829 — радавым y дзеючую армію на Каўказ. У ссылцы алублікаваў некалькі т. зв. свецкіх аповесцяў («Выпрабаванне», 1830, «Фрэгат «Надзея», 1833, і інш ). У каўк. аповесцях <Амалатбек» (1832), «Мула-Нур» (1836) намаляваў рамант. характары. У аловесцях «Вечар на Каўказскіх водах y 1824 г.» (1830), «Латнік» (1832) знайшлі водгук лачутыя на Беларусі нар. ладанні, уражадді ад гутарак з жыхарамі. Загінуў y сутычцы з горцамі на мысе Адлер. У в. Выганічы ў яго годар ластаўлены мемарыяльны знак. Мікалай A л я к с a н д р a віч (24.2.1791, С.-Пецярбург — 27.5.1855), капітан-лейтэнадт (1824). 3 канца 1824 чл. Паўн. т-ва і яго Вярхоўнай думы. Рэслубліканец, лрыхільнік вызваледня сяляд з зямлёй. Бліжэйшы ламочнік К.Ф.Рылеева ў дні ладрыхтоўкі паўстання ў Пецярбургу. Выказваўся за ўстанаўленне ласля леравароту дыктатуры часовага ўрада. 26.12.1825 склаў лраект маніфеста да народа, вывеў да Сенацкую плошчу Гвардзейскі экілаж. Прыгавораны да вечнай катаргі (скарочана да 20 гадоў), якую адбываў на Нерчынскіх рудніках. 3 1839 на ласяленні ў Іркуцкай губ. Пісьмеднік, гістарыёграф рус. флоту, эканаміст, жывалісец (стварыў партрэтдую галерэю дзекабрыстаў). Міхаіл A л я кс a н д р a в і ч (4.10.1800 — 3.7.1871), штабс-калітан лейб-гвардыі Маскоўскага лалка (1825).

3 1824 чл. Паўдочнага т-ва, прымыкаў да рэсл. крыла. Удзельнічаў y ладрых-

420

БЯСТУЖАЎ

тоўцы паўстання. 26.12.1825 разам з братам Аляксандрам і Д.А.ШчэпінымРастоўскім вывеў на Сенацкую плошчу Маскоўскі полк; аддаў каманду страляць па ўрадавых войсках. Пасля абстрэлу паўстанцаў карцеччу спрабаваў арганізаваць салдат, якія адступалі, каб заняць з імі Петрапаўлаўскую крэпасць. Прыгавораны да вечнай катаргі (скаро-

АГ.Бяцехцін.

чана да 20 гадоў), якую адбываў y Чыце і Пятроўскім заводзе. 3 1839 на пасяленні ў Селенгінску. Літ.: Б у к ч н н С. К мечам рванулнсь Ha­ lim рукл: Док. повестн. 2 нзд. Мн., 1985; Очеркн нз лсзорнн двнження декабрнстов: Сб. ст. М., 1954.

БЯСТУЖАЎ-РЎМІН Канстанцін Мікалаевіч (26.5.1829, с. Кудрашкі Ніжагародскай губ. — 14.1.1897), рускі гісторык. Скончыў Маскоўскі ун-т (1851). 3

1865 праф. Пецярбургскага ун-та, з 1890 акадэмік. У 1878—82 узначальваў Вышэйшыя жаночыя курсы ў Пецярбургу (Бястужаўскія). Чл. Археаграфічнай камісіі, Рус. геагр. т-ва і інш. Распрацоўваў пытанні крыніцазнаўства, шматлікія працы прысвечаны пытанням гістарыяграфіі. БЯСТЎЖАЎ-РЎМІН Міхаіл Паўлавіч (4.6.1801, с. Кудрашкі Ніжагародскай губ.— 25.7.1826), дзекабрыст. 3 дваран. Пасля паўстання ў кастр. 1820 Сямёнаўскага палка і расфарміравання яго пераведэены ў Палтаўскі пяхотны полк, які з 1823 размяшчаўся ў Бабруйскай крэпасці. Падпаручнік (1824). 3 1828 y Паўднёвым таварыстве дзекабрыстаў. Разам з С .I.Мураўёвым-Апосталам узначальваў Васількаўскую ўправу, з ім і інш. распрацаваў Бабруйскі план дзекабрыстаў 1823. Перапісваў і распаўсюджваў «Рускую праўду» П.І.Песцеля. Сааўтар 2 гшанаў паўстання ў Белай Царкве. Прыхільнік знішчэння самадзяржаўя і ўстанаўлення рэспублікі. Уваходзіў y штаб Чарнігаўскага палка паўстання, з Мураўёвым-Апосталам склаў рэв. катэхізіс і адозву да народа.

3.1.1826 арыштаваны і дастаўлены ў Магілёў, 15 студз. адпраўлены ў Петрапаўлаўскую крэпасць. Паводле прыгавору Вярх. крымінальнага суда навешаны. БЯСХВОСТЫЯ ЗЕМНАВОДНЫЯ (Anura, Ecaudata), атрад земнаводных.

19 сям., 297 родаў, каля 3500 відаў. Пашыраны ўсюды. Жывуць пераважна на

паверхні зямлі, часткова ў глебе (рыючыя), на дрэвах. На Беларусі 10 відаў: жабы — азёрная, вастрамордая, сажалкавая, трааяная; жарлянка чырванабрухая\ квакша звычайная; рапухі — зялёная, чаротавая, шэрая; часночніца. Даўж. да 35 см. Тулава каропсае, шырокае, з нерухомай галавой (шыя невыразная), галава трохвугольная, хвост бывае толькі ў лічынкавай стадыі (у апалонікаў). Кансчнасці добра развітыя, заднія ў 2—3 разы даўжэйшыя за пярэднія (прыстасаваныя да скачкоў). Самхі большасці Б.з. кладуць ікру ў ваду. Кормяцца насякомымі, лічынкамі камароў, дробньші ракападобнымі. Карысныя. 22 віды ў Чырв. кнізе МСАП. Рапуха чаротавая (Bufo calamita) занесена ў Чырв. кяігу Беларусі.

БЯЦЕХЦІН Анатоль Георгіевіч (8.3.1897, с. Стрыгіна, Валагодская вобл., Расія — 20.4.1962), савецкі геолаг, мінералог. Акад. AH СССР (1953, чл.-кар. 1946). Скончыў Ленінградскі горны ін-т (1924). 3 1937 y Ін-це геал. навук AH СССР (Масква), з 1956 y Ін-це геалогіі рудных радовішчаў, петраграфіі, мінералогіі і геахіміі AH СССР. Навук. працы па тэорыі рудаўтварэння і мінераграфіі. Развіваў новы кірунак y даследаванні рудаў, звязаны з вывучэннем іх тэкстуры, структуры і парагенезісу мінералаў Распрацаваў тэорыі гідратэрмальнага мінералаўтварэння і ўтварэння рудаў марганцу. Аўтар манаграфіі «Прамысловыя марганцавыя руды СССР» (1946). Ленінская прэмія 1958. Дзярж. прэмія СССР 1947. Імем Б. названы мінерал бецехцяніт. Літ:. Ш а д л у н Т.Н. Памятн академнка А. Г. Бстехгана / / Геологня руд. месторожденнй. 1963. № 3.

В, трэцяя літара бел. і некаторых інш. слав. алфавітаў. ГІаходзіць з кірыліцкай В («ведзі»), Рознае вымаўленне лац. В і слав. В абумоўледа тым, што лац. алфавіт узнік на аснове ірэчаскага (праз пасрэдніцтва этрускага) y 7—6 ст. да н.э., калі р перадавала гук «б», a ў перыяд стварэння слав. алфавіта ў 9 ст. р вымаўлялася грэкамі як «в» і замацавалася ў кірыліды для перадачы гэтага гуку. Мела лікавае значэнне 2. У сучаснай бел. мове абазначае звонкія губназубныя фанемы («в») і («в’»), якія ў адрозненне ад рус. мовы функцыянальна не суадносяцца з губна-зубнымі («ф») і («ф’») і пасля галосных перад зычнымі, a таксама на канды слоў пераходзяць y «ў» («траўка», «раўнапраўе», «высноў», «любоў»). А.М.Булыка. ВААЛЬ (Vaal), рака ў ІІАР, правы прыток р. Аранжавая. Даўж. каля 1250 м. Пачынаецца ў Драконавых гарах, перасякае плато Велд, працякае па глыбокай даліне. Буйныя прытокі: Вілге, Фет, Рыт (злева), Хартс (справа). Паводка летам (ліст.—люгы). Сярэдні расход вады ў ніждім цячэнні 114 м-ус. Выкарыстоўваецца для водазабеспячэння і арашэння. Буйное вадасх. В. — Вілге.

Ha В. — г. Ферыніхінг. ВААЛЬС (Waals) Ян Дыдэрык ван дэр (23.11.1837, г. Лейдэн, Нідэрланды —

Я.Д.Ваальс.

ДВаярандлі

9.3.1923), нідэрландскі фізік. Чл. Нідэрландскай, Парыжскай, Берлінскай АН, Нацыянальнай АН ЗША. У 1862—65 вольны слухач Лейдэнскага ун-та. Праф. Амстэрдамсхага ун-та (1877— 1907). Навук. працы па малекулярнай фізіцы і нізкатэмпературных з ’явах. Вывеў Ван-дэр-Ваальса ўраўненне і ўстанавіў неперарыўнасць газападобнага і вадкага станаў рэчыва. Разгледзеў пытанне пра малекулярныя сілы ў газападобным і вадкім станах y сувязі з будовай рэчываў. Распрацаваў тэорыю бінарных сумесяў і тэрмадынамічную тэорыю калілярнасці. Нобелеўская прэмія 1910. Літ:. Л ь о ц ц н М. Нсторня фнднкн: Пер. с втал. М., 1970.

ВААРАНДЗІ (Vaarandi) Дэбора (н.

1.10.1916, г. Выру, Эстонія), эстонская паэтэса. Нар. пісьменніда Эстоніі (1971). У 1936—40 вучылася ў Тартускім ун-це. Друкуецца з 1940. Першы зб. «Пад палаючым небам» (1945) пра падзеі Вял. Айч. вайны. У зб-ках паэзіі «Пад шум прыбою» (1948), «Ясным ранкам» (1950) гіст. мінулае і пасляваенны перыяд аднаўлення краіны. Актуальнасцю, шматграннасцю тэматыкі, высокім паэтычным майстэрствам адметныя зб-кі «Летуценнік ля вакна» (1959), «Хлеб прыбярэжных раўнін» (1965), «ГІры святле ветру» (1977) і інш. Паэзіі В. ўласцівы асацыятыўная вобразнасць, філасафічнасць, напружаная эмацыянальнасць. Выступае як лубліцыст. Дзярж. прэміі Эстоніі 1950, 1965. Пераклала на эст. мову асобныя творы Я.Купалы. На бел. мову творы В. перакладаў А.Вярцінскі. ВАБЕ (Vabbe) Адсшьф (Адо) Георгіевіч (19 3.1892, г. Тапа, Эстонія — 20.4.1961), эстонскі жывапісец і графік. Засл. дз. маст. Эстоніі (1946). Вучыўся ў студыі А.Ажбе (Мюнхен, 1911— 13). Выкладаў y Вышэйшым маст. вучылішчы імя К.Мягі (1940—41), маст. ін-це

(1944— 50) y Тарту, праф. (1938). У творчасці лрыкметны ўплыў імпрэсіянізму і футурызму: «У кавярні» (1918), «Рачны порг» (1938) і інш. Прадаваў y галіне кдіждай графікі: «Чалавек і сфінкс» І.Барбаруса (1919), «Песдя лесняў» Саламода (1932) і інш. ВАБІЧ, рака ў Беларусі, y Круглянскім, Шклоўскім, Бялыніцкім р-нах Магілёўскай вобл., левы лрыток Друці (бас. Днялра). Даўж. 74 км. Пл. вадазбору 565 км . Пачынаецца за 1,7 км на У ад в. Бураўшчына Круглянскага р-на. Асн. лрытокі: Чарнаводка, Васілеўка, Лімдічадка (алева), Свяцілаўка (слрава). Цячэ ла Цэнтральнабярэзінскай раўніне. Даліна ў вярхоўі невыразная, y сярэднім і ніжнім цячэнні трапецападобная, шыр. 600 м — 1 км. Схілы спадзістыя. Берагі нізкія, забалочаныя. Пойма двухбаковая, пераважае шыр. 200—400 м. Рэчышча звілістае, шыр.

10—25 м, y верхнім цячэнні каналізавана 24 км. Выкарыстоўваецца як водапрыёмніх меліярац. сістэм.

ВАВЕЛЬ (Wawel), назва ўзгорка ў Кракаве, на левым беразе Віслы, на Пд ад Старога горада. У лач. 9 ст. тут існаваў умацавалы горад. 3 11 ст. ла 1564 В. — гал. каралеўская рэзідэнцыя. Вядомы комплексам помдікаў архітэктуры 10— 17 ст.: ратонда Дзевы Марыі (2-я пал.

Вавсль Гатычны кафедральны сабор.

422

ВАВЕНАРГ

10 ст.), каралеўскі замак (13— 17 ст.) з рэнесансавым аркадным унутр. дваром (1502—16, арх. Ф.Ф’ёрэнціна, Б.Берэчы), заламі ў стылях готыкі, рэнесансу і барока (у тл. «Пасольская» зала з разной столлю, упрыгожанай т. зв. Вавельскімі галовамі, 1531—35 і з 1925, скулытт. К.Дунікоўскі), гатычны кафедральны сабор (14 ст., магільны склеп псшьск. каралёў, епіскапаў і вядомых дзеячаў нац. гісторыі — А.Міцкевіча, Ю.Славацкага, Ю.Пілсудскага, Т.Касцюшкі і інш.) з раманскай крыптай св. Леанарда (каля 1100), рэнесансавай капліцай Жыгімонта I (1517—33) і шматлікімі надмагіллямі (работы Ф.Штоса, Яна Міхаловіча і інш.). У замку — Дзярж. маст. зборы (у тл. вавельскія габелены; звон Жыгімонта). У архіве кашт. рукапісы 12 ст. В. занесе-

Вавель Агульны выгляд замка. ны ЮНЕСКА y спіс сусветнай спадчыны. Літ:. С а в н ц к а я В.Н. Краков. М., 1975. С. 121—169. ВАВЕНАРГ (Vauvenargues) Люк дэ Клап'е (6.8.1715, г. Экс-ан-Праванс, Францыя — 28.5.1747), французскі пісьменнік-мараліст, філосаф. Майстар афарыстычнага жанру. Першы літ. вопыт — «Разважанне пра свабоду» (нап. 1737), пазней разгорнуты ў «Трактаце пра свабоду волі». 3 1743 перапісваўся з Вальтэрам. У 1745 напісаў «Разважанне пра няроўнасць багаццяў». У 1746 выдаў адзіную прыжыццёвую кнігу «Уводзіны ў пазнанне чалавечага розуму, a таксама Роздумы і максімы на розныя тэмы», дапоўненую «Парадоксамі і новымі роздумамі і максімамі». У цэнтры ўвагі В. — чалавечая прырода, якую ён лічыць зыходным пунктам чалавечых пачуццяў, інстынктаў, імпульсаў паводзін, з ёй ён звязвае ўяўленне пра спрадвечную дабрыню чалавека. Пачуццё ён супрацьпастаўляе розуму, сцвярджае перавагу першага і шукае шляхі прымірэння паміж імі. Жанравыя і кам-

пазіцыйныя асаблівасці пршы В. (афарыстычныя разважанні і максімы) ідуць ад класічнай традыцыі 17 ст. Яго меркаванні пра класікаў л-ры 17 ст. і сучаснікаў болып кансерватыўныя. Аўтар серый «Харакгары» і «Дыялогі».

Te.: Oeuvres. Paris, 1981; Рус. пер. — Введенне в познаіше человеческого разума; Фрагменты; Крятнческне замечання; Размышлення н макснмы. Л., 1988. Н.К.Мазоўка. ВАВЕРКА, вёска ў Беларусі, y Лідскім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 27 км на ПдЗ ад г. Ліда, 91 км ад Гродна, 14 км ад чыг. ст. Курган. 567 ж., 210 двароў (1996). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аптэка, бальніца, гандл. цэнтр, камбінат быт. абслушўвання, аддз. сувязі. Касцёл. У пісьмовых крыніцах згадваецца з 1413, калі туг быў заснаваны касцёл. У 15—19 ст. належала Галігінавічам, Юндзілавічам, Касцевічам, Галеўскім, Кастравіцкім і інш. 3 1570 мястэчка. 3 1795 y складзе Рас. імперыі, y Мытлянскай вол. Лідскага пав. У 1881 — 73 ж. 3 1921 y Польшчы. 3 1939 y БССР, з

1940 цэнтр сельсавета. У 1970 — 248 ж. Магчыма, першапачатковая гісторыя вёскі звязана з летапісным горадам Вевярэас. ВАВЁРКІ (Sciurus), род млекакормячых жывёл сям. вавёркавых атр. грызуноў.

55 відаў y Паўн. паўшар’і і на Пн Паўд. Амерыкі. Пашыраны ў горных і раўнінных лясах. На Беларусі 1 від — В. звычайная (S. vulgaris).

Вавёрка звычайная.

Даўж. цела 20—35 см, хваста 19—31 см, маса 180—1000 г. Афарбоўка залежыць ад раёна пашырэння, сезона, узросту, індывідуальнасці. В. звычайная бывае рыжая, папялястая, амаль чорная і інш. Будуюць гнёзды (гайны) ці жывуць y дуплах. Штогод даюць 1—3 прыплоды па 1—12 дэіцянят. Корм раслінны і жывёльны, болыпасць В. робяць запасы на зіму. В. звычайная акліматызавана ў Крыме, на Цянь-Шані і Каўказе. Некаторыя з В. — каштоўныя паляўніча-прамысл. віды (здабываюцца дзеля пушніны, y тропіках — дзеля мяса). Дальмарская чорная В. занесена ў Чырв. югігу МСАП. ВАВІЛАВА 3AKÔH, вызначае залежнасць квантавага выхаду фоталюмінесцэнцыі ад даўжыні хвалі ўзбуджальнага святла. Адкрыты С.І.Вавілавым (1924), ляжыць y аснове тэорыі люмінесцэнцыі. Паводле В.з. квантавы выхад фоталюмінесцэнцыі пастаянны ў шырокім інгэрвале даўжынь хваляў узбуджальнага святла і рэзка памяншаецца пры даўжынях хваляў, болыпых за тую, пры якой назіраецца максімум інтэнсіўнасці спектра люмінесцэнцыі. Пастаянства квантавага выхаду абумоўлена квантавай прыродай свягла, хуткім пераразмеркаваннем энергіі ва ўзбуджаным электронным стане па вагальных і інш. падузроўнях і перадачай энергіі навакольнаму асяроддзю. В.з. выхонваецца ў вадкіх і цвёрдых растворах; для складаных малекул y газавай фазе не мае месца, што тлумачыцца захаваннем лішку вагальнай энергіі, набытай y акде паглынання святла. В.з. атрымаў тэарэт. глумачэнне ў працах бел. вучоных Б.І Сцяпанава і Ы.КБарысевіча. А.М.Рубінаў. ВАВІЛАЎ Антон Уладзіміравіч (н.

27.7.1949, г. Паставы Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне машыназнаўства. Д-р тэхн. н. (1991), праф. (1992). Скончыў Бел. тэхнал. ін-т (1971). У 1972—82 y Цэнтр. НДІ механізацыі і электрыфікацыі, з 1982 y Бел. політэхн. акадэміі. Навук. працы ў галіне машынабудавання і механізацыі буд-ва.

71».: Мехаішзацня процессов отделеняя н переработкн маломерной древеснны. Мн., 1982; Стронтельные я дорожные машнны многоцелевого назначеняя. Мн., 1991 (разам з Л.І.Пераднёй). ВАВЫАЎ Максім Андрэевіч (9.8.1903, г. Полацк — 11.7.1960), ваенны дзеяч. Ген.-лейт. (1955). Скончыў Аб’яднаную бел. ваен. школу імя ЦВК БССР (1927), ваен. акадэміі імя Фрунзе (1936), Генйгтаба (1948). У Чырв. Арміі з 1924. Удзельнік баёў каля воз. Хасан y 1938. У 1942—44 нач. штаба арміі Далёкаўсх. фронту. 3 1944 y Генштабе Сав. Арміі. 3 1954 нач. шгаба Забайкальскай ваен. акругі, з 1956 y ваенна-навуч. установах. ВАВІЛАЎ Мікалай Іванавіч (25.11.1887, Масква — 26.1.1943), савецкі біёлаг, генетык, заснавальнік вучэнняў пра біял. асновы селекцыі і цэнтры паходжання культурных раслін. Акад. AH СССР (1929; чл.-кар. 1923). Акад. УАСГНІЛ (1929). Акад. АН Украіны (1929). Брат СА.Вавілава. Скончыў Маскоўскі с.-г. ін-т (1911). Працаваў пад кіраўніцгвам Ц^М.Пранішнікава. 3 1929 прэзідэнт, y 1935—40 віцэ-прэзідэнт УАСГНІЛ. 3 1930 адначасова дырэктар Ін-та генетыкі AH СССР. Абгрунтаваў вучэнне пра імунітэт раслін (1919), адкрыў закон га-

малагічных радоў y спадчыннай зменлівасці арганізмаў (1920). Арганізатар і кіраўнік экспедыцый па вывучэнні сусв. раслінных рэсурсаў (1920—40). Вызначыў ачагі формаўтварэння культ. раслін. Сабраў найб. ў свеце калекцыю насення культ. раслін, заклаў асновы дзяржсоргавыпрабавання палявых культур. Прэмія імя У.І.Леніна (1926), залаты медаль імя М.М.Пржавальскага АН СССР (1925). У 1968 AH СССР устаноўлены залаты медаль яго імя ў галіне

М.І.Вавілаў.

нуў y Новававілонскі перыяд (гл. Халдзейскае царства) пры царах Набапаласару [625—605 да н.э.] і Навухаданосару II [605—562 да н.э ]. Пасля заваявання Кірам I I (539 да н.э.) і Дарыем I (522 да н.э.) адна са сталіц Ахеменідаў дзяржавы. У 331 да н.э. заваяваны Аляксандрам Македонскім. Да 2 ст. н.э. заняпаў. Раскопкамі ням. археолага Р.Кольдэвея ў 1898— 1917 узноўлены план горада 7—6 ст. да н.э. і арх. ансамбль, створаны ў перыяд росквіту В. пры цару Навухаданосару II. У 7—6 ст. да н.э. В. — выцягнугы ў плане прамавугольнік (пл. каля 10 км7), падэелены р. Еўфрат на 2 часткі (Стары і Новы горад), абкружаны цаглянымі вонкавымі і ўнутранымі сценамі э зубчастымі вежамі і 8 варотамі, названымі імёнамі багоў. Галоўныя паўн. вароты Іштар былі абліцаваны паліванай цэглай э рэльефнымі выявамі бьпсоў і драхонаў. Праз іх вяла свяшчэнная дарога працэсій. Сярод гал. помнікаў: храм багіні Нінмах, цэнтр. храм бога Мардука—-Эсагіла, 7-ярусны зіхурат бога Этэменанкі («Вавілонская вежа», дойлід Арадахешу, сярэдзіна 7 ст. да н.э., зруйнаваны Аляксандрам Македонскім), палац-крэпасць з т.зв. «вісячымі садамі Семіра-

ВАВІЛОНА______________ 423 міды» (адно з 7 дзівосаў свету), па-эа горадам — летні палац Навухаданосара II. Гл. таксама Вавілонскае стоўпатварзнне, Вавілона-асірыйская кулытура. Літ:. К л е н г е л ь - Б р а н д т Э. Путешествне в древннй Вавшіон: Пер. с нем. М., 1979; Я г о ж . Вавшюнская башня: Пер. с нем. М., 1991.

ВДВІЛОНА-АСІРЫЙСКАЯ КУЛЬ'ГУРА, культура народаў, што насялялі ў 4— 1-м тыс. да н.э. Месапатамію (Двухрэчча Тыгра і Еўфрата, тэр. сучаснага Ірака) і стварылі буйныя дзяржавы — ПІумер, Акад, Вавілонію і Асірыю. Матэрыяльная культура Месапатаміі мела дастаткова высокі ўзровень. 3 3-га тыс. да н.э. тут вядомы ліцдё і коўка металаў, чаканка і філігрань. У ваен. тэхніцы выкарыстоўваліся калясніцы (пач. 2-га тыс.), панцыры з медных шіасцінак (сярэдзіна 2-га тыс.), мячы, каменныя і наплаўныя масты і

С I Вавілаў

сельскай гаспадаркі. У 1940 рэпрэсіраваны, памёр y турме (Саратаў), рэабілітаваны пасмяротна. Тв.\ Мзбр. труды T. 1—-5. М.; Л., 1959—65. Л і т Р е з н н к С. Ннколай Вавклов. М., 1968.

ВАВІЛАЎ Сяргей Іванавіч (24.3.1891, Масква — 25.1.1951), савецкі фЬік, стваральнік навук. школы оптыкаў. Акад. (1932, чл.-кар. 1931). Брат М.І.Давілава. Скончыў Маскоўскі ун-т (1914).

3 1932 дырэкгар Фізічнага ін-та АН СССР, y 1932—45 навук. кіраўнік Дзярж. аптычнага ін-та (Ленінград). 3 1945 прэзідэнт AH СССР. Навук. працы па фіз. оптыцы. Распрацаваў асновы тэорыі люмінесцэнцыі, вывеў адзін з яе законаў (1924; гл. Вавілава закон). 3 ПА.Чаранковым адкрыў Чаранкова— Вавілава выпрамяненне. Вырашыў шэраг прынцыповых пытанняў квантавай тэорыі інтэрферэнцыі, фізіял. оптыкі, паклаў пачатак развідцю нелінейнай оптыкі. Аўтар прац па філас. пытаннях прыродазнаўства і гісторыі навукі. 3 1949 гал. рэдактар Вял. Сав. Энцыклапедыі. Дзярж. прэміі СССР 1943, 1949, 1951, 1952. У 1951 AH СССР устаноўлены залаты медаль яго імя ў галіне фізікі.

Да арт. Вавілон. Фрагмент рэльефу варотаў Іштар.

Да арт. Вавілон. Рэшткі горада.

Te:. Собр. соч. T. 1—4. М., 1952—56; Мнхрострукгура света. М., 1950; Нсаак Ньюю н, 1643— 1727. 4 нзд. М., 1989. Літ.: Фнзнкн о себе. Л., 1990.

ВАВІЛОН (шумерскае К а д ы н г і р а , акадскае Б a б і л y ), y старажытнасці горад y Месапатаміі на р. Еўфрат; руіны — каля сучаснага г. Хіла (Ірак). Упершыню згадваецца пад канец 3-га тыс. да н.э. 3 пач. 2-га тыс. да н.э. культ. цэнтр Пярэдняй Азіі. Пры цару Хамурапі [1792—50 да н.э.] стаў сталіцай Вавілоніі. Каля 1595 да н.э. захоплены хетамі, каля 1518 — касітамі. Пасля 1250 да н.э. неаднаразова трапляў пад уладу Асірыі. Найб. росквіту дасяг-

Да арт. Вавілон. Дэхаратыўнае лано троннай залы Паўднёвага палаца. 6 ст. да н.э.

Да арт. Вавілон. Вароты Іштар. Каля 570 да н .э.

424______________ ВАВІЛОНА інш. У 7 ст. да н.э. ў Асірыі пабудаваны першы каменны акведук. Для практычнага гасп. выкарыстання распрацоўваліся сістэмы мер, метады вызначэння плошчаў і аб’ёмаў, што садзейнічала развідцю шумера-вавілонскай м а т э м a т ы к і . Вавілонскія матэматыкі карысталіся шасцідзесяцярычнай сістэмай лічэння. На яе аснове былі створаны табліцы дзялення і множання лікаў, квадратаў і кубаў лікаў і іх квадратных і кубічных каранёў; маглі рашаць квадратныя ўраўненні, карысталіся правілам, якое зараз наз. Піфагора тэарэмай.

X і м і я ў вавіланян мела выключна дастасавальны характар: захаваліся рэцэпты вырабу бронзы, прыгатавання шматксшернай палівы для керамікі. У сувязі з мараплаваннем развівалася a с т р a н о м і я . Вавілонскія астраномы адрознівалі планеты і зоркі. Кожная

гіраз які сонечныя і месяцавыя зацьменні паўтараюцца ў пэўнай паслядоўнасці. Адносна высокі ўзровень дасягнуты і ў м е д ы ц ы н е : сістэматызацыя захворванняў і лекавых сродкаў, анатамічныя апісанні асобных частак цела чалавека, хірургічныя аперацыі (ампутацыя, зрошчванне касцей і інш ). Зачаткам г і с т о р ы і як навукі ў Вавілоне лічыцца «Спіс цароў», дзе выкладзены гіст. падзеі ад моманту, «калі царственнасць спусцілася з неба», і да больш позніх цароў. Спіс складзены каля 2100 да н.э. для абгрунтавання абсалютнасці царскай улады. Вяліся таксама спісы найб. прыкметных падзей, рабілася датаванне. Быў звычай закладваць y фундамент будынкаў для будучых пакаленняў царскія надпісы з апісаннем дзеянняў цароў. 3 сярэдзіны 8 ст. да н.э. вёўся рэгулярны летапіс. Да першых прац навук. характару адносяцца спісы знакаў пісьма (напачатку малюнкавых, потым клінапісных) і пера-

Канкрэтныя рысы міфу надалі параўнаўча частыя ў Двухрэччы разбуральныя навадненні. Цыкл міфаў г. Урук звязаны з імёнамі герояў Энмеркара, Лугальбанды і Гільгамеша. Да нашага часу дайшлі пераважна запісы афіц. версій міфаў, прасякнутыя ідэяй чалавечага бяссілля перад багамі. Р э л і г і я стараж. плямён Двухрэчча прайшла складаную эвалюцыю ад першасных культаў — фетышызму, татэмізму, анімізму праз політэізм да фарміравання монатэізму. У вераваннях шумера-акадскіх плямён спачатку пераважалі абшчынныя культы. 3 утварэннем рабаўладальніцкай Акадскай дзяржавы ўзніклі культы агульнадзярж. багоў Ана, Энліля і Энкі. 3 ператварэннем Вавілона ў цэнтр дзяржавы гал. богам стаў Мардук. У Асірыі быў пашыраны той жа пантэон багоў, дапоўнены асобнымі мясц. божаствамі, сярод якіх вярхоўным лічыўся Ашур — заступнік аднайм. горада Асірыі. Вавілона-асірыйская рэлі-

Да арт. Вавілона-асірыйская культура Статуя правіделя Гудэа з г. Лагаш.

22 ст. да н.э.

Да арт. Вавілона-асірыйская культура Зікурат y г. Ур. 22—21 ст. да н.э.

Да арг. Вавілона-асірыйская культура. Рэльеф з палаца Саргана II y ДурШарукіне. 8 ст. да н.э.

Да арт. Вавілона-асірыйская культура Статуя саноўніха Эбіх-іля з Мары. Фрагмент. Сярэдзіна 3-га іыс. да н.э. планета (акрамя Меркурыя) мела сваю назву, праводзіліся назіранні планет, быў адкрыты сарас — прамежак часу,

ліку тэрмінаў, запісаных з дапамогай такіх знакаў. Упершыню яны былі складзены каля 3000 да н.э. М і ф ы , што дайшлі да нас, адлюстроўваюць уяўленні народаў, якія займаліся ірыгацыйным земляробствам, жывёлагадоўляй і паляваннем. Паводле міфаў, свет створаны або багіняй-маці, або (у позніх міфах) мужчынскім бажаством (Энліль, Мардук); унутры зямлі знаходзідца змрочны горад мёртвых. Вавілонскі міф 2-га тыс. да н.э. апавядае пра барацьбу старэйшых багоў (іх узначальвае пачвара — багіня Тыямат — «Мора») з малодшымі (на чале з богам Мардукам). Прыкметнае месца займае міф пра патоп і адзінага чалавека, які выратаваўся, — мудрага Зіусудру (шумерскае; акадскае — Утнапішты).

гія ўключала таксама земляробскія культы, y прыватнасці культ бога Думузі (Тамуза), які памірае і ўваскрасае; y ёй былі пашыраны дэманалогія, магія, астральныя культы і да т.п. 3 вавілонаасірыйскай рэлігіі многае запазычылі наступныя рэлігіі, y прыватнасці іудаізм і хрысціянства. Л і т а р а т у р а народаў Двухрэчча ў 1-й пал. 3-га тыс. да н.э. была вусная. Верагодна, менавіта ў гэты час узнікла частка шумерскіх эпічных песень пра герояў г. Урук — Энмеркара, Лугальбанду і Гільгамеша, якія дайшлі ў запісах 19— 18 ст. да н.э., a таксама пра багіню Інін. 24—21 ст. да н.э. — перыяд росквіту гіст.-гераічнага эпасу на шумерскай і акадскай мовах пра дзейнасць і ваен. паходы цароў Саргана і Нарамсі-

на. Да 22 ст. да н.э. можна аднесці ўэнікненне акадскай эпічнай паэмы пра Гільгамеша, y якой з вял. маст. сілай расказваецца пра трагічны чалавечы лёс і пошукі бессмяротнасці. Да канца 3-га тыс. да н.э., відаць, адносяцца асн. вядомыя шумерскія літ. тэксты — афарыстычныя павучанні, пакаянныя псалмы, літургічныя «плачы», пахавальныя элегіі і інш. Класічная акадская (вавілонская) л-ра 16— 12 ст. да н.э. складаецца з вял. касмаганічнага эпасу з 7 песень, y якіх апісваецца стварэнне свету з хаосу, a таксама барацьба старэйшага і малодшага пакаленняў багоў. Вял. колькасць акадскіх і частка шумерскіх тэкстаў, што дайшлі да нашага часу, захоўваліся ў Ніневійскай бібліятэцы асірыйскага цара Ашурбаніпала. Арыгінальныя літ. помнікі ў Асірыі амаль не ствараліся. Самаст. жанрам асірыйскай л-ры лічацца царскія аналы, напісаныя рытмічнай прозай, y якіх намаляваны яскравыя карціны ваен. паходаў і біт-

ўзорамі. У канцы 4 — пач. 3-га тыс. да н.э. развівалася круглая скулыггура, дасягнула росквіту мастацтва гліптыкі. У эпоху ўзвышэння Шумера вызначальную ролю адыгрывала храмавая архітэктура, развіваўся тып шматступеньчатай вежы (зікурата) з «жыллём Бога» наверсе (зікурат y г. Ур, 22—21 ст. да н.э.). Дробная пластыка Шумера з каменю і бронзы вызначалася схематычнасцю, выявы на рэльефах былі плоскасныя і статычныя (т.зв. штандар з г. Ур — мазаіка з ракавін і лазурьггу з батальнымі сцэнамі, каля 2600 да н.э.). Выдатныя залатыя прадметы з «царскіх» грабніц — арнаментаваны шлем, дыядэма і кінжал з ножнамі філіграннай работы і інш. Нешматлікія помнікі перыяду аб’яднання Месапатаміі пад уладай дынастыі Акада (24—22 ст. да н.э.) сведчаць пра ўзмацненне культу ўладара. Пры захаванні ўмоўных прыёмаў y рэльефах заўважаюцца памкненні да большай свабоды кампазіцыі, аб’ёмнас-

Да арт. Вавілона-асірыйская культура Так званы штандар з г. Ур. Фрагмент. Каля 2600 да н.э.

Да арт. Вавілона-асірыйская культура Рэльеф з палаца Ашурнасірпала II y Кальху. 883—859 да н.э.

ваў. Помнікі старой вавілонскай, a часткова і шумерскай, пераважна культавай, л-ры перапісваліся да 1 ст. да н.э. на жывой арамейскай мове. Амаль уся л-ра народаў стараж. Двухрэчча — вершаваная. У маст. культуры стараж. свету важнае месца займаюць п л а с т ы ч н ы я м а с т а ц т в ы плямён і народаў Месапатаміі 4—1-га тыс. да н.э. Тут складваліся і развіваліся многія формы архітэктуры, скулыпуры і інш. формы ўвасаблення ў мастацтве чалавека і навакольнага свету, харакгэрныя для наступных эпох. Мастацтва 5—4-га тыс. да н.э. — гэта культавыя пасудзіны з гліны, расфарбаваныя геам. узорам і стылізаванымі выявамі птушак, звяроў і людзей, статуэткі з гліны. 3 сярэдзіны 4-га тыс. да н.э. тут з’явіўся ганчарны круг, развівалася буд-ва храмаў, сцены якіх часам аздабляліся геам. мазаічнымі

ці фігур, увасаблення прыроды (стэла ў гонар перамогі Нарамсіна з батальнымі сцэнамі, статуя правіцеля Гудэа з г. Лагаш). Дасканаласці дасягнула тэхніка маст. апрацоўхі бронзы — ліццё, чаканка, гравіроўка. У аб’яднанай дзяржаве III дынастыі Ура (канец 22—21 ст. да н.э.) ва ўмовах жрэцкага бюракратычнага рэжыму ў маст. майстэрнях ствараліся гал. чынам рэльефы з кананічнымі сцэнамі пакланення божаствам. 3 18 ст. да н.э. (перыяд узвышэння Вавілона) захавалася мала помнікаў: дыярытавая стэла з рэльефнымі выявамі і выкладаннем законаў цара Хамурапі; размалёўкі палаца ў Мары з культавымі сцэнамі і выявамі багоў і інш. Новы этап y развіхші мастацтва Месапатаміі звязаны з узвышэннем Асірыі. На мастацтва Асірыі (складвалася ў 2-м тыс. да н.э.) паўплывала культура стараж. плямён хурытаў, хетаў, дзяржавы

ВАВІЛОНА

425

Акад; развіваліся архітэктура, манум дэкар. і прыкладное мастацтва. Цэнтрамі рэгулярных па планіроўцы гарадоў сталі палацы-крэпасці са шматлікімі памяшканнямі вакол адкрытых двароў; парадныя арачныя парталы ўпрыгожваліся паабапал гарэльефамі ў выглядзе крылатых чалавека-быкоў «шэду». Сярод найб. значных комплексаў — палац Саргана II y Дур-Шарукіне (сучасны г. Харсабад) з храмамі, y тл. свяцілішча з вежай-зікуратам. Для пластыкі Асірыі характэрны манум. рэльефы (часам фарбаваныя) з фрызавымі кампазіцыямі. Гіпертрафіраваная трактоўка мускулатуры і прапорцый чалавечага цела ў рэльефах 9 — пач. 8 ст. да н.э. (палац Ашурнасірпала II y Кальху) змянілася ў 2-й пал. 8 — пач. 7 ст. да н.э. рэльефамі болыы свабоднай кампазіцыі апавядальнага характару (палац Сінахерыба ў

Да арт. Вшілона-асірыйская культура. «Шэду» з палаца цара Саргана II y Дур-Шарукіне. 712—707 да н.э.

Да арт. Ваяілона-асірыйская культура Шлем з г. Ур.

426______________ВАВІЛОНІЯ Ніневіі). Рэльефы 7 ст. да н.э. вылучаюцца жыццёвай выразнасцю вобразаў, дынамізмам (сцэны палявання на львоў y палацы Ашурбаніпала ў Ніневіі). Нешматлікім помнікам круглай скульптуры (каменныя статуі цароў) уласцівы строгая кананічнасць, манументальнасць, арнаментальна-дэкар. трактоўка валасоў, адзення, атрыбутаў (статуі Ашурнасірпала II, Саламанасара III з Ашура). Пра жывапіс Асірыі можна меркаваць па фрагментах фрэсак з палаца ў Тыль-Барсібе («Два асірыйскія саноўнікі», «Паляванне на льва» і інш., 9—8 ст. да н.э.). Развіваліся таксама маст. ткацтва, разьба па косці і дрэве, апрацоўка металу. Пасля падзення Асірыі (канец 7 ст. да н.э.) мастацгва Вавілона зноў перажыло кароткачасовы росквіт (7—6 ст. да н.э., т. зв. новававілонскі перыяд), створаны цудоўны ансамбль г. Вавілон. Пасля заваявання Вавілона дзяржавай Ахеменідаў (539 да н.э.) і яго ўключэння ў дзяржаву Селеўкідаў (канец 4 ст. да н.э.) вавілонская культура зазнала ўплыў персідскага, a пазней і эліністычнага мастацтва. Літ:. Очеркл по нсторял технякя Древнего Востока. М.; Л., 1940; В а й м а н А.А Шумеро-вавллонская математлка III — I тыс. до н.э. М., 1961; Н е й г е б а у е р О. Точные наукн в древностл: Пер. с англ. М., 1968; К л е н г е л ь - Б р а н д т Э. Пугешесгвле в дрсвняй Вавллон: Пер. с нем. М., 1979; К л о ч к о в Н.С. Духовная культура Вавнлонлл: человек, судьба, время: Очеркл. М., 1983; Д а н д а м а е в М.А. Вавллонскле гілсцы М., 1983; М а т в е е в К., С а з о н о в А. Земля Древнего Двуречья: (Млфы, легенды, находкл н открытля). М., 1986; К о з ы р е в а Н.В. Древняя Ларса: Очеркл хоз. деягельноста. М., 1988; О п п е н х е й м A Древняя Месопозамля: Портрет поглбшей цлвлллзацлл: Пер. с англ. 2 лзд. М., 1990. ВАВІЛОНІЯ, старажытная дзяржава на Пд Месапатаміі (тэр. сучаснага Ірака) y 19—6 ст. да н.э. Назва ад яе сталіцы — Вавілона. Засн. каля 1894 да н.э. пасля пранікнення ў Месапатамію качавых плямён амарэяў. Старававілонская дзяржава (1894—1595 да н.э.) дасягнула магутнасці ў час праўлення 6-га цара 1-й Вавілонскай (Амарэйскай) дынастыі Хамурапі [1792—1750 да н.э.], мела рысы стараж.-ўсх. дэспатыі. На чале яе стаяў цар, які валодаў заканад., выканаўчай, суд. і рэліг. уладай і абапіраўся на армію; воіны атрымлівалі ад дзяржавы зямельныя надзелы, што перадаваліся ў спадчыну па мужчынскай лініі і былі неадчужальныя. Асн. масу насельніцтва складалі дробныя вытворцы і ўласнікі. Грамадства падзялялася на паўнапраўных грамадзян, юрыдычна свабодных, але непаўнапраўных мушкенумаў, якія працавалі ў царскай гаспадарцы, і рабоў. Былі развіты ірыгацыйнае земляробства, садаводства, рамёствы, знешні і ўнутр. гандаль (гандл. цэнтры Вавілон, Ніпур, Сіпар, Ларса, Ур). Сын Хамурапі Самсуілуна [1749— 1712 да н.э.] каля 1742 да н.э. адбіў уварванне касітаў. 3 канца 17 ст. да

н.э. В. перажыла ўнутр. крызіс. Уварванне хетаў y 1595 да н.э. і захоп Вавілона іх царом Мурсілі I y 1594 да н.э. спынілі праўленне старававілонскай дынастыі. Каля 1518 да н.э. заваявана касітамі, якія панавалі да 1150-х г. да н.э. (сярэдневавілонскі ці касіцкі перыяд). Пры апошнім касіцкім цару Элільнадзін-аху [1159— 1157 да н.э.] В. трапіла пад уладу Элама. Вызвалілася пры Навухаданосару I [1126— 1105 да н.э.], які перанёс сталіцу з г. Ісін y Вавілон. У 9 ст. да н.э. паўд. ч. В. занялі халдзеі. Пасля захопу Вавілона асірыйскім царом Тыглатпаласарам III y 729 да н.э. дзяржава страціла незалежнасць, аднак захавала статус асобнага царства ў складзе Асірыі. Зноў стала незалежная ў час праўлення халдзейскага правадыра Набапаласара [626—605 да н.э.], які заснаваў халдзейскую (новававілонскую) дынастыю. Эканам. росквіту і культ. адраджэння дасягнула пры Навухаданосару I I [605—562 да н.э.]. Пасля яго смерці

знаць і жрацы ўмешваліся ва ўладу. Рэліг. рэформа (вылучэнне на першы ішан культу бога Месяца Сіна замест культу вярх. вавілонскага бога Мардука) апошняга цара (арамея па паходжанні) Набаніда [556—539 да н.э.] выклікала канфлікт са жрацамі, яго актыўная знешняя палітыка (войны ў Аравійскай пустыні) аслабіла армію. У 539 да н.э. В. заваявана персамі. Літ:. О п п е н х е й м А. Древняя Месопотамня: Поргрет поглбшей цлвлллзацнл: Пер. с англ. 2 нзд. М., 1990. У.Я.Капаткоў. ВАВІЛОНСКАЕ СТОЎПАТВАРЭННЕ, біблейскі міф пра спробу людзей пабудаваць пасля сусветнага патопу ў зямлі Сенаар (Месапатамія) горад і вежу да нябёс (гл. Вавілон, Вавілонская вежа). Разгневаны дзёрзкасцю людзей, Бог, паводле Бібліі, «змяшаў іх мовы» так, што тыя перасталі разумець адзін аднаго, і «рассеяў іх па ўсёй зямлі, і яны перасталі будаваць горад». Недабудаваны горад назвалі Вавілон. У пераносным ВАВІЛОНСКАЕ ЦАРСТВА y X V I I I - V I ст ст. да н.э. Маштаб 1:18 5 00 0 0 0 М е р ка в а н а я б ерагавая л інія ў X V I I I с т . д а н.э. Ц э н тр ы н езал еж н ы х

Ларса

ц а р с т в а ў д а а б ’я д н а н н я Д в у х р э ч ч а пры Х а м у р а п і П р ы б л із н ы я м е ж ы В а в іл о н -

-------—

с н а г а ц а р с т в а пры Х а м у р а пі ( 1 7 9 2 - 1 7 5 0 гг. д а н .э .) П р ы б л із н ы я м е ж ы В а в і-

*********

л о н с к а г а ц а р с т в а пры К а с іц н а й д ы н а сты і ( X V I - X I I I с т с т . д а Н.Э.) Н о в а в а в іл о н с к а е ц а р с т в а ў V I с т . д а н.э.

Да арт. Вавілонія. Партрэтная галава, магчыма, цара Хамурапі з Сузаў. 18 ст. да н.э.

значэнні В.с. — мітусня, поўны беспарадак. ВАВІЛОНСКАЯ ВЕЖА, свяшчэнная вежа (зікурат) y гонар бога Мардука, пабудаваная ў г. Вавілон. Буд-ва адносіцца да 2-га тыс. да н.э., канчатковы выгляд В.в. набыла ў 6 ст. да н.э. Паводле Герадота і археал. знаходак, уяўляла сабой масіўнае мураванае збудаванне з сямі ступеняў (даўж. 92 м, выш.

91 м); на верхнім ярусе знаходзілася свяцілішча, дзе быццам бы жыў Мардук. Знёс вежу Аляксандр Македонскі, які планаваў пабудаваць на яе месцы гал. свяцілішча імперыі. Паводле Бібліі, буд-ва і разбурэнне вежы цесна звязаны са змяшаннем моў розных народаў (гл. Вавілонскае стоўпатварэнне). Грэкі лічылі В.в. адным з дзівосаў свету. ВАВІЛОНСКІ ПАЛОН, перыяд y гісторыі стараж. яўрэяў. Доўжыўся ад узяцця Іерусаліма вавілонскім царом Навухаданосарам I I і насільнага вывядзення значнай часткі яўрэяў y Вавілонію (585 да н.э.) да яе заваявання перс. царом Кірам I I (538 да н.э.), пасля чаго яўрэям было дазвсшена вярнуцца ў Палесціну і аднавіць Іерусалім.

BAT (Vâh), рака ў Славакіі, левы прыток Дуная. Даўж. 433 км, пл. бас. 19,6 тыс. км2. Пачынаецца ў Татрах, цячэ па сярэднягор’ях, потым па Сярэднедунайскай раўніне. Летнія паводкі. Сярэдні расход вады 152 м3/с. Сплаў драўніны. Суднаходства на 355 км. Каскад ГЭС. Ha В. — гарады Ружамберак, Жыліна, Трэнчын. ВАГА, рака, левы прыток Паўн. Дзвіны, y Валагодскай і Архангельскай абл. Расійскай Федэрацыі. Даўж. 575 км, пл. бас. 44,8 тыс. км2. Пачынаецца сярод балот, цячэ па лясістай мясцовасці. Асн. прытокі: Кулой, Вусця (справа), Вель (злева). Сярэдні расход вады каля с. Усць-Сюма 369 м3/с. Суднаходная на 355 км ад вусця. Сплаўная. Ha В. — г. Вельск, Шэнкурск. ВАГА ЦЕЛА, сіла, з якой цела ў палі сілы цяжару (напр., гравітацыйным полі Зямлі) уздзейнічае на апору (або падвес), што перашкаджае свабоднаму па-

байджансы паэт. Нар. паэт Азербайджана (1984). Друкуецца з 1944. У ранняй, публіцыстычнай лірыцы (зб-кі «Mae сябры», 1949; «Вясна», 1950) услаўляе подзвіг народа ў Вял. Айч. вайне. Зб-кі вершаў і паэм «Песня дружбы» (1953), «Роздумы» (1959), «Не хачу спакою» (1970), «Мы на адным караблі» (1983, Дзярж. прэмія СССР 1984) і інш. прысвечаны актуальным праблемам сучаснасці. Аўгар драм. паэмы «Ноч разлукі» (1959). ВАГАВІНКА, гл. Ясколка. ВАГАЙ, рака, левы прыток Іртыша, y Цюменскай вобл. Расійскай Федэрацыі. Даўж. 555 км, пл. бас. 23 тыс. км2. Цячэ ў паўд. ч. Зах.-Сібірскай раўніны. Сярэдні расход вады каля с. Чорнае 20,6 м3/с. Суднаходная ў ніжнім цячэнні. Даліна густа населена. У вусці В. (Ермакова завадзь) загінуў заваёўнік Сібіры Ярмак. ВАГАЛЬНАЯ СІСТЭМА, фізічная сіс-

ВАГАЛЬНЫЯ

427

ца ў аперыядычную (гл. Аперыядычны працэс). У аўтавагальных В.с. страты энергіі кампенсуюцца з крыніцы сілкавання (гл. Аўтаваганні). П.А.Пупкевіч. ВАГАЛЬНЫ КОНТУР, элеклрычны ланцуг, y якім могуць адбывацца ваганні з частатой, што вызначаецца параметрамі самога ланцуга. Найб. просты В.к. складаецца са шлулі індуктыўнасці і кандэнсатара і выкарыстоўваецца як рэзанансная сістэма радыётэхн. прылад y дыяпазоне частот ад 50 кГц да 300 МГц (на больш высокіх частотах — двухпровадныя і кааксіяльныя лініі перадачы, аб’ёмныя і адкрьггыя рззанатары). У ідэальным В.к. ўзбуджаюцца свабодныя гарманічныя ваганні, y рэальным э-эа страт энергіі амплітуда ваганняў паступова змяншаецца, a перыдд павялічваецца (ваганні затухаюць). Якасць В.к. вызначаецца дыхтоўнасцю вагапьнай сістэмы. Калі ў В.к. уключыць генератар пераменнага тоху, праз нека-

Да арт. Вшілонскае стоўпатмрэнне. Вавілонская вежа. Мастак П.Брэйгель Старэйшы. 1563. дзенню цела. Калі апора нерухомая або тэма, y якой y выніку парушэння стану рухаецца раўнамерна і прамалінейна ад- раўнавагі могуць адбывацца свабодныя носна інерцыяльнай сістэмы адліку, (уласныя) ваганні. Бываюць кансерваВ.ц. лікава роўная сіле цяжару. Вызна- тыўныя, дысіпатыўныя і аўтавагальныя. чаецца з дапамогай спружынных (не- В.с. з канечным лікам ступеняў свабоды пасрэдна) або рычажных (ускосна) ва- наз. дыскрэтнымі (напр., маятнік), a з гаў. Вымяраецца ў ньютанах. бесканечным — сістэмамі з размерка3 прычыны сціснутасці Зямлі і яе сутачна- ванымі параметрамі (струна, пругкае га вярчэння В.ц. залежыць ад шыраты мясцо- цела, эл. кабель). Гл. таксама Асцылявасці (на экватары прыблізна на 0,5% мен- тар. шая, чым на полюсах). Пры паскораным руху У кансерватыўных В.с. ваганні адбываюцца цела В.ц. залежыць ад паскарэння сістэмы, амаль без страт энергіі (мех. сістэмы без напр., калі паскарэнне супадае (па модулі і трэння, вагальны контур без актыўнага супранапрамку) з паскарэннсм сілы цяжару, назі- ціўлення і выпрамянення эл.-магн. хваляў). У раецца бязважкасць. дысіпатыўных сістэмах адбьшаюцца тольхі заВАГАБЗАДЭ Бахтыяр Махмуд аглы (н. тухальныя ваганні; пры дасягненні крытыч16.8.1925, г. Шэкі, Азербайджан), азер- нага значэння страт такая В.с. пераўтвараец-

Пераўтварэнні энергіі ў вагальным контуры: 1 — шпуля індуктыўнасці; 2 — кандэнсатар; 3 — крыніца сілкавання (батарэя); 4 — электрычнае поле; 5 — напрамак элекгрычнага току; 6 — магнітнае поле. торы час y ім усталююцца вымушаныя ваганні з частатой генератара. Залежнасць амплітуды такіх ваганняў ад частаты наз. р э з а н а н с н а й х а р а к т а р ы с т ы к а й контуру. Рэзкае павелічэнне амплітуды назіраедда пры частотах, блізкіх да ўласнай частаты В.к. (гл. Рззананс). П.С.Габец. ВАГАЛЬНЫЯ СІІЕКТРЫ, в і б р a цыйныя спектры, спектры электрамагнітнага выпрамянення малекул, абумоўленага ваганнямі іх атамаў; спектры атамаў, іонаў і іх груп y крышталях і вадкасцях. Складаюцца з асоб-

428________________ ВАГАНАВА ных спектральных палос. Адрозніваюць В.с. паглынання (гл. Інфрачырвоная спектраскапія) і камбінацыйнага рассейвання святла ў блізкай і сярэдняй інфрачырвоных абласцях спекгра. Гл. таксама Спектры крышталёў, Малекулярныя спектры. ВАГАНАВА Агрыпіна Якаўлеўна (26.6.1879, С.-Пецярбург — 5.11.1951), руская артыстка балета, педагог, балетмайстар. Нар. арт. Расіі (1934). Скончыла Пецярбургскае харэаграфічнае вучылішча (1897). У 1897—1916 y Марыінскім т-ры, «царыца варыяцый». 3 1921 выкладала ў Ленінградскім харэаграфічным вучьшііпчы (з 1946 праф.; цяпер Акадэмія рускага балета імя В.). Сярод партый: Сванільда, Наіла («Кагіелія», «Ручай» ЛДэліба), Цар-дзяўчына («Канёк-Гарбунок» Ц.ІІуні), Гаспадыня дрыяд («Дон Кіхот» Л.Мінкуса), Адэта—Адылія («Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага), Жызэль («Жызэль» ААдана). Пед. сістэма В. дала новае развіццё выканальніцкім прынцыпам (методыка выкладзена ў кн. «Асновы класічнага танца», 1934). Сярод вучанід B.: М. Сямёнава, Г.Уланава, Н.Дудзінская, Х.Калпакова, ААсіпенка, Т.Вячэслава. Дзярж. прэмія СССР 1946.

BATAHÉTKA (франц. wagonnet), транспартны сродак невял. умяшчальнасці для перавозкі грузаў і людзей па вузкакалейнай чыгунцы. Бывае ў выглядзе платформы ці з жорстка замацаваным або перакульным кузавам, з адкіднымі сценкамі і інш. Перамяшчаецца лакаматывамі, самакатам па пакатах або сваім ходам (самаходныя В.). Грузападымальнасць 1—5 т, y асобных выпадках 8— 10 т і болей. Пасажырскія В. перавозяць 6—18 чал. Выкарыстоўваюцца

б Вагвдетка: a — рудніковая пасажырская; б — самараэгрузная з адкідным днішчам.

на кар’ерах, рудніках, шахтах, унутрызаводскіх лініях, буд. пляцоўках і інш. ВАГАННІ, рух (працэс), які мае пэўную ступень паўтаральнасці ў часе. Незалежна ад іх прыроды матэматычна апісваюцца аднолькавымі ўраўненнямі і вызначаюцца аднымі і тымі ж заканамернасцямі. Асн. характарыстыкі: перыяд ваганняў, амплітуда, скорасць нарастання або спадання амплізуды, спектр частот і форма ўласных В. складаных сістэм. Моіуць распаўсюджвахша ў асяроддзі, дзе знаходзіцца іх крыніца. Працэс распаўсюджвання В. (а таксама інш. узбурэнняў) наз. хвалямі. Паводле фіз. прыроды В. бываюць м е х а н і ч н ы я (налр., В. маятніка), э л е к т р а м а г н і т н ы я (В. току і напружання ў вагальным контуры), э л е к т р а м е х а н і ч н ы я (В. п’езаэл. датчыкаў), т э м п е р а т y р н ы я (В. т-ры на Зямлі) і інш., паводле спосабу ўэбуджэння — уласныя ваганні, вымушаныя ваганні, параметрычныя ваганні і аўтаваганні. Кінематычна В. любой фіз. прыроды падзяляюць на перыядычныя (напр., гарманічныя ваганні, прамавугольныя, пілападобныя), амаль перыядычныя (гл. Затуханне ваганняў) і выпадковыя (белы шум). Кожны складаны вагальны працэс можна выявіпь як суму гарманічных В. (гл. Гарманічны аналіз). Спецыфічныя В. ўласцівы таксама некаторым біял. працэсам (гл., налр., Біялагічныя рытмы), гэты тэрмін y геаграфіі ўжываецца пры характарыстыцы многіх прыродных з’яў (напр., шматгадовых змяненняў клімату перыяд. характару). П.С.Габец. ВАГАННІ КЛІМАТУ, рытмічныя змяненні клімату на працягу невял. адрэзкаў часу (не менш як 10 гадоў) y рамках пэўнага клімату дадзенай мясцовасці. Выражаюцца ў змене цёплых перыядаў больш халоднымі або сухіх вільготнымі. В.к. звязваюць са змяненнямі сонечнай актыўнасці (11- і 80-гадовыя цыклы), скорасці вярчэння Зямлі (250-гадовыя), сілы прыліваў (каля 1700-гадовы цыкл) і інш. У геал. мінулым, верагодна, былі больш глыбокімі і прашплымі. Найб. вывучаны ў гіст. час і сучасныя, за апошнія 150—200 гадоў. На пачатку н.э. клімат Еўропы быў падобны на сучасны, y 11—13 ст. значна цяплейшы (у Грэнландыі пашырылася жывёлагадоўля). Моцнае пахаладанне ў 15— 16 ст. наз. малым ледавіковым перыядам. У 17 ст. адбылося пацяпленне, потым да сярэдзіны 19 ст. клімат зноў быў халодны і вільготны, пасля чаго настала сучаснае пацяпленне (вынік супадзення 80- і 250-гадовых цыклаў). ВАІ,АННІ КРЫШТАЛІЧНАЙ РАШОТКІ, узгодненыя зрушэнні атамаў крышталя каля становішчаў раўнавагі (вузлоў рашоткі). Характар ваганняў залежыць ад сіметрыі крышталёў, ліку атамаў y элементарнай ячэйцы, тыпу хім. сувязі, віду і канцэнтрацыі дэфектаў y крышталях. Амплітуда ваганняў павялічваецца з павышэннем тэмпературы крышталя. На цеплавыя ваганні могуць накладвацца ваганні, выкліканыя распаўсюджваннем y крыпггалі пругкіх хваляў, абумоўленых знешнім уздзеяннем. У крышталі з N элементарных ячэек na v атамаў y кожнай існуе 3vN-6 незалезкных найпрасцейшых нармальных ваганняў, кожнае

з якіх можна ўявіць y выглядзе дзвюх плоскіх пругкіх хваляў, што распаўсюдзкваюцца ў процілегльн напрамках. Гэтыя ваганні схладаюцца з трох акустычвых галін (ім адпавядаюць зрушэнні элементарнай ячэйкі як цэлага) і 3 (v—1) аптычных (адпавядаюць зрушэнням атамаў унутры элементарнай ячэйкі). Пры пругкім характары міжатамнага ўзаемадзеяння вагальная энергія крышталя складаецца з энергій нармальных ваганняў, кожнае з якіх уцягвае ў рух усе атамы. Вагальную энергію крышталя можна разглядаць і як суму энергій фанонаў — квантаў энергіі пругкіх ваганняў. Квантавая прырода В.іср. праяўляецца ў наяўнасці нулявых ваганняў атамаў пры T = 0К.' В.к.р. ўпльшаюць на алектраправоднасць металаў і паўправаднікоў, на аптычныя ўласцівасці дыалектрыкаў. Літ:. А н н м а л у A Квантовая теорня крнсташшческнх твердых тел: Пер. с англ. М., 1981; Р е й с л е н д Дж. Фнзнка фононов: Пер. с англ. М., 1975; Ф е д о р о в Ф.Н. Теорня упрушх юлн в крнсталлах. М., 1965. МА.Паклонскі. ВАГАНТЫ (ад лац. vagantes вандроўныя), вандроўныя студэнты, шкаляры, ніжэйшыя клірыкі ў Зах. Еўропе 11— 13 S

'КЛАДЛ-

Віды ваганняў: a — гірамавугольныя; б — пілападобныя; в — гарманічныя; г — затухальныя; д — нарастальныя.

ст., якія складалі на лац. мове і выконвалі сатыр. вершы, застольныя, студэнцкія і любоўныя песні, пародыі, высмейвалі феадалаў, вышэйшае духавенства і заможных гараджан. Наз. таксама галіярдамі. Найб. росквіту творчасць В., пераважна песенная, дасягнула ў 12— 13 ст. Праследаваліся афіц. царквой. 3 14 ст. страцілі сваё значэнне. Літ.: Поэзня вагантов. М., 1975. ВАГАПАЎ Ільдар Камілевіч (н. 4.8.1949, г. Магадан, Расія), бел. вучоны ў галіне тэхн. акустыкі. Д-р тэхн. н. (1992). Скончыў Казанскі ун-т (1971). 3 1976 y Ін-це тэхн. акустыкі АН Беларусі (г. Віцебск). Навук. працы па ўздзеянні ультрагуку на мех. ўласцівасці і струхтуру металаў і стварэнні тэхнал. сістэм для апрацоўкі металаў ціскам. Тв.: Нелннейные эффекты в улыразвуковой обрабопсе. Мн., 1987. ВАГАРШАН (сапр. П a г a с я н ) Вагарш Багданавіч (14.2.1894, г. Шуша, Нагорны Карабах — 6.5.1959), армянскі акцёр, рэжысёр, драматург. Нар. арт. СССР (1954). 3 1923 y армянскім т-ры імя Г.Сундукяна (Ерэван). Праф. Ерэванскага тэатр. ін-та (з 1946). Акцёр шырокага творчага дыяпазону, майстар пераўвасаблення. 3 роляў: Гагік («Краіна родная» Д.Дэмірчана), Арбенін («Маскарад» М.Лермантава), Хлестакоў («Рэвізор» М.Гогаля), Гамлет («Гамлет» У.Шэкспіра). Сярод пастановак: «Дасцігаеў і іншыя» (1934) i «Васа Жалязнова» (1937) М.Горкага, «Каварства і каханне» Ф.Шылера (1938). Аўтар п’ес «У кальцы» (1930), «Давід Сасунскі» (1940) і інш. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1952. ВАГЕЗЫ (Vosges), горны масіў на ПнУ Францыі. Даўж. каля 160 км. Выш. да 1423 м (г. Балон-дэ-Гебвілер). Зах. схіл пакаты, усходні стромка абрываецца да Верхнярэйнскай нізіны. Складзены з гранітаў і пясчанікаў. Букавыя, піхтавыя і яловыя лясы. На вяршынях — лугі. Нац. рэзерват Маркштэйн. У далінах - палі, сады, вінаграднікі. ВАГІ, прылада для вымярэння масы цела па ўздзеянні на яго сілы цяжару; прылада для вымярэння фіз. велічынь, што харакгарызуюцца сілай або момантам сілы. Найб. пашыраны рычажныя В., прынцып дзеяння якіх засн. на законах раўнавагі рычага, спружьінныя — на Гука законе. У элекгронных В. мерай вагі цела з’яўляюцца эл. велічыні (сіла току або напружанне). Гідраўлічныя В. па сваёй будове падобныя на гідраўлічны прэс. Аддік паказанняў праводзяць па манометры, які праградуіраваны ў адзінках масы. Паводле прызначэння адрозніваюць метралагічныя ўзорныя (для праверкі гіраў), лабараторныя (вагі аналітычныя, мікрааналітычныя, прабірныя і інш.) і агульнага прызначэння, паводле прынцыпу дэеяння — рычажныя (напр., шалі, бязмен), квадрантавыя, спружынныя, электронныя, гідрастатычныя (гл. Гідрастатычнае ўзважванне) і гідраўлічныя (ішеўматычныя); па найб. мяжы ўзважвання В. агульнага прызначэння падзяляюць на настольныя (да 50 кг), перасоўныя (да 6 т), стацыянарныя (аўгамабільныя, вагонныя, бункерныя і інш.; да 200 т). ПА.Пупкевіч.

BÂTI АНАЛІТЫЧНЫЯ, вагі для дакладнага вымярэння масы цела. Бываюць раўнагоіечыя, аднагоіечыя і электронныя. Манціруюцца на пластмасавай або шкляной аснове і змяшчаюцца ў спец. шафку. Забяспечваюцца прыстасаваннямі для павышэння дакладнасці і хуткасці ўзважвання: заспакойвальнікамі ваганняў каромысла, цеплавымі экранамі, механізмамі накладання і здымання ўбудаваных гіраў, найменнымі шкаламі і інш. Апоры рычага (каромысла) В.а. — прызмы і падушкі са спец. сталяў або цвёрдых камянёў (карунд, агат). Пунхт апоры бывае пасярэдзіне (раўнаплечыя) ці зрушаны ад сярэдзіны рычага (аднаплечыя В.а.). Асн. часгка нагрузкі на адну з шаляў ураўнаважваецца гірамі на другой, астатняе вымяраецца па вугле адхілення каромысла ад становішча раўнавагі па найменнай шкале. Элекгронныя В.а. маюць аналаТавы і лічбавы выхад са стандартнымі сігналамі для далучэння да ЭВМ, дысплеяў, графапабудавальнікаў і інш. Прадугледжана магчымасць далучэння блока праграмнага кіравання. У памяці мікрапрацэсарнага

B a ri: a — аўтамабільныя; 6 — элекграмеханічныя канвеерныя; 1 — узмацняльнік; 2 — сілавымяральнік; 3 — рама грузапрымальнага прыстасавання; 4 — роліхавыя алоры; 5 — стужачны транспарцёр; 6 — датчык тахометра; 7 — электронны блок.

Аднаплечыя вагі аналітычныя: 1 — каромысел; 2 — процівага і заспакойвальнік; 3 — крыніца святла; 4 — праекцыйная шкала; 5 — аб'ехтыў; 6 — карэктар нуля, 7 — экран; 8 — грузапрымальная шаля; 9 — набор гіраў.

ВАГІФ

429

блока закладзены праграмы для падрыхтоўкі да работы, праверкі функцыянавання, дыягностыкі дэфектаў і інш. П.А.Пупкевіч. ВАГІНІЗМ (ад лац. vagina похва), сутаргавае скарачэнне мышцаў похвы і тазавага дна, спазма мышцаў сцёгнаў, што перашкаджаюць правядзенню палавога акга; разнавіднасць сексуальнай дысфункцыі. Можа прывесці да віргагаміі (дзявоцкі шлюб). В. узнікае пад уплывам фіз. і псіхічных фактараў (гвалтоўныя i грубыя паводзіны партнёра, пачатак палавога жыцця, неасцярожны гінекалагічны агляд урача), пры заўчасным семявывяржэнні, адсутнасці эрэкцыі, нерашучасці, недастатковай патэнцыі мужа, як засцерагальны механізм ад цяжарнасці. Узнікненню В. спрыяюць пэўныя рысы харакгару жанчыны, антыпатыя да партнёра і інш. В. адрозніваюць ад псеўдавагінізму (бывае пры запаленчых працэсах, заганах развіцця палавых органаў). І.У.Дуда. ВАГІНІТ (ад лац. vagina похва + ...іт), к a л ь п і т , запаленчы працэс сценак похвы. Прычына В. — парушэнні троф ій тканак похвы, абумоўленыя мясцовымі (хім., мех. пашкоджанні) і агульнымі (эндакрынныя расстройствы, інфекц. хваробы, хваробы абмену рэчываў) фактарамі. Найчасцей бывае с е р о з н ы (гаойны) В. Сімптомы і прыкметы: патаўшчэнне і пачырваненне слізістай абалонкі (магчымы эразійныя працэсы), выдзяленні з похвы, т-ра. Запаленне можа быць. другасным пры запаленчых працэсах маткі, прыдаткаў. С е н і л ь н ы (узроставы) В. развіваецца ў перад- і пасляменструальны перьмды. Т р ы х а м а н і я д н ы В. выклікаецца похвеннай трыхаманадай. Прыкметы: выдзяленні вадкія, жаўтаватага колеру, сверб, смьшенне, прэласць скуры вонкавых палавых органаў. Лячэнне тэрапеўтычнае. B. y ж ы в ё л бывае пры траўмах похвы, a таксама калі ў слізістую абалонку трашіяюць хваробатворныя мікраарганізмы. І.У.Дуда. ВАГІФ (сапр. М а л а - П а н а х ; каля 1717, с. Салахлы, Казахскі р-н, Азербайджан — 1797), азербайджанскі паэт і дзярж. дзеяч. Ведаў арабскую і персідскую мовы. Настаўнічаў. Як міністр (везір) замежных спраў карабахскага правіцеля праявіў выключныя здольнасці дышіамата; забіты новым правіцелем Карабаха, яго рукапісы знішчаны (адноўлены пазней па запісах і з вусных песень ашугаў). Узбагаціў азерб. л-ру фалькл. традыцыямі. Зацвердзіў y паэзіі ашугскую форму вершаскладання (ramM a). Першы зборнік інтымнай, філас. і грамадзянскай паэзіі В. выдадзены ў 1856, найб. поўны збор яго твораў — y 1945 (рус. пер. 1949). Лірыка В. набліжана да рэальнага жыцця, жыццесцвярджальная, філасафічная. Мастацкае асэнсаванне жыцця паэта — y драм. паэме С.Вургуна «Вагіф» (1937). Тв:. Рус. пер. — Лнрнха. М., 1988.

430

ВАГНЕР

ВАГНЕР (Wagner) Вільгельм Рыхард (22.5.1813, г. Лейпцыг, Германія — 13.2.1883), нямецкі кампазітар, дырыжор, муз. пісьменнік. Выхоўваўся ў артыстычнай сям'і, з ранніх гадоў захапляўся т-рам. 3 1834 капельмайстар y оперных т-рах Магдэбурга, Кёнігсберга, Рыгі. У 1839—42 жыў y Парыжы, дзе пазнаёміўся з Берліёзам, ФЛістам і Дж.Меерберам. 3 1843 дырыжор Прыдворнай оперы ў Дрэздэне. За ўдзел y Дрэздэнскім паўстанні 1849 абвешчаны дзярж. злачынцам. Пасля вымушанай эміграцыі жыў з 1864 y Мюнхене, з 1872 y Байройце, дзе па яго ініцыятыве пабудаваны Байройцкі тэатр. Яго светапогляд фарміраваўся пад уздзеяннем грамадска-паліт. падзей 1830—40-х г. Рэфарматар оперы, стваральнік муз. драмы, таленавіты паэт-драматург (ліб-

Паргрэт ВРВагнера Мастак невядомы. рэтыст усіх сваіх опер), муз. публідыст і тэарэтык муз. т-ра, заснавальнік (побач з Берліёзам) сучаснага мастацтва дырыжыравання. У літ. тракгатах «Мастаіггва і рэвалюцыя» (1849), «Мастацкі твор будучага» (1850), «Опера і драма» і «Зварот да маіх сяброў» (1851) В. сфармуляваў асн. тэарэт. палажэнні сваёй опернай творчасці: неабходнасць стварэння універсальнага маст. твора, закліканага маральна ўздзейнічаць на масавую аўдыторыю; прызнанне за муз. драмай магчымасці дасягнення такога універсалізму шляхам сінтэзу мастацтваў (пластычнага, выяўл., паэт. і музычнага); патрэбнасць муз. драмы ў абагульненым, заснаваным на вечных філасэстэт. катэгорыях сюжэце, асновай якога, на яго думку, можа стаць толькі міф. Сюжэтныя матывы В. браў пераважна з айч. міфаў і паданняў і, апрацоўваючы іх, раскрываў y алегарычнай форме трагедыю сучаснага яму жыцця. У лепшых

творах эпічны размах, шчодрая маляўнічасць спалучаюцца з псіхал. экспрэсіўнасцю і філас. глыбінёй музыкі. Цалкам адмаўляючыся ад традыц. падзелу оперы на нумары, зліваючы рэчытатыўна-дэкламацыйны пачатак з арыёзным, В. стварыў новы своеасаблівы тып опернай мелодыкі («бясконцая мелодыя»), разам з якой скразному разгортванню музыкі садзейнічае аркестравая партыя, засн. на перапляценні разнастайных лейтматываў. Узбагаціў аркестр новымі гучаннямі, унёс y гармонію незвычайныя мадуляцыі, храматызмы, складаныя акордавыя комплексы. Вак.сімфанічны стыль мыслення, наватарская гармонія і аркестроўка (тэмбравая драматургія) В. вельмі моцна паўплывалі на далейшае развіццё еўрап. музыкі ў цэлым. Т в 13 опер, y т.л. «Лятучы галандзец» (паст. 1843), «Тангейэер* (паст. 1845), «Лаэнгрын» (паст. 1850), тэтралогія «Пярсцёнак нібелунга» (паст. 1876; муз. драмы «Золата Рэйна», 1869; «Валькірыя», 1870; «Зігфрыд» і «Гібель багоў», 1876); «Трыстан і Ізольда» (1865), «Нюрнбергскія майстэрзінгеры» (1868), «Парсіфаль» (1882); 7 п’ес да «Фауста» І.В.Гётэ (1832); сімфонія (1832), уверцюры, маршы; Ідылія «Зігфрьвд» (1870) для малога сімф. арк.; хары, рамансы, фп. п’есы.

Him. тв.\ Рус. пер. — Моя жнзнь: Мемуары. T. 1—4. СПб., 1911—12; Мзбр. работы. М., 1978. Літ:. Г р y б е р Р.Н. Рнхард Вагнер, 1883—1933. М„ 1934; Ч а й к о в с к н й П.Н. Вагнер н его муэыка // Полн. собр. соч. М., 1953. Т. 2; Д р у с к н н М. Вагнер. 2 мзд., М., 1963; Рнхард Вагнер: Сг. н матерналы. М., 1974; Л е в н к Б.В. Р.Вагнер. М., 1978; Г а л ь Г. Брамс; Вагнер; Верда: Трн мастера — трн мнра. М., 1986; Рнхард BarHep: Сб. ст. М., 1987; O v e r h o f f К. Die Musikdramas R.Wagners. Leipzig, 1967; Fischer-Dieskau D. Wagner und Nietzsche: der Mystagoge und sein Abtriinniger.

Stuttgart, 1974; G r e g o r - D e l l i n M. R. Wagner. München, 1980; Richard-WagnerHandbuch. Stuttgart, 1986; B a r t h H. Internationale Wagner: Bibliographie, 1956— 1960. Bayreuth, 1961. Л.А. Сівалобчык. ВАГНЕР Генрых Матусавіч (н. 2.7.1922, г. Жырардаў, Польшча), бел. кампазітар, педагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1963). Нар. арт. Беларусі (1988). Вучыўся ў Варшаўскай кансерваторыі (1936—39). 3 1939 на Беларусі. Скончыў Бел. кансерваторыю па класах фп.

(1948) і кампазіцыі (1954). У 1962—95 выкладаў y Бел. пед. ун-це (з 1988 праф.). Муз. стылю В. ўласдівыя тэатральнасць, якая выяўляецца ў вобразнай канкрэтнасці, апоры на бытавыя жанры, кантрастным супастаўленні муз. карцін, сцэн і партрэтаў, дынамічнасць развіцця, яркі каларьгт і нац. акрэсленасць муз. мовы, спалучэнне класічных і сучасных сродкаў выразнасці. Сярод твораў: опера «Сцежкаю жыцця» (паст.

1980), тэлеопера «Ранак» (паст. 1967); балеты «Падстаўная нявеста» (паст.

1958), «Святло і цені» (паст. 1963), «Пасля балю» (паст. 1971); вак.-сімф. паэмы «Вечна жывыя» (1959), «Героям Брэста» (1975, прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1976); 4 сімфоніі, y тл.

3-я «Памяці матуль» на словы Н.Гілевіча для дзіцячага хору, барытона і сімф.

арк. (1992) і 4-я для сімф. арк. і нар. хору (1996); канцэрты: для сімф. арк.

(1991), для фп. (1964, 1977, 1981), кларнета (1982), скрылкі (1985) з арк., для дымбалаў з арк. нар. інструментаў (1985); Канцэрт-паэма для хору a капэла (1995); камерна-інстр. ансамблі, хары, рамансы, песні; музыка да драм. спектакляў і кінафільмаў. Літ:. Н і с н е в і ч С.Г. Генрых Вагнер. Мн., 1969; І Д е р б а к о в а Т.А. Штрнхн к портрету снмфоннста / / Сов. музыка. 1976. № 8. Р.М.Аладаеа.

BÀTHEP Мікалай Пятровіч (1829, г. Карпінск Свярдлоўскай вобл., Расія — 4.4.1907), рускі засшаг, пісьменнік. Чл,кар. ГІецярбургскай АН (1898). Д-р прыродазнаўчых навук (1854), праф. Казанскага (з 1860) і Пецярбургскага (з 1871) ун-таў. Скончыў Казанскі ун-т (1849). Навук. працы па энтамалогіі, фауне беспазваночных Белага м. Адкрыў з’яву педагенезу (1862) — т.зв. дзіцячага размнажэння ў некат. беспа-

Г.М.Вагнер

званочных жывёл. Сярод літ. прац. найб. вядомы «Казкі Ката-Мурлыкі» (1872). Те.: Самопронзвольное размноженне гусеннц y насекомых. Казань, 1862; Беспозвоночные Белого моря. T. 1. СПб., 1885; Романы, повестн, сказкл н рассказы. T. 1—1. СПб., 1902—08.

BÀTHEP (Wagner) Ота (13.7.1841, Вена — 11.4.1918), аўстрыйскі архітэктар. Прадстаўнік стылю мадэрн. Вучыўся ў Палітэхнікуме (з 1857) і AM (1861—63) y Вене, Буд. акадэміі ў Берліне (1860). Выкладаў y Венскай AM (1894—1912). Чл. аб’яднання «Венскі Сецэсіён» (1899— 1905). У кампазіцыйна мудрагелістых ранніх пабудовах (бальніца Штайнгоф y Вене, 1904—07) выкарыстоўваў складаны багаты дэкор. Пазней перайшоў да пошукаў рацыянальнасді і прастаты. У інтэр’еры паштамта і ашчаднай касы ў Веде (1904—12) выступіў як падярэднік функцыяналізму, выкарыстаўшы пазбаўледыя дэкору лёг-

кія, канструкцыйна выразныя формы і адкрытыя метал. канструкцыі. ВАГНЕР Ягор Ягоравіч (9.12.1849, г. Казань, Расія — 27.11.1903), рускі хімік-арганік. Праф. (1882). Скончыў Казанскі ун-т (1874). 3 1875 y Пецярбургскім, з 1886 y Варшаўскім ун-тах. Навук. працы па арган. сінтэзе. Адкрыў спосаб атрымання другасных спіртоў уздзеяннем на карбанільныя злучэнні цынку (1875, разам з АМ.Зайцавым), рэакцыю акіслення этыленавых злучэнняў (цыклаалефінаў, тэрпенаў, стэроідаў) 1%-ным растворам перманганату калію (1888, рэакдыя В.), камфенавую перагрупоўку першага роду (1899, перагрупоўка В. — Меервейна). Літ.: С т а р о с е л ь с к н й П.Н., Н н к у л н н а Е.П. Е.Е. Вагнер, 1849— 1903. М., 1977.

ВАГНЕР-ЯЎРЭГ (Wagner-Jauregg) Юліус (7.3.1857, г. Вельс, Аўстрыя — 27.9.1940), аўстрыйскі псіхіятр. Д-р філасофіі (1880). Скончыў Венскі ун-т (1880). 3 1881 y Ін-це агульнай і эксперым. паталогіі Венскага ун-та, з 1883 дырэктар клінікі нерв. і псіхічных хвароб, з 1889 праф. ун-та ў г. Грац, y 1893—1928 y Венскім ун-це. Навук.

ВАГОНАБУДАВАННЕ, гл. ў арт. Транспартнае машынабудаванне. ВАГОНАПЕРАКУЛЬНІК, збудаванне для механізаванай разгрузкі насыпных грузаў з чыг. паўвагонаў. Разгрузка ажыццяўляецца пры перакульванні або нахіленні паўвагонаў, якія замацоўваюцца на спец. платформе, y падоўжным ці папярочнцм напрамках. Адрозніваюць В. бакавыя, тарцовыя (лабавыя) і камбінаваныя (шматразова паварочваюць або нахіляюць вагон вакол папярочнай, потым падоўжнай восі). Бакавыя і тарцовыя В. бываюць перасоўныя і стацыянарныя, камбінаваныя — толькі стацыянарныя. В. забяспечваюць разгрузку 20—30 вагонаў за гадзіну. Выкарыстоўваюцца на чыгунках, коксахім. і металургічных з-дах, y марскіх і рачных партах. ВАГ0ННЫ ПАРК, колькасдь вагонаў на пэўнай чыгунцы ці яе падраздзяленні — аддзяленні, станцыі і інш. Павод-

ВАГРАНКА

431

лючаў больш за 2 тыс. пасажырскіх і каля 36 тыс. грузавых вагонаў. Свае В.п. маюць метрапалітэны. В.Ц.Семчанка. ВАГРАНКА. шахтавая печ для плаўлення чыгуну ў ліцейнай вытв-сці. Сучасная В. — стальны цыліндр з таўшч. сценак да 10 мм, абліцаваны ўнутры вогнетрывалай цэглай; забяспечваецца рэкуператарамі, пылаўлоўнікамі, газа-

працы па інфекц. псіхозах, праблемах спадчыннасці і суд. псіхіятрыі. Абгрунтаваў і ўкараніў піратэрапію ў лячэнні прагрэс. паралічу (1918). Сфармуляваў навук. прынцыпы раздражняльнай тэрапіі. Нобелеўская прэмія 1927. ВАГОН (франц. wagon ад англ. waggon павозка), транспартны сродак для перавозкі пасажыраў або грузаў па рэйкавых пуцях. Бываюць несамаходныя (перамяшчаюцца лакаматывамі) і самаходныя (аўтаматрысы, маторавагонныя секцыі, В. метро, трамвая); шырокакалейныя (1525 мм) і вузкакалейныя (750, 900 і 1060 мм); двух-, чатырох-, шасціі шматвосевыя. 3 В. фарміруюіша чыг. саставы. Асноўныя тыпы пасажырскіх В.: агульнага пршначэння (для перавозкі пасажыраў, паштовыя, багажныя, В.-рэстараны) і спецыяльныя (санітарныя, лабараторныя, службоньш, клубы); далёкага накіравання, міжабласных зносін і прыгарадныя; купэйныя і некупэйныя. Асноўныя тьшы грузавых В.: універсальныя (крытыя, паўвагоны, платформы, цысзэрны, В. ізатэрмічныя) і спец. прызначэння (для перавозкі жывёлы, бітуму, мукі, цэменту, шматвосевыя платформы-транспарцёры дая перавозкі грувасткіх і цяжкавагавых грузаў, бункерныя паўвагоны, В.-майстэрні, пажарныя і інш.), магістральныя (агульнапуцявыя) і прамысл. транспаргу (думпкары, ваганеткі, шлакавозы і інш.). Складаюцца звычайна з хадавой часткі (колавыя пары, буксы, рысорныя падвескі), рамы, кузава ці платформы, тармазных і ўдарна-цягавых прыстасаванняў. У краінах СНД найчасцей выкарыстоўваюцца чатырохвосевыя В. грузападымальнасцю 50—65 т. В. і з а т э р м і ч н ы я прызначаны для псравозкі скорапсавальных грузаў. Маюць цешіаізаляваныя кузавы і халадзільныя ўстаноўкі. Бываюць універсальныя для грузаў усіх відаў і спец. для транспарціроўю жывой рыбы, віна і інш. 3 В. ізатэрмічных фарміруюць цягнікі для маршрутных перавозак або секцыі па 5 і 12 В. Выкарыстоўваюць і адзіночныя (аўганомныя) В. -рэфрыжэратары.

О Вагнер. Інтэр’ер паштамга ў Вене. 1904—

12.

ле прызначэння бывае пасажырскі і грузавы і па сферы выкарыстання — агульнага і спец. прызначэння; паводле тэхн. характарыстык класіфікуюць: па тыпе вагонаў (крыты, паўвагон, платформа і інш.), па колькасці восяў y вагоне, па габарыце і шырыні каляіны (шырока- ці вузкакалейныя), па грузападымальнасці і інш. Адрозніваюць інвентарны (уключае вагоны, прыпісаныя да пэўнай чыгункі) і наяўны В.п. (усе вагоны ў межах пэўнай чыгункі незалежна ад месца іх прыпіскі). Наяўны В.п. падзяляюць на рабочы (для камерцыйных перавозак) і нерабочы (для гасп. перавозак, перасоўных майстэрняў, вагоны, што знаходзяцца ў рамонце). Асобна вылучаюць рэзервовы В.п., які ўключаецца ў работу ў перыяды масавых перавозак збожжа і агародніны, перакідкі с.-г. тэхнікі і інш. Інвентарны В.п. Беларускай чыгункі на пач. 1996 ук-

Тыпы грузавых вагонаў: I — суцэльнаметалічны з павялічаным праёмам дзвярэй; 2 — хопер-дазатар для перавозкі сыпкіх грузаў; 3 — з перакульным кузавам; 4 — ізатэрмічны (вагон-халадзільнік).

432 ______________ вагры ачышчальнымі прыстасаваннямі, сістэмай аўтам. прылад і рэгулятараў. Метал. шыхту (ліцейны чыгун, чыгунны лом і інш.) і паліва (кокс, ліцейны антрацыт і інш.) загружаюць y В. слаямі (калошамі). Паветра падаецца пад лішкавым ціскам да 17 кПа y зону гарэння паліва. Для інтэнсіфікацыі працэсу выдзіманне падалраюць, узбагачаюць яго кіслародам, кокс часткова або поўнасцю замяняюць гаручым (у тл. прыродным) газам. Прататып В. — невял. доменная печ, дзе пераплаўлялі ліцейны чыгун і лом. ВАГРЫ, адно з плямён палабскіх славян. Каля 600 г. н.э. засялілі тэр. сучаснай зямлі Шлезвіг-Гольштэйн (Германія) паміж Кільскай і Любекскай бухтамі — т.зв. Ваірыю (цэнтр — Старград). Уваходзілі ў склад дзяржавы бодрычаў. У час экспансіі на У герм. карсшь Атон

Вагракка: 1 — кальцавы паветраправод; 2 — эона шіаўлення; 3 — адвод газаў y трубу; 4 — загрузачная частка; 5 — кажух; 6 — футэроўка; 7 — паветрадуўка; 8 — накапляльнік; 9 — чыгун.

I заснаваў тут y 948—968 місіянерскае епіскапства Ольдэнбург (знішчана паўстанцамі-В. ў 983). У 1138—39 Вагрыя заваявана ням. графствам Голыытэйн; В. былі вынішчаны ці анямечаны. Крыніца па гісторыі В. — «Славянская хроніка» свяшчэнніка Гельмальда з Босаў. ВАД, мінерал групы псіламелану, зборная назва зямлістых і сажыстых агрэгатаў аксідаў і гідраксідаў марганцу. Хім. састаў непастаяйны: MnCh • пШО. Часта мае прымесі калію, барыю, медзі, цынку, жалеза і інш. Разнавіднасць В. — азбалан (да 17% вокіслу кобальту разам з нікелем і меддзю). Калоідныя, часцей скрыгакрышт. ўтварэнні. Шчыльныя і рыхлыя масы, налёты, нацёкі, канкрэцыі Колер чорны, чорна-карычне-

вы. Цв. 1—4. Шчьшьн. 2,8—4,4 г/см2. Гіпергенавы; лашыраны ў прыродзе як прадукг выветрывання розных марганецзмяшчальных мінералаў, трапляецца тахсама ў асадкавых утварэннях і адкладах гарачых крыніц. Руда марганцу, кобальту і нікелю.

ВАДА, а к с ід в а д а р о д у , найпрасцейшае ўстойлівае злучэнне вадароду з кіслародам, Н 2О. Існуе 9 ізатопных разнавіднасцей, асноўныя з іх 'Н2160 , колькасць яе ў прэснай В. 99,73 малярных % (гл. Цяжкая вада). Бясколерная вадкасць без паху і смаку, W 0 °С, tain 100 °С, шчыльн. 9980 кг/м2 (20 °С). Mae шэраг анамальных фіз. уласцівасцей, абумоўленых утварэннем вадароднай сувязі. +В. слабы электралп', дысацыіруе на пратон Н , які ўгварае ў растворы іон гідраксонію і гідраксільную групу (ОН'), рН=7 пры 25 °С. Растварае многія неарган. (солі, к-ты, шчолачы) і арган. (спіргы, амшы, к-ты, цукры) рэчывы, пры растварэнні адбываюцца гідратацыя, гідроліз. Узаемадзейнічае з галагенамі, асноўнымі і кіслотнымі аксідамі, шчолачнымі 1 шчолачназямельнымі (з магніем пры 100 °С) металамі; пара з распаленым вугалем утварае вадзяны газ. Прыродная В. мае лрымесі (гл. ў арт. Жорсткасць вады). Для навук. даследаванняў і ў медыцыне выкарыстоўваюць дыстыляеаную ваду. Сінтэзам э элементаў атрымліваюць абсалютна чыстую В. У прам-сці выкарыстоўваюць тэхн. В. ях рэагент, расгваральнік, a асноўную колькасць (70—75%) як холадаагент па цыркулярнай схеме.

ВАДАВОД, гідратэхнічнае збудаванне для падачы вады да месца яе спажывання. Бываюць замкнёнага (трубаправоды, тунэлі) і незамкнёнага (каналы, латкі) папярочнага сячэння. Рух патоку вады напорны або безнапорны (самацёкам). Асн. характарыстыка — прапускная здсшьнасць (расход вады), якая вызначае памеры папярочнага сячэння. Адрозніваюць В. энергетычныя (дэрывацыйныя і турбінныя; падача вады да ГЭС), асушальныя, арашальныя, сістэм водазабеспячэння. Вырабляюць са сталі, жалезабетону (у тл . папярэдне напружанага), драўніны і інш. ВАДАЁМ, натуральнае (возера) або штучнае (вадасховішча, сажалка, копанка) паглыбленне зямной паверхні, запоўненае бяссцёкавымі або з запаволеным сцёкам водамі. Бываюць пастаянныя або часовыя. Паводде хім. саставу і колькасці раствораных y вадзе соляў падзяляюцца на прэсныя і салёныя. У шырокім сэнсе пад В. разумеюць мора, акіян. Вывучае В. гідралогія. ВАДАЗБОР, в а д а з б о р н ы басейн, вадазборная плош ч а , 1) В. п а в е р х н е в ы х в о д a ў — тэрыторыя, з якой паверхневыя воды і грунтавыя воды сцякаюць y пэўны вадаём. Абмежаваны водападзеламі. Гідралагічнае значэнне В. — y ператварэнні атм. ападкаў y сцёк. Характарызуецца гіаказчыкамі гідраграфічнымі (плошча, даўжыня, сярэдняя і найб. шьфыня, сярэдні нахіл і вышыня над узр. м., форма, каэфіцыент асіметрыі) і геагр. (геаір. становішча, лясістасць, азёрнасць, забалочанасць, разаранасць, урбанізацыя і інш.). Кожны паказчык уплывае на фарміраванне і велічыню

сцёку, які вызначаецца метэаралагічнымі фактарамі, асаблівасцямі геал. будовы тэрыторыі В., рэльефу, ландшафтаў y яго межах. Найважнейшая харакгарыстыка В. — плошча. Каля 90% рэк Ьеларусі маюць малыя плошчы В. (да 200 км2), 8 рэк (Дняпро, Прыпяць, Нараў з Бугам, Нёман, Зах. Дзвіна, Бярэзіна Дняпроўская, Сож і Вілія ў межах Беларусі) — больш за 10 тыс. км2; В. рэк і вадаёмаў Беларусі належаць да бас. Чорнага (65% тэр.) і Балтыйскага мораў. Па форме вылучаюць 5 тыпаў В.

2) В. п а д з е м н ы х в о д а ў абмежаваны плошчай тэктанічнай структуры, з паверхні якой адбываецца жыўленне ваданосных гарызонтаў і ваданосных комплексаў. He заўсёды супадае па плошчы з В. паверхневых водаў. У вузкім сэнсе В. — плошча, з якой адбываецца прыток падземных водаў да водазаборнага збудавання — свідравіны, калодзежа, галерэі. ТЫПЫ ФОРМАЎ ВАДАЗБОРАЎ РЭК БЕЛАРУСІ

I —з найбольшым развіццём y с я -

ВАДАЗЛІЎ, перашкода (парог), цераз якую пераліваецца паток вады. Бываюць з тонкай сценкай, шырокім парогам або пракгычнага профілю, збудаванага адпаведна траекторыі ніжняй паверхні свабоднага патоку вады, што пераліваецца цераз тонкую сценку. В., што выкарыстоўваюцца ў лабараторнай і гідраметрычнай практыцы, наз. в ы мернымі. Для засяроджьання патокаў y грэбені В. робяць адгуліны прамавугольнай, трохвугольнай або трапецападобнай формы, абмежаваныя з бакоў устоямі або быкамі (нрамежка-

вымі сценкамі). Для засцярогі рэчышча аа размываў, успрымання ўдараў струменяў і змяншэння энергіі патокаў вады за В. размяшчаюць в a д a б о й (бетонную або драўляную плігу), звычайна ў комплексе з вадабойнымі калодзежамі, вадабойнымі сценамі і інш. В. гідратэхнічны — тое, што вадаскід

ВАДАЛГЎ (лац. Aquarius), адно з 12 сузор’яў задыяка. Знаходзіцца ў Паўд. паўшар’і неба. Самая яркая зорка 2,9 бачнай зорнай велічыні; 90 зорак ярчэй за 6-ю зорную велічыню. У сузор’і назіраедда самая яркая і вял. на зямным небе планетарная туманнасць (вутлавыя памеры 15' х 12', сапраўдны сярэдні папярочнік каля 300 000 а.а.). На тэр. Беларусі відаць з сярэдзіны лета і ўвосень. Гл. Зорнае неба. ВАДАЛЮБЫ (Hydrophilidae), сямейства насякомых атр. жукоў. У сусв. фауне больш за 4 тыс. відаў, пашыраных на ўсіх мацерыках, акрамя Антарісгыды. На Беларусі каля 100 відаў. Жывуць y вадзе, берагавым пяску, y mai, y раслінных рэштках, Найб. пашыраны В. вялі-

«

;

2

3

4

нік. Засл. работнік культуры Беларусі (1982). Скончыў Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1959). Працаваў тэхнікам на Бел. радыёцэнтры, y выд-вах «Беларусь» і «Мастацкая літаратура». Друкуецца з 1948. Займальны сюжэт, элементы прыгодніцтва ў кн. для дзяцей «Першае знаёмства» (1954), «Апошні вадзянік» (1964), «Хатабыч-малодшы» (1965), «Лясныя прыгоды» (1976), «Скарб Загорскай камяніцы» (1985) і інш. У кнігах апавяданняў і аповесцяў «У Баркоўскай пушчы» (1956), «Надзеі і здзяйсненні» (1963), «Пад чужым паролем» (1971), «Дзень — і ўсё жыццё» (1988) і інш. закранае маральна-этычныя праблемы, паказвае гераізм народа ў час вайны. Выступае і як гумарыст (зб. «Левыя ногі», 1983). Тв: Выбр. творы. T. 1—2. Мн., 1983.

ВАДАНОСНАСЦЬ РАЫ, колькасць вады, якая пераносіцца ракой за год. Звычайна выражаецца праз сярэдні шматгадовы расход вады ці сярэдні шматгадо-

ВАДАНОСНЫ____________ 433 вы аб’ём гадавога сцёку з яе басейна. Сумарная В.р. БеЛарусі характарыэуецца велічынёй расходу каля 1800 м3/с і аб’ёмам гадавога сцёку 57,9 км3. ВАДАНОСНЫ ГАРЫЗОНТ, слой або некалькі слаёў водапранікальных горных парод, поры, трэшчыны і інш., пустоты ў якіх запоўнены вадой. Фарміруецца на водатрывалым слоі. Першы ад паверхні В.г. безнапорны, y ім утвараюцца грунтавыя воды. Напорныя гарызонты падземных вод абмежаваны водатрывалымі гарызонтамі (гл. Артэзіянскія воды). Некалькі гідраўлічна звязаных В.г. утвараюць ваданосны комплекс. ВАДАНОСНЫ КОМПЛЕКС, некалькі ваданосных гарызонтаў, якія маюць гідраўлічную сувязь і агульны напорны ўзровень. Прымеркаваны да горных парод пэўнага ўзросту. Характарызуецца

5

Схемы вадазліваў: a — з тонкай сценкай; б — з шырокім парогам; в — праісгачнага профілю; г — вадазліўная плаціна з вадабоем; 1 — вадазліў; 2 — гасільнікі; 3 — вадабойны калодзеж; 4 — вадабой; 5 — вадабойная сцяна.

кі (Hydrous aterrimus), В. чорны (H. piceus), B. малы (Hydrophilus caraboides), B. гноевы (Sphaeridium scarabaeoides). Даўж. 1—50 m m . Цела пукатае, бліскучае, чорнае, зеленавата-чорнае або з плямістым малюнкам. Некат. добра лятаюць і плаваюць. Водныя формы дыхаюць атм. паветрам. Самкі ўтвараюцв яйцавыя коканы, куды адкладваюць да 50 яец. Акукліваюцца сярод водных раслін або ў глебе. Лічынкі драпежныя, дарослыя — расліннаедныя. Шэраг відаў — гаспадары паразітычных чарвей.

Сузор’е Вадаліў

ВАДАМЕР, расходамер для вызначэння аб’ёмаў выкарыстанай вады. ВАДАМЕРНЫ ПОСТ, гл. Гідралагінны пост. ВАДАНОСАЎ Мікола (Мікалай Міхайлавіч; н. 4.1.1923, Мінск), бел. пісьмен-

Вадалюб чорны.

Схема будовы і залягання валаноснага гарыэонту: 1 — пясок; 2 — гліна; 3 — воданасычаны пясок; 4 — крыніца; 5 — узровень грунтавых вод; 6 — налрамак руху грунтавых вод.

434

ВАДАПЕРЫЦА

своеасаблівымі гідрадынамічнымі і гідрахім. ўмовамі. Некалькі В.к. звычайна ўваходзядь y гідрагеалагічны басейн (масіў). Называецца паводле ўзросту ваданосных парод, напр. верхнепратэразойскі, верхнерыфейска-вендскі, сярэднедэвонскі В.к. М. С.Капора. ВАДАПЕРЫЦА (Hottonia), род кветкавых раслін сям. першакветных. 2 віды. Пашыраны пераважна ў Еўропе, М. Азіі і Паўн. Амерыцы. На Беларусі пераважна ў паўд. раёнах трапляецда В. балогная (Н. palustris). Расце ў стаячай вадзе ў сажалках, канавах, на балогах. Шматгадовыя травяністыя павольналлаваючыя расліны беэ каранёў, з падводным косаўзыходным сцяблом даўж. 15—60 см. Лісце перыстарассечанае, кальчаковае, y разетцы каля асновы доўгага кветаноса, які ў час цвіцення ўздымаецца над вадой. Кветкі белыя ці ружаватыя, y зеве жоўгыя, сабраныя ў гронкападобныя суквецці. Плод — каробачка.

Вадалерыца балотная. Дэкар. (прыдатныя для аквакультуры) і меданосныя расліны. ВАДАП’ЯНАЎ Міхаіл Васілевіч (18.11.1899, г. Ліпецк, Расія — 11.8.1980), савецкі лётчык. Герой Сав. Саюза (1934). Ген.-маёр авіяцыі (1943). Скончыў ваен.-авіяц. школу (1929). Удзельнік выратавання экіпажа парахода «Чэлюскін» (1934), паветр. экспедыцыі на Паўн. полюс (1937). У Вял. Айч. вайну камандзір авіяц. дывізіі. Дэп. Вярх. Савета СССР 1937—46. ВАДАП’ЯНАЎ Павел Аляксандравіч (н.

10.2.1940, в. Паланая Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. філосаф. Д-р філас. н. (1983), праф. (1984). Скончыў Ленінградскі ун-т (1967). Працаваў y Ін-це філасофіі і права АН Беларусі, з 1982 y Бел. тэхнал. ун-це. Даследуе фі-

лас. праблемы прыродазнаўства, эвалюц. біялогіі і сац. экалогіі. Распрацаваў тэарэтыка-метадычныя асновы канцэпцыі ўстойлівасці біясферы і заканамернасцей яе эвалюцыі. Тв:. Устойчнвость в развнтнн жнвой пряроды. Мн., 1974; Экологнческне последствня научно-техннчесхого прогресса. Мн., 1980; Устойчнвость н дннамнка бносферы. Мн., 1981; Дннамнка бмосферы н соцнокультурные традацян. Мн., 1987 (разам з АЛ.Зелянковым); Велнклй день гнева: Экологня н эсхатологая. Мн., 1993 (разам з В.С.Крысачэнкам). ВАДАРОД, r ід р a ге н (лац.

Hydrogenium), Н, хімічны элемент VII групы перыяд. сістэмы, ат. н. 1, ат. м.

1,00794. Прыродны В. складаецца з 2 ізатопаў !Н (протый, 99,98% па масе) і 2Н ці Д (дэйтэрый, 0,02%), атрыманы штучныя радыеактыўныя 3Н ці Т (трытый) і вельмі няўстойлівы 4Н. У паветры колькасць В. 3,5 • 10'6% па масе, y літасферы і гідрасферы — 1%, y вадзе — 11,19%, y складзе арганічных злучэнняў В. маюць усе раслінныя і жывёльныя арганізмы. Самы пашыраны элемент y космасе, складае каля палавіны масы Сонца, болыпасді зорак. Газ без ксшеру i паху, t™ -259,1 °С, tidn -252,6 °С, шчыльн. вадкага 70,8 кг/м3 (-235 °С). В. і яго сумесі з паветрам і кіслародам (гл. Грымучы газ) пажара- і выбухованебяслечныя. Малекула В. двухатамная. Пры звычайных умовах узаемадзейнічае толькі з фторам і хлорам (на святле), пры павышаных т-рах y прысугнасці каталізатараў — з кіслародам (гл. Вада), галагенамі (гл. Галагенавадароды), азотам (гл. Аміяк). Са шчолачнымі і шчолачназямельнымі металамі, элементамі III—TV груп перыяд. сістэмы ўгварае гідрыды. Аднаўляе аксіды і галагеніды металаў да металаў, ненасычаныя вуглевадароды (гл. Гідрагенізацыя) Лёгка ajpiac элехтрон, y водных растворах пратон Н існуе ў выглядзе іона гідраксонію, утварае вадародную сувязь. У прам-сці атрымліваюць канверсіяй метану: СН4 + + 2Н20 = 4Н2 + CO,; пры газіфікацыі вадкага і цвёрдага паліва (гл. Вадзяны газ). Газападобны В. выкарыстоўваюць для сінтэзу аміяку, хлорыстага В., метылавага і вышэйшых спіртоў, вуглевадародаў, для гідрагенізацыі тлушчу, таксама для зваркі і рэзкі металаў вадародна-кіслародным полымем, вадкі — як гаручае ў ракетнай і касм. тэхніцы, ізатопы — y атамнай энергетыцы. І.В.Боднар. ВАДАРОДАПАДОБНЫЯ АТАМЫ, 1) іоны лёгкіх элементаў, якія, як вадарод, маюць ядро і адзін электрон. Напр., аднаразова іанізаваны атам гелію Не+, двойчы іанізаваны атам літыю 1л2+ і да т.п. 2) Нестабільныя часціцы, т.зв. новыя атамы. Напр., мезаатамы, якія маюць ядро атама вадароду (пратон) і адмоўна зараджаную элементарную часціцу (р'-мезон, п -мезон і інш.). ВАДАРОДНАЯ БОМБА, бомба выбуховага дзеяння вял. разбуральнай сілы. Прынцып дзеяння заснаваны на тэрмаядзернай рэакцыі. Гл. ў арт. Ядзерная зброя.

лярод, азот, кісларод, сера) вадарод злучаны моцнай кавалентнай сувяззю (А—Н6+). 3 атамам В (фтор, кісларод, азот, радзей хлор, сера), які мае непадзельную пару электронаў, утварае дадатковую В.с. (абазначаецца кропкамі). В.с. на парадак слабейшая за кавалентную сувязь. Атамы A і В могудь лалежадь адной (унутрымалекулярная В.с.) і розным малекулам (міжмалекулярная В.с ). Выхлікае асацыяцыю аднолькавых (вада, кіслоты, спірты) ці роэных малекул y асацыяты і комплексы, уплывае на крышталізацыю, растварэнне, вызначае структуру бялкоў, нуклеінавых кіслот і інш. біялагічна важных злучэнняў. І.В.Боднар ВАДАРОДНЫ ІІАКАЗЧЫК (pH), велічыня, якая характарызуе канцэнтрацыю (актыўнасць) іонаў вадароду ў растворах. Лікава роўны адмоўнаму дзесятковаму лагарыфму канцэнтрацыі [Н+] (актыўнасці) вадародных іонаў Н+, якая выражана ў молях на літр (моль/л): pH =-lg|H +]. Водныя растворы маюць pH ад 1 да 14: y нейтральных рН=7, y

Вадарэз індыйскі.

кіслых pH < 7, y шчолачных pH > 7. Пастаянства В.п. падтрымліваецца буфернымі растворамі. Вызначаюць pH з дапамогай кіслотна-асноўных індыкатараў, болыд дакладна — патэнцыяметрычна (гл. Патэнцыяметрыя). Гл. таксама Кіслотна-шчолачная раўнавага. ВАДАРОДУ ПЕРАКСІД, гл. Пераксід вадароду. ВАДАРЭЗЫ (Rynchopidae), сямейства птушак атр. сеўцададобных. 3 віды: В. афрыканскі (Rynchops flavirostris), B. амерыканскі, або чорны (R. nigra), В. індыйскі (R. albicollis). Жывуць y тропіках y вусцях вял. рэк, каля марскіх узбярэжжаў і на вял. унутр. вадаёмах Афрыкі, Паўд. Амерыкі, ПдУ Паўн. Амерыкі, Ікдастана і часткі Індакітая. Даўж. да 45 см. Зверху чорныя, знізу белыя. Крылы доўгія і вострыя. Дзюба доўгая, ніжняя частка на / 3 даўжэйшая за всрхнюю. Ногі кароткія. Шчылінападобная зрэнка — выключэнне ў класе птушак. Лятаюць над вадой y пошуках корму, здабываюць дробную рыбу, вадзяных насякомых, рачкоў. Гнёэды на водмелях пясчаных астравоў. Нясуць 2—5 яец. ВАДАСВІНКА, к а п і б а р а (Hydrochoerus hydrochaeris), млекакормячае сям. вадасвінкавых атр. грызуноў. ПаВАДАРОДНАЯ СУВЯЗЬ, від трохцэншырана ў Цэнтр. і Паўд. Амерыцы. травай хімічнай сувязі тыпу A—Н5+... В5‘, Жыве на берагах вадаёмаў і на балотах якая ўзнікае, калі атам вадароду Н ад- y трапічных лясах. начасова злучаны з двума электраадСамы буйны з сучасных грыэуноў — даўж. моўнымі атамамі A і В. 3 атамам A (вуг- цела 100—130 см, выш. ў карку каля 50 см,

маса да 60 кг і болып. Укрыта рэдкімі, доўгімі (да 10 см) і грубымі валасамі. Спіна рыжавата-бурая або шараватая, бруха жаўтавата-бурае. Канечнасці доўгія, галава выцягнутая, спераду тупая. Паміж пальцамі няпоўныя плавальныя перапонкі. Вядае паўводны спосаб жыцця, добра плавае і нырае. Жыве групамі. Раз y год нараджае 2—8 дзіцянят. Корміцца прыбярэжнай і воднай расліннасцю.

Вадасвінка.

Да арт. Вадаспад. Схематычны профіль Ніягарскага вадаспада.

Вадаспад y rapax Паўночнага Каўказа.

Аб’ект промыслу (мяса, скура). Добра прыручаецца, ёсць спробы зрабіць свойскай. Колькасць скарачаецца. ВАДАСКІД, в а д а с к і д н а е збуд a в a н н е , гідратэхнічнае збудаванне для пропуску залішняй вады з вадасховішна (пры паводцы) y ніжні б ’еф. В. з паверхневым скідам вады наз. вадазлівам, з глыбінным — вадаспускам. Некат. тыпы В. могуць выкарыстоўвацца для пропуску крыг, шугі, смецця, для прамыўхі донных адкладаў y верхнім б’ефе і інш. Усе В. маюць вадазборную, водаправодную і элучальную з ніжнім б’ефам часткі. ВАДАСІІАД, падзенне вады ў рацэ з аднаго або некалькіх уступаў. Характэрны адрыў воднага патоку ад рэчышча. Уступы ўзнікаюць y месцах, дзе рака перасякае сучляненне ўстойлівых і падатлівых да размыву горных парод. Сіла падаючай вады павольна разбурае ўступ, асабліва каля падэшвы, ён абрушваецца, i В. пастаянна адступае ўверх па цячэнні. Найб. вядомы Ніягарскі вадаспад y Паўн. Амерыцы штогод адступае на 0,7—0,9 м. Пры значным разбурэнні ўступу на месцы В. могуць угварыцца парогі. В. найчасцей трапляюцца на горных рэках, але бываюць і на раўнінных. Самы высокі ў свеце В. Анхель на р. Чурун y Паўд. Амерыцы (1054 м), самы шырокі — Вікторыя на р. Замбезі (шыр. 1800 м, выш. 120 м), найб. каскад В. на р. Тугела (933 м) y Афрыцы. В. перашкаджаюць суднаходству і сплаву лесу. Выкарыстоўваюцца для буд-ва ГЭС (напр., В. Ківач на р. Суна ў Карэліі). Штучныя В. ствараюцца плацінамі і інш. гідратэхн. збудаваннямі. ВАДАСПУСК, напорнае гідратэхнічнае збудаванне з вежай, y якой зроблены адтуліны ддя зліву вады. Размяшчаецца ў целе бетоннай плаціны, y асновах грунтавых плацін або ў берагах (тунэльны В.). Прызначаны для рэгулявання ўзроўню вады ў вадаёмах, спуску вадасховішчаў, прамывання донных наносаў, a таксама для пропуску вады ў ніжні б’еф. Забяспечваецца засаўкамі для рэгулявання расходу вады.

ВАДАСХОВІШЧА

435

ВАДАСХОВІШЧА, пггучны вадаём для збору і назапашвання вады. Звычайна В. ствараюцца ў далінах рэк вышэй ад водападпорнага збудавання. Пад В. выкарыстоўваюцца таксама азёры, узровень якіх падымаюць пладінай на рацэ, якая пачынаецца з возера. Наліўныя В. ў лагчынах, ярах і кар’ерах запаўняюцца вадой пры дапамозе падвадных каналаў і труб помпавымі станцыямі. Бываюць В. ў марскіх залівах, адгароджаных дамбай. Аб’ём вады ў В. звычайна больш за 1 млн. м3, пл. больш за 1 км2 (меншыя В. часцей наз. сажалкамі). В. выкарыстоўваюць для рэгулявання сцёку рэк, водазабеспячэння, рэкрэацыі, патрэб рыбаводства, лясной гаспадаркі, прам-сці, энергетыкі, воднага транспарту, y экалагічных мэтах. Адрозніваюць В. шматгадовага, сезоннага (пераважаюць на Беларусі), тыднёвага і сутачнага

Да арт. Вадасховішча Возера-вадасховішча Люнерзе ў басейне р. Іль (Аўстрыя). рэгулявання сцёку. В. робяць уплыў на навакольнае асяроддзе, мяняюць гідралагічны рэжым вадацёкаў і вадаёмаў, узровень грунтавых водаў, расліннасць, мікраклімат і клімат y паласе ад некалькіх да дзесяткаў кіламетраў. У выніку буд-ва В. затапляюцца і падтапляюцца значныя плошчы зямель, існуе небяс-

Да арт. Вадасховішча. Заслаўскае вадасховішча— адно з найбольшых y Беларусі.

436_______________ ВАДАЦЁК пека аварый і катастроф (нават антрапагенных землетрасенняў) пры прарыве вады праз плаціну ці дамбу. Патрабуецца пастаянны нагляд за берагамі і катлавінай В., правядзенне работ супраць заглейвання, абмялення, зарастання воднай расліннасцю, замору рыбы і інш. Першыя В. ўзніклі да н.э. ў Стараж. Emi­ lie, на Б. Усходзе, y Кітаі, Японіі, Індыі і інш. краінах Усх. і Паўд. Азіі пераважна для арашэння. Самыя буйныя В. створаны ў Афрыцы, Азіі і Амерыцы. Паводле аб’ёму вады найб. Брацкае вадасховішча ў Аэіі (каля 169 кхг), па плошчы — Вольта ў Афрыцы (8480 км2). На Беларусі ў пач. 19 ст. невялікія В. ўваходэілі ў воднатрансп. шляхі, што злучалі Балтыйскае і Чорнае моры. Інтэнсіўнае буд-ва іх пачалося ў 1950-я г, пабудавана 145 В. агульным аб'ёмам вады 3,1 км і пл. воднага люстра 814 км2 (1995). Найб. Вілейскае вадасховішча і Заслаўскае вадасхоеішча, якія ўваходзяць y Вілейска-Мінскую водную сістэму. Літ:. А в а к я н АБ., С а л т а н к н н В.П., Ш a р a п о в В.А. Водохраннлшца. М., 1987. В.В.Дрозд. ВАДАЦЁК, водны паток, які цячэ ў напрамку нахілу зямной паверхні па рэчышчы паміж выразнымі берагамі. Бывае натуралвны (рака, ручай) і штучны (канал), пастаянны (цячэнне круглы год) і часовы (перасыхае, прамярзае). «ВАДВІЧ», прыватнаўласніцкі герб, якім на Беларусі, Украіне, y Літве і Польшчы карысталася каля 20 родаў, y тл . Адамовічы, Анцэвічы, Барэйшы, Мантыгердавічы, Нарушэвічы, Станкевічы. Шчыт герба вертыкальна падзелены на 2 часткі, дзе змешчаны выявы белай стронгі ў чырв. полі і чырвонай — y белым. Клейнод над прылбіцай 5 страусавых пёраў. Вядомы з пач.

15 ст., y ВКЛ — пасля Гарадзельскай уніі 1413. ВЛДЗІ, гл. Уэд. ВАДЗІМ (Vadim) Ражэ (сапр. П л я мя ннікaў Ражэ Вадзім; н.

26.1.1928, Парыж), французскі сцэнарыст і кінарэжысёр. Па паходжанні рускі. Адзін з пачынальнікаў франц. «новай хвалі». Фільмы В. адкрыта эпатажныя сваім «вызваленым эратызмам» («I бог стварыў жанчыну», «Небяспечныя сувязі», «Барбарэла»). Адкрыў для кінематографа Б.Бардо, якая пазней выконвала гал. ролі ў шэрагу яго фільмаў, і многіх інш. кіназорак. Здымае фільмы ў ЗША («Верная жонка»). Аўтар аўтабіягр. кніг «Д’ябальскія мемуары» і «Тры мае жонкі. Бардо, Дэнёў, Фонда». ВАДЗІ-НАТРЎН, В а д з і - э н - Н а т р y н , тэктанічная ўпадзіна ў Егіпце, на 3 ад дэльты Ніла, на выш. 24 м ніжэй узр. м. Даўж. 40 км, шыр. 3—8 км. Дробныя салёныя азёры. Здабыча троны (араб. натрон — рэдкі мінерал). ВАДЗІНСКІ Дамінік Іванавіч (н.

10.3.1921, с. Малая Саліха Хмяльніцкай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Д-р пед. н., праф. (1970). Акадэмік Бел. акадэміі адукацыі. Скончыў Вінніцкі пед. ін-т (1948). Працаваў

y школе, Вінніцюм (1966—76) і Мінскім (1979—86) пед. ін-тах. Даследуе праблемы маралі, патрыят., сямейнага выхавання, пазакласнай і пазашкольнай работы, школазнаўства, педагогікі вышэйшай школы. Аўтар прац: «Пазакласная выхаваўчая работа» (1961), «Выхаванне цікавасці да ведаў y падлеткаў» (1963), «Навуковыя асновы маральнага выхавання школьнікаў» (1982), «Фарміраванне маральных каштоўнасных арыентацый будучых педагогаў» (з АА.Грымацем, 1993). В.У.Чэчат. ВАДЗІ-ТАРТАР, наліўное вадасховішча ў Іраку, y міжрэччы Тыіра і Еўфрата. Напаўняецца водамі р. Тыгр. Створана ў 1957—76 для барацьбы з паводкамі і ірыгацыі. Пл. 3400 км2, даўж. 100 км, аб’ём вады 85,5 км3. ВАДЗІ-ЭЛЬ-АРАБА, старажытныя медныя руднікі ў аднайм. даліне-грабене ў Зах. Азіі, на мяжы Іарданіі і Ізраіля; вядомыя таксама пад назвай «Капальні цара Саламона». Адкрыты ў 1945, ар-

Герб «Вадвіч». хеолага-геал. даследаванне праводзілася з 1959. Пл. да 400 км2. Асн. тып арудзянення — медзістыя пясчанікі. Каля 3000 стараж. распрацовак. Найб. раннія з іх належаць да меднага веку (4-е тыс. да н.э.), пазнейшыя — да пачатку н.э. (перыяд рымскага ўладарніцтва). Найб. актыўна эксплуатаваліся ў перыяд Новага Царства Стараж. Егіпта (14— 11 ст. да н.э.). Асн. тыпы вырабатак — ствалы, штрэкі, штольні. Макс. глыб. шахтаў 36 м, даўж. штрэкаў каля 50 м і больш. Вядомы медзеплавільні з металургічнымі горнамі і інш. ВАДЗЯНАЯ ГРЭЧКА, гл. ў арт. Драсён. ВАДЗЯНАЯ 3APÂ3A, гл. Эладэя. ВАДЗЯНАЯ ЗОРАЧКА, гл. Балотнік. ВАДЗЯНАЯ КАНЮШЫНА. гл. Марсілея. ВАДЗЯНАЯ ПАПАРАЦЬ, гл. Сальвінія. ВАДЗЯНАЯ ПАРА ў а т м а с ф е р ы ,

вада ў газападобным стане, якая пастаянна ёсць y паветры. Бесперапынна паступае ў атмасферу ў выніку выпарэння з паверхні вадаёмаў і вадацёкаў, глебы, снегу, лёду і праз транспірацыю раслінамі. Колькасная характарыстыка — вільготнасць (гл. Вільготнасць паветра). 90% В.п. ў ніжніх 5 км атмасферы. Уплывае на выпраменьванне і паглЬінанне сонечнай радыядыі. Над тэр. Беларусі ў ліп. каля 5,4 k m 3 , y студзені каля 1,7 км3 В.п. Пры кандэнсацыі яе ўгвараюцца воблакі, туман, раса, іней, шэрань, галалёд. Выкарыстоўваецца для прывядзення ў рух паравых турбін і машын. ВАДЗЯНАЯ САСОНКА, гл. Хваснік. ВАДЗЯНАЯ ЧУМА, гл. Эладэя. ВАДЗЯНІК, вобраз y старадаўніх павер’ях беларусаў і інш. народаў — уладар вадаёмаў, жывых істот y іх. На Беларусі яго ўяўлялі ў выглядзе старога чалавека, укрытага водарасцямі і цінай, з зялёнай барадой, доўгімі валасамі на клінападобнай галаве, расплывістым тварам. Месца яго жыхарства — віры рэк, асабліва каля млыноў («вірнік»), дно азёр, крыніц, глыбокіх калодзежаў («ціхоня»). Яму прыпісвалі рух, памутненне вады, пару над ёю, разлівьі рэк, разбурэнне рыбалоўных прылад, млыноў, гібель людзей і жывёл. У першыя замаразкі млынары іншы раз ахвяравалі яму мяса, a ў некаторых мясцінах рыбакі прасілі ўдалай лоўлі. Вобраз В. страціў рэліг. значэнне ў 2-й пал. 19 — пач.

20 ст. і знайшоў адлюстраванне ў фальклоры (марскі цар y рус. быяінах і чарадзейных казках беларусаў і інш. народаў). М.Ф.Піліпенка. ВАДЗЯНІЦА, гл. Гідрыла. ВАДЗЯНКА, лішкавае назапашванне вадкасці ў серозных поласцях і тканках арганізма, якое праяўляецца павелічэннем аб’ёму органа ці памяншэннем ёмістасці серознай поласці. Бывае В. абалонкі яечка (гідрацэле), В. цяжарных, В. сустава перамежная (гідраартроз). В. а б а л о н к і я е ч к а — хвароба органаў машонкі, пры якой адбывасцца назапашванне серознай вадкасці паміж вонкавым і ўнутр. лістком уласнай абалонкі яечка. Адрозніваюць прыроджаную (найчасцей y дзяцей) і набытую (пераважна ў дарослых) формы хваробы, паводле цячэння — вострую (да 2 сут), В., якая хутка развіваецца (да 1 мес), і хранічную. Прычыны развіцця ў дарослых — запаленчыя працэсы, траўмы яечка і прыдатка абалонак. Фізіял. В. лячэння не патрабуе, пры вострай В. робяць пункцыю, іншыя формы В. лечаць хірургічна. В. ц я ж а р н ы х — адна з формаў таксікозу ў 2-й пал. цяжарнасці. Праяўляецца ацёкам і лішняй вагой y выніку парушэння водна-салявога абмену і кровазвароту. Лячэнне: разгрузка арганізма ад вадкасці, абмежаванае ўжывамне кухоннай солі, тэрапеўтычнае. Прычыны ўзнікнення і лячэнне В. с у с т а в а ў , я к і пры інш. артрозах, залежаць ад ступені цяжкасці пашкоджання іх функцый. А.У.Руцкі. ВАДЗЯНОЕ АЛОЭ, гл. Разак. ВАДЗЯНОЕ АЦЯІІЛЕННЕ, найбольш пашыраная сістэма ацяплення ў жылых, грамадскіх і прамысл. збудаваннях.

Цягоіо ў памяшканне перадаецца гарачай вадой праз ацяпляяьныя прылады. Бывае: цэнтральнае (цеішазабеспячэнне ад ЦЭЦ або кацельні) і мясцовае; з натуральнай і прымусовай цыркуляцыяй; паводле спосабу далучэння ацяпляльных прылад да трубаправодаў з верхнім і ніжнім размеркаваннем вады; двух-, аднатрубнае і праточнае; кальцавое і тупіковае Асн. часткі сістэмы: водападагравальнік, дзе вада падаграецца палівам, эл. токам, парай або больш гарачай вадой, ацяпляльныя прылады (радыятары, канвсктары і інш.), трубаправоды (магістралі, стаякі) і залорнарэгулявальная апаратура. У сістэмах В.а. з натуральнай цыркуляныяй вада рухаецца за кошт рознай шчыльнасці нагрэтай y водападаіравальніку (больш лёгкай) вады і больш цяжкай вады, што астыла ў ацяпляльных прыладах і трубаправодах; цыркуляцыя павялічваецца з павелічэннем адлегласці (па вертыкалі) паміж ацяпляльнымі прыладамі і водападагравальніхам (сісгэмы выкарыстоўваюцца толькі ў невял. эбудаваннях). У сістэмах з прымусовай цыркуляцыяй рух вады забяспечвае цыркуляцыйная помна. В.Р.Баштавой.

Схема далучэння вадзянога ацяплення да цеплавых сетах: 1 — паветраўлоўнік; 2 — ацяпляльная прылада; 3 — водаструменная помпа; 4 — улоўнікі гразі.

'/ =SF

Вадзяное кола: 1 — рэгулявальная заслонка; 2 — коўш; 3 — рабочы вал; 4 — апора.

ВАДЗЯНОЕ КОЛА, прыстасаванне ў выглядзе кола з лопасцямі, якое прыводзідца ў дзеянне энергіяй патоку вады; самы просты гідраўлічны рухавік. Бывае ніжнябойнае (падліўное), сярэднябойнае і верхнябойнае (наліўное). Магутнасць да дзесяткаў кілават. Выкарыстоўваецца са стараж. часоў y сістэмах арашэння (Егіпет, Індыя, Кітай і інш.), на Беларусі — для прыводу ў дзеянне вадзянух млыноў, машын і механізмаў дробных вытв-сцяў. ВАДЗЯНОЙ Міхаіл Рыгоравіч (23.12.1924, г. Харкаў — 11.9.1987), украінскі артыст аперэты. Нар. арт. СССР (1978). Вучыўся ў Ленінградскім тэатр. ін-це (1939—41). 3 1954 артыст Адэскага т-ра муз. камедыі (у 1979—83 маст. кіраўнік і дырэктар). Яго выкананне вылучалася пластычнасцю, лёгкасцю і вытанчанасцю сцэн. малюнка. Сярод роляў: Фларыдор («Мадэмуазель Hiтуш» Ф.Эрвэ), Боні («Сільва» І.Кальмана), Мішка-Япончык («На світанні» А.Сандлера), Яшка-буксір («Белая акацыя» ЕДунаеўскага), Дулітл («Мая цудоўная лэдзі» Ф.Лоу); y кіно — Папандопула («Вяселле ў Малінаўцы», 1967). ВАДЗЯНЫ АРЭХ, р а г у л ь н і к , ч ы л і м (Тгара), манатыпны род кветкавых раслін сям. вадзянаарэхавых. Больш за 10 відаў. Пашыраны пераважна ў прэсных вадаёмах Еўропы, Азіі і Афрыкі. На Беларусі рэдка (у далінах Дняпра, Прыпяці, іх прытокаў і ў некат. азёрах Паазер’я) трапляецца В.а. плывучы (Т. natans). Расце ў стаячых водах азёр, старыц, рачных заток, утварае зараснікі. Занесены ў Чырв. кнігу Рэспублікі Беларусь. Асобныя месцазнаходжанні ахоўваюцца як помнікі прыроды. Адаагадовыя травяністыя расліны з плаваючай на паверхні вады разетхай лісця і апушчаным y ваду сцяблом даўж. 60—120 см з відазмененым лінейным перыстарассечаным падводным лісцем. Надводнае лісце скурыстае, з рамбічнай няроўназубчастай пласцінкай. Кветкі дробныя, адзіночныя, y пазухах лісця, белыя. Плод — бурая арэхападобная касцянка з 2—4 рогападобнымі выступамі. Лек. і дэкар. (прыдатныя для аквакультуры), y некат. краінах (Кітаі, Японіі, Індыі і інш.) культывуюцца як каштоўныя харч. (плады ядомыя, багатыя крухмалам, бялком, цукрам, алеем) і кармавыя (у лісці шмат бялку і інш.) расліны. ВАДЗЯНЫ ВЕРАБЕЙ, гл. Аляпка. ВАДЗЯНЫ ВОСЛІК (Asellus aquaticus), від ракападобных з атр. раўнаногіх. Пашыраны ў прыбярэжнай зоне прэсных стаячых і з павольным цячэннем вадаёмаў Еўропы, за выключэннем Пірэнейскага п-ва. Даўж. да 20 мм. Корміцда жывымі і адмерлымі воднымі раслінамі, паддае лісце, якое падае ў вадаёмы (за жыццё з’ядае 168 мг). Ачышчае вадаёмы. В.в. кормяцца рыбы. ВАДЗЯНЫ ГАЗ, сумесь газаў, якая атрымліваецца газіфікацыяй цвёрдага ці вадкага паліва вадзяной парай. Прыкладны састаў (% па аб’ёме) В.г.: 40— 60% аксіду вугляроду СО, 30— 50% вадароду Нг, 4— 10% дыаксіду вугляроду С 0 2 і невял. колькасць азоту і метану.

вадзяныя __________ 4 3 7 Выкарыстоўваюць y вытв-сці метанолу і вуглевадародаў. ВАДЗЯНЫ КАЗЯЛЕЦ, гл. Шаўкоўнік. ВАДЗЯНЫ КРЭС, гл. Кустоўнік. ВАДЗЯНЬІ ПАВУК (Aigyroneta aqua­ tica), адзіны від павукоў аднайм. сямейства. Некат. даследчыкі адносяць В.п. да сям. лейкавых. Пашыраны ў Еўропе. На Беларусі трагшяецца па ўсёй тэрыторыі. Жыве ў стаячых або з павольным цячэннем вадаёмах. Даўж. цела да 20 мм, самцы буйнейшыя за самак. У вадзе валасісгае брушка абкружана захопленым з паверхні паветрам, якім ён дыхае, і блішчыць накшталг кроплі ртуці. Самка будуе з павуціны шчыльнае гняздо ў выглядзе каўпака велічынёй з напарстак, напаўняе яго паветрам. Гняэдо — месца размнажэння і паядання здабычы. Корміцца лічынкамі насякомых, ракападобнымі, маляўкамі рыб. ВАДЗЯНЫ ПЕРАЦ, _гл. ў арт. Драсён.

Зараснікі вадзянога арэха плаваючага. ВАДЗЯНЫЯ БЛОХІ, гл. Дафніі. ВАДЗЯНЫЯ 3HÂKI, ф і л і г р a н ь , бачныя на прасвет відарысы (узор, малюнак, йггрыхоўка, тэкст) на паперы, якія наносяцца ў працэсе яе вырабу; своеасаблівая марка вытворцы паперы.

Вадзяны вослік.

Самец ыдзянога павука

438 __________ вадзяныя Атрымліваюцца ў працэсе адлівання паперы з дапамогай валіка — эгуцёра, на сетцы якога нанесены рэльеф (філігрань) адпаведнай выявы. Упершыню В.з. з’явіліся ў Італіі ў 13 ст. 3 2-й чвэрці 16 ст. першыя В.з. зроблены на мясц. паперы ў Вільні. У 2-й пал. 16—17 ст. мясцовымі В.з. пазначана прадукцыя паперняў Радзівілаў y Слуцку, Любані, Алыку, Кавячынскіх y Нясвіжы і Уздзе, Салегаў y Гальшанах і інш. Асн. сюжэтамі В.з. на паперы мясд. вырабу ў 16—19 ст. былі гербы шляхецкіх родаў, y 18—19 ст. — таксама выявы чалавечых фігур, жывёл, птушак і інш. У наш час В.з. наносяцца на паперу, якая ідзе на выраб грошай, дакументаў, каштоўных папер, каб пазбегнуць падробак. Папера з В.з. ў выглядзе падоўжных і папярочных палос («вежэ») выкарыстоўваецца на форзацы і вокладках кніг. В.з. вывучаюцца філіграналогіяй. У кнігазнаўстве дапамагаюць дакладна

Вадзяныя знакі на паперы: 1 — Полацкага евангелля (15 сг.); 2 — «Алостала» (1460); 3, 4 — Біблейскага эводу (1-я пал. 16 ст. і 1514); 5 — мінеі (16 ст.); 6, 7 — «Псалтыра» Ф Скарыны (1517 і 1522); 8 — рукапіснага збору з прадмовай В.Цяпінскага (1570-я г.); 9 — рухапісу твораў І.Кунцэвіча (каля 1610); 10 — паслання слуцкага архіепіскала М.Казачынскага (1753). датаваць рукапісы і старадрукаваныя выданні. Г.Я.Галенчанка, У.М.Сацута. ВАДЗЯНЫЯ КЛАІІЫ, група сямействаў атр. паўцвердакрылых. Найб. вядомыя сям. весляроў, гладышоў, беластаматыдаў (Belostomatidae), вадзяных скарпіёнаў (Nepidae), клапоў-прыбярэжнікаў (Saldidae), плаўтаў (Naucoridae), сапраўдных вадамерак (Gerridae). Больш за 1600 відаў. ГІераважна цеплалюбівыя. На Беларусі бсшьш за 30 відаў. Трапляюцца ў вадаёмах і на вільготных берагах, найб. вядомыя вадзяны скарпіён, звычайны гладыш, вясляр, ранатра, вадамерка і інш.

Даўж. 2—120 мм. Многія добра плаваюць і лётаюць. Дыхаюць y асноўным атм. паветрам. Яйцы адкладаюць на водныя расліны або ў іх тканкі. Драпежнікі: кормяцца дробнымі воднымі насякомымі, маляўкамі рыб. Вясляр дыдымус (Agabus didymus) занесены ў Чырв. кнігу Беларусі. ВАДКАСНАЯ ХРАМАТАГРАФІЯ, фізічна-хімічны метад аналізу і раздзялення сумесяў, дзе рухомая фаза — вадкасць; від храматаграфіі. Выкарыстоўваюдь y хіміі, біялогіі, біяхіміі, медыцыне, парфумерыі, харч. прам-сці, крыміналістыцы. ВАДКАСНЫ РАКЕТНЫ РУХАВІК, ракетны рухавік, які працуе на вадкім паліве; асн. тып рухавікоў касм. апаратаў. Схему рухавіка распрацаваў К.Э.Дыялкаўскі (1903). Адрозніваюць асноўныя (ддя разгону ракеты) і дапаможныя (рулявыя, тармазныя і інш.). У залежнасці ад акісляльніку бываюць кіслародныя, азотнакіслотныя, фторныя і інш. Гаручае — газа, вадарод, аміяк і інш.

э вял. скорасцю выкідвасіша ў навакольнае асяроддзе і стварае цягу. Асн. ахалоджванне хамеры ажыцдяўляецца цёкам гаручага па каналах y сценцы. У сучасных В.р.р. выкарыстоўваецца двухкампанентнае ракетнае паліва (складаецца з акісляльніку і гаручага, яхія эахоўваюцца ў асобных баках) і аднакампанентнае (вадкасць, здольная да каталітычнага раскладання). Выкарыстоўваюцца таксама ў балістычных ракетах далёкага дзеяння, зенітных кіроўных ракетах і інш. Літ:. Б ы ч к о в В.Н., Н а з а р о в Г.А, П р н ш е п a В.Н. Космнчесхне жвдкостноракетные двнгателн. М., 1976. ВАДКАСЦЬ, агрэгатны стан рэчыва, прамежкавы паміж цвёрдым і газападобным. Фіз. ўласцівасці і струкгура (блізкі парадак) залежаць ад хім. прыроды часцінак В. і характару ўзаемадзеяння паміж імі. Спалучае ўласцівасці цвёрдага (малая сціскальнасць, свабодная паверхня, трываласць на разрыў пры ўсебаковым расцягненні і інш.) і газападобнага (зменлівасць формы) рэчываў. Існуе пры т-рах y інтэрвале ад

Вадзяныя клапы: 1 — вясляр асаблівы; 2 — гладыш; 3 — плаўт звычайны; 4 — ранатра; 5 — прыбярэжніх звычайны; 6 — вадамерка; 7 — вадзяны скарпіён. Складаецца з хамеры згарання, рэактыўнага сашіа, сістэм сілкавання, рэгулявання падачы і ўзгарання паліва і даламожных агрэгатаў. Сістэма сілкавання палівам — выцясняльная (газабалонная) ці турбапомпавая. Гаручае і ахісляльнік змешваюцца і ўзгараюода ў камеры, адкуль газавы струмень праз сапло

т-ры крышталізацыі да т-ры кіпення і цісках большых, чым y трайным пункце. Цеплавы рух малекул В. складаецца з ваганняў каля стану раўнавагі і рэдкіх пераскохаў з аднаго раўнаважнага стану ў іншы, чым абумоўлена асн. ўласцівасць В. — цякучасць. Адрозненні паміж В. і газам знікаюць y кры-

Схема вадкяснага ракетняга рухявікя з помпавай падачай паліва: 1 — бак са сціснутым газам; 2 — бак паліва; 3 — бак акісляльніху; 4 — помпа падачы акісляльніку; 5 — камера згарання; 6 — сапло; 7 — турбіна; 8 — помла падачы паліва; 9 — сапло турбіны.

тычным стане\ пры больш высохй т-рах В. не існуе ні пры якім ціску. Некат. рэчывы маюць некалькі вадкіх фаз (напр., квантавыя В, вадкія крышталі). Нераўнаважныя цеплавыя і мех. працэсы ў В. (напр., дыфузія, цеплалраводнасць, электраправоднасць і інш.) вывучаюцца метадамі тэрмадьшамікі неабарачальных працэсаў; мех. pyx В. ях суцэльнага асяроддзя вывучае гідрадынаміка, няньютанавы (струкгурна-вязкасныя) В. — рэалогія. Літ:. К р о к с т о н К. Фнзнка жвдкого состояння: Пер. с англ. М., 1978; Длнамнческяе свойства твердых тел н жндкостей: Пер. с англ. М, 1980. В.І.Навуменка. ВАДКІЯ КАЎЧУКІ, нізкамалекулярныя лінейныя палімеры, пры ацвярджэнні (вулканізацыі) якіх утвараюцца гумападобныя матэрыялы. Вяэкія вадкасці, малекулярная маса (0,5— 10) • 10 . Найб. пашыраныя тыпы: вуглевадародныя, крэмнійарганічныя, полісульфідныя, урэтанавыя. Лёгха перапрацоўваюцца ÿ гумавыя вырабы метадам свабоднага ліцця. Выкарыстоўваюць таксама як аснову кляёў, герметыкаў, штучнага пакосту, пластыфікатараў. ВАДКІЯ КРЫШТАЛІ, стан рэчыва, прамежкавы паміж цвёрдым крышталічным і ізатропным вадкім. Харакіарызуецца цякучасцю і поўнай ці частковай адсутнасцю трансляцыйнага парадку ў структуры пры захаванні арыентацыйнага парадку ў размяшчэнні малекул (гл. Далёкі і блізкі парадак). В.к. маюць пэўны тэмпературны інтэрвал існавання. Пераходы цвёрдага крышталічнага рэчыва ў В.к. і далей y ізатропную вадкасць і адваротныя працэсы з’яўляюцца фазавымі пераходамі. Паводле спосабу атрымання В.к. падзяляюцца на лііггропныя (утвараюцца пры растварэнні шэрагу злучэнняў y іэатропных вадкасцях; налр., сістэма мыла — вада) і тэрматропныя (узнікаюць пры плаўленні некаторых рэчываў). Па арганізацыі малекулярнай структуры адрозніваюць В к нематычныя (з вылучаным напрамкам арыентацыі малекул — дырэктарам і адсутнасцю трансляцыйнага парадку), смектычныя (з пэўнай ступенню ттрансляцыйнага парадку — слаістасцю) і халестэрычныя (нематычныя, y якіх дырэктары сумежных слаёў угвараюць паміж сабою вугал, з-за чаго ўзнікае вінтавая структура). Узаемная арыентаванасць малекул абумоўлівае анізатрапію фіэ. уласцівасцей В.к.: пругкасді, электраправоднасці, магн. успрымальнасці, дыэлектрычнай праніхальнасці і інш., што выкарыстоўваеіша для выяўлення і рэгістрацыі фіз. уздзеянняў (эл. і магн. палёў, змены т-ры і інш.). Многія арган. рэчывы чалавечага арганізма (эфіры халестэрыну, міэлін, біямембраны) знаходзяцца ў стане В.к. В.к. выкарыстоўваюцца ў інфарм. дысплеях (калькулятары, элехтронныя гадзіннікі, вымяралыіыя прылады і інш.), пераўтваральніках відарысаў, прыладах цеплабачання, мед. тэрмаіндыкатарах і інш. На Беларусі даследаванні В.к. праводзяцда ў БДУ, Мінскім і Віцебскім мед. ін-тах, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі, навук.-выгв. аб'яднанні «Інтэграл» і інш. Літ:. Ч а н д р а с е к а р С. Жндкне крнсталлы: Пер. с англ. М., 1980; Текстурообразованне н струхтурная упорядоченность в жмдюіх крнсталлах. Мн., 1987. В.І.Навуменка. В.ЛДКІЯ ПАЎПРАВАДНІКІ, вадкасці, якія маюць уласцівасці паўправаднікоў. Адкрыты А.Ф.Іофе і А.Р.Рэгелем y пач.

1950-х г. Па фармальных прыкметах В.п. — расплавы з удзельнай элекграправоднасцю пры нармальных умовах y інтэрвале (ІО’8 — 10'5) Ом"1 • м '1; ма-

юць элекгронную электраправоднасць. В.п. ўгвараюцца пры плаўленні шэрагу крышталічных кавалентных ^паУправадніхоў (селен Se, злучэнні тыпу A !2В 1, A В , A ШВ VI, A J В і інш.), пры ўмове захавання кавалентных міжатамных сувязяў. У гэтым выпадку не мяняецда (ці нязначна памяншаецца) удзельная электраправоднасць і захоўваехша яе паўправадніховы характар тэмпературнай залежнасці ў адрозненне ад некаторых крышталічных паўправаднікоў (крэмній Si, германій Ge, A ШВ v і інш ), электраправоднасць якіх пры плаўленні рэзка павялічваецца да значэнняў, характэрных для металаў. Некаторыя В.п. пры далейшым павелічэнні т-ры трацяць паўправадніковыя ўласцівасці і набываюць металічныя (напр., сплавы тэлур—селен Те—Se, багатыя Те). В.п. выкарыстоўваюцца ў тэрмаэлементах, радыяцыйнаўстойлівых высокатэмпературных тэрмістарах і пераключальніках і інш. Літ. К а т л е р М. Жвдхме полупроводннкя: Пер. с англ. М., 1980; Г л a з о в В.М., К о л ь ц о в В.Б., K y р б a т о в В.А. Экспернменталыюе нсследованне алектрофнзнчес-

Тыпы вадкіх крышталёў: a — нематычны; б — смектычны; e — халестэрычны. кнх свойств кремння вблнзн фазового гіере хода крнсталл — расплав в твердом н жлдком состоянян. / / Расплавы. М., 1987. T. 1, вып. 1. ВАДКІЯ ЎГНАЕННІ, водныя растворы ці суспензіі мінер. і некаторых арган. угнаенняў. Найб. пашыраны азотныя і комплексныя В.ў. А з о т н ы я В . ў . : вадкі (бязводны) аміяк; аміячная вада, аміякаты і плавы (растворы аміячнай салетры і мачавіны); вуглеаміякаты. Выкарыстанне ўскладняецца неабходнасцю перавозкі і захоўвання ў герметычных (ціск да 1,9 МПа) умовах. У Бе-

ВАДНАЛЫЖНЫ ларусі

вырабляюць

439 на

Гродзенскім

вытв. аб’яднанні «Азот». К о м п л е к сн ыя В . ў . акрамя азоту маюць фосфар, калій, мікраэлементы. Колькасць пажыўных рэчываў 27—30%, y суспензіраваных — 45—54%. Найб. перспектыўныя азотна-фосфарныя В.ў. (растворы фасфатаў амонію); маюць нізкую т-ру крышталізацыі (-18 °С), доўга захоўваюць свае фіз.-хім. ўласцівасці, аснова для вытв-сці інш. комплексных В.у. Прыдатныя для ўсіх с.-г. культур. ВАДКОЎСКІЯ, дзекабрысты, браты. 3 дваран Віцебскай губ. Іван Фёдаравіч (1790—?), палкоўнік, камандзір батальёна ў Сямёнаўскім палку. За спачуванне салдатам y час выступлення ў палку (1820) прыгавораны да пакарання смерцю, якое заменена турмой. Да 1826 y віцебскай турме. У 1829 высланы ў дзеючую армію на Каўказ. Фёдар Фёдаравіч (1800— 20.1.1844), прапаршчык Нежынскага палка. Чл. Паўд. т-ва з 1823. Стаяў за рэсп. лад y Расіі, за знішчэнне царскай сям’і. 21.12.1825 арыштаваны і засуджаны да пакарання смерцю, якое заменена пажыццёвай катаргай. 3 1839 на пасяленні ў Іркуцкай губ. Аўтар рэв. вершаў. А л я к с а н д р Ф ё д а р а в і ч (каля 1801 — пасля 1837), падпрапаршчык Сямёнаўскага палка. За спачуванне салдатам y час выступленняў y палку (1820) пераведзены ў Крамянчугскі, потым y 17-ы Егерскі полк. Чл. Паўд. т-ва з 1823. У час паўстання Чарнігаўскага палка (10— 15.1.1826) планаваў падняць свой полк y яго падтрымку, але 12.1.1826 арыштаваны і зняволены ў Петрапаўлаўскую крэпасць. У дін. 1926 высланы ў дзеючую армію на Каўказ. 3 1830 пад тайным наглядам гіаліцыі ў Тамбоўскай губ. М.Ф.Мельнікаў. ВАДЛВОЗЕРА, возера на ПдУ Карэліі. ІТл. 334 км2. Глыб. да 16 м. Берагавая лінія звілістая. Ha В. каля 200 астравоў. Упадае р. Ілекса. У 1935 ператворана ў вадасховішча для рэіулявання сцёку рэк Вама і Сухая Водла. Рыбалоўства. ВАД-МВДАНІ, У э д - М е д а н і , горад y цэлтр. ч. Судана, на р. Блакітны Ніл. Адм. цэнтр Цэнтральнага рэгіёна. Каля 200 тыс. ж. (1990). Трансп. вузел і гандл. цэнтр Гезіры — гал. раёна арашальнага земляробства краіны. Бавоўнаачышчальныя, харчасмакавыя прадпрыемствы; аўтарамонтныя майстэрні. Ун-т Гезіры. ВАДНАЛЫЖНЫ СПОРТ, від спорту, y аснове якога хуткае перамяшчэнне спартсмена на паверхні вады на спец. лыжах пры дапамозе буксіровачнага троса (за катэрамі ці на элеісграцязе). Т. зв. вадналыжнае трохбор’е ўключае слалам, фігурнае катанне і скачкі на лыжах з трампліна. У слаламе (на 2 ці 1 лыжы) спаборнічаюдь y хуткім і правільным

440

ВАДОДАРА

праходжанні трасы; y фігурным катанні спартсмены за пэўны час павінны выканаць як мага больш складаных фігур, якія ацэньваюцца ў ачках; y скачках з трампліна (драўлянага насцілу выш. 150 см для жанчын і 180 см для мужчын) ацэньваецца далёкасць і тэхніка палёту. Як від спорту аформіўся ў 1930-я г. ў ЗША. У 1947 створаны Сусв. вадналыжны саюз; чэмпіянаты свету з 1949.

На Беларусі актыўна развіваецца з сярэдзіны 1960-х г. 3 1964 праводаяцда чэмпіянаты Беларусі. Бел. майстры В.с. былі (з 1973) шматразовымі пераможцамі і прызёрамі чэмпіянатаў СССР (заваявана 167 медалёў), уладальшкамі кубка СССР; на чэмпіянатах свету 1 Еўропы, спаборніцгвах на Кубак свету і Кубак Еўропы заваявана (на 1995) больш як 150 медалёў, з іх больш за 60 залатых. Найб. поспеху дасягалі І.Потэс, АМінянок, Дз.Яскевіч, М.Амяльянчык, Ю.Грамыка, АПаўлава, АНадзін і інш. Над. зборная Беларусі — чэмліён Еўропы ў спаборніцгвах на электра цязе (1990) і на класічных лыжах (1992). М.А.Ду6іцкі. ВАДОДАРА, Б a р о д a , горад на 3 Індыі, y штаце Гуджарат. 1 млн. ж. (1991). Трансп. вузел. Адзін з буйнейшых y краіне цэнтраў баваўнянай прам-сці. Хім., металаапр., фармацэўгычныя, цэм., эл.-тэхн., ваўнаткацкія прадпрыемствы. Каля B. ў Каялі — нафтаперапр. з-д і нафтахім. комплекс. Ун-т, вышэйшая гандл. школа. Музей. ВАДОХРЫШЧА, Хрышчэнне Гасподне, Богаяўленне, адно з дванадзесятых свят праваслаўя; зімовае свята нар. калецдара, якім завяршаюцца Каляды. Адэначаецца 6(19) студзеня. Хрысціянская рэлігія звязвае В. з хрышчэннем Ісуса Хрыста Іаанам Хрысціцелем y рацэ Іардан і з’яўленнем усіх асоб Святой Тройды. У царк. каляндар увайшло не раней як y 2-й пал.

2 ст. У гэты дзень y цэрквах адбываецда асвячэнне вады, y цудадзейную моц якой верылі яшчэ з дахрысціянскіх часоў. Ha В. варажылі пра будучую гаспадарку. ВАДУЦ (Vaduz), горад, сталіца Ліхтэнштэйна. Размешчаны ў даліне р. Рэйн, каля падножжа хр. Рэтыкон. Горад утварыўся каля замка, засн. ў 9 ст. 5 тыс. ж. (1993). Гандл.-фін. цэнтр краіны. Прыладабудаванне, тэкст. прам-сць, вінаробства. Каля В. — ф-ка па вырабе фарфоравых зубных пратэзаў (пераважна на экспарт). Паштовы музей. Замак 9 ст. з гатычнай капэдай 15 ст. (дзярж.

маст. калекцыя карцін, зброі, керамікі, дываноў і інш.). Турызм. ВАДЫЯ (Wadia) Дарашаў Ношэрван (25.10.1893, г. Сурат, Індыя — 15.4.1969), індыйскі геслаг. Праф. геалогіі (1907—20) y Кашміры. Прэзідэнт навук. геал. т-ва y Індыі. Скончыў Бамбейскі ун-т. Працаваў y Індыі і ШрыЛанцы. Даследаваў геал. будову паўд. схілаў і пёрадгор’яў Гімалаяў і Салянога Крыжа, удакладніў іх стратыграфію і тэктоніку. Аўтар капітальнай працы па геалогіі Індыі. Тв.\ Тектоннка Северной Ннднн // Тр. 7 сесснн Междунар. іеол. конгресса. М., 1939. Т. 2; Geology of India. 3 ed. London; New York, 1957. ВАДЭВІЛЬ (франц. vaudeville), жанр драматургіі; від лёгкага камедыйнага паказу з займальнай, нярэдка заблытанай інтрыгай, з песнямі-куплетамі, рамансамі і танцамі. Узнік y Францыі ў 18 ст. Класікі жанру Э.Скрыб, ЭЛабіш. Франц. В. паўплываў на развіццё гэтага жанру ў Польшчы (А.Фрэдра), Германіі (Г.Фрайтаг), Даніі ('Л.Хэйберг) і інш. краінах Еўропы. У Расіі з ’явіўся на пач.

19 ст. (А.Шахаўской, ДзДенскі, П.Каратыгін, Ф.Коні, М.Някрасаў, А.Чэхаў). На Беларусі элементы В. былі ў інтэрмедыях фалькл. т-ра 16— 19 ст. У прафес. драматургіі жанр В. распрацоўваў В.Дунін-Марцінкевіч. Свае п’есы «Пінская шляхта» (1866) і «Залёты» (1870) ён вызначыў як фарс-вадэвіль. Яны насычаны песнямі, куплетамі, рамансамі, разам з тым вызначаюцца сац. зместам, глыбінёй, сатыр. завостранасцю. Бел. В., прыняўшы каноны класічнага франц. В., меў уласную нац. адметнасць, што выявілася ў характары гумару, бодьшай схільнасці да сатыры і фарсу. Элементы В. ёсць y п’есах «Модны шляхцюк» К.Каганца (1910), «Прымакі» Я.Купалы (1913), «Снатворны мак» КЛейкі (1912), «Чорт і баба» Ф.Аляхновіча (1920), «Мікітаў лапаць» М.Чарота (1923), «Мужчына, будзь мужчынам» М.Матукоўскага (1966); на фарсава-вадэвільных сітуацыях заснаваны п’есы Л.Родзевіча «Пасланец» (1918), «Конскі партрэт» (1920) і «Збянтэжаны Саўка» (1921). На сучасным этапе B. y драм. мастацтве замяніла камедыя, y музычным — аперэта, мюзіюі. ВАЕЙКАЎ Аляксандр Іванавіч (20.5.1842, Масква — 9.2.1916), расійскі кліматолаг і географ; заснавальнік кліматалогіі ў Расіі. Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1910). Чл. Рус. геагр. т-ва (1866). Падарожнічаў па еўрап. ч. Расіі, Бел. Палессі (1891), Каўказе, Крыме, Сярэдняй Азіі, Зах. Еўропе, многіх краінах Азіі, Амерыкі. У навук. працы «Кліматы зямнога шара, асабліва Расіі» (1884) раскрыў фіз. сутнасць і разгледзеў струкгуру кліматычных працэсаў, ролю асобных кліматаўтваральных фактараў, узаемасувязь клімату з інш. кампанентамі прыроды. Распрацаваў класіфікацыю рэк паводле гідралагічнага рэжыму. Даследаваў пытанні геаграфіі насельніцтва, аіракліматалогіі. Заклаў асновы палеакліматалогіі, с.-г. метэара-

логіі і феналогіі. Імем В. названы праліў паміж астравамі ў Курыльскай ірадзе, ледавік на Паўн. Урале, Гал. геафіз. абсерваторыя ў С.-Пецярбургу. Тв:. Язбр. соч. T. 1—4. М.; Л., 1948—57. ВАЕН НААБАВЯЗАНЫ, асоба, якая знаходзіцца ў запасе Узбр. Сіл Рэспублікі Беларусь. У адпаведнасці э законам «Аб усеагульным воінскім абавязку і ваеннай службе» (1992) В. перыядычна прызываюць на вучобу і праверачныя зборы, яму прысвойваюць адпаведныя званні воінскія. Пры абвяшчэнні мабілізацыі В. павінен з’явіцца на пункт збору ў тэрмін, указаны ў мабілізацыйным прадпісанні, павестцы або загадзе раённага (гарадскога) ваен. камісара. У некаторых краінах В. называюцца рэзервістамі. ВАЕННА-АПЕРАТЫЎНАЯ ГРЎПА (ВАГ), партызанскія злучэнні на акупіраванай тэр. Магілёўскай вобл. ў Вял. Айч. вайну, a таксама назва органаў кіраўніцтва гэтымі злучэннямі. Ядналі партыз. палкі, брыгады, асобныя атрады. У крас. 1943 пры Магілёўскім падп. абкоме КП(б)Б для кіравання партыз. рухам створана абл. ВАГ, адначасова — Магілёўскае партыз. злучэнне, якое таксама называлася Магілёўскай ВАГ. У мэтах узмацнення кіраўніцгва партыз. рухам на месцах y ліп.—жн. 1943 створаны раённыя ВАГ: Асіповіцкая, Быхаўская, Бялыніцкая, Бярэзінская, Кіраўская, Клічаўская, Круглянская, Магілёўская і Шклоўская, пачата ўтварэнне ВАГ y Задняпроўі. У ліст. 1943 y Магілёўскую вобл. перайшла 8-я Рагачоўская партыз. брыгада, якая ў сак.

1944 пераўтворана ў Рагачоўскую ВАГ. Расфарміроўваліся па меры вызвалення тэр. вобласці часдямі Чырв. Арміі. А.Л.Манаенкаў. ВАЕННА-ГРУЗІНСКАЯ ДАРОГА, гістарычная назва дарогі цераз гал. Каўказскі хр. (Крыжовы перавал, 2384 м), якая злучае г. Уладзікаўказ і Тбілісі. Даўж. 208 км. Пракладзена рус. войскамі (рух адкрыты ў 1799). Пасля далучэння Грузіі да Расіі (1801) пачата буд-ва палепшанай дарогі (у 1863 яе палатно забрукавана). Дарога праходзіць па даліне р. Церак, Дар’яльскай цясніне, затым па цясніне р. Байдаркай да перавалу, адкуль спускаецца ў даліну р. Белая Арагві і па правабярэжжы р. Кура падыходзіць да Тбілісі. На В.-Г. д. — г. Мцхета (у старажьггнасці сталіда Грузіі), Зема-Аўчальская ГЭС, помнікі даўніны (саборы, крэпасці, вартавыя вежы і інш.), што ў сукупнасці з жывапіснымі краявідамі спрыяе развіцціо турызму.

BAÉHHAE БУДАЎНІЦТВА, сістэма эканам., сац.-паліт., уласна ваенных і інш. мерапрыемстваў дзяржавы, якія ажыццяўляюцца для ўмацавання яе ваен. магутнасці. Агульныя мэты, змест і практычныя задачы В.б. вызначаюдца ваен. палітыкай дзяржавы і яе ваеннай дактрынай, залежаць ад узроўню прадукцыйных сіл краіны і характару магчымай вайны. Істотны ўплыў на В.б. маюць геагр. ўмовы краіны, яе прына-

лежнасць да ваен.-паліт. саюзаў і яе блокавыя абавязкі.

BAÉHHAE 3АКАНАДАЎСІВА. сістэма прававых нормаў, якія вызначаюць прынцыпы і формы арганізацыі ўзбр. сіл, абавязкі, правы і адказнасць ваеннаслужачых. Да В.з. Рэспублікі Беларусь адносяцца нормы, якія вызначаюць пабудову яе Узброеных Сіл, арганізацыю ваен. кіравання, парадак камплектавання кадраў і запасу асабовага складу, парадак праходжання ваен. службы, прававое становішча ваеннаслужачых і інш. Гал. крыніцамі В.з. з’яўляюцца законы «Аб абароне» і «Аб Узброеных Сілах Рэспублікі Беларусь» ад 3.11.1992, «Аб усеагульным воінскім абавязку і ваеннай службе» ад 5.11.1992, «Аб статусе ваеннаслужачых» ад 13.11.1992, a таксама воінскія статуты і нормы крымін. права аб адказнасці за ваен. злачынствы.

BAÉHHAE МАЙСТЭРСТВА, тэорыя і практыка падрыхтоўкі і вядзення ваенных дзеянняў на сушы, моры і ў паветры; асн. частка ваеннай навукі. Уключае стратэгію ваенную, аператыўнае майстэрства, тактыку. С т р а т э г і я ўключае тэорыю і пракгыку падрыхтоўй ўзбр. сіл да ваен. дзеянняў, планаванне і вядзенне вайны, стратэг. аперацый, выкарыстанне відаў узбр. сіл і кіраванне імі. Яна абумоўлена палітыкай дзяржавы і падпарадкавана ёй. A п е ратыўнае м а й с т э р с т в а вырашае пытанні падрыхтоўй і правядзення аперацый. Т а к т ы к а — гэта тэорыя і практыка падрыхтоўкі і вядзення бою, яго сутнасць і характар, спосабы арг-цыі і вядзення розных яго відаў: наступлення, абароны, сустрэчнага бою. У залежнасці ад відаў узбр. сіл вылучаюць В.м. сухап. войск, ракетных войскаў ППА, ВПС i BMC. В.м. некальйх родаў войск, якія ўваходзяць y некалькі відаў узбр. сіл, аб’ядноўваюць агульным паняццем, напр., ваенна-інж. майстэрства. В.м. зарадзілася разам з узнікненнем войнаў і армій, развівалася ў залежнасці ад узроўню вытв-сці, эканомікі і характару грамадскага ладу. На яго ўплываюць таксама асаблівасці гіст. развіцця краіны, геагр. ўмовы, нац. традыцыі і інш фактары. Важнымі згапамі развіцця В.м. былі войны, асабліва 1-я і 2-я сусветныя. В.м. ў сучасных умовах развіваецца ў кірунку павелічэння ролі стратэгіі, яхая пры наяўнасці ядзерных сіл можа ўплываць на ход і выніх вайны. У аператыўным майстэрстве асн. ўвага аддаецца распрацоўцы эфектыўных спосабаў падрыхтоўкі і ажыццяўлення сумесных аперацый і баявых дзеянняў усіх відаў узбр. сіл. У тахтыцы распрацоўваюцца спосабы вядзення агульнавайск. бою з максімальным выкарыстаннем новых сродкаў узбр. барацьбы. У ваен. тэорыі многіх краін В.м. складаецца са стратэгіі і тахплсі; тэрмін «алератыўнае майстэрства» замяняюць тэрмінамі «вялікая тактыка* або «малая стратэгія».

BAÉHHAE СТАНОВІШЧА. спецыяльны прававы рэжым, які ўводзіцца дзяржавай ва ўсёй краіне або ў асобных яе мясцовасцях y надзвычайных абставінах (вайна, рэв. выступленні, стыхійныя бедствы). Выяўляецца ў расшырэнні

паўнамоцтваў ваен. улад і ўвядзенні абмежаванняў для насельніцтва. У Рас. імперыі ў 19 ст. рэжым В.с. ўводзіўся ў кожным выпадку імянным указам цара. У зах. губернях В.с. дзейнічала ў час паўстанняў 1830—31 і 1863—64. Заканадаўчы акт Рас. імперыі «Аб мясцовасцях, што аб’яўляюцца на ваенным становішчы», прыняты 30.6.1892, прадугледжваў увядзенне В.с. толькі на тэр. тэатра ваен. дзеянняў. Аднак яго ўвядзенне шырока практыкавалася і ў час рэвалюцыі 1905—— 07. 31.7—2.8.1914 В.с. аб’яўлена ў бел. губернях y сувязі з пачаткам 1-й сусв. вайны. У СССР аб’яўлялася Прэзідыумам Вярх. Савета СССР, наіцх, y час Вял. Айч. вайны. У Рэспубліцы Беларусь В.с. аб’яўляецца Прэзідэнтам. А.Я.Сукала.

BAÉHHA-MAPCKI ФЛОТ (ВМФ; y многіх краінах наз. ваенна-марскія сілы — BMC), від узбр. сіл, прызначаны для дзеянняў на водных прасторах. У бсшьшасці марскіх дзяржаў прызначаны пераважна для абароны ўзбярэжжа і нац. тэр. вод, дзеянняў y радыусе да 300 міль. ВМФ Вялікабрытаніі, ЗША, Расіі і Францыі паводле задач падзяляедца на стратэг. ядз. сілы марскога базіравання (атамныя ракетныя падводныя лодкі, узброеныя балістычнымі ракетамі з далёкасцю стральбы да 11 тыс. км; забяспечваюць ядз. стрымліванне патэнцыяльнага агрэсара, несучы баявое патруляванне ў Сусв. акіяне) і сілы агульнага прызначэння — мнагамэтавыя падводныя лодкі, надводныя караблі (авіяносцы, крэйсеры, эскадраныя мінаносды, фрэгаты, мінна-тральныя і дэсантныя караблі, дапаможныя судны). ВМФ зарадзіўся ў стараж. Егіпце, Фінікіі, Грэцыі, Рыме і інш. і складаўся з вёславых суднаў (у т.л. грэч. трыера і рым. трырэма з трыма радамі вёслаў), якія ў баі выкарыстоўвалі абардаж і таран. У 1 ст. да н.э. рымляне першыя выхарысталі для абстрэлу варохсых суднаў кідальныя машыны — балісты і катапульты. У сярэднявеччы не было падзелу суднаў на ваен. і гандлёвыя, пры неабходнасці купецкі харабель мог стаць баявым ці пірацкім. У 7 ст. ў Венецыі і Генуі створана ларусна-вяслярная галера. У марскіх паходах 907 і 911 на Візантыю кіеўскага князя Алега ўдзельнічалі баявыя лодкі-караблі палачан. 3 15 ст. на караблях для абароны сталі выкарыстоўваць невял. гарматы. Упершыню флот з баявых суднаў з’явіўся ў галанддаў y час вайны 1552—58 з англічанамі. У 17 ст. флот падзяліўся на ваенны і гандлёвы і стаў парусным (першыя парусныя, пераважна ваен. караблі-нефы пабудавалі ў 11 ст. французы). У Расіі стварэнне рэгулярнага ВМФ распачата ў 1696. У 18 ст. ў барацьбе за панаванне на моры перамагла Вялікабрытанія, зацвердзілася лінейная тактыка марскога бою. У 1-й пал.

19 ст. флот стаў паравы (у Расіі пасля Крымскай вайны 1853—56), з’явілася мінная зброя, y 2-й пал. 19 ст. — тарпедная, адным з асн. тыпаў караблёў стаў браняносец. На пач. 20 ст. з’явіліся падводныя лодкі, карабельная радыёсувязь, марская авіяцьія. ВМФ акгыўна ўдзельнічаў і развіваўся ў 1-ю і 2-ю сусв. войны. У 1950—60-я г. ВМФ стаў ракетна-ядэерны Пасля заканчэння «халоднай вайны* BMC краін НАТО скараціліся на 25%. На Беларусі ў 1-й пал. 20 ст. дзейнічалі Дняпроўская ваенная флатшія, Заходнядзвінская ваенная флатылія, Прыпяцкая ваенная флатшія,

ВАЕННА

441

польская (1919—39) і савецкая (1940—41) Пінскія ваенныя флатыліі. ВМФ арганізацыйна падзяляецца на флаты і флатыліі, уюпочае роды сіл: флот (надводныя караблі, катэры, падводныя лодкі), марскую авіяцыю, марскую пяхоту і часці (войскі) берагавой абароны (артылерыі), a таксама ваенна-марскія базы, службы і часці спец. прызначэння (разведкі, тылу, сувязі і нагляду і інш.), ваенна-марскія навуч. ўстановы і г.д. Ен, ях правіла, аснашчаны процікарабельнымі, зентіымі і крылатымі ракетамі, радыёэлектронным узбраеннем (сістэмы сувязі, радыёпеленгатары, эхалоты, сістэмы радыётэхн. разведкі) і інш. Асн. баявыя якасці ВМФ — пастаянная боегатоўнасць, універсальнасць, мабільнасдь, вял. аўтаномнасць, моц сродкаў паражэння). Літ:. В ь ю н е н к о Н.П., М а к е е в Б.Н., С к у г а р е в В.Д. Военно-морской флот: роль, перспектнвы развнтая, нспольэованне. М., 1988; Ш е р ш о в АП. Нсторня военного кораблестроення с древнейшнх времен н до нашнх дней. СПб., 1994. У.Я.Калаткоў.

BAÉHHA-nABÉTPAH ЫЯ СІЛЫ (ВПС), 1) від узбр. сіл дзяржавы, прызначаных для баявых дзеянняў (пераважна ў паветры) сумесна з інш. відамі ўзбр. сіл і самастойна лры выкананні алератыўна-стратэг. задач. 2) Афіц. назва ваеннай авіяцыі ў Рэспубліцы Беларусь, Расійскай Федэрацыі, ЗША і інш. краінах. Ваен. авіяцыя ў большасці развітых краін з’явілася на пач. 20 ст.; y баях упершыню ўдзельнічала ў 1911—12 y Трыпалітанскай вайне (Італія—Турцыя). Атрад самалётаў Рас. імперыі першы раз удзельнічаў y баях y 1913 y час 1-й Балканскай вайны. Напярэдадні 1-й сусв. вайны ВПС Англіі, Аўстра-Венгрыі, Германіі, Італіі, Padi і Францыі налічвалі разам каля 900 ваен. самалётаў. У час 2-й сусв. вайны колькасць ВПС многіх краін рэзка павялічылася, узніклі буйныя авіяц. аб'яднанні У Вял. Айч. вайну лётчыкі СССР здзейснілі каля 3 млн. 125 тыс. самалёта-вылетаў і прычынілі праціўніку вял. страты. Авіяцыя далёкалётнага дзеяння і Грамадэ. паветр. флот зрабілі 110 тыс. самалёта-вылетаў, перавезлі каля 83 тыс. партызан, даставілі ім 17 тыс. т узбраення, боепрыпасаў, харчоў, медыкаментаў і інш. Сучасныя ВПС здольныя наносіць удары па сухап., авіяц. і ваен.-марскіх групоўках праціўніка і аб’ектах глыбокага тылу; знішчаць пункты кіравання і сувязі; парушаць варожыя камунікацыі; ажыццяўляць авіяц. падтрымку войск і сіл флоту і іх прыкрыццё з паветра; праводзіць дэсантаванне і паветр. гіеравозку сваіх войск і матэрыяльных сродкаў; весці паветр. разведку. На ўзбраенні сучасных ВПС ёсць рэактыўныя, звышгукавыя, усепагодныя ракетаносцы і бамбардзіроўшчыкі, знішчальнікібамбардзіроўшчыкі, знішчальнікі, верталёты, аснашчаныя ракетамі і радыёэлектронным абсталяваннем. ВПС Рэспублікі Беларусь маюць групоўку авіяцыі рознага прызначэння. Арганізацыйна яны складаюцца з авіяц. баз і асобных часцей (тылу, сувязі, радыёэлектроннага забеслячэння). У залежнасці ад прызначэння ВПС падзяляюць на авіяцыю далёкалётную, франтавую, ваен.-трансп.; y залежнасці ад характару

442

ВАЕННАПАЛОННЫЯ

выканання задач і лётна-тэхн. характарыстык — на знішчальную, знішчальна-бамбардзіровачную, бамбардзіровачную, разведвальную і дапаможную (санітарную, сувязі). ВПС інш. буйных дзяржаў складаюцца са стратэг., тактычнай, ваен.-трансп. авіяцыі і авіяцыі ППА. У ЗША y склад ВПС уваходзяць таксама злучэнні міжкантынент. балістычных ракет і ваенна-касм. сродкаў. Пра развідцё авіяц. тэхнікі гл. ў арт. Лвіяцыя. В.А.Юшкевіч. ВАЕННАПАЛОННЫЯ, y міжнародным праве асобы, што ўваходзяць y асабовы склад узбр. сіл і апалчэння, партызаны, удзельнікі руху Супраціўлення, якія ў час ваен. канфлікту трапілі пад уладу варожай дзяржавы. Рэжым В. вызначаны Гаагскімі канвенцыямі 1899 і 1907 аб законах і звычаях вайны, a таксама Жэнеўскай канвенцыі 1949, удзельнікам якой з’яўляецца Рэспубліка Беларусь. Абыходжанне з В. пры ўсіх абставінах павінна быць гуманнае, без дыскрымінацыі. Замах на жыццё і фізічную недатыкальнасць В., на іх чалавечую годнасць не дапускаецца. Заканадаўства Рэспублікі Беларусь прадугледжвае крымін. адказнасць ваеннаслужачых за дрэннае абыходжанне з В. ВАЕННА-ПРАМЫСЛОВЫ КОМПЛЕКС (ВПК), альянс ваеннай прамысловасці, узбр. сіл і звязаных з імі дзярж. апарату, навукі і сродкаў масавай інфармацыі. Пачаў фарміравацца ў ЗША і СССР y 2-ю сусв. вайну. Тэрмін уведзены амер. прэзідэнтам Д.Эйзенхаўэрам y 1950-я г. ВПК асабліва актыўна развіваўся пасля 2-й сусв. вайны ў сувязі з нарастаннем процістаяння 2 процілеглых сусв. сістэм, «халоднай вайны». У выніку ўзніклі блокі ваенныя, y т.л. Паўночны Атлантычны пакт і Варшаўскі дагавор 1955. У ВПК выкарыстоўваліся найноўшыя дасягненні навук.-тэхн. прагрэсу, ён быў асновай мілітарызацыі эканомікі. У свеце ў канцы 1980-х г. y ваен. вытв-сці было занята каля 30 млн. чал. і столькі ж пастаўлена пад ружжо ва ўзбр. сілах, каля 500 тыс. вучоных займаліся ваен.-навук. распрацоўкамі. У сувязі з раззбраеннем, асабліва пасля распаду СССР, сусв. сацыяліст. сістэмы і яе ваен. блока на многіх прадпрыемствах ВПК пачалася канверсія. Але ён па-ранейшаму мае магутны патэнцыял, выпускае вял. ксшькасць узбраенняў для сваіх краін і ваен. бізнесу. На Беларусі на ВПК працавала больш за 100 гірадпрыемстваў — пераважна радыёэлектроннай прам-сці і прыладабудавання. ВДЕННА-ПРАМЫСЛОВЫЯ КАМІТЭТЫ (ВПК), грамадскія арг-цыі ў Расійскай імперыі ў 1-ю сусв. вайну. Створаны ў 1915, мелі на мэце мабілізацыю прам-сці на патрэбы вайны, атрыманне ад царскага ўрада выгадных ваен. заказаў і паліт. уступак, раскол рэв. руху і падпарадкаванне рабочага класа ўплыву буржуазіі. На пач. 1916 створаны Цэндр. ВПК і 220 мясцовых, аб’яд-

наных y 33 абласныя. У 1915 ВПК дзейнічалі ў Гродне, Вількі, Беластоку, Мінску, Слоніме, Пінску, Бабруйску, Магілёве, Гомелі, Полацку і Відебску (з аддзелам y Дзвінску). 19.7.1915 на з’ездзе ў Вільні сфарміраваны Паўн.-Зах. ВПК, які пашыраў сваю дзейнасць на Зах. і часткова Паўн.-Зах. франты. Пасля Кастр. рэвалюцыі ВПК пастаўлены пад кантроль ВСНГ, y 1918 перайменаваны ў нар.-прамысл. к-ты, y ліп. 1918 за дзейнасць супраць сав. улады ліквідаваны. ВАЕДНА-ПРЫКЛАДНЫЯ ВІДЫ СПОРТУ, агульная назва практыкаванняў і іх комплексаў, якія выкарыстоўваюць пры падрыхтоўцы воінаў па розных вайсковых спецыяльнасцях. Уключаюць элементы з розных відаў спорту (лёгкая атлетыка, плаванне, лыжныя гонкі і інш.). Да В.-п.в.с. адносяць ваеннаспарт. мнагабор’і, пераадаленне палос перашкод, марш-кідкі, кросы з арыентаваннем на мясцовасці, лыжныя гонкі са стральбой, плаванне ў абмундзіраванні і са зброяй, фігурнае ваджэнне аўтамабіля і інш. Практыкаванні выконваюцца ў абмундзіраванні з рыштункам і зброяй на спец. палосах перашкод і снарадах індывідуальна або ў складзе каманды (вайск. падраздзялення). Па В.-п.в.с. існуюць адпаведныя нарматывы, спарт. класіфікацыя, праводзяцца спаборнідтвы. ВДЕННА-РЭ)8АЛК)ЦЫЙНЫ КАМІТЭТ БЕЛАРУСКАЙ CCP (ВРК БССР), надзвычайны вышэйшы орган сав. улады на тэр. Беларусі ў 2-й пал. 1920. Утвораны ў Мінску на базе Мінскага губ. ВРК y адпаведнасці з Дэкларацыяй аб абвяшчэнні незалежнасці Беларускай ССР ад 31.7.1920. У яго ўвайшлі А.Р. Чарвякоў (старшыня), А.І.Вайнштэйн, У.М.Ігнатоўскі, В.Г.Кнорын, АМ.Крыніцкі, І.Т.Смілга. Падпарадкоўваўся Рэв. ваен. савету Зах. фронту. Друк. органы — газ. «Савецкая Беларусы, «Нзвестня военно-революцнонного комнтета ССРБ», «Звезда» і пав. газеты. Асн. задачы: арганізацыя сав. улады на месцах, дапамога Чырв. Арміі, падрыхтоўка склікання з’ездаў Саветаў і выбары пастаянных органаў улады. Меў камісарыяты: ваенны, унутр. спраў, земляробства, фінансаў, харчавання, працы, асветы, аховы здароўя, сац. забеспячэння, юстыцыі, сувязі, рабоча-сял. інспекцыі, савет нар. гаспадаркі і інш. У жн. ўлада ВРК БССР распаўсюджвалася на 21 павет Мінскай, Віленскай і Гродзенскай губ., y кастр. пасля заканчэння сав.польскай вайны — толькі на 6 паветаў Мінскай губ. ВРК БССР перадаў свае паўнамоцгвы Другому Усебеларускаму з ’езду Саветаў ( 13—17.12.1920). ВДЕННА-рЭВАЛЮЦЬІЙНЫ КАМІТЭТ ЗАХОДНЯГА ФРОНТУ, ВРК 3 a ходняга ф р о н т у , часовы рэв. орган па правядзенні ўзбр. паўстання на Беларусі і Зах. фронце ў кастр.— ліст. 1917. Утвораны 8.11.1917 балыдавікамі Мінска. Старшыня бюро ВРК К.І.Ландар, чл. І.ЯАлібегаў, С.І.Берсан, М.І.Калмановіч, В.В.Каменшчыкаў,

В.Г.Кнорын, М.І.Крывашэін, А.Ф.Мяснікоў, М.У.Рагазінскі і інш. Выдаваў «Бюллетень Военно-ревалюцнонного комлтета Западного фронта». Меў аддзелы: грамадз., ваен., гасп., забеспячэння, арганізац. і сувязі, мандатны, інфармацыйны. 17.11.1917 ВРК распусдіў эсэра-мёншавіцкі К-т выратавання рэвалюцыі Зах. фронту, арыштаваў ваен. камісара Часовага ўрада на Зах. фронце, зняў галоўнакамандуючага Зах. фронту ген. П.С.Балуева, які адмовіўся падпарадкавадца сав. уладзе, і назначыў на яго месца Каменшчыкава, удзельнічаў y ліквідацыі Стаўкі Вярх. галоўнакамандуючага ў Магілёве, яакіраваў y штаб герм. Усх. фронту дэлегацыю, якая 4.12.1917 падпісала ў мяст. Солы дагавор пра лерамір’е на Зах. фронце. Падрыхтаваў і склікаў з’езд Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў Зах. вобласці, 3-і з’езд Саветаў сял. дэпугатаў Мінскай і Віленскай губ., 2-і з’езд армій Зах. фронту, якія выбралі органы сав. улады. Спыніў дзейнасць 9.12.1917 ласля стварэння Абласнога выканаўчага камітэта Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў Заходняй вобласці і фронту і Савета Народных Камісараў Заходняй вобласці і фронту.

H. I. Стужынская. ВДЕННА-РЭВАЛЮЦЬІЙНЫЯ КАМІТЭТЫ (ВРК), часовыя надзвычайныя органы ўлады, якія стваралі балыдавікі пры Саветах і ў арміі пры вайсковых к-тах y лерыяд ладрыхтоўкі Кастр. рэвалюцыі і на пачатку барацьбы за дыктатуру пралетарыяту. Дзейнічалі ў кастр. 1917 — сак. 1918. Першы ВРК створаны ў Петраградзе, працаваў лад кіраўдіцтвам ЦК РСДРП(б) і асабіста У.І.Леніна і стаў штабам узбр. лаўстання, цэнтр. органам дзярж. улады, якую лерадаў 2-му Усерас. з’езду Саветаў. На Беларусі ВРК створаны ў 1917: y Мінску (гл. Ваенна-рэвалюцыйны камітэт Заходняга фронту) і Віцебску 27 кастр.

(9 ліст.), y Нясвіжы 29 кастр. (11 ліст.), Барысаве 5(18) ліст., Вілейцы і Гарадку 8(21) ліст., Магілёве 18 ліст. (1 снеж.) і інш., a таксама ў часцях і злучэннях Зах. фронту. Па меры бальшавізацыі Саветаў і вайсковых к-таў, арганізацыі сав. дзярж. апарату неабходнасдь y ВРК адпала, уся ўлада перайшла да Саветаў. У час грамадз. вайны і ваен. інтэрвендыі ствараліся часовыя надзвычайныя органы ўлады — рэвалюцыйныя камітэты (рэўкомы^. ВАЕННАСЛУЖАЧЫ, асоба, якая знаходэіцца на абавязковай вайсковай службе. Кожнаму В. прысвойваецца званне воінскае. Ва Узбр. Сілах Рэслублікі Беларусь В. падзяляюцца на салдатаў, матросаў, сяржантаў, старшын, лрапаршчыкаў, мічманаў, на афіцэрскі склад (малодшы, старшы, вышэйшы). Усе В. Узбр. Сіл Беларусі прымаюць прысягу ваенную. ВАЕННА-ТАПАГРАФІЧНАЯ СЛЎЖБА, спецыяльная служба ва ўзбр. сілах, прызначаная для тапагеадэзічнага забеспячэння войск y мірны і ваен. час.

Mae свае органы ў штабах злучэнняў і алератыўных аб’яднанняў, тапагр.,

аэрафатаграфічныя атрады, ваен. навуч. ўстановы, картаграфічныя ф-кі і інш. ВАЕННА-ТЭХНІЧНЫЯ ВІДЫ СПОРТУ, гл. Тэхнічныя віды спорту. ЭАЕННА-ЭКАНАМІЧНЫ ПАТЭНЦЫЯЛ, гл. ў арт. Эканоміка ваенная. ВАЕННАЯ АДМІНІСТРАЦЫЯ, 1) сістэма ваенна-адм. органаў дзяржавы, дзярж. апарат ваен. кіравання (Мін-ва абароны, ваен. камісарыяты). 2) Ваеннае кіраўніідва на акупіраванай тэрыторыі. 3) Вучэбная дысцыпліна, якая вывучае пытанні агульнай арганізацыі і ўладкавання ўзбр. сіл, ваен. кіравання, камплектавання і ваеннай службы. ВАЕННДЯ АКАДЭМІЯ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ, вышэйшая навуч. ўстанова. Засн. ў 1995 на базе Мінскага вышэйшага ваеннага інжынернага (з 1953) і Мінскага вышэйшага ваеннага каманднага (з 1980) вучылішчаў. Рыхтуе: камандзіраў падраздзяленняў мотастралковых, танкавых, паветрана-дэсантных, інжынерных, аўтамабільных, унутраных, пагранічных войск; камандзіраў падраздзяленняў тылавога забеспячэння, артылерыі, афідэраў-псіхолагаў, лётчыкаў, ваен. інжынераў ракетных войск і артылерыі, войск сувязі, супрацьпаветранай абароны, ваенна-паветраных сіл. У 1995—96 навуч. г. ф-ты: камандна-йггабны, агульнавайсковы, ракетных войск і артылерыі, сувязі і аўтаматызаваных сістэм кіравання, супрадьпаветранай абароны, інжынерных і аўтамаб. войск, авіяцыйны, падрыхтоўкі замежных ваеннаслужачых, унутр. войск Мін-ва ўнутр. спраў, пагранічных войск. Ад’юнктура з 1956, дактарантура з 1993. Савет па абароне кандыдацкіх дысертацый з 1967, докгарскіх — з 1978. С.А.Савік. ВАЁННАЯ АКРУГА, ваенна-адм. адзінка, тэр. агульнавайсковае аб’яднанне, y якое ўваходзяць злучэнні, часці, ваенна-навучальныя і розныя мясц. ваенныя ўстановы. Падзел тэр. краіны на В.а. практыкуецца ў многіх дзяржавах і мае на мэце забяспечыць правядзенне мерапрыемстваў, звязаных з падрыхтоўкай краіны і ўзбр. сіл на выпадак вайны, больш мэтанакіравана арганізаваць падрыхтоўку войск і штабоў. Бываюць прыгранічныя і ўнутраныя В.а., звычайна іх называюць па найменнях гарадоў або мясцовасці, дзе дыслацыруюцца іх упраўленні. У СССР (паводле стану на 1991) існавала 16 В.а., адной з якіх была Беларуская ваенная акруга, на базе якой створаны Узброеныя Сіпы Рэспублікі Беларусь. ВА^ННАЯ АЎТАМАБІЛЬНАЯ ІНСПЕКЦЫЯ (ВАІ), орган Мін-ва абароны Рэспублікі Беларусь, на які ўскладзены правядзенне мерапрыемстваў па папярэджанні дарожна-трансп. здарэнняў з вайсковым аўтамаб. транспартам, кантроль за дысцыплінай ваенных вадзіцеляў, выкананнем імі правіл руху і эксплуатацыі машын y гарнізонах і на дарогах, якія прылягаюць да іх. ВАІ ствараюцца ў гарнізонах, пры ўнраўленнях аб’яднанняў, a таксама на перы-

яд вучэнняў войск; забяспечваюцда трансп. сродкамі, сродкамі сувязі і сігналізацыі, маюць вызначаныя адметныя знакі. ВАЕННАЯ ГЕАГРАФІЯ, галіна ваеннай навукі, якая вывучае ваенна-паліт., ваенна-эканам., фізіка-геагр. ўмовы і аператыўнае абсталяванне магчымых сухапутных і марскіх тэатраў ваен. дзеянняў (у межах асобных краін, стратэгічнш раёнаў, напрамкаў) і іх уплыў на падрыхтоўку і вядзенне вайны і ваен. дзеянняў. Складаецца з ваен. краіназнаўства (сукупнасць эканам., паліт., маральнага і ваен. патэнцыялу) і геаграфіі тэатра ваен. дзеянняў (уплыў фізіка-геагр. наваксшля на арганізацыю і падрыхтоўку войска, характар баявых дзеянняў, фіз. адчуванне і баяздольнасць асабовага складу). Выкарыстоўвае метады параўнальна-геагр., матэм. мадэлявання і інш. У.А.Мехед. ВАЕННАЯ ГІСТОРЫЯ, 1) працэс раз віцця ваен. справы са старажытнасці да нашых часоў. 2) Навука, якая вывучае войны і ўзбр. сілы мінулага, развіццё ваен. майстэрства, ваен. думкі, вопьгг падрыхтоўкі і вядзення мінулых войнаў. З’яўляецца часткай гіст. і ваен. навукі. Важнейшыя галіны В.г.: гісторыя войнаў; гісторыя ваеннага будаўніцтва ўзбр. сіл; гісторыя ваеннага майстэрства, гісторыя ваен. думкі. Спец. раздзелы В.г.: ваен. гістарыяграфія, ваен. крыніцазнаўства, ваен. археаграфія, ваен. археалогія, ваен. статыстыка. В.г. даследуе таксама суб’ектыўныя факгары: ролю палкаводцаў, здольнасці камандзіраў y арганізацыі баявых дзеянняў, рсшю маральна-патрыят. духу войск і інш. ВАЕННАЯ ДАКТРЬША, прынятая ў дзяржаве сістэма поглядаў на сутнасць, мэты, характар, падрыхтоўку і спосабы вядзення магчымай вайны. Выпрацоўваецца паліт. кіраўніцтвам дзяржавы. Асн. палажэнні В.д. найчасцей абумоўлены сац.-паліт. ладам, узроўнем эканомікі і сродкаў вядзення вайны, a таксама геагр. становішчам сваёй дзяржавы, дзяржавы верагоднага праціўніка і суседніх дэяржаў. В.д. Рэспублікі Беларусь — гэта сістэма навукова абгрунтаваных поглядаў на прадухіленне вайны, захаванне міру, абароннае буд-ва, падрыхтоўку краіны і Узбр. Сіл да адбіцця агрэсіі, a таксама на спосабы барацьбы па абароне суверэнітэту і тэр. цэласнасці краіны. Прынята Вярх. Саветам Рэспублікі Беларусь y 1992. Mae абарончы характар і накіравана на ўмацаванне дзярж. і міждзярж. бяспекі, на ўзбр. нейтралітэт і супрацоўніцтва з інш. краінамі для вырашэння задач абароны.

Mae 2 узаемаабумоўленыя аспекгы — ваен.-паліт. і ваен.-тэхнічны. Першы раскрывае адносіны дзяржавы да вайны і выкарыстанне ваен. сілы; нац. інтарэсы і фактары, якія супрацьдзейнічаюць ім; характар ваен. небяспекі, яе памеры і крыніцы, магчымасць ваен. пагрозы; магчымасць і спосабы прадухілення вайны, сілы і сродкі, неабходныя для гэтага; ваен.-паліт. мэты магчымых праціўнікаў і саюзнікаў. Ваен.-паліт. аспект

ВАЕННАЯ

443

В.д. мае канцэпцыі «прадухіленне вайны» і «спыненне агрэсіі». Першая як сістэма поглядаў на шляхі і слосабы ліквідацыі перадумоў да ўзнікнення вайны прадугледжвае вырашэнне спрэчных пытанняў праз паліт. дыялог, адмаўленне ад выкарыстання ваен. сілы і ўмацаванне ролі AAH y вырашэнні пытанняў калекг. бяспекі. Канцэпцыя «спыненне агрэсіі» — сістэма поглядаў на абарону і спыненне агрэсіі спалучэннем паліт., эканам., дыпламат., уласна ваен. і інш. мер. Ваенна-тэхн. бок аспекту В.д. заснаваны на канцэпцыі «стрымлівання» і «актыўнай абароны» і адлюстроўвае сістэму поглядаў на характар магчымай вайны, спосабы яе вядзення і склад узбр. сіл. У канцэпцыю «актыўнай абароны» закладзены прынцыпы збалансаванага развіцця ўсіх відаў Узбр. Сіл Беларусі, рознабаковага супрацоўніцтва і гатоўнасці да вядзення мабільнай абароны. Яна прадугледжвае наяўнасць ва Узбр. Сілах невялікіх, але моцных вайсковых груповак, падрыхтаваных для паспяховага выкарыстання ў раёнах рэальнай ваен. пагрозы. Абвясціўшы сутнасць сваёй В.д., Рэспубліка Беларусь гарантуе безумоўнае выкананне ўсіх яе палажэнняў і кіруецца мэтамі і прынцыпамі Статута AAH, a таксама прынятымі абавязацельствамі ў межах Нарады па бяспецы і супрацоўніцгве ў Еўропе. Беларусь y якасці бяз’ядзернай дзяржавы далучылася да Дагавора аб нераспаўсюджванні ядзернай зброі, выступіла з інідыятывай стварэння ў Цэнтр. і Усх. Еўропе бяз’ядзернай прасторы. В.А.Юшкевіч. ВАЕННАЯ ДЭМАКРАТЫЯ, ранняя форма паліт. арг-цыі грамадства, якая ўэнікла ва ўмовах распаду першабытнаабшчыннага ладу і пачатку ўтварэння дзяржавы. Абазначае ўладу ваен. правадыроў пры захаванні рэшткаў першабытнага калектывізму і дэмакратыі. Пры В.д. ўсе мужчыны, здольныя насідь зброю, y час ваен. канфліктаў станавіліся воінамі; военачальнікі выбіраліся агульным сходам. Пачынаўся працэс стварэння рэгулярнай арг-цыі для вайны, дружына правадыра ўяўляла сабой зародак арміі. Тэрмін «В.д> ўвёў амер. вучоны-этнограф Л.Г.Морган y працы «Старажытнае грамадства» (1877). Ім карыстаюцца і для абазначэння эпохі распаду першабытнага грамадства. Прыкладамі В.д. з ’яўляюцца Грэцыя эпохі Гамера, стараж. арганізацыі грамадства кельтаў, нарманаў, скіфаў і інш. Паводле археал. перыядызацыі В.д. адпавядаюць бронзавы і ранні жалезны вякі. ВАЕННАЯ КАЛЕГІЯ, 1) вышэйшы цэнтральны орган ваен. кіравання ў Расіі ў 18 ст. Створана ў 1717—20 замест ваен. прыказаў з мэтаю цэнтралізацыі ваен. кіравання. У 1802— 12 рэарганізавана ў ваен. мін-ва. 2) Орган Вярхоўнага суда Рэспублікі Беларусь, які ажыццяўляе нагляд за судовай дзейнасцю ваен.

444

ВАЕННАЯ

судоў і разглядае аднесеныя да яе вядзення крымін. справы. В.к. існуе ў сюіадзе Вярх. суда Расіі і ў інш. краінах СНД. ВАЕННАЯ МЕДЫЦЫНА, сістэма навук. ведаў і практычная дзейнасць, якія маюць на мэце ўмацаванне здароўя асабістага складу войск, папярэджанне і лячэнне баявых ран і захворванняў. Тэарэт. асновай В.м. з’яўляецца ваен.-мед. навука — галіна ведаў, якая абапіраецца на навук. даныя агульнай медыцыны і ваен. навукі. У практычнай дзейнасці В.м. абапіраецца на сістэму і метады мед. забеспячэння ўзбр. сіл. Адным з асн. элементаў В.м. з’яўляецца ваен.мед. адукацыя — сістэма фарміравання і ўдасканалення ваен.-мед. кадраў і планамернага папаўнення падрыхтаванымі для нясення ваен. службы ўрачамі, фельчарамі і г.д. Стан В.м. і канкрэтныя формы яе развіцця вызначаюцца эканам. ладам грамадства, арг-цыяй узбр. сіл і ўзроўнем развіцдя мед. навук і.

ВАЕННАЯ НАВУКА, сістэма ведаў пра законы і заканамернасці, спосабы падрыхтоўкі і вядзення ваен. дзеянняў. Даследуе характар і заканамернасці ўзбр. барацьбы, абагульняе яе вопыт, вывучае законы вайны, працэсы яе падрыхтоўкі і вядзення, распрацоўвае тэарэт. асновы і практычныя рэкамендацыі па будаўніцтве і падрыхтоўцы ўзбр. сіл; вызначае і ш і я х і развіцця новых сродкаў барацьбы, найб. эфектыўныя формы і спосабы вядзення ваен. дзеянняў і прынцыпы ваен. майстэрства. Асн. част й В.н.: тэорыя ваеннага майстэрства, тэорыя ваеннага будаўніцтва, тэорыя ваен. навучання і выхавання, тэорыя ваен. эканомікі, a таксама ваенная геаграфія, ваенная гісторыя і ваенна-тэхн. навукі. На развіццё В.н. ўплываюць дасягненні грамадскіх, прыродазнаўчых, тэхн. і інш. навук. Сумесна з інш. навукамі вывучае таксама праблемы грамадз. абароны. У кожнай дзяржаве В.н. мае пэўныя асаблівасці, абумоўленыя грамадска-паліт. ладам, станам эканомікі, геагр. размяшчэннем і нац. асаблівасцямі. В.н. зарадзілася ў часы рабаўладальніцкага ладу. Яе станаўленне адносіцда да канца 18 — пач. 19 ст., калі ў некаторых краінах Зах. Еўропы сталі стварацца значныя па колькасці пастаянныя арміі. Вынікі В.н. ў Рэспубліцы Беларусь выкарыстоўваюцца пры вызначэнні ваеннай дактрыны, абагульненні гіст. вопыту вядзення вайны і аналізе практычнай дзейнасці войск y мірны час, a таксама на прадбачанне магчымай узбр. барацьбы, формаў і спосабаў яе вядзення. В.А.Юшкевіч. ВАЕННАЯ ПАЛІТЫКА, састаўная частка агульнай палітыкі дзяржавы і інш. сац.-паліт. інстытутаў, якія непасрэдна звязаны са стварэннем ваен. арг-цыі, падрыхтоўкай і выкарыстаннем сродкаў узбр. барацьбы для дасягнення паліт.

мэт. В.п. канкрэтызуецца ў ваеннай дактрыне, ваен. стратэгіі і практыцы ваеннага будаўніцтва. Абагііраецца на ацэнку ўласных сіл і сіл верагодных праціўнікаў, патэнцыялаў, якія складаюць ваенную магутнасць дзяржавы, і фактараў, ад якіх залежаць ход і вынік вайны. Важнае месца ў В.п. адводзідца праблемам стварэння, умацавання і ўдасканалення ваен. арг-цыі, тэхн. аснашчэння ўзбр. сіл, вызначэння перспектыў развіцця ваен. тэхнікі, мабілізацыйных магчымасцяў дзяржавы, падрыхтоўкі рэзерваў, іх мабілізацыі і разгортвання пры неабходнасці. Сутнасць В.п. Рэспублікі Беларусь накіравана на прадухіленне вайны, захаванне міру, абарону суверэнітэту і тэр. цэласнасці краіны. ВАЕННАЯ ПРЫСЯГА, гл. Лрысяга ваенная. ВАЕННАЯ ПСІХАЛОГІЯ, галіна псіхалогіі, якая вывучае заканамернасці фарміравання і работы псіхікі чалавека ў працэсе ваеннай службы, асабліва ва ўмовах бою. Як асобная дысцыпліна склалася на пач. 20 ст. Аісгуальныя праблемы В.п. — маральна-псіхал. настрой арміі, псіхал. гатоўнасць ваеннаслужачых, адносіны салдата да сучаснай ваен. тэхнікі і ўзбраення. Разглядае пытанні, звязаныя з фарміраваннем эмадыянальнай стойкасці і валявых якасцей воіна, уплывам умоў бою на псіхіку і псіхалогію воінскага калекгыву, выяўленнем здольнасцей чалавека пераадсшьваць цяжкасці паходна-баявога жыцця, устанаўленнем псіхал. крытэрыяў падбору асабовага складу па родах войск, для спец. заданняў і інш. ВАЕННАЯ СЛУЖБА, в а й с к о в а я с л y ж б a , від службы, які заключаецца ў выкананні грамадзянамі вызначанага законам дзяржавы воінскага абавязку (воінскай павіннасці) ва ўзбр. сілах на працягу пэўнага тэрміну. У розных формах ажыццяўляецца ў большасці дзяржаў. Выконваецца грамадзянамі ў абавязковым парадку, добраахвотна або па найме. Уключае абавязковую службу ў мірны час і непасрэдны ўдзел y ваен. дзеяннях y час вайны. У Рэспубліды Беларусь В.с. лічыцца асобым відам дзярж. службы, якая заключаецца ў выкананні яе грамадзянамі канстытуцыйнага абавязку ў складзе Узбр. Сіл і інш. вайсковых фарміраванняў. Паводле закону «Аб усеагульным воінскім абавязку і ваеннай службе» (1992) устаноўлены наступныя віды В.с.: тэрміновая салдат, матросаў, сяржантаў і старшын; курсантаў ваен.навуч. устаноў (сярэднія і вышэйшыя ваен. вучылішчы, ваен. ін-ты, ваен. ф-ты пры цывільных ВНУ, ваен. акадэміі); паводле кантракту прапаршчыкаў і мічманаў; афідэраў паводле прызыву і кантракту. Зыходзячы з важнасці В.с., устанаўліваецца яе прыярытэт перад інш. відамі дзярж. службы і прац. дзейнасці; пры прызыве або добраахвотным паступленні на В.с. работа, вучоба і інш. дзейнасць грамадзян на прадпрыемствах, y арг-цыях і ўстановах (незалежна ад формаў уласнасці і ўмоў гас-

падарання) спыняецца. Парадак праходжання В.с. для кожнай катэгорыі ваеннаслужачых рэгламентуецца законамі, воінскімі статутамі, палажэннем аб праходжанні В.с. і інш. нарматыўна-прававымі акіамі. ВАКННАЯ СПРАВА, 1) умоўны тэрмін, які ў шырокім разуменні ахоплівае ўсе пнгтанні, звязаныя з узбр. сіламі, іх развіццём, навучаннем, выкарыстаннем y вайне і інш., a таксама падрыхтоўкай насельнштва на выпадак вайны. 2) У вузкім сэнсе В.с. ва Узбр. сілах Рэспублікі Беларусь абазначае сістэму ведаў, неабходных ваеннаслужачым і ваеннаабавязаным для паспяховага выканання свайго воінскага абавязку. ВАЕННАЯ ТАЙНА, звесткі ваен. характару, якія ахоўваюцца дзяржавай, важная частка дзярж. тайны. Кола такіх звестак вызначаюць органы ваен. кіравання ў адпаведнасці са спец. заканадаўчымі актамі. Захоўванне В.т. — адна з умоў умацавання абараназдольнасці дзяржавы і пастаяннай баявой гатоўнасці ўзбр. сіл. ВАЕННАЯ ТАІІАГРАФІЯ, гл Тапаграфія ваенная. ВАЕННАЯ ЭКАНОМІКА, гл. Эканоміка ваенная. в а ь зц іы a p k é c i ;p м ін іс г э р с ;гва АБАРОНЫ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ Створаны ў 1950, да 1992 наз. Аркестр штаба БВА. У рэпертуары арыгінальныя п’есы і аранжыроўкі твораў бел. кампазітараў МАладава, УАлоўнікава, А.Багатырова, Я.Глебава, Э.Зарыцкага, Л.Захлеўнага, В.Іванова, І.Лучанка, Ю.Семянякі, Дз.Смольскага, Э.Ханка і інш., арыгінальныя творы для духавога аркестра М.іпалітава-Іванава, С.Чарнецкага, БДзіева, пералажэнні сусв. сімф. класікі. Сярод салістаў У.Яскевіч.

3 аркестрам выступалі спевакі З.Бабій, М.Ворвулеў, В.Вуячыч, СДанілюк, Т.Ніжнікава і інш. У розны час калектывам аркестра кіравалі У.Падчупрын, І.Мірановіч, У.Мартынаў, АМайзлер, Б.Пянчук, П.Чабаненка, Б.Чудакоў; з 1989 маст. кіраўнік і гал. дырыжор М .Берсан. Іірэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1972. ВАЕННЫ ГУБЕРНАТАР, вышэйшая службовая асоба ў губернях Расійскай імперыі ў канцы 18 — пач. 20 ст. ў час ваеннага становішча. Прызначаўся імператарам, з 1846 яго мог прызначаць галоўнакамандуючы арміяй з наступным зацвярджэннем імператарам. Падпарадкоўваўся ген.-губернатару і галоўнакамандуючаму дзеючай арміяй. Нярэдка пасада В.г. спалучалася з пасадай ген.-губернатара. В.г. абавязаны быў ажыццяўляць нагляд за мясц. адміністрацыяй, падтрымліваць грамадскі парадак і бяспеку, падаўляць антыўрадавыя выступленні і сял. хваляванні, каардынаваць дзейнасць ваен. і цывільнай улад. А.У.Марыскін. ВАЕННЫ КАМІСАРЫЯТ, в а е н к а м a т , орган мясц. ваен. кіравання на Беларусі і ў некаторых інш. краінах. Задачы: падрыхтоўка моладзі да нясення

ваеннай службы, правядзенне прызываў на тэрміновую ваен. і альтэрнатыўную службу і вучэбныя зборы, ажыццяўленне мерапрыемстваў па падрыхтоўцы і правядзенні ваен. мабілізацыі, выкананне інш. абаронных мерапрыемстаў. Ддя правядзення прызываў на . ваен. службу пры В.к. ствараюдца прызыўныя камісіі. «ВАЕННЫ КАМУНІЗМ », назва эканамічнай палітыкі Сав. дзяржавы ў 1918— 20; сістэма надзвычайных, выкліканых грамадз. вайной і ваен. інтэрвенцыяй мер, якія павінны былі захаваць дыктатуру пралетарыяту ў краіне з велізарнай перавагай дробнабуржуазнага насельніцгва. Найважнейшыя меры «В.к.»: y галіне сельскай гаспадаркі — забарона гандлю збожжам і ўсімі харч. таварамі. харчразвёрстка, арганізацыя камітэтаў беднаты, фарсіраваны пераход да сацыяліст. формаў гаспадарання; y галіне прам-сці — нацыяналізацыя не толькі буйных, але сярэдніх і дробных прад-

восенню 1920 пачалася нацыяналізацыя прам-сці. У сваіх крайніх формах ажыццяўлялася палітыка «В.к.» ў галіне сельскай гаспадаркі ў Магілёўскай і Віцебскай губ., дзе ў адказ на гэта адбыліся сял. выступленні. Комплекс мерапрыемсіваў «В.к> ў спалучэнні з грамадз. вайной і ваен. інтэрвенцыяй абвастрылі асн. супярэчнасць — паміж горадам і вёскай. Яскравай праявай крызісу палітыкі «В.к> было Кранштацкае паўстанне 1921. Процідзеянне сялянства стала асн. прычынай пераходу ад «В.к> да новай эканамічнай палітыкі. С.М.Ходзін. ВАЕННЫ CABÉT, калегіяльны орган ваен. і паліт. кіраўніцтва, прызначаны для абмеркавання прынцыповых пытанняў ваен. будаўнітцва, арганізацыі ваен. дзеянняў, кіравання, падрыхтоўкі і забеспячэння войск. У залежнасці ад задач і прызначэння В.с. можа стварацца ў маштабе ўзбр. сіл, віду ўзбр. сіл, фронту, арміі, корпуса. Пастаянныя

ваенныя

445

ругах, акругах ППА, на флатах, y арміях, флатыліях, пагран. войсках, войсках МУС і г.д. Вышэйшым калегіяльным органам ваен. кіраўніцтва Рэспублікі Беларусь з’яўляецца калегія Мін-ва абароны, a ў ВПС, войсках ППА і армейскіх карпусах -— В.с. ВАЕННЫ ТРЫБУНАЛ, гл ў арт. Трыбунал. ВАЕННЫЯ ГІМНАЗІІ, сярэднія навуч. ўстановы паўвайсковага тыпу ў Рас. імперыі ў 19 ст. для дзяцей дваран, пераважна афіцэраў. Утвораны ў 1863—65 на базе кадэцкіх карпусоў. У некаторыя В.г. прымалі юнакоў і недваранскага паходжання. Тэрмін навучання 6, з 1873 — 7 гадоў. Мелі агульнаадук. праграму, але захоўвалі традыц. для кадэцкіх карпусоў паўвайсковы ўклад і вайсковую форму. Выкладаліся Закон Божы, рус., ням. і франц. мовы, матэматыка, геаметрыя, чарчэнне, фізіка, гісторыя, геаграфія, касмаграфія, чыстапісанне і маляванне. У параўнанні з кадэцкімі карпусамі ў В.г. была павялічана колькасць цывільных выкладчыкаў. У Рас. імперыі дзейнічала 18 такіх гімназій, y тл. Полацкая. У 1882 В.г. зноў рэарганілаваны ў кадэцкія карпусы (існавалі да 1918). А.Ф.Самусік. ВАЕННЫЯ ДЗЕЯННІ, арганізаванае выкарыстанне ўзбр. сіл дзяржавы ў вайне. У залежнасці ад маштабаў узбр. барацьбы, магчымасцяў войск, мэт і характару баявых задач В.дз. вядуцца на зямлі, y паветры, на моры ў форме баёў, бітваў, аперацый, удараў, баявых дзеянняў (сістэматычных баявых дзеянняў сіл ППА, ВПС і ВМФ). Сучасныя В.дз. маюць вял. прасторавы размах, высокую манеўранасць, дынамічнасць і скарацечнасць, y В.дз. удзельнічаюць буйныя групоўкі войск (сіл), шырока выкарыстоўваюцца ўсе віды зброі і баявой тэхнікі. Пад тэрмінам «В.дз.» маюцца на ўвазе дзеянні стратэг. маштабу; дзеянні аператыўна-тактычнага маштабу наз. «баявыя дзеянні». ВАЕННЫЯ ЗЛАЧЬШЦЫ, y міжнародВаенны аркестр Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь ным праве асобы, вінаватыя ў злачынствах супраць міру і чалавецтва, y паруВ.с. дарадчага харакгару існуюць y выпрыемстваў, надзвычайная цэнтралізашэнні нормаў права ва ўзбр. канфліктах цыя кіравання прам-сці; y галіне ган- шэйшых ваен. інстанцыях большасці (раней наз. законы і звычаі вайны). ддю і размеркавання — забарона сва- дзяржаў свету. У Вялікабрытаніі пры Прынцыпы адказнасці В.з. былі ўстабоднага гандлю і натуралізацыя гасп. Мін-ве абароны дзейнічае савет абароноўлены ў 1945 статутамі Міжнародных адносін, прадуктаабмен паміж горадам і ны, a пры дэпартаментах відаў узбр. ваенных трыбуналаў (гл. Нюрнбергскі вёскай, размеркаванне прадметаў масасіл — адпаведныя яго к-ты (армейскі, працэс, Такійскі працэс), створаных для вага спажывання па картачнай сістэме і ваенна-паветр., адміралцейства). Блізкія суда над ням. і яп. В.з. 2-й сусв. вайны. класавай прыкмеце, адмена платы за па струхтуры сістэмы В.с. існуюць y Злачынствамі супраць міру з ’яўляюцца жыллё і камунальныя паслугі; y галіне Германіі, Францыі і інш. У пач. Вял. планаванне, падрыхтоўка, развязванне і арганізацыі працы — увядзенне ўсеаг. Айч. вайны ў СССР існавалі В.с. фран- вядзенне захопніцкай вайны і інш., прац. павіннасці, натуралізацыя і ўраўтоў на чале з камандуючымі войскамі, супраць чалавецгва — забойствы, выніняльнасць пры аплаце працы, стварэнВПС, войск ПГІА краіны, y 1942 — шчэнне, зняволенне, ссылка, ганенні не працоўных армій і інш. На Беларусі бранятанк. і механіз. войск, y 1943 — па паліт., расавых або рэліг. матывах. палітыка «В.к.» ажыццяўлялася дзярж. і пры камандуючым артылерыяй і В.с. Да парушэнняў законаў і звычаяў вай парт. органамі Заходняй вобласці, Бел. Гал. ўпраўлення фарміраванняў і ўкам- ны (ваенныя злачынствы) належаць: заССР, ЛітБел, рэвалюцыйнымі камітэтаплектавання Чырв. Арміі. У мясцова- бойства, катаванне або вываз y рабства мі. Палітыка «В.к.» на Беларусі вызнасцях, дзе абвешчана ваен. становішча, цывільнага насельніцгва акупіраванай чалася тым, што краіна з’яўлялася тэатВ.с. перадаваліся функцыі органаў тэр., забойства і катаванне ваеннапарам ваен. дзеянняў і прыфрантавой тэ- дзярж. улады. Ва ўзбр. сілах краін СНД лонных або заложніхаў, бессэнсоўнае рыторыяй. На вызваленай тэр. Беларусі існуюць В.с. ў відах узбр. сіл, ваен. ак- раэбурэнне гарадоў, вёсак і інш. Для

446_______________ВАЕННЫЯ В.з. не існуюць тэрміны даўнасці (напр., даводле міжнар. канвенцыі 1968 вінаватыя ў ваен. злачынствах і саўдзеле ў іх прадстаўнікі дзярж. уладаў і прыватныя асобы нясуць адказнасць незалежна ад часу здзяйснення злачынства), ім не даецца права на прытулак. В.з. падлягаюць выдачы. На 1-й сесіі Ген. Асамблеі ААН дэлегацыя Беларусі перадала спіс вінаватых y злачынствах на акупіраваных бел. землях y час 2-й сусв. вайны (каля 1200 В.з.), аднак ніхто з іх не быў выдадзены зах. дзяржавамі (ЗША, Канада, ФРГ і інш.) для прыцягнення да адказнасці там, дзе былі ўчынены злачынствы. Рашэннем Савета Бяспекі ААН (1993) створаны Міжнар. трыбунал для разгляду спраў на асоб, якія абвінавачваюцца ў злачынствах на тэр. б. Югаславіі пасля 25.6.1991. Л іт А л е к с е е в Н.С. Злодеяння н возмездае: Преступлення протав человечества. М., 1986; М а р т ы н е н к о БА Нацнстскне военные преступнюоі в США н друтнх странах НАТО. Кпев, 1988. ВАЕННЫЯ ПАСЯЛЕННІ, асобая арганізацыя войск y Рас. імперыі ў 1810— 57, якія сумяшчалі ваен. службу з с.-г. працай. Уведзены па ініцыятыве імператара Аляксандра I з мэтай самазабеспячэння арміі харчаваннем і фуражом, адмаўлення ў мірны час ад рэкруцкіх набораў і стварэння ізаляванай ад цывільнага насельніцтва ваен. касты, якая служыла б апорай самадзяржаўна-прыгонніцкага ладу. Стварэнне В.п. было даручана графу А.А.Аракчэеву (з 1817 афід. начальнік В.п.). З’яўляліся адной з праяў аракчэеўшчыны. Размяшчаліся на казённых землях. Першае доследнае В.п. ўтворана ў 1810 на тэр. б. Бабылецкага староства Клімавіцкага пав. Магілёўскай губ. Пасля высялення на Украіну 667 сем’яў мясц. дзярж. сялян тут быў размешчаны асабовы склад Ялецкага пях. палка. Жанатыя салдаты і унтэр-афіцэры, якія праслужылі не менш як 6 гадоў, надзяляліся зямлёй, атрымлівалі найменне «гаспадароў» і павінны былі весці гаспадарку. У дапамогу да «гаспадароў» падсяляліся «пастаяльцы» з непаселеных батальёнаў палка. Сыны ваен. пасялян залічваліся ў кантаністы.

3 1816 В.п. ствараліся ў шырокіх маштабах. Урад адмовіўся ад перасялення мясц. жыхароў і ўключаў іх y В.п. ў якасці «гаспадароў» ці «пастаяльцаў». На Беларусі ў 1817 па суседстве з Ялецкім палком быў размешчаны Полацкі пях. палк. Да 1825 ваен. пасяляне, раэмешчаныя ў Наўгародскай, Пецярбургскай, Магілёўскай, Херсонскай, Слабодска-Украінскай і Екацярынаслаўскай губ., склалі больш за 11% пяхоты і каля 26% кавалерыі. Некаторая рэарганізацыя праведзена ў 1826 паводле «Палажэння аб поўным складзе паселенага пешага палка і яго абавязках». Стварэнне В.п. не мела поспеху: пасяляне не здольны былі забяспечыць сябе харчаваннем і карысталіся дзярж. дапамогай; кантаністы ўзнаўлялі нязначную частку

натуральнага змяншэння асабовага складу; замест апоры самадзяржаўя В.п. сталі асяродкам масавага антыпрыгоннідкага руху (паўстанні Чугуеўскага і Таганрогскага уланскіх палкоў 1819, ваен. ласялян y Старой Русе Наўгародскай губ. 1831). Паводле рэформы В.п. пях. дасяляне пераводзіліся ў ворныя салдаты (на Беларусі ў 1836). Кавалерыйскія В.л. праіснавалі да 1857, ліквідаваны разам з акругамі ворных салдатаў. Ю.А.Балашоў. ВАЕННЫЯ РЭФОРМЫ 1860—70-х г. y P a с i і . Праведзены ва ўзбр. сілах Расійскай імперыі ў ходзе бурж. рэформаў 1860—70-х г. Выкліканы адменай прыгоннага права ў 1861 і неабходнасцю рэарганізацыі ваен. слравы ў Расіі, што выявілася ў Крымскай вайне 1853—56. Ажыццяўляліся лад кіраўніцтвам ваен. міністра Дз.А.Мілюціна. У 1862—64 створана 15 ваен. акруг, y т.л. Віленская, y якую ўвайшлі і бел. губерні. Пашыралася сетка ваен. вучылішчаў (1863—64), ствараліся юнкерскія вучылішчы (1864), адкрыты новыя вышэйшыя ваен. навуч. ўстановы: Ваен,юрыд. (1867) і Марская (1877) акадэміі. Пачалося ўзбраенне арміі наразной стралковай зброяй і артылерыяй. У 1874 замест рэкрудкіх набораў уведзена ўсесаслоўная воінская павіннасць, скарочаны тэрмін вайск. службы. Праведзена рэарганізацыя падрыхтоўкі войск, уведзены новыя вайск. статуты. У выніку рэформаў рус. армія стала ў болылай ступені адлавядаць патрабаванням часу, павысілася яе баяздольнасць. Аднак і ласля іх y арміі эасталіся шматлікія перажыткі прыгонніцтва. «ВДЕННЫЯ СПРАВЫ к а ра л я ста ФАНА БАТОРЫЯ» («Sprawy wojenne krôla Stefana Batorego»), збор гіст. дакументаў пра ўладаранне Стафана Баторыя. Выдадзены ў 1887 y Кракаве (у серыі «Acta Historica», т. 11). Змешчаны 164 дакументы 1576—85: лісты Баторыя да Радзівілаў, Хадкевічаў; вітанне караля пры яго вярганні з Лівонскай вайны 1558—82, дыярыушы Я.Збароўскага пра ўзяцце замкаў Веліж, Усвяты і Вял. Лукі, Л.Дзялынскага пра аблогу і ўзяцце Веліжа, Вял. Лук і Завалочча; вальнага сейма ў Варшаве 1581; матэрыялы па перагаворах Баторыя са шведамі ў 1582, яго перапіска з Іванам IV і інш. Дакументы ўзяты з архіўных сховішчаў Полыдчы, перадрукаваны з выданняў 16 ст., польск. і рас. археаграфічных выданняў 19 ст. «ВАЕННЫЯ СЯБРЬГ«, Т а в а р ы с т в а в а е н н ы х с я б р о ў , тайная арг-цыя ў Літоўскім асобным корпусе (Беластоцкая вобл.) y 1825. Узначальвалі мясц. шляхціц, б. філамат М.І.Рукевіч і афіцэры Літ. піянернага батальёна К.Г.Ігельстром і АІ.Вягелін. Налічвала 45 членаў, падзялялася на 3 ступені. Мэтаю т-ва абвяшчаліся «вольнасць», «асвета сябе і іншых, узаемная даламога і дабро агульнае». Паводле паліт. ідэалаў «В.с.» блізкія да дзекабрыстаў. Верагодна, мелі кантакты з Паўн. і Паўд.

т-вамі дзекабрыстаў і з Польскім латрыятычным т-вам. У слеж. 1825 бесласпяхова спрабавалі ўзляць паўстанне ў войску. Удзельнікі арыштаваны і прыгавораны да розных тэрмінаў катаргі і турэмнага зняволення. ВАЁМІНГ (Wyoming), штат на 3 ЗША. Пл. 253,3 тыс. км2. Нас. 470 тыс. чал.

(1993), гарадскога каля 80%. Адм. цэнтр — г. Шаен. Болыдую ч. тэр. займаюць Скалістыя горы. Найвыш. пункт — г. Ганет-Пік (4201 м). На У частка Вял.^ раўнін (1/4 тэр. штата). Клімат кантынентальлы. Сярэдняя т-ра студз. да -12 °С y rapax, y ліп. ад 10 да 24 °С. Ападкаў за год ад 100 мм y міжгорных катлавінах да 510 мм y rapax. Рэкі адносяцца ў асноўным да сістэмы Місурьг — Місісіпі. Нелаўстанскі нац. парк з ракой і воз. Йелаўстан. Горназдабыўны штат: нафта, прыродны газ, сода, каменны вугаль, золата, серабро, жал. руда, медзь, уран. Лесанарыхтоўка (хвойныя пароды). Апрацоўчая

прам-сць: нафтаперагонка, нафтахімія, вытв-сць угнаенняў, шкла. У сельскай гаспадарцы 78% даходаў дае жывёлагадоўля. 38% тэр. штата займае паша. Пераважае авечкагадоўля воўнавага кірунку і гадоўля буйн. par. жывёлы мяснога кірунку; характэрны буйныя жывёлагадоўчыя гаспадаркі — ранча і фермы. Асн. с.-г. культуры: сеяныя травы (люцэрна), ячмень, пшаніца, кукуруза, цукр. буракі, бульба. 2/з алрацаваных зямель арашаецца. Штат лерасякаюць чыгункі і аўтадарогі. Болыд за 100 аэрапортаў і аэрадромаў. Турызм. М.С.Вайтовіч. ВАЖА, возера ў Беларусі, y Мёрскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Вята, за 12 км на ПдЗ ад г. Мёры, уваходзіць y Абстэрнаўскую групу азёраў. Пл. 2,94 км2, даўж. 2,62 км, найб. шыр. 1,11 км, найб. глыб. 5,1 км. Пл. вадазбору 24,4 км2. Схілы катлавіны на Пд, ПдЗ і У выш. 8-— 10 м, месцамі да 17 м, пад лесам, на Пн і ПнЗ разараныя. На У да возера прымыкае балота, берагі месцамі сплавінныя, паўн. і зах. абразійныя, часта зліваюцца са схіламі. 2 астравы агульнай пл. 1 га. Злучана пратокай

(шыр. 200 м) э воз. Абстэрна; упадае рэчка без назвы.

ВЛЖА ПШАВЕЛА (сапр. P a з і к a ш в і л і Лука Паўлавіч; 26.7.1861, с. Чаргалі Душэцкага р-на, Грузія — 10.7.1915), грузінскі пісьменнік. Скончыў Гарыйскую настаўніцкую семінарыю (1882). У 1883—84 вучыўся ў Пецярбургскім ун-це. Настаўнічаў. У 1879 выступіў з этнагр. нарысамі, y 1881 — з вершамі. Аўтар эпічных і філас. паэм, вершаў, драм. апавяданняў, нарысаў, публідыст. і крытычных артыкулаў. У творах, набліжаных да нар.-паэт. легендаў і паданняў, паказаў мараль, героіку тагачаснай паўсядзённасці і мінуўшчыны, жыццё, псіхалогію і побыт горцаў, іх барацьбу за свае правы. Праблемы ўзаемаадносін чалавека і грамадства, чалавека і прыроды, любоў да радзімы і народа, услаўленне вольнага, незалежнага чалавека — асноўнае ў паэмах «Алуда Кетэлауры» (1888), «Этэры» (1890), «Бахтрыёні» (1892), «Госць і гас-

ныя 2108 — «Лада-Спадарожнік», 2109 і 21099 — «Лада-Самара» і асабліва малая мадэль — «Лада-Аха» (аб’ём цыліндраў 0,65 л; разам з КАМАЗам); мадэлі, што ідуць на экспарт, — «Лада». Рабочы аб’ём рухавіка да 1,6 л, магутнасць да 58 кВт, скорасць да 155 км/гадз.

BÂ3A, B a с a (швед. Vasa, польск.

Wasa), шведская каралеуская дынастыя, якая правіла ў Швецыі (1523— 1654) і Польшчы (1587—1668). Засн. Густавам I [1523—60], Каралямі Швецыі былі яго сыны Эрык XIV [1560—68], Юхан III [1568—92], Карл IX [1604— 11], сын апошняга Густаў II Адольф [1611—32], дачка апошняга Крысціна [1632—54]. У Польшчы правілі Жыгімонт III (1587— 1632, y 1592— 1604 і кароль Швецыі), які ўстанавіў шведскапольскую асабістую унію [1592—99], яго сыны Уладзіслаў IV [1632—48] і Ян Казімір [1648—68], BÂ3A (франц. vase ад лад. vas пасудзіна), пасудзіна дэкар. ці угылітарнага

Аўтамабілі ВАЗ: «Лада Ніва 4ВД* (уверсе); «Лада Самара 5д».

Дэкаратыўныя

падар» (1893), «Змеяед» (1901) і інш. Паасобныя вершы В.-П. на бел. мову пераклалі С.Грахоўскі, М.Хведаровіч. Тв:. Рус. пер. — Соч. T. 1—2. М., 1958. Літ:. Л у н д б е р г Е., Г о г о б е р н д з е Е. Важа Пшавела. М., 1969. ВАЖНІЦА, тып старадаўняга збудавання ў гарадах і мястэчках ВКЛ, дзе ўзважвалі і вымяралі прывезеныя купцамі на пролаж збожжа і інш. тавары. Найчасцей В. — 1-павярховы мураваны ці драўляны будынак, унутры якога былі 2 памяшканні: уласна В., дзе захоўвалі гарадскія вагі і меры, і «мерніца», дзе ўзважвалі і вымяралі тавары. На Беларусі ў 16— 18 ст. В. існавалі ва ўсіх значных гарадах; звычайна на гандл. плошчах, часам іх блакіравалі з ратушамі і гандлёвымі радамі. ВАЗ, сям’я легкавых аўтамабіляў, якія выпускаюцца Волжскім аўтамаб. з-дам з 1970 (г. Тальяці, Расія). Кузаў нясучы тыпу седан, універсал або комбі. Мадэлі 2101—2107 класічнай кампаноўкі маюць назву *ЖыгулЫ, поўнапрывадная мадэль 2121 — «Ніва», пярэднепрывад-

прызначэння. Выкарыстоўваюцца ддя пластычнага і каляровага ўзбагачэння інтэр’ера, часам як творы манум.-дэкар.

вазы.

Т.П я т р о ў с к а я .

1977.

Да арт. Ваза. Каляровае шхло шклозавода «Нёман» 1920—40-я г.

ВАЗАПІС

447

мастацтва (на фасадах будынкаў, агароджах). Вырабляюцца са шкла, фарфору, фаянсу, гліны, хрусталю, вырабньіх камянёў, металаў. Вядомы са стараж. часоў. У Стараж. Грэцыі ў залежнасці ад формы і прызначэння гліняныя В. мелі розныя назвы (амфара, кратэр і інш.). Выраб і ўпрыгожванне В. размалёўкай (вазапіс) — важная галіна ант. мастац-

Важа Пшавела.

тва. Тэкганічная яснасць формаў, іх функдыян. апраўданасць, гарманічнасць гфапорцый зрабілі стараж.-грэч. В. класічнымі ўзорамі для еўрап. мастацтва наступных эпох. На Беларусі ў 18— 19 ст. В. выраблялі ганчары Слуцка, Барысава, Магілёва і інш. на радзівілаўскіх і Целяханскай фаянсавай мануфактурах (гл. Целяханскія фаянсавыя вырабы). Цяпер В. вырабляюць на Мінскім і Добрушскім фарфоравш, Барысаўскім хрусталёвым заводах, шклозаводзе «Нёман», аб’яднанні «Беларуская мастацкая кераміка», Барысйўскім камбінаце прыкладнога мастацтва. Відарысы В. выкарыстоўваюцца як дэкар. матыў y размалёўды па шкле, метале, кераміцы, y ткацтве. М. М.Яніцкая ВАЗАВОЕ, y ВКЛ пошліна з кожнага воза за перавоз тавараў цераз мяжу. ВАЗАПІС a н т ы ч н ы , размалёўка ант. керамічных пасудзін. Бярэ пачатак ад эгейскага мастацтва. Росквіту дасягнуў y Стараж. Грэцыі. Вазы і інш. пасудэіны размалёўвалі т.зв. чорным лакам,

448____________ ВАЗАПРЭСІН белай і пурпурнай фарбамі, пазалотай. Кампазіцыя размалёўкі арганічна спалучалася з формай пасудзіны. У гісторыі В. вядомыя стылі: геаметрычны (9—8 ст. да н.э., гарыз. палосы рытмічных лінейных узораў), «дывановы» (7 ст. да н.э., паліхромныя выявы жывёл y спалучэнні з расліннымі ўзорамі), чорнафігурны (6 ст. да н.э.) і чырвонафі-

лішчы ў Б.Петкава (бацькі Х.Боцева), y Плоўдзіўскай гімназіі (1867—68). Удзельнік руху за нац. вызваленне Балгарыі. Жыў y эміграцыі ў Румыніі (1876—77) і Расіі (1887—89). Міністр асветы ва ўрадзе К.Стаілава (1897—99). У творах з гіст.-гераічнай тэматыкай (зб-кі вершаў «Журба Балгарыі», 1877; «Вызваленне», 1878; цыкл ліра-эпічных паэм «Эпапея забытых», 1881—84, і інш.) і сац.-сатырычных (раман «Новая зямля», 1896, і інш.) панарама нац. жыцця на працягу паўстагоддзя. Заклаў асновы балг. л-ры пасля вызвалення ад тур. ira, даў узоры асн. яе жанраў. Раман-эпапея «Пад прыгнётам» (1889— 90, бел. пер. «У ярме», 1955) пра Красавіцкае паўстанне 1876. Аўтар «Аповесцяў і апавяданняў» (т. 1—3, 1891—93), камедый («Шукальнікі цёплых месцейкаў», 1903, і інш.), гіст. драм («Да бездані», 1908; «Барыслаў», 1909; «Івайла», 1913, і інш.). На бел. мову творы В. пе-

гурны (апошняя чвэрць 6 — пач. 4 ст. да н.э.). 3 2—3 ст. да н.э. стараж.-грэч. В. паступова заняпаў, саступіўшы месца лакіраваным пасудзінам з рэльефным дэкорам або накладной арнаментальнай размалёўкай. ВАЗАПРЭСШ, а н т ы д ы у р э т ы ч ны г а р м о н , нейрагармон многіх пазваночных жывёл і чалавека, які рэгулюе дыурэз. Паводле хім. прыроды — пептыд (окгапептыд). В. вырабляецца гіпаталамусам, з якога ён паступае ў гіпофіз, потым y кроў. Выклікае скарачэнне капіляраў, што павышае крывяны ціск (прэсорны эфекг) і стымулюе зварогнае ўсмоктванне вады ў ныркавых канальцах, зніжаючы дыурэз (антыдыурэтычны эфект). Недахоп В. ў арганізме можа прывесці да нецукр. дыябету, пры якім выдзяленне мачы рэзка павышаецца. ВАЗАРЫ (Vasari) Джорджа (30.7.1511, г. Арэца, Італія — 27.6.1574), італьянскі архітэктар, жывапісец, гісторык мастацтва; прадстаўнік маньерызму. Вучыўся ў Фларэнцыі ў Б.Бандынелі. Як мастак сфарміраваўся пад уплывам Мікеланджэла. У пабудовах (Палацца дэі Кавальеры ў Пізе, 1562; уласны дом, 1542; Палацца дэле Лоджэ, 1573—81 y Арэца; ансамбль Уфіцы ў Фларэндыі, 1560— 73) эклектычна спалучаў элементы рэнесансавай і маньерыстычнай архітэктуры. Сярод жывапісных рабсгг: фрэскі ў Палацца Век’ё ў Фларэнцыі (з 1555), y Зале Рэджа ў Ватыкане (1571—73). Аўтар «Жыццеапісанняў найбольш вядомых жывапісцаў, скулыггараў і дойлідаў» , 1550 (рус. пер., т. 1—5, 1956—71) аб жыцці і творчасці італьян. мастакоў эпохі Адраджэння. ВАЗАЎ Іван Мінчаў (9.7.1850, г. Вазаўград, Балгарыя — 22.9.1921), балгарскі пісьменнік, грамадскі дзеяч. Правадзейны чл. (з 1881), ганаровы чл. Балгарскай АН (з 1921). Ганаровы д-р філал. н. (1921). Вучыўся ў Калоферскім вучы-

Да арт. Вазапіс. Прылёт першай ластаўкі. Чырвонафігурная пеліка. Каля 510 да н.э. ракладалі У.Анісковіч, Н.Гілевіч і В.Нікіфаровіч. Тв:. Бел. пер. — [Апавяданні] // Скарб. Мн., 1967; Рус. пер. — Соч. T. 1—6. М., 1956—57; Язбранное. Т. 1—2. М., 1977; Пестрый мнр: Юмор н сатнра. М., 1986. Літ:. Нван Вазов: Бнобнблногр указ. М., 1962. ^ Г.Я.Адамовіч. ВАЗЕЛІН [франц. vaseline ад ням.

Was(ser) вада + грэч. еіаіоп аліўкавы алей], аднародная сумесь цяжкага нафтавага масла і цвёрдых вуглевадародаў (парафін, цэрэзін, петралатум). Мазепа-

Дж.Вазары. Палацца дэі Кавальеры ў Пізе.

1562.

добная белая маса, шчыльн. 870—885 кг/м3, tm 35—60 °С. Атрымліваюць расплаўленнем вуілевадародаў y масле з далейшай ачысткай сернай к-той і адбельвальнай глінай. Выкарыстоўваюць y медыцыне (аснова мазяў), электратэхніцы, y тэхніцы для кансервацыі металавырабаў, як змякчальнік гумы. ВАЗЕЛІНАВАЕ МАСЛА, дыстыляванае высокаачышчанае нафтавае масла. Масляністая празрыстая вадкасць без паху і смаку, раствараецца ў эфіры і хлараформе. Выкарыстоўваюць y медыцыне (слабіцельнае, растваральнік камфары), парфумернай прам-сці (аснова касметычных крэмаў, іубной памады), вытв-сці антыфрыкдыйных пластычных змазак, устойлівых да моцных акісляльнікаў.

BA3ÉX (сапр. М і р з a Ш a ф і ; 1796, г. Гянджа, Азербайджан — 28.11.1852), аэербайджанскі паэт, асветнік. Прадаўжальнік традыцый азерб. і перс. класічнай паэзіі. Пісаў інтымна-лірычныя і сатыр. вершы ў форме газелі, мухамаса, рубаі, месняві і інш. Паэтызаваў рамант. каханне, выступаў супраць заган феад. грамадства, занявольвання асобы, рэліг. фанатызму. Многія лірычныя вершы сталі нар. песнямі. В. — аўтар першай хрэстаматыі азерб. паэзіі, «Татарска-рускага слоўніка» для гімказій (з І.Грыгор’евым). Упершыню пераклад твораў В. на рус. мову (з ням.) зрабіў М.І.Эйферт (выд. 1880, 1907). Тв.\ Рус. пер. — Лнргаса. М., 1971. ВАЗІЛА Аляксандр Цімафеевіч (9.9.1888, г. Слаўгарад Магілёўскай вобл. — 1943 ?), грамадскі дзеяч, паэт, публіцыст. Вучыўся на вышэйшых курсах Лесгафта (у 1908 выключаны за ўдзел y рэв. руху), на курсах кааперацыі ў Петраградзе (1916—17). У 1912— 13 друкаваўся ў газ. «Белорусскнй вестннк» (літ. псеўд. Алек Дэ-Вазіліні, Аль-Вэ, Клім Злобіч, Праўдалюб, Антон Хатыня). У 1914 y г. Златауст выдаў зб. паэзіі «Хвілі» (канфіскаваны цэнзурай). У 1917— 18 належаў да сацыял-дэмакратаў-інтэрнацыяналістаў, старшыня Быхаўскай пав. земскай управы. Уваходзіў y склад Бел. абл. к-та пры Усерас. Савеце сял. дэпутатаў. На Усебел. з’ездзе 1917 y Мінску выступіў супраць намераў абвясціць незалежную ад Расіі бел. дзяржаўнасць. У 1918 заг. агітацыйна-выдавецкага пададдзела Бел. аддзела Камісарыяга па справах нацыянальнасцей Саюза камун Паўн. вобласці, рэдактар час. «Чырвоны шлях». Пасля 1918 ад паліт. дзейнасці адышоў. Неаднаразова быў рэпрэсіраваны. Паводле некаторых звестак загінуў y палітізалятары г._ Уладзімір. В.У.Скалабан. ВАЗНЯК Міхайла (Міхаіл Сцяпанавіч; 3.10.1881, с. Воліца Несцераўскага р-на Львоўскай вобл., Украіна — 20.11.1954), украінскі літаратуразнавец. Акад. АН Украіньі (1929), праф. (1939). Скончыў Львоўскі ун-т (1908). Даследаваў гісторыю стараж. ўкр. пісьменства, гісторыю нац. тэатра («Матэрыялы да гісторыі ўкраінскай песні і верша. Тэксты і заўвагі», т. 1—3, 1913—25, «Пача-

так украінскай камедыі, 1619—1819», 1919; «Гісторыя ўкраінскай літаратуры», т. 1—3, 1920—24, і інш.). Многія работы прысвяціў творчасці ўкр. пісьменнікаў 19 — пач. 20 ст. Працаваў таксама ў галіне мовазнаўства («Галіцкія граматыкі ўкраінскай мовы», «Граматыка Лаўрэнція Зізанія 1596 г.», абедзве 1911) і фалькларыстыкі (склаў зб. «Украінскія народныя казкі», кн. 1—3, 1946—48). Асвятляў укр.-бел. літ. і культ. сувязі 16—17 ст. (кн. «Пісьменніцкая дзейнасць Івана Барэцкага на Валыні і ў Львове», 1954). Л і т К а б р ж ы ц к а я Т.В., Р а г о й ш а В П. Карані дружбы: Бел.-ўкр. літ. ўзаемасувязі пач. XX ст. Мн., 1976. В А.Чабаненка.

ВАЗНЯСЕНСКІ, пасёлак y Беларусі, y Чачэрскім р-не Гомельскай вобл., на р. Сож. Цэнтр Ленінскага с/с і калгаса. За 5 км на Пд ад г. Чачэрск, 60 км ад Гомеля, 42 км ад чыг. ст. Буда-Кашалёўская. 399 ж., 137 двароў (1995). Базавая школа, клуб, б-ка, адцз. сувязі. ВАЗНЯСЕНСКІ Аляксандр Мікалаевіч (17.7.1888, с. Чукалы Ардатаўскага р-на, Мардовія — 16.1.1966), рускі і бел. літаратуразнавец. Д-р філал. н. (1944), праф. (1927). Скончыў Варшаўскі ун-т (1913). Працаваў y Растоўскім ун-це (1915—21), БДУ (1921—30), ВНУ Масквы і Казані. Даследаваў гісторыю рус. і ўкр. літаратур, дакастр. л-ру Беларусі (станаўленне маст. прозы Я.Коласа, стылістыку эпічнай паэзіі Я.Купалы), бел. тэатр 1920-х г., метадалагічныя пытанні літ.-знаўства. Вылучыў рэаліст. і рамант. тэндэнцыі ў дакастр. бел. л-ры, даў параўнальна-тыпалагічную характарыстыку творчасці Я.Купалы ў кантэксце еўрап. літаратур.

Te. Метод мзучення лнтературы / / Тр. БГУ. 1922. № 1; Класснфнкацня методов нсторнхо-лмтературной наука / / Там жа. 1925. № 6—7; Асноўныя прынцыпы пабудовы беларускай навукі аб літаратуры. Мн., 1927; Паэмы Янкі Купалы / / Узвышша. 1927. № 1; Другі Беларускі дзяржаўны тэатр / / Там жа 1929. № 6; Ля вытокаў мастацкай прозы Я.Коласа / / Полымя. 1928. № 8; 1929. № 1—4.

У.М.Конан. ВАЗНЯСЕНСКІ Андрэй Андрэевіч (н.

12.5.1933, Масква), рускі паэт. Скончыў Маскоўскі архітэкгурны ін-т (1957). Першыя зб-кі вершаў — «Парабала» і «Мазаіка» (абодва 1960). Паэмы «Майстры» (1959), «Ланжумо» (1963), «Оза» (1964), «Аповесць пад ветразямі» (1971), «Авось» (1972), «Андрэй Палісадаў» (1980) вызначаліся асабістым паэт. почыркам, які вылучаўся на фоне тагачаснай уніфікаванай паэзіі. Аўтар зб. вершаў «Антысветы» (1964), «Ахілесава сэрца» (1966), «Цень гуку» (1970), «Погляд» (1972), «Дубовы ліст віяланчэльны» (1975), «Вітражных спраў майстар» (1976, Дзярж. прэмія СССР 1978), «Спакуса» (1978), «Несвядомае» (1981), «О.Аловесць» (1982), «Прарабы духу» (1984). У паэзіі В. значнае месца займаюць урбаністычныя матывы, раскрываецда антыгуманізм сучаснага свету, y якім самымі ранімымі застаюцца сэрца і душа чалавека. Выдаў кнігу ўспамінаў 15. Беларуская энцыклапедьія, т. 3.

«Мне чатырнаццаць гадоў» (1980). На бел. мову творы В. пераклаў Р.Барадулін (зб. «Небам адзіным», 1980).

Te:. Собр. соч. T. 1—3. М., 1983—84; Ахснома самонска. М., 1990. Літ:. М н х а й л о в A Андрей Вознесенскнй. М., 1970. С.Ф.Кузьміна. ВАЗНЯСЕНСКІ Мікалай Аляксеевіч (1.12.1903, в. Цёплае Тульскай вобл., Расія — 30.9.1950), савецкі дзярж. і парт. дзеяч. Акад. AH СССР (1943). Скончыў Камуністычны ун-т імя Свярдлова (1924). У 1938—41, 1942—49 старшыня Дзяржплана СССР. 3 1939 нам. старшыні СНК (з 1946 — CM) СССР. У Вял. Айч. вайну чл. Дзярж. к-та абароны. Чл. ЦК КПСС з 1939. Чл. Палітбюро з 1947 (канд. з 1941). Дэп. Вярх. Савета СССР з 1946. Аўтар кн. «Ваенная эканоміка СССР y перыяд Айчыннай вайны» (1947). Дзярж. прэмія СССР 1948. Рэпрэсіраваны па т.зв. Ленінградскай справе. ВАЗНЯЧУК Леанід Мікалаевіч (5.8.1929, Мінск — 1.2.1981), бел. геолаг. Канд. геолага-мінералагічных навук (1963). Скончыў БДУ (1950). 3 1969 y Ін-це геахіміі і геафізікі (цяпер Ін-т re­ an. навук) АН Беларусі. Навук. працы па стратыграфіі, палеагеаграфіі, геамарфалогіі і палеапатамалогіі антрапагену. Складальнік найб. дасканалай стратыграфічнай схемы антрапагенавай сістэмы Беларусі (1981). Дзярж. прэмія Беларусі 1986.

27і'т.:С анько АФ., Ф е і ц е н к о Ф.С. Творчесхмй вклад Л.Н.Вознячука в развнтае геологан плейстоцена / / Про&іемы плейстоА.Ф.Санько. цена. Мн., 1985. ВАЗОК, лёгкія выязныя сані ў беларусаў і інш. слав. народаў. Вядомы са стараж. часоў. Знешні выгляд і форма В. залежалі ад заможнасці і сац. прыналежнасці іх уладальнікаў. Утульны, дэкаратыўна аздоблены кузаў меў звычайна козлы для вазніды, яго абшывалі лубам або тонкімі дошкамі, y заможнай шляхты абівалі знутры сукном, высцілалі футрам, часам В. быў з закрытым ці паўзакрытым верхам. Сяляне нярэдка замест В. выкарыстоўвалі развалкі, паверх якіх y задняй частцы мацавалі трохбаковую рашотчатую спінку («драбінку») або плецены паўкош. У сельскай мясцовасці карыстаюцца і ў наш час. В.С.Цітоў.

Вазок.

в а й д а _________________

449

ВАЗУЗА, рака ў Смаленскай і Цвярской абласцях Расіі, правы нрыток Волгі. Даўж. 162 км, пл. бас. 7120 км2. ГІачынаецца на Смаленска-Маскоўскім узвышшы. Сярэдні расход вады каля в. Пашуціна 38 м3/с. Паблізу вусця Вазузскае вадасх. (пл. 97 k m 2 ) . Ha В. гарады Сычоўка, Зубцоў.

A М Вазнясенскі

АА.Вазнясснскі.

ВАЙГАЧ, востраў на мяжы Баранцава і Карскага мораў, тэр. Расіі. Аддзелены ад мацерыка пралівам Югорскі Шар. Пл. каля 3,4 тыс. км2. Паверхня раўнінная, y цэнтр. частцы 2 паралельныя грады. Выш. да 170 м. Складзены пераважна з гліністых сланцаў, пясчанікаў і вапнякоў. Арктычная тундра. Шмат азёр і балот. Населеныя пункты: Вайгач, Доўгая Губа, Варнек. Палярная станцыя (з 1950). ВАЙДА (Isatis), род кветкавых раслін сям. капуставых. Каля 60 відаў. Пашыраны пераважна ў Еўропе, Азіі і Паўн.

Вайла фарбавальная.

4 5 0 __________________ВАЙДА Афрыцы. На Беларусі трапляецца В. фарбавальная (I. tinctona). Расце ўздоўж чыгунак як рэдкая занесеная расліна. Культывуецца ў Цэнтр. бат. садзе АН Беларусі. Адна-, двух- і шматгадовыя травяністыя расліны з прамастойным галінастым сцяблом. Лісце суцэльнае, чаргаванае, сядзячае. Кветкі дробныя, жоўтыя, сабраныя ў гронкі. Плод — аднанасенны звіслы пляскаты стручок. Лек. (антыбіятычны і лроціцынготны сродак, выкарыстоўваецца супраць хвароб селязёнкі), тэхн. (лісце мае фарбавальнікі — індыга і басму, y насенні да 30% тлустага алею тыпу льнянога), кармавыя і меданосныя расліны.

ВАЙДА (Wajda) Анджэй (н. 6.3.1926, г. Сувалкі, Псшьшча), польскі рэжысёр. Скончыў Дзярж. вышэйшую школу т-ра і кіно ў Лодэі (1954). Першыя маст. фільмы «Пакаленне» (1955), «Канал» (1956), «Попел і дыямент» (1958), прысвечаныя ладзеям 2-й сусв. вайны, сталі праграмнымі творамі псшьск. кінематаграфічнай школы. Экранізаваў творы польск. класічнай і сучаснай л-ры («Попел», 1965; «Краявід пасля бітвы», 1970; «Беразняк», 1971; «Вяселле», 1973; «Зямля запаветная», 1975; «Паненкі з Вілька», 1979). Складаныя праблемы сучаснасці і нядаўняга мінулага ў фільмах «Усё на продаж* (1968), «Чалавек з мармуру» (1977), «Чалавек з жалеза» (1981). Сярод апошніх работ: «Пярсцёнак з арлом y кароне», «Корчак», «Перадвелікодны тыдзень». Сярод тэатр. пастановак y Польшчы і за мяжой: «Двое на арэлях» Дж.Гібсана, «Справа Дантона» паводле С.Пшыбышэўскай (таксама экранізацыя), «Д’яблы», «Злачынства і пакаранне» і «Настасся Піліпаўна», усе паводле Ф.Дастаеўскага, «Размовы з катам» К.Мачарскага, «Рамэо і Джульета» У.Шэкспіра. Працуе на тэлебачанні (серыялы, інсцэніроўкі). Дзярж. прэмія Польшчы 1974. П.К.Мазоўка. ВАЙДЭЛОТЫ, в е й д а л о т ы , язычніцкія жрацы старадаўняй Літвы, хавальнікі вечнага агню бога Перуна (Перкунаса). Вайдэлоткі ахоўвалі вечны агонь пры храме багіні Праўрымы, прыносілі ахвяры багам. У час баляў і на святы В. спявалі і ўслаўлялі подзвігі продкаў, расказвалі пра барацьбу з іншаземнымі заваёўнікамі. Песні і легенды В. доўгі час бытавалі ў народаў ВКЛ і пасля прыняцця хрысціянства. ВАЙНА, вырашэнне сродкамі ўзбр. насілля эканам., нац., грамадска-паліт., рэліг., тэр. і інш. супярэчнасцей паміж дзяржавамі, народамі, нацыямі і сац. групамі. Гал. сродкі вядзення В. — узбр. сілы, армія, інш. ваенізаваныя фарміраванні. В., як правіла, вядзе да буйных чалавечых ахвяр, страты матэрыяльных і духоўных каштоўнасцей, разбуральна ўздзейнічае на грамадства. У першабытнаабшчынным грамадстве ўзбр. сутыкненні родаў і плямён былі раэнавіднасцю барацьбы за выжыванне. 3 узнікненнем дзяржавы як органа ажыццяўлення ўнутр. і знешняй палгшкі пануючых класаў В. набы-

ла грамадска-паліт. змест, што запатрабавала стварэння спец. атрада ўзбр. людзей — арміі. Уэбр. насілле станавілася ўсё болыв дзейсным сродкам узбагачэння, узмацнення эканам. і паліт. панавання, заняволення народаў. Як мера ў адказ на сац. насілле і эксплуатацыю барацьба заняволеных народаў нярэдка набывала форму грамадзянскай вайны або вызваленчай.

В. класіфікуюць паводле вьілучэння найб. істотных падстаў для іх развязвання. Найб. агульныя і найчасцей выкарыстоўваліся сац.-паліт., ваен.-тэхн., маштабныя (колькасныя), гіст. падставы. Паводде сац.-паліт. падстаў В. падзяляюць на роды, тыпы і віды, кожны з іх аб’ядноўвае пэўныя групы В., якія маюць падобныя сац.-паліт. прыкметы. У сучаснай ваен. тэорыі пашыраны падзел В. на справядлівыя і несправядлівыя. Да справядлівых адносяць В. народаў за вызваленне ад эксплуатацыі ' і нац. прыгнёту або для абароны сваёй краіны ад агрэсіі; несправядлівыя В. накіраваны на задушэнне нац.-вызв. барацьбы, захоп чужых тэрыторый, заняволенне і рабаванне інш. народаў і г.д. Сіламі міжнар. рэакцыі падрыхтаваны і развязаны першая сусветная вайна 1914—18, самая вял. і кровапралітная ў гісторыі чалавецтва другая сусветная вайна 1939—45. Састаўной часткай апошняй была справядлівая Вялікая Айчынная вайна Савецкага Саюза 1941— 45. У перыяд навук.-тэхн. прагрэсу В. становяцца асабліва разбуральныя. Устулленне чалавецтва ў 2-й пал. 20 ст. ў ядзерны век істотным чынам змяніла змест В., адносіны да іх сусв. супольніцтва. Пагроза ядзернай вайны паставіла перад чалавецтвам пытанне пра неабходнасць выключэння В. як сродку вырашэння любых міждзярж. і ўнутрыдзярж. спрэчак. Статут ААН замацаваў прынцып забароны В. У 1974 29-я сесія Генеральнай асамблеі ААН прыняла спец. рэзалюцыю «Аб вызначэнні агрэсіі», паводде якой для дзяржавы-агрэсара прадугледжана паліт. і матэрыяльная адказнасць, a асобы, вінаватыя ў планаванні, падрыхтоўцы і развязванні В. (агрэсіі), нясуць крымін. адказнасць. Такая ж мера пакарання выкарыстана Нюрнбергскім і Такійскім міжнар. трыбуналамі ў 1945 y адносінах да ваен. злачынцаў фаш. Германіі і мілітарысцкай Японіі, якія развязалі 2-ю сусв. вайну. Сац. і маральны прагрэс з’яўляецца гіст. перадумовай выключэння В. з жыцця грамадства і ўсталявання трывалага міру і згоды на зямлі. Пракгыка міжнар. жыцдя ўсё больш схіляецца да ідэі мірнага суіснавання, спынення гонкі ўзбраенняў, абмежавання, скарачэння і ліквідацыі назапашаных сродкаў вядзення В. (гл. Раззбраенне). Ажыццяўляюцца меры па стварэнні матэрыяльных гарантый міжнар. бяспекі; паміж вядучымі дзяржавамі закдючаны пагадненні па аслабленні пагрозы В. Падзеі канца 1980 — пач. 1990-х г. : аб’яднанне Германіі, спыненне супрацьстаяння блокаў ваенных пасля роспуску арганізацыі Варшаўскага Дагавора 1955, выступ-

ленне сіл шматнацыянальнай кааліцыі супраць анексіі Іракам Кувейта, супрацоўнідтва краін y рамках праграмы Арганізацыі паўночна-атлантычнага дагаeopa (НАТО) «Партнёрства дзеля міру» ла спыненні грамадз. вайны ў Босніі і Герцагавіне і г.д., — зрабілі ўплыў на ўсю структуру сучасных міжнар. адносін, павысілі аўтарытэт і ролю ААН, АБСЕ, выявілі значэнне міжнар. супрацоўніцтва ў справе процістаяння В. і агрэсіі. Аднак y розных рэгіёнах свету не затухаюць ваен. канфлікты, гінуць людзі, знішчаюцца матэрыяльныя і культ. каштоўнасці, a на ваен. падрыхтоўку затрачваюцца вял. сродкі. Тэр. Беларусі з-за яе геагр. становішча неаднаразова на працягу апошніх стагоддзяў станавілася арэнай самых актыўных ваен. дзеянняў, якія прывялі да вял. матэрыяльных і людскіх страт (у 2-ю сусв. вайну Беларусь страціла каля 2,5 млн. жыхароў). Пасля набыцця незалежнасці і прыняцдя Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 y знешняй палітыцы Беларусі перш за ўсё замацаваны прынцыпы роўнасці дзяржаў, непрымянення сілы або пагрозы сілай, мірнага ўрэгулявання спрэчак, неўмяшання ва ўнутр. справы інш. дзяржаў. Рэспубліка Беларусь ставіць за мэту зрабідь сваю тэрыторыю бяз’ядзернай зонай, a дзяржаву — нейтральнай. Прапаганда В., паводле нац. заканадаўства, з’яўляецца злачынствам і праследуецца ў крымін. парадку. Літ.: Ф у л л е р Дж.Ф. Вторая мнровая война 1939—1945 гг.: Пер. с англ. М., 1956; В е р ж х о в с к н й Д.В., Л я х о в В.Ф. Первая мнровая война 1914—1918 гт. М., 1964; Кнбернетнка, ноосфера н проблемы мнра. М., 1986. ГЛ.Маслыка. ВАЙНА 1812, А й ч ы н н а я в а й н а 18 1 2 , абарончая вайна Расіі супраць французскай агрэсіі; першы этап агульнаеўрапейскай антынапалеонаўскай вайны 1812— 14. У 1810-я г. франц. імператар Напалеон 1 Банапарт падпарадкаваў сабе амаль усе дзяржавы Еўропы. Пасля перамог над рус.-аўстр. войскамі пад Аўстэрліцам (1805) і рускімі пад Фрыдландам (1807) Напалеон навязаў нявыгадны для Расіі Тшьзіцкі мір 1807 і прымусіў яе далучыцца да кантынентальнай блакады Англіі, што цяжка адбілася на эканоміцы Расіі. Франка-рус. адносіны абвастрыліся з-за палітыкі Францыі на Б. Усходзе і асабліва са стварэннем Варшаўскага герцагства. 3 1810 абодва бакі пачалі рыхтавацца да вайны. Выкарыстаўшы эканам., паліт. і ваен. націск, шчодрыя абяцанкі саюзнікам (Прыбалгыку — Прусіі, Валынь — Аўстрыі, Беларусь, Літау і частку Украіны ў межах 1772 — Польшчы), Напалеон фактычна стварыў супраць Расіі агульнаеўрап. кааліцыю. Была падрыхтавана вялізная на тыя часы 600-тысячная т.зв. «Вялікая армія». Набьггыя арміяй вопыт, дысцыпліна і ваенны геній Напалеона зрабілі яе грознай сілай. Слабасцю арміі Напалеона была рознапляменнасць і чужыя салдатам Ma­ r a вайны.

Ваен. міністр Расіі М.Б.Барклай дэ Толі (з 1810) распрацаваў буйнамаштабную праграму павышэння баяздольнасці рус. арміі, ажыццявіў шэраг мер па падрьіхтоўцы тэатра ваен. дзеянняў супраць Варшаўскага герцагства і Францыі.

Заўвага: даты баёў і паходаў дадэены па старым стылі

АЙЧЫННАЯ ВАЙНА 1812 г.

КАР. ПРУСІЯ y

1

452

вайна

Рамантаваліся старыя крэпасці, будаваліся новыя, фарміраваліся новыя для рус. арміі пастаянныя злучэнні — пях. карпусы і кав. дывізіі. Аляксандр I з канца 1810 усё больш схіляўся да ідэі наступальнай вайны ў саюзе з Прусіяй, ліквідацыі Варшаўскага герцагства і абвяшчэння сябе польскім каралём.

17.10.1811 Расія і Прусія заключылі саюзную ваен. канвенцыю, якая прадугледжвала рус. акупацыю ўсх. ч. Варшаўскага герцагства. У хуткім часе пасля гэтага Аляксандр I аддаў загад аб гатоўнасці ўсіх карпусоў на зах. іраніцы да паходу. У сак. 1812 сфарміраваны 3 рус. эах. арміі: 1-я (каля 120 тыс. чал., галоўнакаманд. Барклай дэ Толі) y Літвс і зах. Беларусі, 2-я (каля 49 тыс. чал., галоўнакаманд. ПА.Баграціён) y наваколлі Луцка (у маі 1812 набліжана да 1-й арміі і заняла пазіцыі ў раёне Ваўкавыск—Зэльва), 3-я рэзервовая (каля 44 тыс.

Аднак Баграціён здолеў адарвадца ад праціўніка і пачаў адступленне ад Мінска. Напалеон рушыў на Глыбокае, каб перарэзаць шлях адступлення 1-й арміі і прымусіць яе прыняць бітву. Але Барклай дэ Толі, выйшаўшы з Дрысенскага лагера, пакінуў П.Х.Вітгенштэйна прыкрываць Пецярбургскі напрамак, a сам пайшоў правым берагам Зах. Дзвіны да Полацка. Аляксандр I па патрабаванні вышэйшых саноўнікаў пакінуў армію, падпісаўшы адозву «Першапрастольнай сталіцы нашай Маскве» і маніфест пра збор апалчэння. Баграціён, які ад Навагрудка накіроўваўся да Міра, даведаўся, што Даву ўжо заняў Валожын і тым самым адрэзаў шлях на Мінск. У баях каля Міра (гл. Мірскі бой 1812) і Раманава ар’ергард 2-й арміі затрымаў прасоўванне праціўніка, і Баграціён бесперашкодна адступіў на Слуцк і Бабруйск, імкнучыся апярэдзіць французаў y руху да Магілёва. Але 20 ліп. Даву першы заняў горад. Спроба Багра-

Да арт. Вайна 1812. Атака данскіх казакаў М.І.Платава каля Нясвіжа. Чэрвень 1812. Хромалітаграфія 1912. чал., галоўнакаманд. А.П. Тармасаў) y раёне Жыгоміра, потым перамешчана пад Луцк. 1х дапаўнялі 3 асобныя корпусы (каля 103 тыс. чал.) — П.К.Эсена каля Рыгі, П.І.Мелер-Закамельскага каля Тарапца і Ф.Ф.Эртэля каля Мазыра.

21.4.1812 Аляксандр I выехаў з Пецярбурга ў Вільню ў гал. кватэру 1-й арміі і прыняў вярх. камандаванне. Даведаўшыся пра гэта, Напалеон таксама накіраваўся да сваіх войск, якія разгортваліся ў раёне Віслы. 22.6.1812 Францыя аб’явіла Расіі вайну, і 24 чэрв. яе гал. сілы перайшлі рас.-польск. граніцу ў раёне Коўна. У ходзе Віленскай аперацыі 1812 французы без бою 28 чэрв. занялі Вільню; армія Барклая дэ Толі, якую праследаваў узмоцнены авангард І.Мюрата, пачала адступаць на Свянцяны ў напрамку на Дрысенскі лагер. Франц. войскі ўтслініліся паміж 1-й і 2-й рус. арміямі і атрымалі магчымасць сканцэнтраваць амаль усе сілы супраць Баграціёна, на армію якога з фронту наступалі войскі Жэрома Банапарта, a шляхі адступлення адрэзала група Даву, што накіравалася з Вільні на Мінск.

1812). Рускія вымушаны былі пакінуць Смаленск, але, маючы забяспечаны тыл, арганізавана адступілі па маскоўскай дарозе. Марадзёрства, рабаванне і насілле чужынцаў выклікалі гнеў і нянавісць насельніцгва. Сяляне нерашкаджалі франц. арміі нарыхгоўваць харчы і фураж, энішчалі саддат, часам ішлі ў лясы і стваралі партыз. атрады. Ствараліся і армейскія партыз. атрады Дз.В.Доеыдава, І.С.Дорахава, Сяславіна, Фігнера, Кудашова і інш

У гэты час Вітгенштэйн спрабаваў выцеснідь войскі Удзіно з Полацка, але быў адкінуты і адышоў да Дрысы (гл. Полацкія бітвы 1812). Ваен. дзеянні на паўд. флангу вяліся самастойна, без непасрэднай сувязі з цэнтр. напрамкам. Армія Тармасава 18 ліп. рушыла з Луцка на Кобрын і 27 ліп. перамагла пях. брыгаду корпуса Ж.Рэнье (гл. Кобрынскі бой 1812). Карпусы К.Шварцэнберга і Рэнье 12 жн. атакавалі Тармасава каля Гарадзечна (гл. Гарадзечанская бітва

Да арт. Вайна 1812. Пераправа рускай арміі цераз Нёман y снежні 1812.

ціёна з боем прарвацца праз Магілёў, каб злучыцца з 1-й арміяй (бітва каля Салтанаўкі), не ўдалася. Гал. сілы 2-й арміі 24 ліп. пераправіліся цераз Дняпро каля Нова-Быхава і рушылі на Мсціслаў і Смаленск. Тым часам 1-я армія 23 ліп. перайшла на левы бераг Зах. Дзвіны і заняла пазідыю за р. Лучоса, чакаючы падыходу Баграціёна з боку Оршы, каб даць Напалеону ген. бітву. У выніку бою каля Астроўна 25— 26 ліп. наступленне французаў прыпынена. 30 ліп. — 1 жн. адбыліся Клясціцкія баі 1812 паміж войскам Вітгенштэйна і корпусам Ш.Удзіно. На крайнім левым флангу «Вялікай арміі» Ж.Макданальд накіраваў адну са сваіх дывізій на Рыгу, 1 жн. заняў Дынабург. 1-я і 2-я рус. арміі 3 жн. злучыліся ў Смаленску і, выкарыстаўшы раскіданасць напалеонаўскіх войск на фронце ад Веліжа да Магілёва, 7 жн. перайшлі ў наступленне на Віцебскім напрамку. Праз 5 дзён сустрэчнае наступленне пачаў Напалеон. 16—17 жн. адбылася першая ген. бітва (гл. Смаленская аперацыя

1812), нанеслі яму вял. страты і гналі да Луцка. 3 Прусіі і Варшаўскага герцагства карпусы К.Віктора і П.Ф.Ажэро рушылі на Вільню. Супраць гарнізона Бабруйскай крэпасці (гл. Бабруйская абарона 1812) і корпуса Эртэля з Магілёва была накіравана дывізія Я.Т.Дамброўскага, a ў склад корпуса Рэнье з герцагства — зводны атрад А.Касінскага. Для кіравання акупіраванымі тэр. Беларусі і Літвы Напалеон зашердзіў y Вільні Часовы ўрад Вялікага княства Літоўскага, улада якога пашыралася на Віленскую, Гродзенскую, Мінскую губ. і Бсластоцкую вобл., ператвораныя ў дэпартаменты э мясц. і франц. адміністрацыяй. Аналагічна былі арганізаваны Віцебская, Магілёўская і Смаленская губ., хоць яны не падпарадкоўваліся Часоваму ўраду. Рабаўніцкая сістэма фурахшых і харч. нарыхтовак для франц. арміі, спроба акупац. улад правесці рэкруцкі набор y «літоўскія» войскі паводле рас. закону, рашэнне Напалеона захаваць на Беларусі і ў Літве да канца вайны прыгоннае права прывялі да масавых сял. хваляванняў.

Пасля Смаленскай бітвы 1-я і 2-я рус. арміі (каля 111 тыс. чал.) рухаліся

як адна армія. 20 жн. Аляксандр I прызначыў галоўнакаманд. усімі арміямі М.І.Кутузава. Наступленне французаў акгывізавалася; Напалеон ірваўся да Масквы, каб тут прадыкгаваць Расіі ўмовы міру. Кутузаў вырашыў дадь ген. бітву за 110 км ад сталіцы каля в. Барадзіно. 7 вер. адбылася Барадзінская бітва 1812, y якой рускія, паводле слоў Напалеона, «здабылі славу быць непераможнымі». Абодва бакі мелі велізарныя страты (у рускіх каля 46 тыс. чал.), таму Кутузаў аддаў загад адступаць далей. На ваен. нарадзе ў Філях (13 вер.) было вырашана пакінуць Маскву без бою, каб захаваць армію. Адступіўшы ад Масквы, Кутуэаў скрытна перавёў армію з Разанскай на Калужскую дарогу і размясціў пад Таруцінам (т.зв. Таруцінскі манеўр). Рус. армія выйшла з-пад удару ворага, атрымала магчымасць папоўніць войскі людскімі і матэрыяльнымі рэсурсамі. Пачаліся пажары, дэмаралізаваныя і галодныя акупанты рабавалі горад. 6 дзён, што правялі ў Маскве Напалеон і яго армія, былі вырашальным факгарам, які змяніў ход вайны на карысць Расіі. Узмацніўся патрыят. рух насельдіцгва, якое перашкаджала французам y дарыхтоўцы харчавання і фуражу, парушала іх камунікацыі на лініі Масква—Смаленск. Пераканаўшыся, што заключыць мір не ўдасца, Напалеон 19 кастр. пакінуў Маскву і вырашыў адступаць па Калужскай дарозе праз багатыя паўд. губерні. Але Кутузаў бітвай пад Малаяраслаўцам 24 кастр. прымусіў Напалеона адступаць па спустошанай Смаленскай дарозе. Голад, які пачаўся ў франц. войску, гібель коней узмацніліся з вял. маразамі. Рус. армія гнала ворага, б’ючы яго з флангаў і тылу. У баях каля Краснага 16 — 18 ліст. французы страцілі каля 25 тыс. чал., аднак усе іх карпусы (акрамя ар’ергарда М.Нея) прабіліся па дарозе на Дуброўну, перайшлі Дняпро і ўступілі ў Оршу. Да гэтага часу змяніліся абставіны і на стратэг. флангах. На Валыні з 3-й арміяй Тармасава 19 вер. злучылася Дунайская армія П.В.Чычагова, што дало колькасную перавагу рус. арміі над праціўнікам (60 тыс. чал. супраць 43 тыс.).

30 кастр. армія Чычагова рушыла па пінокім шляху праз Пружаны на Слонім, 13 ліст. каля Новага Свержаня яна перайшла Нёман. Войскі Вітгенштэйна пасля Полацкай бітвы 18—20 кастр. адцяснілі французаў да Лепеля і Докшыц, пасля Чашніцкіх баёў 1812 — да Чарэі. Пераправай Напалеона (за ім і арміі Кутузава) цераз Дняпро пачалася Бярэзінская аперацыя 1812. У ёй рус. камандаванне планавала акружыць і знішчыць праціўніка канцэнтрычнымі дзеяннямі арміі Чычагова, Вітгенштэйна, 1-й і 2-й армій Кутузава. 16 ліст. войскі Чычагова ўзялі Мінск, a 21 ліст. — Барысаў, uno абазначала поўнае перасячэнне шляхоў адступлення французаў. Толькі рашучыя і дакладныя дзеянні Напалеона, які, стрымліваючы націск Кутузава і Вітгенштэйна, выбіў Чычаго-

ва з Барысава і 26—28 ліст. пераправіў свае войскі цераз Бярэзіну, дазволілі рэшткам «Вялікай арміі» адступіць на Смаргонь і Вільню. Тым не менш вынікі бярэзінскай пераправы былі для Напалеона катастрафічныя. Пад яго камандаваннем заставалася не больш як 10 тыс. чал., і баявога значэння гэтая група практычна не мела. Пасля Маладзечанскага бою 1812 супраціўленне французаў па сутнасці спынілася. Галодныя і замёрзлыя салдаты кідалі зброю і неарганізаваным натоўпам рухаліся да Вільні. 5 снеж. ў Смаргоні Напалеон, даручыўшы камандаванне Мюрату, паехаў y Парыж. У Вільню Мюрат прывёў каля 4 тыс. баяздольных салдат.

10 снеж. іх выбіў з горада армейскі авангард Я.І.Чалліца, a рэшткі ўцяклі праз Коўна да прускай граніцы. Поўны разгром цэнтр. групоўкі Напалеона вызначыў і становішча войск на флангах, якія адступілі праз Беласток на Варшаву і праз Шаўлі ва Усх. Прусію. Прыбыццё 22 снеж. Аляксандра I y гал. кватэру Кутузава ў Вільні і пераход да цара ўсёй паўнаты ваен.-паліт. кіраўніцтва азначалі завяршэнне абарончага перыяду вайны і курс на вайну ў Еўропе. Руска-англа-шведскі саюз склаў аснову 6-й антыфранц. кааліцыі, да якой на працягу 1813 далучыліся Прусія і Аўстрыя. Вайна скончылася поўным падзеннем і паражэннем імперыі Напалеона, рэстаўрацыяй y Францыі каралеўскай улады і дынастыі Бурбонаў. У вызваленых краінах Еўропы аднаўляліся феад.-абсалютысцкія рэжымы, для іх падгрымкі ў 1815 створаны С вяш чэнны саюз. Паводле П ары ж скага м ір н а га д а га во р у 1814 і пастаноў В ен скага кангрэса 1814— 15 Варшаўскае герцагства пераходзіла пад кіраванне Расіі, угворана К ара леўст ва П ольскае. Аляксандр I адхіліў прапанову Кутузава аб канфіскацыі маёнткаў шляхгы, якая выступіла на баку Напалеона, і абвясціў амністыю жыхарам зах. губерняў — удзельнікам вайны супраць Расіі пры ўмове, што яны вернуцда на радзіму на працягу 2 месяцаў (пазней гэты тэрмін быў прадоўжаны). Вайна прынесла велізарныя страты абодвум бакам. Людскія страты напалеонаўскай арміі ацэньваюцца ў 80%, рус. — y 50% ад колькасці воінаў, што прымалі ўдзел y вайне. Скарацілася колькасць насельніцтва Беларусі, асабліва гарадскога. Матэрыяльныя страты 5 бел.-літ. губерняў і Беластоцкай вобл., паводле тагачасных падаікаў, склалі каля 160 млн. руб. серабром. Толькі добрыя ўраджаі 1813 і 1814 выратавалі ад масавага голаду і эпідэмій. У гонар перамог рус. войск над арміяй Напалеона на тэр. Беларусі пастаўлены помнікі ў Брэсце, Верхнядзвінску, Віцебску, Кобрыне, Маладзечне, Полацку, Друі, y вёсках Астроўна, Капцэвічы, Клясціцы, Паддубна, Салтанаўка, Сапяжынка, Студзёнка і інш. Л і т Б о г д а н о в н ч М. Нсгорня Огечественной войны 1812 г. по достоверным нсточнмкам. T. 1—3. СПб., 1859—60; Х а р к е в н ч В.Н. Война 1812 г. От Немана до Смоленска... Внльна, 1901; T a р л e Е.В. Нашествне Наполеона на Россню, 1812 г. М., 1992. В .В .А н т о на ў.

ВДЙНА ЗА НрЗАЛЕЖНАСЦЬ ІСІІАНСКІХ КАЛОНІЙ У АМЕРЫЦЫ 1810—26, вызваленчая вайна лац.-амер. калоній супраць ісп. панавання. Эканам. абмежаванні, немагчымасць атрымаць аўганомію калоній y межах ісп. манархіі, малое прадстаўнідтва ў картэсах (ад 15-мільённага насельніцтва ка-

ВАЙНА

453

лоній 9 дэпутатаў, ад 12-мільённай Іспаніі 36) і інш. выклікалі незадаволенасць y крэолаў. У 1808—09 адбыліся антыісп. ўзбр. выступленні, задушаныя калан. ўладамі. Вайна пачалася ў 1810 паўстаннямі ў Каракасе, Буэнас-Айрэсе, Багаце і інш. буйнейшых цэнтрах Лац. Амерыкі, дзе была ліквідавана ісп. адміністрацыя і створаны часовыя рэв. ўрады — хунты. На 1-м этапе вайны (1810— 18) адным з цэнтраў рэв. барацьбы была Венесуэла, y паліт. жыдці якой мела ўллыў «Патрыятычнае т-ва» (кіраўнік Ф .Міранда, адзін з гал. членаў С Балівар). Аднак з-за адсутнасці сродкаў, зброі і ладтрымкі насельліцтва лершая (1811— 12) і другая (1813— 14) Ведесуэльская рэспублікі лалі. У «Пісьмах з Ямайкі» (1815) Балівар выклаў новую лраграму вызв. руху (барацьба за адмену рабства, надзяленне зямлёй сал-

Да арт. Вайна за незалежнасць іспанскіх калоній y Амерыцы 1810—26. С.Балівар падпісвае Асноўны закон аб утварэнні федэратыўнай рэспублікі Калумбія.

дат вызв. арміі). Створаная ім на востраве каля берагоў Венесуэлы рэв. армія ў 1816 уступіла ў краіну і дадесла ларажэнне ісп. войскам. У Мексіцы ў 1810— 15 вайда набыла характар масавага сял. паўстання (кіраўнік М.Ідальга) — захопліваліся крэольскія латыфундыі, вярталіся землі індзейцам. Паўсталцы занялі некалькі буйных гарадоў і наблізіліся да Мехіка. Пасля лаладедня і расстрэлу іспанцамі Ідальга рух уздачаліў яго лаплечніх Х.М Марэлас. У 1813 абвешчада незалежнасць, y 1814 лрынята канстытуцыя рэслублікі. Аднак y 1815 ісланцы раэграмілі паўстанцаў, пакаралі смерцю Марэласа і часова аднавілі ў Мексіцы калан. рэжым. На 2-м этале вайны (1819—26) вызв. армія Балівара здзейсніла паход лраз высакагорныя перавалы Андаў y Новую Гранаду, разграміла ісп. войскі ў бітве каля г. Баяка (1819), разам з войскамі новагранадскага ген. Ф.Сантандэра ўступіла ў сталіцу Багату і вызваліла ўсю тэр. краіны. На пач. 1821 поўнасцю вызвалена Венесуэла. Было абвешчана стварэнне аб’яднанай дзяржавы Вял. Калумбія (Венесуэла, Новая Гранада, Панама і, пасля вызвалелня, Эквадор). У Мексіцы з 1820 пасля задушэння сял. руху барацьбу вялі крэолы-селаратысты

454

вайна

на чале з АЛтурбідэ, які пасля выгнання іспанцаў y 1821 абвясціў сябе імператарам. Пасля яго звяржэння краіна абвешчана незалежнай федэратыўнай рэспублікай (1824). У 1824 ісп. войскі разгромлены ў Перу. У 1826 завершана вызваленне Верхняга Перу (названа ў гонар Балівара Балівіяй), апошнія ісп. войскі вьіцеснены з узбярэжжа Чылі і Перу. У ходзе вайны праведзены асобныя дэмакр. рэформы, аднак не вырашана агр. пытанне. Пад уладай Іспаніі засталіся толькі Куба і в-аў Пуэрта-Рыка. Літ:. Л м н ч Дж. Революцня в Нспанской Амергасе, 1808— 1826: Пер. с англ. М., 1979; Г л н н к н н А.Н. Днпломатая Снмона Болнвара. М., 1991. У.Я.Калаткоў. в а й н а за н е з а д е ж н а с ц ь у п а ў НОЧНАЙ АМЕРЫЦЫ 1775—83, Амерыканская рэвалюц ы я , рэвалюцыйная вызв. вайна 13 паўн.-амер. калоній супраць брыт. панавання, y ходзе якой утворана незалежная дзяржава — Злучаныя Штаты Амерыкі. Узмоцнены пасля Сямігадовай вайны 1756— 63 прыгнёт з боку ўрада брыт. караля Георга III (забарона каланістам перасяляцца за Алеганскія горы, паводле закону 1765 абкладанне гербавым зборам камерцыйных і юрыд. дакументаў, паводле законаў Таўншэнда 1767 увядзенне ўвозных п о іш іін на англ. тавары і інш.) выклікаў супраціўленне ў калоніях. Дэманстранты знішчалі прывезеную з Англіі гербавую паперу, y канцы 1765 створаны першыя рэв. арг-цыі «Сыноў свабоды», y снеж.

1773 адбылося т.зв. «бостанскае чаяпіцце», калі каланісты прабраліся на англ. судны ў гавані і скінулі ў мора цюкі з чаем. 1-ы Кантынентальны кангрэс прадстаўнікоў калоній y Філадэльфіі (вер. 1774) вызначыў эканам. палітыку калоній (адмаўленне ад брыт. тавараў, падтрымка мясц. вытв-сці) і яе рэалізацыю праз стварэнне на месцах «к-таў па праверцы». Каланісты ўзбройваліся і стваралі атрады «мінітменаў* («людзей мінуты»), гатовых па трывозе сабрацца і ўступіць ў бой. У пач. вайны суадносіны сіл былі на карысць Англіі, якая мела найб. моцны ў свеце ВМФ і добра падрыхтаваную рэгулярную армію. Першая бітва 19.4.1775 каля Лексінгтана і Конкарда паблізу ад Бостана, калі мінітмены не далі англ. войскам захапідь склад зброі, стала сігналам да ўзбр. паўстання ва ўсіх калоніях, пачалі партыз. вайну атрады валанцёраў. 3-за немагчымасці стварыць неперарыўную лінію фронту ўздоўж 1500-мільнага ўзбярэжжа Атлантычнага ак. агульны стратэг. план англічан прадугледжваў захоп гал. партовых гарадоў, задушэнне паўстанняў y калоніях блакадай. У першых баях каланісты паспяхова выкарысталі супраць англ. лінейных баявых парадкаў рассыпны стралк. строй. 2-і Кантынентальны кангрэс 15.6.1775 абвясціў пра стварэнне адзінай арміі каланістаў і прызначыў яе галоўнакаманд. Дж Ва-

шынгтона\ цэнтрам сканцэнтравання паўстанцкіх войск стаў Масачусетс. Страціўшы забітымі і параненымі каля 1,1 тыс. чал. з 2,5 тыс., 17.6.1775 англ. войскі захапілі вышыню над Бостанам Банкер-Хіл. У ходзе вайны каланісты падзяліліся на патрыётаў (дробныя рамеснікі, наёмныя рабочыя, закантрактаваныя слугі, фермеры, нац. буржуазія, паўд. плантатары; цэнтр руху — калоніі Новай Англіі) і лаялістаў — праціўнікаў незалежнасці (зямельная арыстакратыя, чыноўнікі англ. калан. адміністрацыі, частка купцоў, духавенства англіканскай царквы; апора — калоніі НьюЙорк, Джорджыя, Паўд. Караліна). Апошнія ваявалі ў брыт. арміі (каля 30 тыс. чал.), перадавалі шпіёнскія весткі англічанам, стваралі ўзбр. банды. Ваен. дзеянні ў 1776—77 разгарнуліся гал. чынам на Пн краіны. Атрады каланістаў y сак. 1776 занялі Бостан. Англ. галоўнакаманд. У.Хоу перакінуў войскі на 300 суднах да Нью-Йорка і захапіў горад. Вясной 1776 большасць калоній абвясцілі сябе суверэннымі рэспублікамі (штатамі). 4 ліп. кангрэс прыняў Джларацыю незалежнасці 1776 аб утварэнні ЗША. Былі праведзены сац. і паліг. пераўтварэнні (скасавана забарона пасяленняў за Алеганамі, уведзены максімум рыначных цэн на прадметы першай неабходнасці, зніжаны маёмасны цэнз для выбаршчыкаў, устаноўлены кантроль выбарных заканад. органаў за выканаўчай уладай і інш.). Пазней кангрэс выкупіў некалькі тысяч неграў-рабоў для вярбоўкі ў армію, многія з іх вызначыліся ў баях. Пасля заняцця англічанамі Філадэльфіі (лета 1777) Кантынентальны кангрэс эвакуіраваўся ў Балтымар. He здолеўшы прасунуцца ў глыб краіны ў цэнтр. штатах, англ. камандаванне вырашыла адсекчы Новую Англію ад астатніх калоній. Накіраваная з Канады ў раён Нью-Йорка на злучэнне з войскам Хоу 7-тысячная англ. армія пад камандаваннем ген. Дж.Бургойна трапіла ў акружэнне і 17.10.1777 капітулявала каля Саратогі. Гэтая перамога палепшыла міжнар. становішча ЗША, якія здсшелі таксама выкарыстаць знешнепаліт. супярэчнасці Англіі з інш. еўрап. дзяржавамі. Паводле Амерыкана-франйузскага дагавора 1778 Францыя накіравала свае эскадры і сухап. войскі ў Амерыку. Вялікабрьгга ніі абвясцілі вайну Іспанія (1779) і Галандыя (1780), імператрыца Расіі Кацярына II восенню 1775 адмовіла Георгу III накіраваць y Амерыку 20 тыс. рас. салдат на задушэнне «мяцяжу» і 9.3.1780 абвясціла дэкларацыю аб «узбр. нейтралітэце». У 1778—81 англічане перанеслі ваен. дзеянні ў паўд. штаты, захапілі буйныя партовыя гарады, аднак не здсшелі прасунуцца ў гльіб краіны. Восенню 1781 рэгулярныя войскі Вашынпона разам з франц. часцямі пры падтрымцы з мора франц. флоту акружылі каля віргінскага г. Йорктаўн 7-тысячную армію англ. ген. Ч.Карнуоліса, якая капітулявала 19.10.1781. На моры ўзбр. камерцыйныя судны-каперы каланістаў (да 1,5—2 тыс.) блакіравалі шля-

хі забеспячэння англічан. За гады вайны амерыканцы захапілі каля 2 тыс. англ. гандл. суднаў з 12 тыс. матросаў. Усяго за вайну Англія перакінула да атл. ўзбярэжжа Паўн. Амерыкі палову ВМФ, 90 тыс. салдат (у т.л. 30 тыс. наёмнікаў-гесенцаў). У вайне на амер. баку ўдзельнічалі каля 7 тыс. еўрап. добраахвотнікаў, y т.л. ўраджэнец Беларусі Т Касцюшка. Паводле Версальскага мірнага дагавора 1783 Вялікабрытанія прызнала незалежнасць ЗША. Літ :. Война за незавнсямость м образованне США М., 1976; З о т о в А.А США негры я война за незавнснмость, 1775— 1783. У .Я .К алат коў. М„ 1988.

ВАЙНА МАСКОЎСКАЙ ДЗЯРЖАВЫ 3 ВЯЛІКІМ КНЯСТВАМ ЛІТОЎСКІМ 1492—94. вайна Маскоўскай дзяржавы за ўсх.-слав. землі, што былі ў складзе ВКЛ. Ваенныя дзеянні пачаліся пасля смерці вял. кн. ВКЛ Казіміра IV. Рус. войскі ў жн. 1492 занялі Любуцк і Мцэнск, a восенню Хлепень і Рагачоў. У гэты час да Масквы «ад’ехалі» вярхоўскія князі з парубежных раёнаў ВКЛ, uno дазволіла Івану III без цяжкасці заняць землі ў вярхоўях Акі. Рыхтуючыся пашырывд> ваен. дзеянні, ён пачаў стварадь ваен. кааліцыю сулраць ВКЛ. Каб слыніць ваен. дзеянні, віленскі двор лраланаваў выдаць дачку Івана III Алену Іванаўну замуж за вял. кн. ВКЛ Аляксандра; праведзены перагаворы аб сватанні, заручынах і вяселлі Аляксандра і Алены. У выніку лагаднення да Маскоўскай дзяржавы адышлі землі ў бас. Верхдяй Акі і Вяземскае княства. ВКЛ адмовілася ад лрэтэнзій на Ноўгарад, Пскоў, Цвер і Разань, прызнала ўсе «ад’езды» вярхоўскіх князёў. ВАЙНА МАСКОЎСКАЙ ДЗЯРЖАВЫ 3 ВЯЛІКШ КНЯСТВАМ ЛІТОЎСКІМ 1500—03, вайна за аб’яднанне ўсх.слав. зямель y складзе Маскоўскай дзяржавы. Фармальнай прычынай для вайны сталі ганенні ў ВКЛ на праваслаўных і новы пераход парубежных князёў лад уладу Масквы. Адна група рус. войск заняла гарады Бранск, Старадуб, Гомель, Рыльск і інш., другая накіравалася да Смаленска. Конны корпус ВКЛ y бітве на Вядрошы 1500 быў амаль цалкам разбіты. У маі 1501 рус. войскі рушылі далей, a ў чэрв. на паўд. землі ВКЛ налалі крымскія татары. Іван III дакіраваў ва ўсх. Беларусь аб’ядданыя сілы, якія лад Мсціславам разбілі войскі ВКЛ. Летам 1502 маскоўскае войска зноў асадзіла Смаленск, але вымушана было адступіць. Яно заняло Оршу, мсціслаўскія воласці, землі на Віцебшчыне і Полаччыне. 4.3.1503 y Маскву прыбыло пасольства ВКЛ; былі ладрыхтаваны «лерамірчыя граматы», якія абвяшчалі 6-гадовае перамір’е і вызначылі новыя межы ламіж дзяржавамі. Да Масквы адыідлі вял. тэрыторыі з гарадамі Белая, Бранск, Веліж, Гомель, Дарагабуж, Масальск, Мцэнск, Невель, Ноўгарад-Северскі, Старадуб, Чарнігаў і інш.

ВАЙНА МАСКОЎСКАЙ ДЗЯРЖАВЫ 3 ВЯЛІКІМ КНЯСТВАМ ЛІТОЎСКІМ 1507—08, вайна за аб’яднанне ўсх.слав. зямель y складзе Маскоўскай дзяржавы. У лют. 1507 віленскі сейм прыняў рашэнне аб вяртанні зямель, страчаных y папярэдніх войнах. У крас.

1507 конныя маскоўскія палкі ўчынілі набегі на Полацк і Смаленск; y ліст.

1507 яны асадзілі Крычаў і Мсціслаў. Калі на дапамогу асаджаным стала падыходзіць паспалітае рушэнне ВКЛ, рус. войскі вярнуліся ў свае землі. Другі этап вайны звязаны з Глінскіх мяцяжом 1508. Сабраўшы каля 2 тыс. чал., М.Л.Глінскі заняў Тураў і Мазыр, спрабаваў захапіць Слуцк і інш. гарады. Вял. князь маскоўскі Васіль 111 накіраваў пад Слуцк на дапамогу Глінскаму войска на чале з В.І.Шамячычам, a палкі Д.Шчэні і Я.Захар’іна — на Смаленск, трэцюю групу войска — на Полацк. ІІІамячыч і Глінскі аблажылі Мінск, рабілі рэйды аж да Слоніма. Паспалітае рушэнне ВКЛ, аб’яднаўшыся з польск. войскам (усяго 15— 16 тыс. чал.), пад камандаваннем K.1 .Астрожскага прымусіла Шамячыча і Глінскага адстуліць, a маскоўскае войска — зняць аблогу Оршы. Асобныя атрады ВКЛ напалі на Северскую зямлю, занялі Дарагабуж і Таропец. Маскоўскія ваяводы неўзабаве зноў вярнулі гэтыя гарады. Вайна скончылася беэвынікова. Пагадненне аб чарговым «вечным міры» замацавала паміж дзяржавамі ранейшыя межы. Г.М.Сагановіч. ВАЙНА МАСКОЎСКАЙ ДЗЯРЖАВЫ 3 ВЯЛІКІМ КНЯСТВАМ ЛІТОЎСКІМ 1512—22, вайна за аб’яднанне ўсх.слав. зямель y складзе Маскоўскай дзяржавы. У выніку трох паходаў (1512, 1513, 1514) маскоўскія войскі авалодалі Смаленскам. Імкнучыся выкарыстаць поспех, яны занялі Мсціслаў, Крычаў, Дуброўну, перайшлі Дняпро, Друць і толькі каля Бярэзіны спынены перадавымі атрадамі Жыгімонта I Старога. У час Аршанскай бітвы 1514 гетман найвышэйшы К.І.Астрожскі разбіў 80-тысячнае маскоўскае войска, але вярнуць Смаленск не змог. У 1515 маскоўскія войскі хадзілі на Полацк, Віцебск і Мсціслаў, Браслаў і Друю, a войскі ВКЛ на Северскую зямлю і Вял. Лукі. Летам 1517 пасольства Жыгімонта I спрабавала дамовіцца пра спыненне вайны, але беспаспяхова, і ваен. дзеянні актывізаваліся. Летам 1518 маскоўскае войска рушыла на Полацк, Відебск і ў Падняпроўе, y інш. месцах даходзіла да Слуцка, Мінска, Новагародка. У 1519 маскоўскія войскі займалг многія гарады і вёскі, бралі ў палон жыхароў. У 1520 пасольства ВКЛ дамовілася пра спыненне ваен. дзеянняў. У 1522 падпісана перамір’е на 5 гадоў. Смаленск застаўся ў Маскоўскай дзяржаве, a шматлікі «маскоўскі палон» — y ВКЛ. ВАЙНА МАСКОЎСКАЙ ДЗЯРЖАВЫ 3 ВЯЛІКІМ КНЯСТВАМ ЛІТОЎСКІМ

1534—37, вайна за аб’яднанне ўсх.слав. зямель y складзе Маскоўскай дзяржавы, за землі, страчаныя ў час папярэдніх войнаў. У жн. 1534 корпус на чале з І.Вішнявецкім накіраваны на Смаленск, a корпус А.Неміровіча — y Северскую зямлю. Першы не здолеў авалодаць горадам, другі заняў толькі Радагошч. Зімой маскоўскае войска папаліла і зруйнавала на Беларусі неўмадаваныя гарадкі, але пад вясну вярнулася дадому. У 1535 паспалітае рушэнне ВКЛ злучылася з польскім войскам і накіравалася ў Северскую зямлю, дзе заняло Гомель, Почап, Радагошч, Старадуб. У чэрв. 1535 маскоўскія войскі зноў напалі на ВКЛ, спалілі Крычаў, Дуброўну, Оршу. Неўзабаве войскі BKJI адступілі з Северскай зямлі, пакінуўшы за сабой толькі Гомель. У канцы зімы 1536 невял. сілы ВКЛ спрабавалі захапіць Себеж. Летам 1536 маскоўскія войскі разгарнулі ваен. дзеянні ў бел. Падняпроўі, але былі разбіты пад Крыча-

вайна

455

вер. 1632 на Смаленск 40-тысячнае войска пад камандаваннем ваяводы М.Б.Шэіна. Яно заняло Себеж, Невель, Усвяты, Дарагабуж, Старадуб, y студз.

1633 асадзіла Смаленск. Рас. войскі праніклі ў глыб Беларусі, авалодалі Асвеяй, Друяй, Полацкам (акрамя крэпасці), Пралойскам, асадзіла Мсціслаў і Крычаў. Гетман польны ВКЛ К.Радзівіл перакінуў y Смаленск падмогу, частка казакаў і дваран пакінула рас. войска. У канцы жн. 1633 да Смаленска ладышоў кароль польскі і вял. кн. ВКЛ Уладзіслаў IV з 25-тысячным войскам, якое адцясніла рас. войска ад Смаленска і акружыла яго. 25.2Л634 Шэін падпісаў акт аб капгтуляцыі, паводле якога рэшткі рас. арміі (8 тыс. чал.), пакінуўшы ўсю артылерыю і інш. зброю, адышлі з-пад Смаленска. Паводле Палянаўскага міру 1634 Расія атрымала г. Сярпейск,

Беларуска-польскія войскі пад Смаленскам y час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1632—34. 3 гравюры В.Хондыуса. 1636.

вам. У лют. 1537 дасягнута пагадненне: Гомель застаўся ў ВКЛ, Себеж і Завалочча перададзены Маскоўскай дзяржаве, астатнія межы засталіся нязменныя. ВАЙНА РАСІІ 3 РЭЧЧУ ПАСІІАЛІТАЙ 1632—34, С м а л е н с к а я в a й н a , вайна Расійскай дзяржавы за Смаленскую, Чарнігаўскую і Северскую землі, якія ў выніку Дэулінскага перамір'я 1618 засталіся ў складзе Рэчы ІІаспалітай. Цар Міхаіл Фёдаравіч і яго бацька патрыярх Філарэт накіравалі ў

крэпасці 'Грубчэўск, Ахтырку і Лебядзін. Рэч Паспалітая вярнула болыпасць захопленых зямель, Уладзіслаў IV афіцыйна адмовіўся ад прэтэнзій на рас. трон. А.П.Грыцкевіч. ВАЙНА PACÎI 3 РЭЧЧУ I1ACIUЛІТАЙ 1654—67, вайна, распачатая расійскім царом Аляксеем Міхайлавічам за землі Смаленшчыны, Беларусі, Украіны і Літвы. Ддя пачатку вайны царскі ўрад выкарыстаў спрыяльныя для яго абставіны: Рэч Паспалітая была аслаблена ў

456

ВАЙНА

выніку нац.-вызв. і антыфеад. вайны 1648—51 на Украіне і Беларусі і настуіінымі канфліктамі з аўтаномнай гетманскай (усх.) Украінай. 1.10.1653 Земскі сабор даў згоду прыняць Украіну пад уладу Расіі, што азначала вайну з Рэччу Паспалітай. У планах Б.Хмяльніцкага і казацкай старшыны былі намеры далучыць да Украіны Бел. Палессе і Падняпроўе. У маі 1654 рас. войскі пачалі ваен. дзеянні. Ад Масквы на Смаленск і далей на Беларусь рушыла асн. войска на чале з царом. 3 Пн на Беларусь наступала войска В.ІІ Шарамецева. Ад Брадска на Мсціслаўскае ваяв. даступала армія кн. А.М.Грубяцкога. Агульныя сілы рас. войск складалі 80—83 тыс. чал. 3 Пд на Беларусь уздоўж Днялра наступала казацкае войска (20 тыс. чал.) даказдога гетмада І.Залатарэдкі. Ім супрацьстаяла войска ВКЛ на чале з вял. гетмадам ВКЛ Я.Радзівілам (да 20 тыс. чал.), a таксама гарнізоны замкаў.

30.6.1654 пасля аблогі капітуляваў Полацк. 23.9.1654 пасля 2-месячдай аблогі здаўся Смаленск. У выдіку баёў рас. войскі задялі Дзісну, Друю, Глыбокае, Невель; пасля аблогі і некалькіх дггурмаў 17.11.1654 узятьі Віцебск. Уларта абараняўся Мсціслаў, але 22.7.1654 ён захопледы войскамі Трубяцкога. У час штурму горада амаль усе яго жыхары (каля 15 тыс. паводле рас. дакумедтаў) былі лерабіты (т.зв. «Трубяцкая разня»). Падобды лёс напаткаў і Гомель.

12.10.1654 рас. войскі ўзялі і слалілі Дуброўну, a яе жыхароў адлравілі ў Расію. Крычаў здаўся атраду бел. шляхціца К.Паклонскага, які перайшоў да бок цара. Магілёў капітуляваў без асаблівага супраціўлення. Казакі Залатарэнкі захалілі Чачэрск, Рэчыцу і Жлобід. Моцную Быхаўскую крэпасць казакі де здолелі захаліць дават пасля 11-месячдай аблогі. Войска Радзівіла з-за сваёй малалікасці вяло мадеўраную вайну, наладаючы на асобдыя атрады рас. арміі. Гетмад лольны ВКЛ В.Гасеўскі 3.8.1654 разбіў маскоўскае войска лад Оршай.

12.8.1654 каля Шклова Радзівіл ланёс паражэнде ўдвая болыпаму войску ваяводы кд. Я.К.Чаркаскага, але 24.8.1654 каля мяст. Шапялевічы (цяпер Круглядскі р-н) лацярлеў паражэдде; страціўшы каля 1 тыс. чалавек, парадены Радзівіл адступіў ад Смілавіч і Мілска. Гэтым y ліст. 1654 і была скончада 1-я кампанія вайды. Цар дасягнуў сваёй мэты: была занята Смаленшчына і землі да У ад Дняпра. Але на гэтай тэр. лрацягвалася барацьба: сял. атрады самаабароды (паводле рас. тэрміналогіі «шшдн») лерашкаджалі рас. дваранам і «дзецям баярскім» захолліваць і вывозіць y свае маёнткі ў Расію сял. сем’і, рабаваць і лаліць вёскі. Радзівіл перадаваў гэтым атрадам зброю, часам каардынаваў іх дзеядді. Слробы Радзівіла задяць Магілёў і Віцебск y лют. і вясдой 1655 не далі выдікаў. У час зімова-

га кодтрнаступлелня войскам ВКЛ удалося вярнуць Копысь, Дуброўну і Оршу. Зімою 1655 y Езярышчах і Суражы мясц. жыхары паўсталі, частку рас. гардізодаў лерабілі ці ўзялі ў палод. Каб лерашкодзіць войску ВКЛ настулаць на Магілёў, y міжрэчча Днялра і Бярэзіны былі леракілуты казацкія атрады Залатарэнкі, якія ў сак. 1655 захалілі Бабруйск, Каралеўскую Слабаду, Глуск, a пазлей і мяст. Свіслач. У маі 1655 пачалася 2-я кампанія reT a ft вайды. Гал. задачай рас. войскі ставілі захол усёй Беларусі і сталіцы ВКЛ Вільні. Грула войск стольдіка З.Ф.Лявонцьева з баямі зноў задяла Дуброўну, Оршу і Копысь. 27.6.1655 войскі кн. АЛ.Лабанава-Растоўскага занялі Лукомль. 3.7.1655 царскія войскі і казакі захапілі Мінск. У жд. 1655 армія Трубяцкога спрабавала ўзяць моцную крэласць Слуцк, але горад выстаяў. Далейшы рэйд яго арміі быў удалым: з баямі ўзяты Клецк, Ляхавічы, Мыш, Мір,

і;

ттіш»!м. В л іт т ? X tiê m t ih * X X , ОлЖпл

■МЯфш

#

O *,.no, (

A .r ■j, ’b*'-'

y 4*

Да арт. Вайна Pacii з Рэччу Паспалітай 1654—67. Алошняя старонха Кейданскага дагавора 1655 аб уніі ВКЛ са Швецыяй.

Сталавічы, Новагародак. Наступледде рас. войск і казакаў ішло ўздоўж Нёмана. Былі ўзяты Нясвіж, Карэлічы, Стоўбцы, Любча, Ліда, Слонім. Вяртаючыся дазад, Трубяцкой і Залатарэнка ў вер.

1655 зноў спрабавалі авалодаць Слуцкам, але вымушады былі адстуліць.

8.8.1655 войскі гал. рас. групоўкі ла чале з Чаркаскім і Залатарэдкам штурмам узялі Вільню. У ждіўні рас. войскі ўзялі Коўна і Гародню (Гродна). На Іід Беларусі восенню рас. войскі і казакі задялі Тураў. У выдіку камладіі 1655 рас. войскі занялі б.ч. Беларусі і частку Літвы. Сітуацыя ўскладнілася тым, што ўлетку 1655 на Полыдчу налала Швецыя і заняла амаль усю яе тэрыторыю. Радзівіл і здачдая частка літоўскай і жамойцкай шляхты 20 кастр. заключылі

Кейданскі дагавор 1655, які разарваў дзярж. сувязь ВКЛ з Полыдчай і аформіў унію са Швецыяй. Аддак лэўдая частка бел. шляхты прынесла прысягу цару Аляксею Міхайлавічу, другая частка на чале з віцебскім ваяводам П.Сапегам захавала вернасць Рэчы Паспалітай. У сак. 1656 удія ВКЛ са Швецыяй была скасавана, a шведскія войскі выведзены з Жамойціі. У выніку моцнага дац.-вызв. руху ў Полыдчы шведы бш і выгаады з краіды. Рыхтуючыся да вайды са Швецыяй за Прыбалтыку, Расія 31 слеж. заключыла з Рэччу Паспалітай Віленскае перамір’е 1656 і ваен. дзеянні былі спыдеяы. Расія прадугледжвала ваен. саюз з Рэччу Паспалітай супраць Швецыі і Брандэдбурга. Цар лрапанаваў сваю каддыдатуру ў польск. каралі, што павідда было быць абмеркавада на бліжэйшым сейме. Пасля гэтага Расія пачала вайлу са Швецыяй. Аддак сейм 1658 адмовіў цару ў выбрадді яго каралём і латрабаваў вярдуць усе задятыя землі. Ваеддыя дзеянні аднавіліся. Землі Смаледшчыды, Беларусі і Літвы былі ўключады ў склад Рас. дзяржавы, a цар прыняў тьггулы «вялікага князя Белай Русі, смаленскага, літоўскага, гасудара і вялікага князя лолацкага, віцебскага, мсціслаўскага». Тут была пастаўледа рас. ваедная адміністрацыя на чале з ваяводамі. За шляхтай, якая лрыдесла лрысягу цару, захоўваліся лрывілеі (без права выбараў, склікання сейму і лавятовых сеймікаў). Усіх, хто змагаўся супраць рас. войск, высылалі ў глыб Расіі, за Волгу і ў Сібір; іх маёнткі канфіскоўвалі. У цэлым шляхта была незадаволена і гвалтоўным далучэндем Беларусі да Pacii, і стратай значдай часткі сваіх лрывілеяў і вольнасцей. Дзейласць каталідкай і уніяцкай цэркваў была забародеда, іх землі канфіскавады. У 1656 для заслакаення ласельніцтва на тэр. ла 3 ад Бярэзіды была дазволеда дзейласць каталіцкай царквы (удіяцкая аставалася забароненай). Здачдая частка гараджад, асабліва з гарадоў, што аказвалі супраціўленне, высялялася ў Расію. Мясц. правасл. святароў імкнуліся замяніць маскоўскімі. Найбольш лацярпелі бел. сяляне, якіх абцяжарвалі ловымі ладаткамі, рабавалі і забівалі. Памешчыкі, якія складалі рас. конліду, гвалтам забіралі сяляд y свае маёдткі ў такіх маштабах, што цар вымушады быў забараніць вываз сялян, каб захаваць ладатковае насельдіцтва на месцы. Аддак палітыка царызму была неласлядоўная: декалькі дзесяткаў тысяч чалавек, y асд. рамесдікі, былі пераселеды з усх. гарадоў Беларусі ў Маскву (Мяшчанская слабада) і Замаскварэцкі край. У 1656—58 ва ўсх. Беларусі разгарэўся кадфліхт ламіж казацкімі войскамі І.Нячая і рас. ваяводамі. Казацкая старшыда дамагалася далучыць Бел. Паддяпроўе да гетманскай Украіны. Казакі займалі мястэчкі і вёскі каля Магілёва, Колысі, Мсціслава, рас. войскі аказвалі LM супраціўленне. Б.Хмяльдіцкі дамовіўся з царскім урадам аб устры-

ВАЙНА РАСІІ В РЭЧЧУ ПАСПАЛІТАЙ 1654-1667 гг.

Г р а н іц ы д з я р ж а ў п а в о д л е А л іў с к а г а міру I 8 6 0 г.

• * А н д р о с а ў с н а г а п е р а м ір 'я 1 6 8 7 г. і В е ч н а г а 1 8 8 8 г.

А ўтар ы нар ты Г .М .С а га н о в іч , М .А .Т н а ч о ў

міру

458

ВАЙНА

манні ад ваен. дзеянняў, аднак пасля яго смерці (жн. 1657) канфлікг узмацніўся. Выконваючы ўмовы Гадзяцкага дагавора 1658 Нячай распачаў ваен. дзеянні ва ўсх. Беларусі супраць рас. войск. Войскі Рэчы Паспалітай блакіравалі Вільню. Становішча рас. войск увосень і ўзімку 1658—59 значна пагоршылася. Стары Быхаў, Мсціслаў, Крычаў, Чавусы скінулі рас. ўладу. Разам з казацкімі атрадамі Нячая супраць рас. войск дзейнічалі казацка-сял. атрады Д.Мурашкі, Сапрыкі, Драня. Супраць казацкіх войск быў кінуты ў 1659 вял. карны атрад Лабанава-Растоўскага, якому ўдалося задушыць вызв. рух і зноў узяць Мсціслаў, Рослаў, Крычаў, Стары Быхаў. Паступова войска ВКЛ пачало выцясняць рас. армію. Каб змяніць сітуадыю, цар накіраваў на Беларусь войска на чале з ваяводам кн. ІА.Хаванскім. У выніку наступлення яго арміі ў снеж. 1659 — лют. 1660 устаноўлены кантроль над Новагародскім ваяв. (за выключэннем Случчыны), зноў занята Гародня, адбітая П.Сапегам y сакавіку. Армія Хаванскага нанесла паражэнне палку М.Абуховіча каля Мальчы і ў студэ. 1660 заняла Бярэсце, y сак. аблажыла моцны замак Ляхавічы. У гэты час на тэр. Беларусі дзейнічалі партыз. атрады Мурашкі і С.Аскіркі, якія складаліся са шляхты і рэшткаў бел. казакаў (з сялянства). Ім удалося заняць ДавыдГарадок, але, пацярпеўшы паражэнне ў лкгг. 1660 каля Глуска, яны адышлі да Слуцка, a потым зайшлі ў тыл войску Хаванскага і сталі каля Нясвіжа.

3.5.1660 Рэч Паспалітая заключыла мір са Швецыяй і змагла ўсе свае войскі кінуць супраць рас. арміі. На Беларусь з Падляшша прыйшла дывізія П.Сапегі (6 тыс. чал.) і вызваліла Жыровічы, з Падолля — дывізія С.Чарнецкага (4 тыс. чал.), якая заняла Слонім. Абедзве дывізіі злучыліся і 28.6.1660 сустрэліся з арміяй Хаванскага каля Палонкі (20 км ад Баранавічаў), дзе адбылася вырашальная бітва. Войска Хаванскага было разбіта, і ён пачаў адыходзіць на Пн. Наўздагон была кінута конніца С.Кміціча, якая нанесла паражэнні рэшткам рас. войска пад Мірам, Жукавым Барком і Койданавам. У ліп.

1660 Сапега і Чарнецкі ўвайшлі ў Мінск. Тэр. Беларусі да Бярэзіны была вызвалена, a Хаванскі, прайграўшы бітву пад Чарэяй, адступіў y Полацк. Цар паслаў на Беларусь новую армію ваяводы Ю.Далгарукава (да 30 тыс. чал.) і казацкае войска з Украіны (зноў саюзнай з Расіяй) на чале з палк. В.Залатарэнкам (25 тыс. чал.). Аднак y Бел. Падняпроўі ўжо дзейнічалі харугвы Сапегі, Чарнецкага, Кміціча і А.Палубінскага.

8.10.1660 каля Чавусаў адбыўся бой войска Рэчы Паспалітай з групоўкай Далгарукава, што перашкодзіла аб’яднанню яго войска з арміяй Хаванскага. Шляхта, мяшчане і сяляне, якія раней прысягалі цару, пачалі масава высту-

паць супраць рас. войск. Пераможныя паўстанні супраць рас. гарнізонаў адбыліся ў Дзісне, Себежы, y лют. 1661 — y Магілёве. 4.11.1661 войска Хаванскага (20 тыс. чал.) пацярпела паражэнне пры Кушліках (каля Полацка) ад войска К.Жаромскага (12 тыс. чал.). 2.12.1661 капітуляваў рас. гарнізон y віленскім замку. Аднак вайна не была скончана. Амаль усё войска ВКЛ і частка польск. войска, не атрымаўшы жалавання, угварылі ў 1661 канфедэрацыю і спынілі актыўныя ваен. дзеянні, якія аднавіліся толькі праз 2 гады, калі жалаванне было выплачана. 9.7.1662 здаўся рас. гарнізон y Барысаве, y снеж. 1662 — ва Усвятах.

1.6.1664 пачаліся мірныя перагаворы; пасля перапынку яны аднавіліся ў крас. 1666. Вайна завяршылася падпісаннем Андросаўскага перамір’я 1667, паводле якога Расія замацавала за сабой Смаленшчыну і Левабярэжную Украіну з Кіевам. Вынікі вайны для Беларусі былі трагічныя. Страты насельніцтва

toyzys demograficzny na Litwie i Biatorusi w 2 polowie XVII wieku. Poznan, 1965. А.П.Грыцкевіч

ВАЙНА РЭЧЫ ГІАСПАЛІТАЙ 3 PAСІЯЙ 1609— 18, вайна за вяртанне Смаленскай зямлі і за ўтварэнне федэрацыі Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай. У сувязі з няўстойлівым становішчам y Маскоўскай дзяржаве баярская апазіцыя, жадаючы пазбавшна ад цара Васіля Шуйскага, патаемна прапанавала царскую карону каралевічу Уладзіславу, сыну караля польскага і вял. кн. ВКЛ Жыгімонта III Вазы. Узнік іілан далучыць Маскоўскую дзяржаву да Рэчы Паспалітай y якасці члена федэрацыі. Зачэпкай для пачатку вайны было ўвядзенне швед. корпуса на чале з Я.Дэлагардзі на тэр. Расіі для барацьбы з атрадамі Лжэдзмітрыя II. Паколькі Жыгімонт III быў y стане вайны са Швецыяй, то ўвядзенне швед. войск y Расію і яе саюз са Швецыяй разглядаў-

5C H M O L K N .S K O

L»«i " w *

3

* ж і£ .4 \

m r tj,

trJgg Да арт. Вайна Рэчы Паспалітай з Расіяй 1609— 18. Аблога Смаленска беларуска-польскім войскам y 1610. Гравюра Г.Келера.

склалі больш за 50% (паменшылася з 2,9 млн. чал. да 1,4 млн. чал.). Найб. скарацілася колькасць насельніцтва ва ўсх. і цэнтр. Беларусі: y Полацкім, Віцебскім, Мсціслаўскім і Мінскім ваяв. на 60—70%, y Новагародскім, Берасцейскім і Віленскім ваяв. на 35—45%. Эканоміка Беларусі апынулася ў стане глыбокага заняпаду. Літ.: Гісторыя Беларускай CCP. T. 1. Мн , 1972; М a л ь ц е в А Н . Россня к Белоруссня в середане XVII в. М., 1974; А б е ц е д а р с к в й Л.С. Белоруссня н Россня: Очеркн рус.-бел. связей второй половнны XVI—XVII в. Мн., 1978; С а г а н о в і ч Г. Невядомая вайна, 1654— 1667. Мн., 1995; M o r z y J.

ся як варожы акг. У вер. 1609 пачалася аблога Смаленска, але толькі 13.6.1611 горад быў узяты. 4.7.1610 войска С. Жулкеўскага (6,5 тыс. чал.) разбіла рус. войска каля Клушына і падышло да Масквы, дзе ў выніку перавароту цар Шуйскі быў скінуты, a царом абвешчаны Уладзіслаў. Баяры, жыхары Масквы і інш. гарадоў прынеслі яму прысягу. У вер. 1610 войска Рэчы Паспалітай заняло Маскву. 1-е рус. апалчэнне ўзяць Маскву не змагло. У 1612 2-е апалчэнне на чале з К.Мініным і Дз.Пажарскім вызваліла Маскву, y лют. 1613 Земскі сабор абраў царом 16-гадовага М.Ф.Ра-

манава. У наступныя гады Жыгімонт III спрабаваў заваёўваць землі на У, але фінансавыя дяжкасці не дазволілі сабраць вял. войска. У 1617— 18 Уладзіслаў сам узначаліў паход на Маскву, але штурм горада вынікаў не даў. Паводле заключанага Дэулінскага перамір’я 1618 да ВКЛ адыходзілі смаленскія (за выключэннем Вязьмы), да Польск. каралеўства — ноўгарад-северскія і чарнігаўскія землі. Каралевіч Уладзіслаў захаваў тытул «цара маскоўскага і ўсяе Расіі». А.П.Грыцкевіч. ВАЙНА

РЭЧЫ

ПАСІІАЛІТАЙ

СА

ШВЕЦЫЯЙ 1600—29, вайна за панаванне на Балтыйскім моры. Кароль польскі і вял. кн. ВКЛ Жыгімонт III Ваза, які адначасова быў каралём шведскім, y 1599 лютэранскай апазіцыяй Швецыі быў пазбаўлены трона. У 1600 Жыгімонт III уключыў Эстляндыю ў склад Рэчы Паспалітай, што стала зачэпкай для вайны. У Кірхгомльскай бітве 27.9.1605 пад Рыгай вызначылася войска ВКЛ на чале з гетманам польным Я.К.Хадкевічам. У 1606 флот Рэчы Паспалітай атрымаў перамогу над шведамі ў бітве каля п-ва Хэль. У 1609 войскі Хадкевіча ўзялі г. Пярну, атрымалі перамогу каля Рыгі і ваен. дзеянні прыпыніліся. У 1617 ваен. дзеянні аднавіліся, шведы занялі Пярну. У 1621 шведскі кароль Густаў II Адольф заняў б.ч. Інфлянтаў з Рыгай, пазней Мітаву (Елгаву), якую ў 1622 вярнуў гетман польны К.Радзівіл. У 1625 Густаў II Адольф распачаў наступленне на незанятай ім ч. Інфлянтаў і на Жамойцію. Войску ВКЛ удалося адстаяць г. Дынабург (Даўгаўпілс). Ваен. дзеянні былі перанесены ў Прусію і далей y Германію. Войскі Рэчы Паспалітай атрымалі перамогі на моры каля Алівы (1627) і на сушы каля Тшцяны (1629), але шведы занялі ўсю Прусію. Паводле дагавора аб перамір’і (падпісаны 26.9.1629 y г. Альтмарк (Новы-Тарг)І большасць балтыйскіх партоў і Інфлянты да Зах. Дзвіны адышлі Швецыі. У Рэчы Паспалітай засталіся парты Каралевец (Кёнігсберг), Гданьск і ГІуцк. Канчатковы мір падпісаны ў 1635, калі швед. войска выйшла з тэр. ІІрусіі, васальнай y адносінах да Польшчы. А.П.Грыцкевіч. ВАЙНА СУПРАЦІЎЛЕННЯ В’ЕТHÂMCKAIA НАРОДА 1946—54, гл. ў арт. Індакітайская вайна 1946—54. ВАЙНАРАЛЬСКІ Парфірый Іванавіч (1844 — 29.7.1898), рускі рэвалюцыянер-народнік. 3 дваран. Адэін з гал. арганізатараў «хаджэння ў народ» (1874). Стварыў рэв. гурткі ў Пензенскай, Самарскай і Саратаўскай губ., фінансаваў дзейнасць нелегальнай друкарні і інш. Арыштаваны ў 1874, разам з інш. арганізатарамі «хаджэння ў народ» праходзіў па працэсе 193-х (1877—78, Пецярбург). Асуджаны на 10 гадоў катаргі. ВАЙНАРОЎСКІ Андрэй (7— 1740), украінскі казадкі старшына, удзельнік змовы Мазепы. Пляменнік Мазепы.

Пасля разгрому шведаў y Палтаўскай бітве 1709 разам з Мазепам уцёк за мяжу. Арыштаваны ў Гамбургу па патрабаванні рус. ўрада. Сасланы ў Якуцк, дзе і памёр. Вобраз В. створаны ў аднайм. паэме К.Ф.Рылеева. ВАЙНБЕРГ Мечыслаў Самуілавіч (н.

8.12.1919, Варшава), кампазітар. Нар. арт. Расіі (1980). Скончыў Варшаўскую (1939, клас фп.) і Бел. (1941, клас кампазідыі В.Залатарова) кансерваторыі. 3 1943 y Маскве. Сярод твораў: оперы «Пасажырка» (1968), «Зося» (1970), «Мадонна і салдат» (1975), «Партрэт» (1983), «Ідыёт» (1986); балеты «Залаты юдачык» (1955), «Белая хрызантэма» (1958); аперэты; кантаты «У краі родным» (1952), «Дзённік кахання» (1965), «Хірасімскія пяцірадкоўі» (1966); 20 сімфоній (некаторыя з салістамі і хорам, 1942—89); камерная сімфонія (1986); канцэрты для інструментаў з арк.; камерна-інстр. ансамблі; рамансы; санаты; музыка да драм. спекгакляў і кінафільмаў («Ляцяць жураўлі», «Апошні дзюйм»), Дзярж. прэмія СССР 1990. ВАЙНБЕРІ (Weinberg) Стэвен (н.

3.5.1933, Нью-Йорк), амерыканскі фізік-тэарэтык. Чл. Нацыянальнай АН ЗША (1972). Скончыў Карнельскі ун-т (1954). 3 1957 праф. розных ун-таў ЗША, з 1973 — Гарвардскага ун-та. Навук. працы па фіэіцы элементарных часціц, тэорыі гравітацыі, касмалогіі. Незалежна ад А. Салама прапанаваў (1967) адзіную мадэль слабага і эл,магн. ўзаемадэеяння (тэорыя Вайнберга—Салама), выказаў гіпотэзу глюонаў. заклаў асновы кіральнай дынамікі — новага кірунку ў тэорыі элементарных часціц. Нобелеўская прэмія 1979. Тв:. Гравнтацня н космологая. М., 1975; Еднные теорян взанмодействня элементарных частвд / / Успехн фнз. наук. 1976. Т. 118, вып. 3; Первые трн мннугы. М., 1981.

ВАЙНЕРЫ, рускія пісьменнікі, браты. Ураджэнцы Масквы. Аркадзь Aл я к с a н д р a віч (н. 31.1.1931). Скончыў Маскоўскі юрыд. ін-т (1953); Г е о р г і й А л я к с а н д р а в і ч (н. 10.2.1938). Скончыў Усесаюзны юрыд. завочны ін-т (1963). Аўтары дэтэктыўных раманаў «Я, следчы...» (1969), «Візіт да Мінатаўра» (кн.

1—2, 1971—72), «Гонкі па вертыкалі» (ч. 1, 1971, поўн. выд. 1974), «Месца сустрэчы змянідь нельга» (1975, пазней «Эра міласэрнасці»); аповесцей «Гадзіннік для містэра Келв» (1967), «Вобмацкам апоўдні» (1968), «Двое сярод людзей» (1969), «Горад прыняў» (1978), нарысаў, п’ес і кінасцэнарыяў. ВАЙНІЛАВА, вёска ў Беларусі, y Чэрвеньскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 8 км на ПнЗ ад г. Чэрвень, 54 км ад Мінска, 36 км ад чыг. ст. Пухавічы. 256 ж., 94 двары (1995). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. ВАЙНІЛОВІЧ Антон Станіслававіч (1801, Гродзенская губ. — 2-я пал.

вайніловіч

459

1845), дваранскі рэвалюцыянер. 3 бел. шляхецкага роду Вайніловічаў. 3 1819 y Чарнігаўскім пях. палку, з 1823 падпаручнік. Удзельнік паўстання Чарнігаўскага палка (10— 15.1.1826), забяспечваў яго правіянтам, узначальваў авангард палка ў час маршу. Камісіяй ваен. суда ў Магілёве прыгавораны да пакарання смерцю, якое заменена высылкай на

С. Вайнберг.

вайсковую службу ў Сібір. Потым пераведзены на Каўказ, удзельнічаў y рускаперсідскай вайне 1826—28. Загінуў y баі з горцамі. ВАЙНІЛОВІЧ Восіп Мікалаевіч (1860, Відебск — 24.5.1890), рэвалюцыянернароднік. 3 бел. шляхецкага роду Вайніловічаў. У час вучобы ў Віцебскай гімназіі быў чл. Віцебскага рэв. гуртка. У час вучобы ў Варшаўскім ун-це (з 1882) адзін са стваральнікаў Варшаўскага нарадавольскага гуртка беларускіх студэнтаў, які цесна супрацоўнічаў з польскай рабочай партыяй «Пралетарыят». Кватэра В. выкарыстоўвалася для канспіратыўных сувязей з «Пралетарыятам», сюды паступалі пісьмы, нелегальнае друкарскае абсталяванне. За ўдзел y выступленнях варшаўскіх студэнтаў (крас. 1883) выключаны з ун-та. Жыў y Віцебску пад тайным наглядам паліцыі, 8.3.1884 арыштаваны. Пасля выхаду з турмы (снеж. 1884) быў пад наглядам палідыі; даваў прыватныя ўрокі, займаўся літ. творчасцю. В.М.Чарапіца. ВАЙНІЛОВІЧ Эдвард Адам (13.10.1847, Сляпянка, цяпер y межах Мінска — 16.6.1928), гаспадарчы і паліт. дзеяч Беларусі. 3 бел. шляхецкага роду Вайніловічаў. Скончыў Слуцкую гімназію (1865), Пецярбургскі тэхнал. ін-т (1869).

3 1878 член, відэ-старшыня, старшыня Мінскага т-ва сельскай гаспадаркі. У 1906 ад памешчыкаў Мінскай губ. выбраны чл. Дзярж. савета Рас. імперыі. 3 1911 дэп. Мінскай губ. земскай управы ад «польскай» (каталіцкай) курыі Слуцкага пав. У 1917 працаваў y земскіх арг-цыях, падтрымаў утварэнне БНР, удзельнічаў y пасяджэннях Рады БНР. У 1918 выступіў з планам аднаўлення ВКЛ. Стварыў «Саюз памешчыкаў Мінскай губерні». У снеж. 1918 y Варшаве, адзін з арганізатараў «Саюза палякаў з беларускі.х ускраін». У 1919 удзельнічаў y пераўтварэнні «Саюза памешчыкаў Мінскай губерні» ў «Саюз памешчыкаў

460

ВАЙНІЛОВІЧЫ

Літвы і Беларусі ў Варшаве», адзін са стваральнікаў «Польска-беларускага таварыства для палітычнага і культурнага супрацоўніцтва на Беларусі». Займаўся грамадскай дзейнасцю ў Мінску, Варшаве і Слуцку. Быў прыхільнікам незалежнай Беларусі ў саюзе з Польшчай, выступаў супраць падзелу Беларусі. У доме В. ў Слуцку 14— 15.11.1920 прахо-

М.Р.Вайнруб.

Я.РВайнруб

дзіў бел. з’езд Случчыны, які ўзняў Слуцкае паўстанне 1920. Аўтар успамінаў. А.П.Грыцкевіч. ВАЙНІЛОВІЧЫ, шляхецкі род уласнага герба («Сыракомля» змененая) y ВКЛ. Паводле некаторых крыніц, заснавальнікам роду быў Вайніла (канец 14 ст.). Мелі зямельныя ўладанні ў Мазырскім (лінія савіцка-пузаўская, 17 ст.), Пінскім (лінія макранская, 19 ст.), Навагрудскім (лінія нянькаўская, 19 ст.) пав. Найб. вядомыя: Трaян , падчашы мсціслаўскі (1648); Л е ў К а з і м і р , падчашы слонімскі (1648); Л ю д в і к , стольнік мазырскі (1661); T a м a ш , сакратар каралеўскі, харужы ваўкавыскі, сеймавы пасол (1662); Г а б р ы э л ь , староста літунскі (1667), стольнік навагрудскі; Станіслаў, мечнік лідскі; Крыштоф (1649—?), падчашы, стольнік мазырскі (1688); Ф р а н ц і ш a к , падчашы мазырскі; Я н , падваявода навагрудскі; П a в е л , падчашы слонімскі; С е б а с ц ь я н , стольнік мазырскі; T a м a ш , падстолі навагрудскі; С т a ф a н , падстолі слонімскі; A д a м , канюшы навагрудскі, падкаморы, сеймавы пасол; Я н , падкаморы слуцкі; A н т о н і (1773— 1885), маршалак шляхты Слуцкага пав.; Т а д э в y ш (1804—78), маршалак шляхты Слуцкага пав.; М і к a л a й , доктар тэалогіі; Ю з a ф , маршалак шляхты Навагрудскага пав.; Ю з а ф , маршалак шляхты Слуцкага пав. (1863—75); К с а в е р ы й Э д в а р д (псеўд. Яцак Бурчымуха), паэт, перакладчык твораў АС.Пушкіна на польск. мову; A н т о н Станіслававіч, гл. Вайніловіч А.С.; В о с і п М і к а л а е в і ч , гл. Вайніловіч В.М.; Э д в а р д Адам, гл. Вайніловіч ЭА. Р.В.Баравы, Л.Л. Чарняўская.

ВАЙНІЛЫ, вёска ў Беларусі, y Чавускім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 18 км на 3 ад г. Чавусы, 25 км ад Магілёва, 6 км ад чыг. ст. Чавусы. 645 ж., 253 двары (1995). Пачатковая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. ВАЙНОВІЧ Уладзімір Мікалаевіч (н.

26.9.1932, Душанбе), рускі пісьменнік. Вучыўся ў Маскоўскім пед. ін-це (1958—59). Першае апавяд. «Мы тут жывём» (1961). Аўтар аповесцей «Два таварышы» (1967), «Ступень даверу» (1972), рамана «Жыццё і незвычайныя прыгоды салдата Івана Чонкіна» (1969—75, y СССР 1988; працяг — раман «Прэтэндэнт на прастол», 1979). У 1974 выключаны з СП СССР, y 1980 выехаў y ФРГ. Апублікаваў сатыр. аповесць «Іванькіяда» (1976, y СССР 1989), зб. прозы і публіцыстыкі «Шляхам узаемнай перапіскі» (1979), п’есу «Трыбунал», кнігу нарысаў «Антысавецкі Савецкі Саюз» (абедзве 1985), фантаст. раман-утопію «Масква 2042» (1986). У 1990 вярнуўся ў Расію. Тв '. Малое собр. соч. T. 1—5. М., 1993. С.Ф.Кузьміна. ВАЙНОНЕН Васіль Іванавіч (21.2.1901, С.-Пецярбург — 23.3.1964), балетмайстар. Засл. арт. Расіі (1939). Скончыў Петраградскае харэагр. вучылішча (1919). 3 1919 артыст і балетмайстар (да 1938) Ленінградскага т-ра оперы і балета імя Кірава. У 1946— 50 і 1954—58 балетмайстар Вял. т-ра ў Маскве. Сярод найб. значных пастановак: балеты «Полымя ГІарыжа» Б.Асаф’ева (1932), «Шчаўкунок» П.Чайкоўскага (1934), танцы ў оперы «Прададзеная нявеста» Б.Сметаны (1948, Вял. т-р); на бел. сцэне — балет «Арлекіна» Р.Дрыга і танцы ў оперы «Кармэн» Ж.Бізэ (1945). Аўтар сцэнарыяў балетаў «Князь-возера» В.Залатарова (з М.Клімковічам, 1949, т-р оперы і балета Беларусі), «КанёкГарбунок» Р.Шчадрына (з П.Маклярскім, 1960, Вял. т-р). Дзярж. прэміі СССР 1947, 1949. Літ.: А р м а ш е в с к а я К., В а й н о н е н Н. Балетмейстер Вайнонен. М., 1971. Л.М.Ражанава. ВАЙНРУБ Мацей Рыгоравіч (н.

2.5.1910, г. Барысаў), Герой Сав. Саюза (1945). Ген.-лейт. танк. войск (1968). Скончыў Аб’яднаную бел. ваен. школу (1931), ваен. акадэміі імя Фрунзе (1941), Генштаба (1951). У Чырв. Арміі з 1929. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Паўд.-Зах., Сталінградскім, 3-м Укр., 1-м Бел. франтах: нач. разведкі дывізіі, камандзір танк. палка, нам. камандуючага войскамі 62-й (з 1943 — 8-й гвардз.) арміі. Удзельнік абароны Сталінграда. Вызначыўся ў студз. 1945 y час прарыву ўмацаванай паласы абароны ворага на левым беразе Віслы на Пд ад Варшавы. Да 1970 y Сав. Арміі. ВАЙНРУБ Яўсей Рыгоравіч (н.

15.5.1909, г. Барысаў), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Маскоўскі індустр. ін-т (1931), курсы ваен. перакладчыкаў

(1937), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1941). У Чырв. Арміі з 1931. У Вял. Айч. вайну удзельнік абароны Беларусі, баёў пад Смаленскам, Масквой, Тулай, Арлом, вызвалення Беларусі. Танк. брыгада пад камандаваннем палк. В. выэначылася ў Вісла-Одэрскай аперацыі, вызваліла больш за 400 нас. пункгаў Польшчы, адна з першых уварвалася ў Берлін. Да 1955 y Сав. Арміі. ВАЙНШТЭЙН Арон Ісакавіч (парт. псеўд. Р а х м і э л ь , Рахмілев і ч ; 23^11.1877, Вільня — 1938), удзельнік рэв. руху. Скончыў Віленскі яўр. настаўніцкі іл-т (1897). 3 1897 чл. Бунда, з 1901 чл. яш ЦК, y 1917—21 старшыня ЦК Бунда. Неаднаразова арыштоўваўся царскімі ўладамі, y 1914—17 сасланы ў Сібір. 3 1917 чл. выканкома Мінскага гар. Савета, старі і ш н я Мінскай гар. думы. Ад імя Бунда падпісаў Дэкларацыю аб абвяшчэнні незалежнасці Беларускай ССР (31.7.1920). У 1920 чл. ВРК БССР. Пасля 2-га Усебел. з ’езда Саветаў (снеж. 1920) старшыня Саўнаргаса БССР. У 1921 чл. ЦБ КП(б)Б, чл. Прэзідыума ЦВК БССР. 3 канца 1921 y Кіргізіі. 3 1923 чл. калегіі Наркамфіна СССР, нач. Гал. ўпраўлення дзярж. фін. кантролю. У 1938 рэпрэсіраваны. Э.А.Ліпецкі. ВАЙПРЭХТ (Weyprecht) Карл (8.9.1838, Кёніг, зямля Гесен, Германія — 28.3.1881), аўстрыйскі палярны даследчык. У 1872—74 узначаліў разам з Ю.Паерам экспедыцыю на судне «Тэгетгоф», якая павінна была прайсді Паўн.-ўсх. праходам з Баранцава м. ў Берынгаў праліў. Каля Новай Зямлі карабель быў зацёрты льдамі і 371 сут дрэйфаваў на Пн і ПнУ. У гэты час быў адкрыты архіпелаг, названы Зямлёй Франца-Іосіфа. Падарожнікі прайшлі па архіпелагу да 83° паўн. ш. У час зімоўкі В. правёў геафіз. даследаванні і вывучыў прыроду палярных ільдоў. На Новай Зямлі экспедыцыю падабраў рус. карабель. Літ:. П a й е р Ю. 725 дней во льдах Арктлкн: Пер. с нем. Л., 1935. ВАЙСКАЯ, В о й с к a я , вёска ў Беларусі, y Камянецкім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і калект. сялянскага аб’яднання «Колас». За 13 км на 3 ад г. Камянец, 59 км ад Брэста, 19 км ад чыг. ст. Высока-Літоўск. 938 ж., 295 двароў (1996). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Малітоўны дом евангельскіх хрысціян-баптыстаў. Помнік архітэктуры — царква Раства Багародзіцы (1751—75). Каля вёскі курганны могільнік дрыгавічоў (10— 12 ст.). ВАЙСКОВА-ДЫПЛАМАТЬІЧНАЯ МІСІЯ БНР y Л а т в і і і Эстон i і , дыпламатычнае прадстаўніцгва Беларускай Народнай Рэспублікі ў 1919— 21. Накіравана ў вер. 1919 Радай нар. міністраў на чале з А.ІЛуцкевічам для консульскай працы і арганізацыі бел.

узбр. сіл на тэр. Эстоніі. Была акрэдытавана пры ўрадах Латвіі і Эстоніі, размяшчалася ў Рызе. Начальнік місіі К.Б.Езавітаў. 5.4.1920 паўнамоцтвы місіі пацверджаны ўрадам В.Ю.Ластоўскага. Пры місіі дзейнічалі рэгістрацыйнапашпартныя адцзелы ў Таліле і ў Ліепаі; ёй падпарадкоўвалася консульства БНР y Рызе. Місія ўдзельнічала ў рабоде бел.-лат. памежнай камісіі (сак.

1920), падрыхтавала надзвычайную дыпламат. місію на чале з В.І.Захаркам y Маскву (ліп. 1920) і Бел. нац.-паліт. нараду ў Рызе (20.10.1920); кіравала Асобным атрадам БНР на чале з С.Н.Булак-Балаховічам, змагалася за ўдзел БНР y Канферэнцыі балт. дзяржаў (жн. 1920). Яна садзейнічала арганізац. афармлеяяю бел. калоніі ў Латвіі, стварэнню бел. прэс-бюро ў Рызе, культ.-асв. т-ва «Ііацькаўшчына», курсаў беларусазнаўства і інш. Дзейнаснь місіі спынена 1.2.1921 y выніку дыпламат. націску Сав. Расіі на ўрад Латвіі напярэдадні падпісання Рыжскага мірнага дагавора 1921. Р.А.Лобаў. ВАЙСМЮЛЕР, В е й с м ю л е р (Weis­ smuller) Джон [сапр. В а й с ц м ю л е р (Weiszmüller) Янаш; 2.6.1904, Фрайдорф, каля г. Тымішаара, Румынія — 20.1.1984], амерыканскі спартсмен (плаванне). Алімпійскі чэмпіён 1924 (100 м, 400 м, эстафета 4 х 200 м) і 1928 (100 м, эстафета 4 х 200 м) y плаванні вольным стылем. Устанавіў 67 сусв. рэкордаў. У 1932—48 выканаўца гал. ролі ў 12 фільмах пра Тарзана. ВАЙТОВІЧ Аляксандр Паўлавіч (н.

5.1.1938, в. Рачкевічы Капыльскага р-на Мінскай вобл.), бел. фізік. Чл.-кар. АН Беларусі (1986), д-р фізіка-матэм. н.

(1979), праф. (1985). Скончыў БДУ (I960). 3 1960 y Ія-це фізікі, з 1993 дырэктар Ін-та малекулярнай і атамнай фізікі АН Беларусі. Навук. працы па лазернай фізіцы і оптыцы. Развіў магяітаоптыку газавых лазераў, распрацаваў тірынцыпы палярызацыйнай лазернай спектраскапіі і нелінейнай дынамікі лазераў, прапанаваў метады ўнутрырэзанатарнай лазернай спекграскапіі і селекцыі частот лазернага выпрамянення. Тв.: Магннтооптнка газовых лазеров. Мн., 1984; Лазеры с аннзотропнымн резонаторамн (разам з В.М.Северыкавым). Мн., 1988. ВАЙТОВІЧ Ніна Трафімаўна (10.7.1913, г. Верхнядзвінск Віцебскай вобл. — 4.3.1976), бел. мовазнавец. Д-р філал. н. (1976). Скончыла Мінскі пед. ін-т (1937), працавала ў ім. У 1956—76 y Ін-де мовазнаўства АН Беларусі. Даследаванні ў галіне дыялекталогіі і гісторыі бел. мовы. Аўтар манаграфій «Ненаціскны вакалізм народных гаворак Беларусі» (1968), «Баркалабаўскі летапіс» (1977), сааўгар акад. лрац. «Дыялекталагічды атлас беларускай мовы» (1963), «Нарысы па беларускай дыялекталогіі» (1964), «Лінгвістычная геаграфія і грулоўка беларускіх гаворак» (1968—69). За ўдзел y комплексе прац па бел. лінгвагеаграфіі Дзярж. прэмія СССР 1971.

Л і т Б у л а х о в М.Г. Восточнославянскме языковеды. Мн.. 1977. Т. 2. С. 129— 133. І.К.Германовіч.

ВАЙЧКУС

461

ВАЙТОВІЧ Сяргей Даділавіч реннн скважнн. М., 1985; Пргасладная геомеханнка в буреннн. М., 1990; Фмзнкохмммя (13.10.1925, в. Забалацце Бялынідкага днсперсных снстем. М., 1990 (разам з р-на Маіілёўскай вобл. — 12.2.1989), У.Дз. Шантарыным). бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1979). Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1952). 3 1962 y ВАЙЦЗЭКЕР (Weizsâcker) Рыхард фон Ін-це гісторыі АН Беларусі. Даследаваў (л. 15.4.1920, г. Штутгарт, Гермалія), гісторыю міжнар. дзейнасці БССР. палітычлы і дзярж. дзеяч Гермаліі. Адзін з аўтараў «Гісторыі Беларускай Юрыст. Чл. Хрысц.-дэмакр. саюза з ССР» (т. 5, 1975), калект. мадаграфій 1954. У 1964—70 і 1979—81 прэзідэят «Супрацоўніцтва Беларускай ССР з сацыялістычнымі краінамі» (1970), «У адзіным страі змагароў за мір» (1989). Тв.\ БССР в борьбе за мнр н сотрудннчество между народамя (1945—1965). Мн., 1968; Белорусская ССР н развнваюіцнсся страны (1945—1970). Мн., 1974; БССР на форуме нацнй. Мн., 1978; БССР в отношеннях СССР с развнваюцдамлся странамм. 1971—1985. Мн., 1985; БССР в экономнческлх отношеннях СССР с зарубежнымн странамм (1945— 1987). Мн., 1989. А.С.Ляднёва. ВАЙТОВІЧ Таццяна Мікалаеўна (н.

25.10.1949, Мінск), бел. вучояы ў галіне педыятрыі. Д-р мед. н. (1991), праф.

(1966). Скончыла Мінскі мед. ін-т (1972). 3 1977 лрацуе ў ім. Навук. працы па паталогіі бролхалёгачлай сістэмы, праблемах вострых рэспіраторлых ілфекцый y дзяцей, дыяглостыцы, лячэллі і рэабілітацыі сладчыллых і хралічлых хвароб лёгкіх y іх. Тв:. Пневмоння с затяжным теченнем y детей. Мн., 1989 (разам з І.Н.Усавым, Т.Н.Самаль); Справочнмк участкового педнатра. Мн., 1991 (у сааўг ). ВАЙЦАХОВІЧ Сяргей Рыгоравіч (20.3.1903, в. Сярагі Слуцкага р-ла Мілскай вобл. — 3.9.1977), адзіл з кіраўяікоў патрыят. падполля і партыз. руху ла тэр. Пілскай вобл. ў Вял. Айч. вайлу. Сколчыў Камуліст. ул-т Беларусі (1932). 3 1921 ла сав. і парт. рабоце ў Слуцку, з 1938 іяструктар ЦК КП(б)Б, з крас. 1941 сакратар Пілскага абкома КП(б)Б. У Вял. Айч. вайлу з 23.4.1943 да ліл. 1944 2-і сакратар Пілскага падп. абкома КП(б)Б. У 1944—47 сакратар Пілскага абкома КП(б)Б. ВАЙЦАХОЎСКІ Віхтар Аляксалдравіч (л. 17.4.1926, в. Кругляк Мілскага р-ла), бел. вучолы-экаламіст. Д-р экалам. л. (1983), праф. (1985). Сколчыў Мілскую ВПШ (1962). 3 1965 y БПІ, y 1969—91 y Мілскай ВПШ (y 1986—89 рэктар). Асл. кірулак лавук. дзейяасці — праблемы тэорыі і метадалогіі сістэмлага выкарысталля экалам. заколаў. ВАНЦЕНКА Уладзімір Сяргеевіч (л.

14.2.1938, в. Вязавое Арэлбургскай вобл., Расія), бел. вучолы ў галіле геамехалікі. Д-р тэхл. л. (1986), праф.

(1988). Сколчыў Маскоўскі іл-т лафтахіміі і газавай прам-сці імя І.М.Губкіла (1964). У 1974—76 і з 1991 (лам. дырэктара) y Бел. л.-д. геолагаразведачлым іл-це. Навук. працы па тэхлалогіі бурэлля, мацавалля і выпрабавалля нафтавых і газавых свідравія y складалых горла-геалагічлых умовах. Тв.: Упрашіенне горным давленвем прн бу-

АП.Вайтовіч.

Р. фон Вайцзэкер.

Ням. евалгелістычяага царк. сабора. Дэп. (1969—81) і нам. старшылі (1979—81) буядэстага. У 1981—84 кіруючы бургамістр Зах. Берліла. Прэзідэлт ФРГ y 1984—94. У сваёй прамове 8.5.1985, прысвечалай 40-годдзю закаячэлля 2-й сусв. вайлы ў Еўропе, выказаўся пра адказласць лемцаў за злачыяствы яацыялал-сацыяліст. рэжыму. Аўтар твораў «Палітычлая сіла культуры» (1987), «Масты да ўзаемаразумення» (1990), «3 Гермаліі ў Еўропу» (1991) і ілш. ВАЙЦЯХОЎСКІ (Wojciechowski) Сталіслаў (15.6.1869, г. Каліш, Польшча — 9.4.1953), дзяржаўлы і лалітычлы дзеяч Польшчы. Адзіл з заславальлікаў Польскай сацыяліст. партыі (1892). У 1919—20 мілістр уяутр. спраў, y 1922— 26 прэзідэлт Польлічы (адхілеяы ад улады ў выліку перавароту ла чале з Ю .Пілсудскім). Праф. Гал. школы сельскай гаспадаркі (1926— 39). Аўтар прац «Кааператыўлы рух y Алгліі» •(1907), «Кааперацьм ў яе гістарычлым развіцці» (1923). ВАЙЦЯШОНАК Марыя Алтолаўна (л.

3.5.1942, г. Змяілагорск Алтайскага краю, Расія), бел. пісьмеяліда. Сколчыла БДУ (1972). Займалася пед. дзейласцю, з 1974 — журлалістыкай. Друкуецца з 1959 як празаік і публіцыст. Клігі ларысаў і апавядалляў «Сярод блізкіх людзей» (1988), «Жалчыла каля люстэрка» (1993) вызлачаюцца добрым ведаллем вясковага жыцця, толкім псіхалагізмам, выразласцю характараў. ВАЙЧКУС (Vaickus) Юозас (16.4.1885, в. Застаўчай Мажэйкскага р-ла, Літва — 7.4.1935), літоўскі тэатр. дзеяч; адзіл з заславальлікаў літ. прафес. т-ра. У 1905 стварыў валдроўлую аматарскую трупу (з 1911 Валдроўлы т-р В ), з якой

462

вайш куны

гастраліраваў па Літве. У час вучобы ў студыі Александрынскага т-ра ў Петраградзе стварыў там y 1916 Літоўскую драм. студыю, якая стала першым прафес. т-рам. У Вільнюсе, Каўнасе ставіў п’есы П.Вайчунаса, Ю.Жэмайтэ, Л.Талстога, А.Чэхава, ГЛбсена. 3 1920 рэжысёр Драм. т-ра Т-ва творцаў літ. мастацтва (з 1922 Дзярж. т-р), дзе паставіў «Агні Іванавай ночы» Г.Зудэрмана, «Карэн Борнеман» Я.Бергстрэма. У 1923— 32 жыў y ЗША. У 1932 стварыў y Каўнасе студыю кіно і т-ра, т-ва «Ліетфільм». ВАЙШКУНЫ, курганны могільнік балтаў 9—11 ст. на ПнУ ад в. Вайшкуны Пастаўскага р-на Віцебскай вобл. 9 курганоў y 1975 даследаваў Я.Г.Звяруга. Пахавальны абрад — трупаспаленне на гарызонце ці ў насыпе. Выяўлены рэшткі вогнішчаў. Сярод знаходак жал. сякеры, наканечнікі кап’я, шыла, шпількі, бронзавыя званочкі, фрагменты шыйных грыўняў, бранзалетаў, гліняныя прасліды, кераміка. ВАЙШНОРАС (Vajsnoras) Феліксас (18.5.1897, в. Пілвішкіс Вілкавішкскага р-на, Літва — 21.8.1972), літоўскі пісьменнік. Засл. дз. культуры Літвы (1965). Скончыў Камуністычны ун-т нац. меншасцей Захаду ў Маскве (1925). 3 1930 y Мінску — супрацоўніх, y 1934—37 — рэдактар газ. «Raudonasis artojas» («Чырвоны араты»). У 1937 рэпрэсіраваны (рэабілітаваны ў 1956). 3 1945 y Вільнюсе. Аўтар зб-ка вершаў «Пад сцягам працы і барацьбы» (1934, на літоўскай мове), кнігі мемуараў «Да светлага жыцця» (1960). На літ. мову пераклаў (пад псеўд. Ф.Садайніс) паэму Я.Купалы «Над ракою Арэсай» (1935), асобныя творы П.Броўкі, Я.Коласа, Т.Кляшторнага, І.Харыка і інш. А.І.Мальдзіс. ВАШІІЫІ (санскр.), члены адной з 4 варнаў (саслоўяў) y Стараж. Індыі. У дакласавы перыяд да В. адносілі паўнапраўных сапляменнікаў (побач з кшатрыямі і брахманамі). У класавым грамадстве В. наз. свабодныя паўнапраўныя абшчыннікі, земляробы, жывёлаводы, паэней некаторыя рамеснікі і гандляры. У сярэднія вякі В. называлі пераважна гандляроў: ВАК, гл. Вышэйшы атэстацыйны камітэт. ВАКА (Vaca) Альвара Нуньес Кавеса дэ (1490— 1564), іспанскі канкістадор. У 1528 высадзіўся з экспедыцыяй П.Нарваха на п-ве Фларыда ў Паўн. Амерыцы. Пасля гібелі экспедыцыі быў y палоне ў розных плямён індзейцаў, займаўся знахарствам. За 9 гадоў блуканняў першы з еўрапейцаў ажыццявіў падарожжа праз тэр. сучасных Луізіяны, Тэхаса да р. Рыо-Грандэ і паўн. ісп. фарпостаў каля Каліфарнійскага заліва. У 1537 праз Мексіку вярнуўся ў Іспанію. Быў прызначаны імператарам Карлам V губернатарам Рыо-дэ-Ла-Платы,

y 1541 з флотам прыбыў на в-аў СантаКатарына паблізу ўзбярэжжа Бразіліі і дайшоў праз невядомыя землі да Асунсьёна. Падымаўся па р. Парана да 18° паўд. ш., зрабіў няўдалую спробу дайсці да Андаў. У 1542 захоплены сапернікам-канкістадорам Д.М.Іралам і адпраўлены ў Іспанію. ГІакінуў апісанне падарожжа па Паўн. Амерыцы (1555). ВАКАЛІЗ (франц. vocalise ад лац. vocalis галосны гук; гучны, пявучы), 1) практыкаванне для развіцця вакальнай T a x mid, якое выконваецца на галосным гуку. 2) Канцэртны твор, найчасцей для сапрана з інстр. суправаджэннем. Адсутнасць слоў і кантыленнасць, часам віртуознасць, дазваляюць выявіць прыгажосдь і выпрацаванасць голасу («B. y форме хабанеры» М.Равеля, «Вакаліз» С.Рахманінава). У 20 ст. В. набліжаецца да інстр. жанраў (5 мелодый для голасу ці скрыпкі з фп. С.Пракоф’ева, В.-эцюд К.Шыманоўскага; саната-В., сюіта-В. для голасу з фп. М.Метнера; канцэрт для голасу з арк. Р.Гліэра). Спецыфічны эфект дасягаецца ў харавым В. («Дафніс і Хлоя» Равеля). В. ў бел. музыцы: Канцэрціна ддя голасу з арк. ДзЛукаса, В. з сімф. арк. памяці Дэ.Шастаковіча Л.Абеліёвіча, В.-калыханка з балета «Мара» Я.Глебава і інш. ВАКАЛІЗМ, гл. ў арт. Галосныя гукі. ВАКАЛЬНАЕ МАСТАЦТВА, гл. Спевы. ВАКАЛЬНА-ІНСТРУМЕНТАЛЬНЫ АНСАМБЛЬ, эстрадны калектыў, y якім кожны музыкант звычайна выконвае некалькі функцый без падзелу на салістаў-вакалістаў і акампаніятараў-інструменталістаў. Узніклі ў сярэдзіне 1960-х г. на аснове спалучэння стылістыкі ранняй рок-музыкі з жанрам эстраднай песні. Сярод тэмбравых асаблівасцей ансамбляў шырокае выкарыстанне элекграінструментаў (пераважна гітары і клавішных) і электронных гукавых эфекгаў, сярод стылістычных — спалучэнне элементаў фальклору, джаза, аўтарскай песні, танц. музыкі, шматлікіх эстрадных плыняў. У рэпертуары найчасцей апрацоўкі нар. песень і эстрадныя песні, a таксама песенныя сюіты, мюзіклы, разгорнутыя інстр. кампазідыі. Вял. ўплыў на станаўленне T a ­ r n ансамбляў зрабіла творчасць бел. ансамбля «Песняры». Сярод інш. бел. ансамбляў: «Верасы», «Сябры», рок-групы «Бонда», «Мроя», «Уліс», «Крама». «Новае неба», «Палац». Н.Я.Бунцэвіч. ВАКАЛЬНА-СІМФАНІЧНАЯ ПАЭМА, буйны музычны твор (часцей адначасткавы), звязаны з літаратурным тэкстам. Прызначаны пераважна для спевакоў-салістаў (часам чытальніка), хору і сімф. аркестра. Узаемадзеянне музыкі са словам абумоўлівае яе праграмнасць (гл. Праграмная музыка), характэрную тэндэнцыю да ўзаемадзеяння розных формаў і жанраў. Ад кантаты і араторыі адрозніваюцца большай цэласнасцю (значнай роляй скразнога сімф. развіц-

ця, выкарыстаннем прынцыпаў монатэматызму і інш.). У некаторых з іх выкарыстоўваюцца прынцыпы тэатраліэацыі, элементы сцэн. дзеяння. Вытокі В.-с. п. ў прынцыпах паэмнага сімфанізму ФЛіста (гл. Сімфанічная паэма). У рус. музыцы 19—-20 ст. вядомыя вак.сімф. паэмы «Званы» С.Рахманінава, «Паэма памяці С.Ясеніна» Г.Свірыдава і інш. Пачатак бел. В.-с. п. паклалі М.Аладаў («Над ракой Арэсай», 1933), A. Багатыроў («Паэма-казка пра Мядзведзіху», 1937). Да гэтага жанру ў бел. музыцы належаць «Буравеснік» Я.Цікоцкага (1944), «Попел» С.Картэса (1966), «Два твары зямлі» Дз.Смольскага (1969), «Вечна жывыя» (1959) і «Героям Брэста» (1975) Г.Вагнера, «Янка Купала» В.Помазава (1983). Сярод В.-с. п. 1980—90-х г. — «Радуйся, Францыск Скарына» Э.Наско, «Зямля» Э.Казачкова, «Памяці маці» У.Кур’яна, «Настальгія» Г.Ермачэнкава і інш. Э.А.Алейнікава. ВАКАЛЬНАЯ МУЗЫКА, музыка для спеваў; галіна муз. мастацгва, y якой асн. сэнсавая нагрузка ўскладаецца на пеўчы голас. В.м. (акрамя вакалізу) звязана з ліі. тэкстам і таму адносіцца да жанру праграмнай музыкі. Спецыфіка B. м. ў тым, што вак. мелас нараджаецца ў выніку цеснага ўзаемадзеяння моўнай прасодыі з уласна музычнай інтанацыяй. У стараж. формах фальклору гэтая сувязь мела сінкрэтычны характар, пасля падзелу паэзіі і музыкі на самаст. віды мастацтва — сінтэтычны. В.м. можа быць з інстр. і аркестравым суправаджэннем і беэ яго (а капэла). Ахоплівае камерна-вак. творы для аднаго, 2 ці 3 галасоў (песня, раманс, вак. дуэт, трыо, вак. цыкл і інш.), ансамбля ці хору (хар. мініяцтра, паэма, канцэрт), буйныя творы для хору з арк. (кантата, араторыя, вакальна-сімфанічная паэма), сцэн. творы (опера, аперэта, мюзікл). 3 даўніх часоў В.м. выкарыстоўваецца ў рэліг. кульце. Песнапенні складаюць асн. частку богаслужэнняў правасл. царквы (літургія, усяночная, паніхіда) і каталіцкай (меса, рэквіем; гл. Царкоўная музыка). На Беларусі традыцыі вак. свецкай харавой музыкі закладзены ў канцы 15 ст. ў кантах і псалшах. В.м. займала значнае месца ў творчасці многіх пакаленняў бел. кампазітараў. У 1980—90-я г. бел. кампазітары распрацоўваюць новыя, раней амаль не ўласцівыя нац. муз. мастантву жанры В.м.: духоўны хар. канцэрт (Л.Шлег, А.Бандарэнка), літургія (А.3алётнеў, С.БельцюКоў), меса (А.Літвіноўскі), вак. сімфонія (А.Мдывані, А.Сонін, В.Войцік). В.м. розных жанраў прадстаўлена і творамі кампазітараў бел. замежжа (М.Равенскі, М.Шчаглоў, Э.Зубковіч і інш.). Э.А.Алейнікава. ВАКАМЕРНАЯ ЗДЬІМКА, спрошчаны спосаб тапаграфічнай здымкі. Выконваецца на планшэце з дапамогай компаса, візірнай лінейкі і цыркуля. Праводзіцца для хуткага складання прыблізнага плана мясцовасці або маршруту. Для В.з.

планшэт устанаўліваюць і арыентуюць па компасе, лінейкай вызначаюць напрамкі на назіраемыя аб’екты і наносяць адпаведныя лініі, уздоўж якіх адкладваюць y маштабе прыблізныя адлегласці ад месца здымкі да таго або інш. аб’екта. В.з. выкарыстоўваюць y экспедыцыйных умовах пры адсутнасці тапаграфічных картаў для адлюстравання падрабязнасцей будовы мясцовасці, a таксама пры складанні абрыса і пры рэкагнасцыраваных даследаваннях малаабжытых раёнаў. А.В.Саломка. ВАКАНСІЯ (франц. vacance ад лац. vacans які пустуе, свабодны), свабодная (незамешчаная) службовая пасада. ВАКАНСІЯ ў ф і з і ц ы , дэфект крышталя, калі ў вузле крышталічнай рашоткі адсутнічае атам. Узнікае ў выніку цешіавых ваганняў атамаў, пры радыяцыйным апрамяненні, пластычнай дэфармацыі. В. абменьваюцца месцамі з суседнімі атамамі і хаатычна рухаюцца

па крышталі. Pyx В. — асн. прычына самадыфузіі (перамешвання атамаў y крыпггалях) і гетэрадыфузіі (узаемнай дыфузіі крыдгсалёў, якія кантактуюць). В. могуць аб’ядноўвацца і ўтвараць складаныя дэфекты (ды- і трывакансіі, кластэры), a таксама спалучацца з дамешкамі і ўтвараць комплексы В.-дамешак. Наяўнасць В. істотна ўплывае на ўласцівасці крышталёў і фіз. працэсы (шчыльнасць, іонную праводнасць, унутр. трэнне, тэрмаапрацоўку, рэкрыпггалізацыю і іяш.). Літ:. В а в п л о в В.С., К н в А.Е., Н н я зо в a О.Р Мсханязмы образовання н мнграцнн дефектов в полулроводннках. М., 1981.

BÀKAP (Wakar) Алексы (17.1.1898, г. Самара, Расія — 25.8.1966), польскі вучоны-эканаміст. У час ням.-фаш. акупацыі Польшчы (1939—45) удзельнічаў y нелегальнай дзейнасді Вышэйшай гандл. школы, з 1945 праф., з 1946 рэктар гэтай школы. У 1948—50 рэктар Акадэміі паліт. навук, з 1948 — праф. Вышэйшай школы планавання і статыстыкі. Пачаў навук. дзейнасць як прыхільнік Лазанскай школы ў палітэканоміі, якая імкнулася абгрунтаваць выкарыстанне матэматыкі ў эканоміцы. У перадваенны перыяд даследаваў праблемы канкурэнцыі, цэн і знешняга гандлю, y пасляваенны — алтымальяага планавання і сістэмы кіравання сацыяліст. эканомікай.

ВАКАР Сяргей Міхайлавіч (н. 27.8.1928, г. Орша), бел. скулытгар. Засл. дз. маст. Беларусі (1978). Скончыў Бел. тэатр,маст. ін-т (1966). Працуе ў галіне станковай і манум. скульптуры, найб. y жанры партрэта. Вылучаюцца партрэты дзеячаў бел. культуры (Ф.Скарыны, М.Гусоўскага, У.Караткевіча, Я.Брыля, Р.Барадуліна, Г.Бураўкіна і інш.). Яго станковым работам уласцівы прастата і строгасць кампазіцыйнай будовы, яснасць і дакладнасць пластычнага вырашэння (помнікі віцэ-адміралу В.П.Дразду ў Буда-Кашалёве, Ф.Э.Дзяржынскаму ў сядзібе Дзяржынава Стаўбцоўскага р-на, У.М.Азіну ў Полацку, надмагілле П.Броўкі ў Мінску і інш.). Зрабіў некалькі варыянтаў статуарнага партрэта М.Багдановіча, якія леглі ў аснову помніка паэту ў Мінску. Стварыў шэраг мемарыяльных дошак. Літ.. П е т э р с о н Э.А. С.М.Вакар. Мн., 1980.

С.Вакар. Помніх М.Багдановічу ў Мінску.

1981.

BÂKAP (Wakar) Уладзімір (26.8.1885, г. Тамбоў, Расія — 9.5.1933), польскі эканаміст, публіцыст, грамадскі дзеяч. У 1917—24 выкладаў y Вышэйшай гандл. школе ў Варшаве. У 1915— 19 працаваў y Бюро грамадскай працы (з 1918 дырэктар), дзе рэдагаваў важнейшыя дзярж. дакументы напярэдадні і ў час абвяшчэння незалежнасці ГІольшчы. Ішцыятар стварэння і кіраўнік ін-та грамадскай гаспадаркі (1920—21). Рэдактар варшаўскіх час. «Polska» («Польшча»), «Pr/egl^d Wschodni» («Усходні агляд»), «Pizymierze» («Саюз») і інш. У апошнім часопісе шмат увагі аддаваў над. пытанням y Полыдчы, y т.л. беларускаму; там надрукаваны арт. Б.Тарашкевіча «Беларускія палітычныя патрабаванні». Аўтар прац «Сто гадоў барацьбы за польскую асвету» (1916),

ВАКЗАЛ

463

«Праблема самакіравання ў Здабытай Рэчы Паспалітай» (1924) і інш. ВАКАЯМА, горад y Японіі, на Пд в-ва Хонсю. Адм. ц. прэфекгуры Вакаяма. Каля 500 тыс. ж. (1990). Порт каля паўд. ўвахода ў зал. Осака. Буйны цэнтр чорнай металургіі, тэкст. прам-сці; хім., нафтаперапр., інструментальныя, лесаперапрацоўчыя, рыбакансервавыя прадпрыемствы; электрамашынабудаванне. Ун-т. Стараж. замак. ВАКЕНРОДЭР (Wackenroder) Вільгельм Генрых (13.7.1733, Берлін — 13.2.1798), нямецкі пісьменнік. Прадстаўнік іенскага кола рамадтыкаў (гл. ў арт. Германія, раздзел Літаратура). Сябар Л.Ціка. Сваімі творамі і праз уздзеянне на Ціка (прыняў непасрэдны ўдзел y стварэнні яго рамана «Вандраванні Франца Штэрнбальда») зрабіў уплыў на развідцё еўрап. л-ры 19 ст. Кніга В. «Шчырыя выказванні сэрца братаманаха, аматара мастацтва» (1797, выдадзена ананімна) прысвечана жывапісу і музыцы. У кн. «Фантазіі пра мастадгва для сяброў мастацтва» (выд. 1799) выступіў за цэласнае спасціжэнне свету (якое абазначыў як «рэлігійнае») праз мастацгва. Навела «Славутае музыкальнае жыццё кампазітара Іозефа Берглінгера» пра трагедыю геніяльнага мастака, якога не зразумеў свет.

Te.. Рус. пер. — Об нскусстве я художннках; Размышлення отшельннка, любнтеля нзяіцного. М., 1826; Фантазня об нскусстве. М., 1977. Літ.: Б е р к о в с к п й Н.Я. Романтазм в Германпп. Л., 1973; Д м п т р н е в А.С. Проблемы ненского романтнзма. М., 1975; Б a л a ш о в Н.Н. Вакенродер / / Мсторня немецкой лптературы. М., 1966. Т. 3. Г.В. Сініла. ВАКЗАЛ (ад англ. Vauxhall — назва забаўляльнай установы каля Лондана ў 17 ст.), будынак ці комплекс будынкаў, збудаванняў і прыстасавандяў для абслушўвання пасажыраў, кіравання рухам трансларту і размяшчэння службовага персаналу. Адрозніваюць чыгуначныя, рачныя, марскія, аўта- і аэравакзалы, a таксама аб’ядланыя, ці комгшекслыя (лапр., чыгуначла-аўтобусны). Першыя В. з’явіліся з пачаткам пасажырскіх перавозак па чыгунцы (лапр., В. ла лініі Стоктан—Дарлінгтан y Англіі, 1822—25). На Беларусі чыгулачлыя В. будавалі адлачасова з пракладкай чыгунак. Будыпак В. (Віленскага) y Мінску адкрыты ў 1874 (перабудаваны ў 1939, ласля Айч. вайлы адноўлелы ў 1949, э 1980-х г. узводзяцца ловыя будынкі), y 1866 пабудавалы Віцебскі чыгуначны вакзал, да 1867 — чыг. B. y Гродле (у 1948 рэкалструяваны, y 1986 пабудавалы ловы), y 1886 — Брэсцкі чыгуначны вакзал (у 1956 рэкаяструявалы), y 1-й пал. 20 ст. пабудавалы Магілёўскі чыгуначны вакзал, Слонімскага вакзала будынак. Адлоўлелы разбуралыя ў Айч. вайну і

464

ВАКЛЮЗЫ

рэканструяваны В. ў Баранавічах (1947), Гомелі (1948), Оршы (1951), Полацку (1953). Пабудаваны аэравакзалы: y Мінску (ш- Мінскія аэрапорты), Брэсцкі аэравакзал, y Гродне (1962), Салігорску (1965), Бабруйску (1966), Гомелі (1976), Магілёве (1971). У ліку буйных аўтавакзалаў Беларусі Мінскі аўтавакзал «Усходні». На суднаходных рэках будуюцца

BÂKCMAH (Waksman) Зельман Абрахам (22.7.1888, г. Прылукі Чарнігаўскай вобл., Украіна — 16.8.1973), амерыканскі мікрабіёлаг. Чл. Нац. АН ЗША. Д-р філасофіі (1918), лраф. (1930). Скончыў Каліфарнійскі ун-т y г. Сан-Францыска (1918). У 1918—58 y Роджэрскім ун-це, адначасова з 1931 y Ін-це акіянаграфіі ў г. Вудс-Хол, y 1949— 58 дырэктар Ін-та мікрабіялогіі Роджэрскага ун-та. Навук. працы па глебавай і марской мікрабіялогіі, вывучэнні антыбіётыкаў. Увёў

З.АВаксман. І.Ф.Ваксман. АВВакульскі

рачныя В. (Мазырскі рачны вакзал). ВАКЛЮЗЫ (ад назвы крыніцы Ваклюз на Пд Францыі), в а к л ю з с к і я к р ы н і ц ы , крыніцы, якія ўтвараюцца ў карставых абласцях пры выхадзе на паверхню падземнай paid. Маюць вял. і пастаянны расход (дэбіт) вады. Ёсць на Каўказе, y Ферганскай даліне і інш. раёнах развіцдя карсту. ВАКОДЭР (англ. vocoder), сістэма тэлефоннай сувязі, y якой моўная інфармацыя п е р а д а е ц ц а кадзіраванымі сігналамі. На перадавальным баку з дапамогай аналізатараў гуку моўныя сігналы пераўтвараюцца ў кадзіраваныя, на прыёмным — сінтэзатар узнаўляе з іх моўныя сігналы. Павялічвае прапускную здольнасць ліній сувязі ў 10—13 разоў. ВАКОЛІЦА, a к о л і ц a (ад усх.-слав. околотм абкружаць, абгароджвадь, абносіць каламі), наваколле, акруга або агароджа вакол вёскі. ВАКОЛІЧНАЯ ШЛЯХТА, адна з ніжэйшых груп дробнамаянтковай шляхты Беларусі ў 16— 19 ст. Называлася таксама шляхтай засцянковай, заградовай, загоннай, шарачковай і інш. Юрыдычна адносілася да пануючага саслоўя феадалаў, маёмасна ж набліжалася да прац. сялянства. Паходзіла са свабодных людзей (баяр, зямян і інш.), якія маглі дакументальна пацвердзіць асабістую вольнасць ад цяглава-чыншавых абавязкаў. Сялілася ў адасобленых паселішчах (аколіцы, засценкі). Зямлёй валодала паводле родава-спадчыннага права, апрадоўвала яе самастойна, але ў дапамогу нярэдка наймала агароднікаў, халупнікаў і інш. сялян. У 1796 y 8 паветах б. ВКЛ складала 61% усёй шляхты, y 1839 y зах. губернях Рас. імперыі — 56%. Указам Мікалая I ад 19.10.1831 В.ш. выключана з дваранскага саслоўя і пераведзена ў катэгорыю аселых аднадворцаў. Я.К.Анішчанка.

тэрміны «антыбіёз» і «аіггыбіётык». Вынайшаў стрэлтаміцын (1944). Нобелеўская прэмія 1952.

BAKCMAH Ісак Фёдаравіч (25.7.1922, г.п. Краснаполле Магілёўскай вобл. — 19.12.1943), Герой Сав. Саюза (1944). Вучыўся ў Днелрапятроўскім трансп. ін-це (1938—40). У Чырв. Арміі з 1941. У Вял. Айч. вайну з 1942 удзельнік баёў пад Сталінградам, на Доне, Дняпры, Северскім Данцы. 26.11.1943 батарэя пад камандаваннем ст. лейт. В. пры фарсіраванні Дняпра каля Запарожжа пад агнём ворага падавіла 15 агнявых пунктаў, адбіла 10 контратак. Загінуў y баі. ВАКУЛЬСКІ Аляксандр Васілевіч (28.8.1922, в. Калтыманава Іглінскага р-на, Башкортастан — 31.7.1990), Герой Сав. Саюза (1945). Беларус. Скончыў Тамбоўскую ваенна-авіяц. школу пілотаў (1942). У Чырв. Арміі з 1941. У Вял. Айч. вайну на фронце з 1943, камандзір эскадрыллі штурмавога авіяпалка. Удзельнік баёў на Віцебска-Полацкім напрамку, вызвалення Літвы і Латвіі, разгрому кёнігсбергскай групоўкі ворага. Капітан В. зрабіў 111 баявых вылетаў, удзельнічаў y 17 паветр. баях, збіў 3 самалёты, знішчыў вял. колькасць ваен. тэхнікі ворага. У 1946—62 y грамадз. авіяцыі. ВАКУОЛЯ (франц. vacuole ад лац. vacuus пусты), поласць y цытаплазме жывёльных і раслінных клетак, абмежаваная мембранай і запоўненая вадкасцю. У цытаплазме прасцейшых знаходзяцца стрававальныя В. (маюць ферменты, якія раскладаюць рэчывы) і скарачальныя В. (выконваюць функцыі асмарэгуляцыі і выдзялення). Для шматклетачных жывёл характэрны стрававальныя і аўтафагіруючыя В.; яны ўваходзяць y групу другасных лізасом і маюць гідралггычныя ферменты. У раслін В. — вытворныя эндаплазма-

тычнай сеткі, акружаныя пранікальнай мембранай — танапластам. Функцыі В.: рэгуляцыя водна-салявога абмену, падтрыманне тургарнага ціску ў клетцы, назапашванне нізкамалекулярных водарастваральных метабалітаў, запасных рэчываў і выдаленне з абмену таксічных рэчываў. ВАКУУМ у к в а н т а в а й т э о р ы і п о л я , асноўны (энергетычна найніжэйшы) стан квантавых палёў, узбуджэнні якога супастаўляюцца адпаведным элементарным часціцам. Характарызуецца мінім. энергіяй, нулявымі імпульсамі, момантам імпульсу, эл. зарадам і інш. квантавымі лікамі. Пад В. разумеюць таксама стан поля, дзе адсутнічаюць якія-н. рэальныя часціцы. Флуктуацыі В. тыпу часціца — антычасціца абумоўліваюць спантаннае выпрамяненне атамаў, рассеянне свягла па святле, зрух атамных узроўняў, экранаванне эл. зараду і антыэкранаванне каляровага зараду ў квантавай хромадынаміцы (т.зв. асімптатычная свабода). В. можа мець іншую сіметрыю, чым ураўненні зыходнай квантавай тэорыі (напр., В.Хігса, 0 — B.). В. нагадвае кандэнсаванае асяроддзе, таму ў ім могуць адбывацца палярызацыя, фазавыя пераходы і іган. эфекты, якія вывучаюцца i Vшэрагу выпадкаў з высокай дакладнасцю пацверджаны эксперыментальна. Літ:. Гл. пры арт. Квантавая тэорыя поля. Я.А.Таўкачоў. ВАКУУМ (ад лац. vacuum пустата) y т э х н і ц ы , стан разрэджанага газу пры цісках, значна меншых за атмасферны. Паводзіны газу ў вакуумных прыстасаваннях вызначаюцца суадносінамі паміж даўжынёй свабоднага прабегу 1 малекул або атамаў і памерам d, харакгэрным для дадзенай лрылады ці працэсу (яапр., адлегласць паміж сцелкамі сасуда, дыяметр трубаправода, адлегласць паміж элекгродамі). У залежнасці ад суадносін 1 i d адрозніваюць В. нізкі (пры 1), сярэдні (пры 1a d) і высокі (пры 1 » d). Пры яшчэ меншых цісках В. называюць звышвысокім, калі ў 1 см3 застаецца ўсяго некалькі дзесяткаў малекул (пры атм. ціску ў 1 см3 іх ~1019). У вакуумных прыладах і ўстаноўках з d a 10 см нізкаму В. адпавядае вобласць ціскаў вышэй за 100 Па, сярэдняму —,ад 100 да 0,1 Па, высокаму — ад 0Д да 10 “ Па, звышвысокаму — ніжэй за 10 6 Па. Уласцівасці газу ў нізкім В. вызначаюцца частымі сутыкненнямі паміж малекуламі газу, цячэнне газу вязкаснае, гал. роля ў праходжанні току належыць іанізацыі малекул. У высокім В. ўласцівасці газу вызначаюцца сутыкненнямі яго малекул са сценкамі сасуда, ток праходзіць толькі пры наяўнасці эмісіі электронаў і іонаў электродамі. Уласцівасці газу ў сярэднім В. прамежкавыя. Звышвысокі В. вызначаецца паводзінамі ў В. паверхняў цвёрдых цел. Сгвараецца і падгрымліваецца В. вакуумнымі помпамі, вентылямі, клаланамі і інш. прыстасаваннямі і прыладамі (гл. Вакуумная тэхніка)\ вымяраецца вакуумметрамі. Выкарыстоўваецца B. ў вакуумнай металургіі, пры вакуумаванні бетону і сгалі, вакуум-фармаванні вырабаў з тэрмапластаў, стварэнні вакуумных пакрыццяў і шш. У.М.Сацута. ВАКУУМАВАННЕ б е т о н y , выдаленне (адсмоктванне) залішняй вады з

укладзенай y апалубку бетоннай сумесі. Ажыццяўлягцца з дапамогай шчытоў (маюць т.зв. вакуум-поласці), якімі ўкрываюць забетанаваную канструкцыю. У выніку разрэджвання, якое ствараецца ў вакуум-поласді вакуумнай помпай, шчыты прыціскаюдца да.паверхні бетону і з яго адсмокгваецца вада. Павышае трываласць і марозаўстойлівасць бетону, зніжае патрэбу ў цэменце. В. с т a л і — апрацоўка сталі вакуумам перад разліўкай. Робіцца ў каўшах, спец. камерах, інш. прыстасаваннях y працэсе вакуумна-дугавога пераплаву, вакуумнай плаўкі і інш. Садзейнічае выдаленню са сталі шкодных газаў, лятучых прымесяў і неметал. уключэнняў, яе раскісленню, атрыманню высакаякасных сталяў. В. м а т э р ы я л а ў (вадкіх і паўвадкіх) робіцца з мэтай выдалення газавых прымесяў, што паляпшае іх тэхнал. і эксплуатацыйныя ўласцівасці. Вакуумуюць керамічныя і ферытавыя шлікеры перад лідцем або

умнай металургіі, хім. і харч. прам-сці. А б с а л ю т н ы я В. вымяраюць ціск непасрэдна; іх паказанні не залежаць ад роду газу. У вадкасных В. вымераны ціск (рознасць ціскаў) ураўнаважваецца ціскам слупа вадкасці. Дзеянне кампрэсійных В. заснавана на Бойля—Марыёта законе. У дэфармацыйных В. ціск вымяраецца па дэфармацыі адчувальнага элемента (сільфон, мембрана і imu). А д н о с н ы я В. вымяраюць фіз. вслічыні. залежныя ад цісху газу; градуіруюцца па абсалютных узорных В.; іх паказанні залежаць ад роду газу. Прынцып дзеяння радыеметрычных В. заснаваны на радыеметрычным эфекце, цеплавых — на цеплаабмене напаленай металічнай ніці, іанізацыйных — на вымярэнні сілы іоннага току; крыніца іанізацыі — паток элекгронаў ад напаленага катода, а- або р-часціцы. М.І.Дудо. ВАКУУММЕТРЫЯ, сукупнасць метадаў вымярэння ціску разрэджаных газаў. Вымярэнні грунтуюцца на фіз. заканамернасцях, абумоўленых залежнасцю пэўнай фіз. велічыні (напр., цеплаправоднасці) ад ціску або шчыльнасці газаў. Поўны ціск газаў вымяраюць вакуумметрамі, парцыяльны ціск кампанентаў газавых сумесяў — мас-спектрометрамі. ВАКУУМНА-ДУГАВЫ пераплаў, паўторная плаўка (пераплаў) металу ў вакуумнай дугавой печы. Метал плавідца цяплом эл. дугі і сцякае ў крышталізатар, які ахалоджваецца вадой. Вакуум ствараецца ў пячах з дапамогай вакуумных помпаў. Магугнасць эл. дугі ўстанаўліваюць такую, каб утварыць шчыльную бездэфектную макраструктуру. Пераплаўлены метал вызначаецца высокімі вязкасцю і пластычнасцю, павышанай стомленаснай трываласцю і інш. Вакуумна-дугавым спосабам пераплаўляюць сталь, сплавы на аснове нікелю, a таксама тытан, цырконій, малібдэн і інш. тугаплаўкія металы.

Устаноўка для вакуумакання вадкіх і паўвадкіх матэрыялаў: 1 — бак; 2 — вакуумавальная вадкасць; 3 — награвальныя элементы электрападагрэву; 4 — прыстасаванне для перамешвання. прасаваннем э іх вырабаў, кампаунды перад прапіткай, электраліты і інш. В. вядзецца ў герметычнай пасудзіне (баку), з перамешваннем матэрыялу, часам з падагрэвам. В. пашырана таксама ў тэхнал. працэсах хім., фармацэўтычнай і харч. прам-сці. ВАКУУММЕТР, прылада для вымярэння ціску газаў, ніжэйшага эа атмасферны. Падзяляюцца на абсалютныя (напр., вадкасныя, дэфармацыйныя, кампрэсійныя) і адносныя (радыеметрычныя, цеплавыя, іанізацыйныя). Кожны тып В. раэлічаны на вымярэнні ў пэўных межах ціску. Выкарыстоўваюцца ў энергетыцы, электроніцы, ваку-

ВАКУУМНАЕ ЛІЦЦЁ, атрыманне адлівак ліцдём вадкага металу ў ліцейную форму пад вакуумам (40—0,3 Па). Ажыццяўляецца вакуумным усмоктваннем металу ў форму, вакуумна-цэнтрабежнай заліўкай, ліццём y вакууме пад ціскам, заліўкай формы свабодна падаючым струменем y вакуумнай камеры і інш. Пры В.л. з формы выдаляюцпа газы, што дае магчымасць атрымаць шчыльныя, з гладкай паверхняй высакаякасныя адліўкі. Вл. выкарыстоўваецца ў вытв-сці нікелю, тытану, цырконію, урану, берылію, іншых каляровых металаў і іх сплаваў. У спалучэнні з вакуумнай плаўкай пашыраны пры вырабе фасонных адлівак са спец. сплаваў і сталяў. ВАКУУМНАЯ ЗБРОЯ, боепрыпасы з выбуховым рэчывам аб’ёмна-дэтанацыйнага дзеяння. Прызначана для паражэння цэляў са складкамі мясцовасці, y збудаваннях адкрытага тыпу, мінных палёў. Утварае газападобнае або дробнадысперснае аэразольнае воблака значных памераў. Асн. паражальны фактар — ударная хваля, якая ўтвараецца пры падрыванні гэтага воблака (ціск y цэнтры воблака прыкладна

ВАКУУМНАЯ

465

ўграя перавышае нармальны атмасферны). За зонай лішкавага ціску ўгвараецца працяглая зона разрэджання (адсюль назва). ВАКУУМНАЯ МЕТАЛУРГІЯ, металургія, y якой атрыманне металаў і сплаваў, наданне ім патрэбных уласцівасцяў заснавана на выкарыстанні вакууму. Пры выплаўцы і тэрмічнай апрацоўцы ў вакууме адсугнічае шкоднае ўзаемадзеянне металаў з газамі навакольнага асяроддзя, лепш праходзяць дэгазацыя, раскісленне і рафінаванне металаў, іншыя тэхнал. працэсы. В.м. дае магчымасць атрымліваць высакаякасныя металы і сплавы, y тл. рэакцыйна-актыўныя і тугаплаўкія, выплаўляць спец. сплавы. Метады В.м. выкарыстоўваюцца пры рафінаванні металаў, іх вакуумна-дугавым пераплаве, y працэсах ва-

Цісн, мм рт.сл.

Вакуумметры: a — вадкасны з адкрьггым каленам; б — мембранны; в — дыяпаэоны вымярэння ціску; Р, — вымерны ціск; Рт — апорны ціск; 1 — пругкая мембрана; 2 — нерухомая пласціна; 3 — ізалятар. куумавання сталі, вакуумнай плаўкі, вакуумнага ліцця, нанясення вакуумных пакрыццяў. ВАКУУМНАЯ ПЕЧ, печ для апрацоўкі металу пад вакуумам. Бываюць награвальныя (для тэрмічнай апрацоўкі сталі) і плавільныя (для вытв-сці хім. актыўных і тугаплаўкіх металаў, высакаякасных сталяў, інш. сплаваў). Найб. пашыраны дугавыя і індукцыйныя В.п. Для выплаўкі асабліва якасных сплаваў прымяняюдь электронна-прамянёвыя nevu і плазменна-дугавыя печы. ВАКУУМНАЯ ПЛАЎКА, плаўка металаў і сплаваў y вакууме (звычайна пры 100—0,1 Па). Дае магчымасць ачысціць метал ад газаў, лятучых прымесяў, не-

466

ВАКУУМНАЯ

метал. уключэнняў, таму гэты метад выкарыстоўваюць y вытв-сці металаў для асабліва адказных вырабаў. Ажыццяўляецца ў дугавых, індукцыйных, электронна-прамянёвых вакуумных пячах. ВАКУУМНАЯ ПОМПА, прыстасаванне для стварэння і падтрымання вакууму. Бываюць форвакуумныя (поршневыя, ііласцініста-ротарныя, залатніковыя), бустэрныя (двухротарныя, параструменныя), высокавакуумныя (дыфузійныя, турбамалекулярныя), звышвысокавакуумныя (крыягенныя, магнітныя электраразрадныя). Асн. параметры В.п. — гранічны астаткавы ціск (у паскалях) і хуткадзеянне (літы за секунду). Выкарыстоўваюцца пры вытв-сці асвятляльных лямпаў, кінескопаў, касм. апаратаў, пры нанясенні вакуумных пакрыццяў, y

электроннымі і інш. прыладамі. Вял. значэнле ў В.т. маюць вакуумна-шчыльныя злучэнні (раздымныя, паяныя, зварныя). В.т. шырока выкарыстоўваецца ў электроніды (напр., вакуумная налыляльная тэхніха), фізіцы цвёрдага цела і плазмы, ядз. фізіцы, ласкаральнай тэхніцы, металургіі (гл. Вакуумная металургія), розных тэхнал. працэсах (пры вакуумаванні бетону, сталі і матэрыялаў, вакуум-фармаванні вырабаў з тэрмапластаў, нанясенні на вырабы вакуумных пакрыццяў, зварцы і пайцы металаў, сушцы метадам сублімацыі тэрмаадчувальных рэчываў, атрыманні звышчыстых матэрыялаў і інш.). У вял. вакуумных камерах імітуюць умовы касм. прасторы. Літ:. Р о з a н о в Л.Н. Вакуумная техннка. М., 1982; K y з ь м н н В.В., Л е в я н a Л.Е., Т в о р о г о в Н.В. Вакууммсгрнческая апларатура гехннкн высокого вакуума л течелскання. М., 1984. У.М.Сацута. ВАКУУМНЫЯ ПАКРЬІЦЦІ, пакрыцці, нанесеныя на паверхню метал. і неметал. вырабаў y вакууме накіраваным асаджэннем часдід рэчыва. Бываюць метал. і неметалічныя. Наносяцца тэр-

рэнлем лекалькіх матэрыялаў атрымліваюць шматкампанелтлыя і шматфазныя В п Пры катодлым распыленні матэрыял. які наносіцца, «бамбардзіруюць» іоламі розных элементаў. Найб. пашырана катодлае распыленне ÿ тлеючым разрадзе, які ўзбуджаецца ÿ аргоне і інш. інертных газах пры ціску 2,66—13,3 Па і лапружанлі 1—5 кВ. В.п. вьпсарыстоўваюцца ў маліынабудаванні, мікраэлектроніцы, выліч. тэхнііш, фіз. оптыцы. М.І.Дудо. ВАКУУМ-ФАРМАВАННЕ, спосаб атрымання вырабаў з ліставых тэрмагшастаў з даламогай вакууму. Ліст герметычна замацоўваюдь па контуры формы, награюць да т-ры размякчэння і ствараюць вакуумнай помпай разрэджванне (50—85 кПа) паміж лістом і паверхняй формы. Выраб афармляецца ў выніку выцяжкі ліста і фіксуецца дры ахаладжэнні ў форме. В.-ф. вырабляюць дэталі аўтамабіляў, халадзільнікаў, карпусы лрылад, сан.-тэхн. арматуру, дэкар. панэлі, шкло для гадзіннікаў, тару, шкляць самалёты. Свабодным (без фор-

1Ьшшы

t Да арт. Вакуумная тэхніка. Вакуумныя помпы: a — эжэктарная (струменная); 6 — крыягенная з аўганомным халадзішьным прыстасаваннем.

__ т Механічныя вакуумныя помпы: a — вярчальная двухступенная пласцініста-ротарная; 6 — двухротарная. вакуумнай металургіі, харч. прам-сці і інш. ВАКУУМНАЯ ТЭХНІКА, апаратура, прызначаная для стварэння, падгрымання, выкарыстання і вымярэння вакууму. Да В.т. адносяцца металічныя (часам шкляныя) вакуумныя ўстаноўкі (рабочыя камеры) з вакуумнымі помпамі; вакуумная арматура (клапаны, вентылі, краны, засаўкі, нацякальнікі і інш.); сродкі вымярэння ціску (вакуумметры), цечашукальнікі (заснаваныя на выяўленні пробных рэчываў). Устаноўкі абсталёўваюць таксама вакуумнымі пячамі, вакуумфільтрамі, электрычнымі,

0

Да арт. Вакуумная тэхніка. Электронны іанЬацыйны вакуумметр: 1 — калекгар; 2 — анод; 3 — катод. мічным або электронна-прамянёвым выларэннем і катодным распыленнем, a таксама іх спалучэннем. Трываласць счаплення В.п. 3 матэрыялам асновы абумоўлена т-рай асновы, якасцю падрыхтоўкі і ачысткі яго рабочай паверхлі, энергіяй часціц, што наносяцца, і інш. Тэрмічнае выпарэнне ажыддяўляецца з дапамогай розных крынід нагрэву і адпаведных прь^стасаванняў y вакууме 1,33- 10'1 — 1,33 ■10' Па. Пры электронна-прамялёвым вьшарэнні вьлсарыстоўваюцца элехтроннапрамянёвыя лушкі, якія генерыруюць электроны з вял. скарасцямі. Адначасовым выпа-

i

г

б

Да арт. Вакуумная тэхніка. Вакуумла-шчыльньы злучэнні: о — раздымныя з аластычнай пракладкай (1 — пракладка, 2 — фланцы); б — паяныя (1,3 — злучальныя дэталі; 2 — прыпой). мы) В.-ф. атрымліваюць аптычна празрыстыя вырабы (каўлакі самалётных кабін і інш.). ВАКУУМ-ФІЛЬТР, прылада для фільтравання, дзеянне якой заснавана на стварэдді вакуумнай помпай рознасці ціскаў ла абодва бакі фільтравальнага матэрыялу. Бываюць перыядычнага і безупыннага дзеяддя. Выкарыстоўваюцца для раздзялення суспензій, якія маюць цвёрдыя часціцы ва ўзважаным стане, лралампоўваннем іх праз ткані-

ну, сетку, керамічныя шііткі. Пашыраны ў хім. прам-сці, металургіі (пры абагачэнні карысных выкапняў) і інш. ВАКФ, в a к y ф (араб. літар. ўтрыманне), паводле мусульманскага права, маёмасць (рухомая і нерухомая), якая перадаецца дзяржавай або прыватнай асобай на рэліг. ці дабрачынныя мэты. Узнік y 7—8 ст. y Халіфаце, пазней пашырыўся на ўсе мусульм. краіны, стаў эканам. асновай мусульм. духавенства. Захаваўся ў Саудаўскай Аравіі і некаторых інці. краінах мусульм. УсхоДУВАКХ, Б a х y с , y антычнай міфалогіі адно з імён бога вінаградарства і вінаробства Дыяніса. ВАКХАНАЛІІ, y Старажытным Рыме святкаванні, містэрыі ў гонар Дыяніса (Вакха). Першапачаткова да ўдзелу ў В. дапускаліся толькі жанчыны, пазней і мужчыны. 3 2 ст. да н.э. набылі характар оргій. У 186 да н.э. на В. сенацкім

указам накладзены абмежаванні. У пераносным сэнсе В. — дзікі разгул, оргія. ВАКХІЛІД, Б a к х і л і д (Bakchylidës), старажытнагрэчаскі паэт 5 ст. да н.э. Адзін з буйнейшых прадстаўнікоў харавой мелікі (лірыкі). Родам з в-ва Кеас, таму атрымаў імя В.Кеоскі. Пляменнік і вучань вядомага харавога паэта Сіманіда Кеоскага. Пісаў эпінікіі — гімны ў гонар пераможцаў агульнагрэч. гімнастычных спаборніцгваў (Алімпійскіх, Піфійскіх, Немейскіх, Істмійскіх гульняў). Яго стыль адрозніваецца ад складанага, цьмяна-метафарычнага, асацыятыўнага стылю Піндара выразнасцю, лёгкасцю, празрыстасцю, павольнасцю ў разгортванні тэмы. Дзякуючы вял. эпічным фрагментам міфаў, уключаным y лірычны тэкст, дыфірамбы В. нагадваюць балады. Адзін з іх («Тэсей»), пабудаваны ў форме вершаванага дыялога, дае яскравае ўяўленне пра вытокі грэч. трагедыі.

ВАКЦЫНЫ

467

ма, халера, тулярэмія, бруцэлёз, лептаспірозы, сібірская язва, грып, гепатыт В, шаленства і інш.) робяцца В. планавыя і па эпідэміял. паказчыках. Імунітэт цягнецца ад некалькіх месяцаў да некалькіх гадоў. Каб яго падоўжыць, вакцыны ўводзяцца паўторна. Супрацьпаказанні: прыроджаныя і набьггыя імунадэфіцыты, вострыя інфекц. і неінфекд. захворванні, абвастрэнні хранічных хвароб, злаякасныя пухліны, алергічныя і гематалагічныя хваробы, лашкоджанні печані, нырак, сардэчна-сасудзістай сістэмы. А. П.Красільнікаў. ВАКЦЫНАТЭРАПІЯ, выкарыстанне вакцыны з лячэбнай мэтай. Ужываюдь пры хранічных ці востра-хранічных інфекд. захворваннях для стымуляцыі дэейнасці імуннай сістэмьі па выдаленні або знішчэнні ўзбуджальніка. ВАКЦЫНЫ, група імунапрэпаратаў з мікраарганізмаў, што выкарыстоўваюц-

Схема ўстаноўкі бесперапыннага дзеяння для нанясення вакуумных пакрыццяў метадам налылення: 1 -—касета; 2 — затвор; 3 — рабочая камера; 4 — награвальнік; 5 — магнетронны распыляльнік; 6 — камера распылення; 7 — высакавакуумная сістэма; 8 — канвеер.

Вакханалія Мастах Н.Пусэн. 1620-я г. У 1896 знойдзены фрагменты 14 эпінікіяў і 6 дыфірамбаў В. Тв:. Рус. пер. — y кн.: Пнндар. Вакхнлвд. Оды. Фрагменты. М., 1980. Літ:. Т р о н с к н й KM. Хоровая ллрлка // Тронскнй KM. Мсторня антачной лнтературы. 5 нзд. М., 1988. Г.В.Сініла.

н

Вакуум-фільтр перыядычнага дзеяння: 1 — рэзервуар; 2 — суспензія; 3 — асадак; 4 — рашотка; 5 — фільтрат; 6 — штуцэр, злучаны з вакуумнай помпай.

ВАКЦЫНАПРАФІЛАКТЫКА, метад прафілактыкі інфекд. і паразітарных хвароб з дапамогай вакцын, якія выпрацоўваюць супрацьінфекц. імунітэт\ мера папярэджання распаўсюджвання інфекц. хвароб. Планавая абавязковая В. прадугледжана супраць дыфгэрыі, слупняку, поліяміэліту, адру, коклюшу, туберкулёзу (у некат. краінах супраць краснухі і віруснага паратыту). Робяць яе ў вызначаныя тэрміны. Па эпідэміял. паказчыках праводзяць пры пагрозе ўзнікнення і пашырэння інфекц. захворвання на гіэунай тэрыторыі. Пры многіх хваробах (чу-

ца для стварэння актыўнага спецыфічнага набытага імунітэту людзей і жывёл з мэтай прафілакгыкі і лячэння інфекц. і паразітарных хвароб. Уводзяць В. (вакцынацыя, імунізацыя, прышчэпкі) праэ рот, дыхальныя шляхі, на скуру, пад скуру, y мышцы і інш. Упершыню В. выкарыстаў y 1796 англ. ўрач Э.Джэнер, які прышчэпліваў людзям для папярэджання ад захворвання натуральнай воспай воспу каровы (адсюль назва). Адрозніваюць В. інактываваныя карпускулярныя, жывыя карпускулярныя, хім. і анатаксіны. Інактываваныя В. рыхгуюць з мікраарганізмаў, забітых фіз. (награванне) і хім. метадамі, жывыя В. — са спецыяльна аслабленых культур мікраарганізмаў, якія не здольны выкліхаць захюрванне, але могуць фарміраваць імунітэт. Хім. В. — рэчывы, вылучаныя з бактэрыяльных клетак, маюць асн. кампаненты, якія сгвараюць імунітэт. В. могуць быць лрыгатаваны з узбуджальнікаў адной інфеклыі — монавакцыны або ў выніку

468______________________ вал камбінацыі двух і болей узбуджальнікаў (асацыіраваныя В ). Прынцып прыгатавання і класіфікацыя В. супраць хвароб жьшёл не адрозніваюцца ад медыцынскіх. В. выкарыстоўваюць для прафілактыхі і лячэння больш як 20 інфекц. хвароб жывёл. А.П.Красільнікаў. ВАЛ y т э х н і ц ы , дэталь машыны, прызначаная для перадачы вярчальнага намагання і падтрымання насаджаных на яе іншых дэталяў. Ддрозніваюць В. прамыя (гладкія, ступеньчатыя, шліцавыя, кулачковыя), каленчатыя валы, гнуткія валы і інш. Паводле прызначэння бываюць В. перадач, нясучыя зубчастыя колы, шківы, зорачкі і карэнныя, на якіх акрамя дэталяў перадач замацоўваюць рабочыя органы машыны (колы турбін, крывашыпы і інш.). В. разлічваюць на трываласць, жорсткасць і ваганне. ВАЛ, 1 ) у г е а м а р ф а л о г і і адносна вузкая, выцягнутая і невысокая фор-

Кулачковы вал: 1 — шыйкі; 2 — кулачкі; 3 — механізм, нкі атрымлівае рух ад кулачкоў. ма рэльефу. Адрозніваюць В.: створаньм дзейнасцю хваль (берагавыя), ракі (прырэчышчавыя), ледавіка (марэнныя, напорныя), вулканаў (кальцавыя), селю (селевыя) і інш. 2) У т э к т о н і ц ы выцягнутая дадатная структура ў межах платформаў. Аб’ядноўвае лакальныя падняцці — антыкліналі, брахіантыкліналі, купалы. Даўж. да соцень км, шырыня дзесяткі км, выш. да соцень метраў. Пл. 200—10 000 км2. На плітах стараж. платформаў звычайна абмежаваны флексурамі. В., прымеркаваныя да разломных зон, называюцца шыўнымі. Сістэма В., аб’яднаных агульнай падэшвай, утварае складаныя В. На Беларусі вылучаны дзесяткі В. даўж. 24— 150 км, шыр. 3—25 км, з амплітудай падняцдя 50—600 м, радзей да 1 км. Вылучаюцца пераважна па паверхні верхняй саляноснай тоўшчы (фаменскай) або па

паверхні крышт. фундамента. Найб. пашыраны ў Прыпяцкім прагіне. Да В. часта прымеркаваны радовішчы нафты, газу, солі. ВАЛ (ваен.), насып (земляны, з камянёў, са снегу, палітага вадой, часта з ровам спераду), які служыў перашкодай для тых, хто атакаваў, і адначасова баявой пазіцыяй і ўкры ццем для тых, хто абараняўся. В. цазываюць таксама сістэму ўмацаваных палос і пазідый тыпу рымскіх В. (Адрыянаў вал), «Атлантычнага вала», «Усходняга вала». Як элемент крэпасці В. выкарыстоўваліся ў спалучэнні з крапаснымі сценамі або замест іх. Звычайна мелі брустверы і валгангі (пляцоўкі з уступамі). ВАЛААМСКІ МАНАСТЫР, С п а с а П р а а б р а ж э н с к і , гісторыка-архітэктурны і прыродны музей-запаведнік y Карэліі. Засн. як мужчынскі манастыр не пазней як y пач. 14 ст. на в-ве Валаам y Ладажскім возеры ірэч. манахамі Сергіем і Германам. Знаходзіўся на мяжы наўгародскіх уладанняў, служыў крэпасцю і шмат разоў адбіваў напады шведска-фінскіх атрадаў, y 1611 спустошаны імі. У 1715 адноўлены паводле ўказа Пятра I. Арх. помнікі 18— 19 ст.: Спаса-Праабражэнскі сабор, цэрквы Успення, Нікольская, Пятра і Паўла і інш. У 19 ст. буйны рэліг., эканам. і культ. цэнтр. У 1917—40 на тэр. Фінляндыі. У час сав.-фінл. вайны манахі пакінулі яго. 3 1945 дом-інтэрнат для інвалідаў Вял. Айч. вайны. 3 1979 музей-запаведнік. У 1988 перададзены Рус. правасл. царкве. ВАЛААМСКІЯ АСТРАВЫ, група астравоў y паўн.-зах. частцы Ладажскага возера, y Карэліі (Расійская Федэрацыя). Уключае в-аў Валаам (гш. 28 км2) і больш за 50 дробных астравоў. Агульная пл. 36 км2. Выш. да 70 м. Складзены з гранітаў і дыябазаў. Берагі моцна парэзаныя (шхеры). Большая ч. В.а. укрыта хваёвымі лясамі і насаджэннямі. 3 1979 гісторыка-арх. і прыродны музейзапаведнік Валаамскі манастыр. На в-ве Валаам — гар. пасёлак Валаам. Культавыя, гасп. і жылыя пабудовы 19 — пач.

20 ст. Помнік маракам Ладажскай ваен. флатыліі. Турызм. В.П.Кісель. ВАЛАВАЯ ПРАДУКЦЫЯ, паказчык, які характарызуе аб’ём прадукдыі ў вартасным (грашовым) выражэнні, атрыманай на прадпрыемстве ці ў адной з галін матэрыяльнай вытв-сці. Уключае канчатковую (гатовую) і прамежкавую (вузлы і дэталі камплеісгавання, сыравіну і інш.) прадукцыю. Разлічваецца ў супастаўных цэнах і ў цэнах адпаведных гадоў. Адлюстроўвае аб’ём, дынаміку і тэмпы агульнага росту вытв-сці на прадпрыемствах і ў асобных галінах эканомікі, прапорцыі паміж гэтымі галінамі, што можна выкарыстаць для вызначэння перспектыў вытв-сці. В . п . п р а м ы с л о в а с ц і — сукупнасць гэтай прадукцыі ўсіх прамысл. прадпрыемстваў за пэўны перыяд. Апрача гатовай прадукцыі ўключае кошт спажыгых y вытв. працэсе сыравіны, матэрыялаў, паліва, эл.

энергіі, a таксама амартызацыю асн. сродкаў. В.п. п р а д п р ы е м с т в а вызначаецца пераважна заводскім спосабам: з усяго валаеога абароту вылічваецца ўнутрызаводскі абарот (прадухцыя некаторых цэхаў, выкарыстаная на выраб канчатковай прадукныі ў інш. цэхах). В. п. с е л ь с к а й г а с п а д а р к і — сукупная прадукцыя гзгай галіны ў грашовым выражэнні; уключае таксама кошт сродкаў, выкарыстаных y працэсе с.-г. вытвсці (насенне, кармы, амартызацыя будьшкаў, машьш і г.д.)- Вызначаецца ў супастаўных цэнах, па аб’ектах с.-г. вытв-сці, асобных галінах сельскай гаспадаркі і ў цэлым па краіне. ВАЛАВЕЛЬСКАЯ ЮР’ЕЎСКАЯ ЦАРКВА, помнік драўлянага дойлідства 18 ст. Пабудавана ў 1766 y в. Валавель (Драгічынскі р-н Брэсцкай вобл.) як уніяцкая. Mae рысы стылю барока. Прамавугольны асн. зруб і выцягнутая 5-гранная апсіда накрыты агульным гонтавым дахам. На гал. фасадзе тарэц даху вырашаны як спалучэнне крывалінейнага франтона з паўвальмай і 2 чацверыковымі вежамі па баках, заверша-

Валавельская Юр’еўская царква. нымі 6-граннымі шыйкамі і галоўкамі над імі. Складаныя формы завяршэнняў маюць шматлікія заломы і выгіны. Па баках апсіды сіметрычныя нізкія рызніцы, пры ўваходзе — тамбур. Л і т Я к і м о в і ч Ю.А Драўлянае дойлідства Беларускага Палесся. XVII—XIX стст. Мн., 1978. ВАЛАВОКА (Troglodytes troglodytes), гггушка сям. валавокавых атр. вераб’іна-

падобных. Пашырана ў Еўразіі, Паўн,Зах. Афрыцы і Паўн. Амерыцы. Каля 40 падвідаў. На Беларусі трапляецца ўсюды, на Пд — часам зімой, пералётная. Жыве ў мяшаных і лісцевых захламленых ламаччам, зарослых крапівой лясах з густым падлескам. Нар. назвы валовае вока, блыха, блышка. Адна з самых дробных птушак y фауне Беларусі. Даўж. каля 9,5 см, маса 8— 11 г. Апярэнне спіны рыжавата- або карычнявата-бурае з чорнымі і бурымі папярочнымі палосамі, брушка больш светлае. Хвост кароткі, тарчма. Дзюба прамая, тонкая. Крылы кароткія, круглаватыя. Гнёзды шарападобныя (5— 8) з бакаюй уваходнай адтулінай. Двойчы за сезон нясе 5—7 яец. Корміцца насякомымі, павукамі, насеннем раслін, ягадамі.

ВАЛАВЫ АБАРОТ п р а м ы с л о в а га п р а д п р ы е м с т в а , сумарны копгг усіх відаў прадукцыі, вырабленай за справаздачны перыяд. Ахрамя валавой прадукцыі ўключае ўнутрызаводскі абарот — вырабы і паўфабрыкаты, выкарыстаныя на вытворчасць гатовай прадукцыі ўнутры прадпрыемства. Афід. статыстыкай не ўлічваецца, Выкарыстоўваецца на прадпрыемствах для ацэнкі вытв. дзейнасці, a найчасцей пры значных зменах унутр. структуры прадпрыемства — падзеле яго на некалькі самастойных ці аб’яднанні некалькіх прадпрыемстваў y адно. ВАЛАВЬІ ГРАМАДСКІ ІІРАДУКТ, вартасць (кошт) матэрыяльных даброт, створаных грамадствам за пэўны нерыяд (звычайна за год) і прызначаных для задавальнення ўсёй сукупнасці патрэб. Характарызуе ўзровень эканам. развідця грамадства. У натуральна-рэчыўнай форме складаецца са сродкаў вытв-сці і прадметаў спажывання, y вартаснай — з нанава створанай вартасці (нацыянальны даход) і кошту сродкаў вытв-сці, спажытых y вытв. працэсе (фонд пакрыцця). У статыст. пракгыцы вьізначаецца т.зв. заводскім метадам, як і валавы абарот прадпрыемства. ВАЛАВЫ ДАХОД, сукулды даход, створаны жывой працай. У межах прадпрыемства (фірмы) гэта розніда паміж выручкай за рэалізаваную лрадукцыю і матэрыяльнымі затратамі на яе вытв-сць. У маштабе краіды В.д. — нацыянальны даход. В.д. без уліку заработнай платы — чысты даход. ВАЛАВЬІ НАЦЫЯНАЛЬНЫ ІІРАДУКТ (ВНП), эканамічны паказчык, які адлюстроўвае сукупную вартасць канчатковых тавараў і паслуг y дзеючых рыначных цэнах. Уваходзіць y сістэму нац. рахункаў. Распрацоўваецца па методыцы AAH, y бягучых і пастаянных цэнах. У адрозненне ад валавога ўнутранага прадукту ВНП пазбаўлены двайнога ўліку (кошту прамежкавай прадукцыі, што ідзе на выраб канчатковай прадукцыі) і таму болыы поўна адлюстроўвае ўзровень развіцця грамадства, яго магчымасці для паляпшэння дабрабыту сваіх членаў. ВНП y натуральнарэчыўнай форме — вырабленыя за пэўны перыяд сродкі вытв-сці, спажывец-

кія даброты і паслугі, a ў вартаснай — рыначны кошт усіх гатовых тавараў і паслуг, вырабленых за пэўны перыяд усімі фактарамі вытв-сці (капітал, зямля, праца), якія належаць грамадзянам пэўнай краіны незалежна ад іх месца знаходжання, У ВНП уваходзідь таксама знешнегандл. сальда (розніца паміж экспартам і імпартам). Аднак гэты паказчык не ахоплівае прадукты і паслугі, вырабленыя ў дамашняй гаспадарцы. ценявой эканоміцы і інш. Таму ВНІІ найболыд адлюстроўвае дзелавую актыўнасць і магутнасць нац. эканомікі. Выкарыстоўваецца ВНП на спажыванне, інвестыцыі, экспарт і імпарт. На Беларусі выкарыстоўваецда з 1988. 3-за крызісу ў пераходны да рыначнай эканомікі перыяд змялшаедца: y 1995 яго аб’ём склаў прыкладна 2/з ад узроўню 1990. І.Дз.Прахарэнка.

ВАЛАГОДСКАЯ__________ 4 6 9 рактар яе сац. лалітыкі. На Беларусі ў сувязі з крызісам y лераходлы да рыдачдай эканомікі дерыяд агульды аб’ём вытв-сці ВУП змядшаецца. У разліку да душу дасельдідтва Беларусь адносіцца да грулы краіл, дзе гэты лаказчык ніжэйшы за сярэдні. Істотдыя змены адбываюцца і ў структуры ВУП. Доля расходаў на кадчатковае слажывадле ў 1994 склала 84,4%, y 1995 — 71,9 (з іх адлаведда да дамашдюю гасладарку 56,5 і 50,5, на дзярж. кіравадде 21,3 і 21,9%, на валавыя лакаплелді 28,9 і 25,2%). І.Дз.Прахарэнка.

ВАЛАВЫ ЎНУТРАНЫ ПРАДУКТ (ВУП), абагульняльны эканам. і статыст. паказчык, які адлюстроўвае су-

ВАЛАГОДСКАЯ ВОБЛАСЦЬ, y Расійскай Федэрацыі. Утворада 23.9.1937. Пл. 145,7 тыс. км2. Нас. 1362,4 тыс. чал.

(1995), гарадскога 66%. Цэнтр — г. Волагда. Найб. гарады: Чаралавец, Сокал, Вял. Усцюг.

купную вартасць канчатковых таварау і паслуг, вырабленых на тэр. краіны, y дзеючых рыначных цэнах без уліку сальда нлацежнага балансу. Уваходзіць y сістэму нацыянальных рахункаў. Вызначаецца па методыцы AAH, y бягучых і пастаянных цэнах. Яго даходы, як і валавога нац. даходу, — гэта сума заработнай платы ўсіх наёмных работнікаў (да выплаты падаткаў), рэнтных гілацяжоў, працэнтаў па пазыках, амартызацыйных адлічэддяў, лрыбытку фірмаў, карпарацый і асобных прадпрыемстваў, даходаў ад індывід. прац. дзейнасці, даходаў творчых, навук. і інш. работнікаў, ускосных падаткаў на бізнес. У матэрыяльна-рэчыўнай форме ВУП — сукупнасдь вырабленых y краіне тавараў і ласлуг, якія да лрацягу года выкарыстоўваюцца да слажывадде і дакалледде. Падлічваецца ВУП y маштабе краіды ў разліку да душу дасельдідтва, што дае магчымасць лараўноўваць асобныя краіды і рэгіёды ла ўзроўді сац.-эканам. развіцця. Важлае злачэнне мае і структура выкарыстаддя ВУІІ: якая яго доля да якія мэты затрачваецца — на харчавадде, адукацыю, ахову здароўя, навуку і культуру, кіравадде, ваед. і інш. Такія паказчыкі адлюстроўваюць узроведь жыцця ў пэўдай краіде і ха-

Прырода. В.в. размешчана да ПдЗ Усх.-Еўралейскай раўліды. Пераважаюць выш. 150—200 м. У зах. ч. вобласці ярка выяўледы марэдды рэльеф. На ПдЗ здаходзяцца Велсаўскае (выш. да 304 м) і Аддомскае ўзвышшы, Мягорская града, да ПдЗ — Аддогская града (выш. да 299 м), y цэдтр. ч. — Валагодскае, Галіцкае, Верхняважскае ўзвышшы і шэраг град, да ПдУ — частка ўзв. Паўдочдыя Увалы. Карысныя выкапді: торф, флюсавыя валдякі, даламіты, вогнетрывалыя гліды, куходдая соль. Клімат умерала кадтыдедтальды. Сярэдняя т-ра студз. -14 °С, ліл. 18 °С. Аладкаў каля 500 мм за год. У В.в. болыд за 2000 рэк, дайб. — Сухона з лрытокам Юг, Вага, Малога, Шэксда, Уджа. Азёр каля 4200, сярод іх Алежскае і Белае, Вожэ, Кубедскае, Рыбідскае і Шэксдідскае вадасховішчы. На Пд лашырады ладзолістыя, на Пд — дзярдовападзолістыя глебы. Лясы займаюць каля 2/з тэрыторыі, пераважаюць хвойдыя лароды. На тэр. вобласці частка Дарвінскага запаведніка. Гаспаларка. Асд. галіды лрам-сді: чордая металургія, машыдабудавадде і металаапрацоўка (аўтацягнікі-цыстэрды, рачдыя сухагруздыя цеплаходы,

ВАЛАГОДСКІЯ

залатым медалём (1925) і «Гран-пры» (1937), залатым медалём y Бруселі (1958).

буксіры-штурхачы, суднавыя краны; абсталяванне для лясной, дрэваапр. і харч. прам-сці; станкі для апрацоўкі драўніны, рухавікі, падшыпнікі, алектраапаратура, дэталі для с.-г. машын, рамонт буд. і дарожных машын і інш.), дрэваапр. (піламатэрыялы, зрубы, домікі садовыя, мэбля), цэлюлозна-папяровая, хім. (вытв-сць азотных угнаенняў,

Літ.: П о п о в а О.С., К а п л а н Н.Н. Русскне художесгвенные промыслы. М., 1984.

470

Л.В Валадзько

аміяку, салетры, лакаў і фарбаў), лёгкая (апрацоўка льновалакна, трыкат. і швейныя вырабы), рыбная і харч. (масласыраробная, кансервавая) прам-сць; вытв-сдь буд. матэрыялаў (цэгла, жалезабетонныя канструкцыі). Вядучыя галіны сельскай гаспадаркі — малочная жывёлагадоўля і льнаводства. Развіты птуцікагадоўля і свінагадоўля. Вырошчваюць збожжавыя (жыта, пшаніца, ячмень) і кармавыя культуры. Пасевы бульбы і агародніны. Шырока вядомы традыцыйныя маст. промыслы: пляценне карункаў (гл. Валагодскія карункі), чарненне па серабры, маст. ткацтва, разьба і пляценне з бяросты. Па тэр. вобласці праходэяць чыг. Масква—Архангельск і Санкл-Пецярбург—Перм, аўтадарога Санкт-Пецярбург—Чарапавец—Волагда—Яраслаўль. Суднаходства па Волга-Балтыйскім водным шляху, Паўн.-Дзвінскай сістэме, па Сухоне, Волагдзе, Паўн. Дзвіне. Захаваліся ансамблі Гледзенска-Троіцкага (засн. ў 12 ст.), Міхаіла-Архангельскага (засн. ў 1212) і Спаса-Праабражэнскага (засн. ў 1422) манастыроў. Курорт — г. Тоцьма.

ВАЛАДАР ГЛЕБАВІЧ, князь менскі, магчыма, і гарадзецкі. Сын менскага кн. Глеба Усяславіча. Працягваў барацьбу менскіх князёў за ўстанаўленне дамінуючага становішча Менска ў Полацкай зямлі. У 1158 (паводле інш. крынід y 1159) выступіў з братамі ў паход супраць полацкага кн. Рагвалода Барысавіча. У 1161 (1162) знаходзіўся ў Гарадды (месцазнаходжанне не высветлена), разам з Літвою разбіў войска Рагвалода. У 1167 выступіў супраць поладкага кн. Усяслава Васількавіча і заняў лолацкі трон, заключыўшы дагавор з вечам. Затым накіраваўся ў Віцебск, куды ўцёк Усяслаў, але, даведаўшыся, што на дапамогу віцябчанам ідзе смаленскі кн. Раман, вярнуўся ў свае землі. Г.В.Штыхаў.

ВАЛАДЗЬКО Леанід Вікенцьевіч (2.1.1928, в. Баравое Дзяржынскага р-на Мінскай вобл. — 29.9.1978), бел. фізік. Акад. АН Беларусі (1977, чл.-кар. 1969), д-р фізіка-матэм. н. (1966), праф.

(1967). Засл. дз. нав. Беларусі (1971). Скончыў БДУ (1953). 3 1956 y БДУ (з 1966 прарэктар па навук. рабоце). Навук. працы па малекулярнай спектраскапіі і люмінесцэнцыі. Распрацаваў пытанні расшыфроўкі і інтэрпрэтацыі спектраў уранілавых злучэнняў, прапанаваў метад стат. рэгістрацыі кінетыкі люмінесцэнцыі. Дзярж. прэмія Беларусі 1974.

Te.: Ураннловые соедннення. Мн., 1981 (разам з АІ.Камяком, Дз.С.Умрэйкам).

Валагодскія карункі.

ВАЛАДЗЬКО Уладзімір Фёдаравіч (н.

27.9.1951, в. Марозавічы Пінскага р-на), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Д-р пед. н. (1993), праф. (1995). Віцэпрэзідэнт Бел. акадэміі адукацыі (з 1994). Скончыў Бел. політэхн. ін-т (1977). Працаваў y НДІ прафтэхадукацыі. 3 1990 нам. дырэктара, з 1993 — дырэкгар Нац. ін-та адукадыі. 3 1995 нам. міністра адукацыі і навукі Рэспублікі Беларусь. Даследуе праблемы тэорыі, метадалогіі, методыкі выхавання. Навуковы кіраўнік даследаванняў сац.псіхал. рэабілітацыі дзяцей Чарнобыльскай зоны (1993—95). Аўтар «Канцэпцыі выхавання ў нацыянальнай школе Беларусі» (1993), працы «Рэформа адукацыі і выхавання» (1995) і інш. ВАЛАДКОВІЧ Феліцыян Гііліп (1697— 1778), уніяцкі царкоўны дзеяч Рэчы Паспалітай. 3 1730 епіскал хсшмскі і бэлзскі, з 1753 каад’ютар (памочнік-намеснік) мітрапаліта кіеўскага Ф.Грабніцкага, з 1756 епіскап уладзімірскі (г. Уладзімір-Валынскі). У 1762—78 мітралаліг кіеўскі. Кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі спрабаваў абвінаваціць В. ў злоўжываннях. Нягледзячы на заяву папскага прастолу пра невінаватасдь В. (1770), нападкі на яго з боку каралеўскай улады працягваліся да канца жыцця.

П.І.Рогач.

ВАЛАГОДСКІЯ КАРУНКІ, від рус. карункаў, плеценых на каклюшках (драўляных палачках); пашыраны ў Валагодскай вобл. Расіі. Плаўная лінія, якая ўгварае ўзор, не перарываецца, не перакрыжоўваецда і выступае ў выглядзе вышіеценай тасьмы на фоне тонкай ажурнай «рашоткі». Карункапляценне тут пачало складвацца ў 16—17 ст., як промысел аформілася на пач. 19 ст. У 1968 створана аб’яднанне «Сняжынка». Да 1940-х г. пераважалі мерныя карункі для аздобы бялізны, пазней асн. прадукцыяй сталі адзінкавыя вырабы — посцілкі, сурвэткі, фіранкі з геаметрычным і раслінным узорамі; святочныя дэталі жан. адзення — каўнерыкі, жабо і інш., a таксама унікальныя выставачныя ўзоры. В.к. адзначаны ў Парыжы

шэйшы маст.-тэхн. ін-т (1928). 3 1929 y праектных арг-цыях Мінска (у 1933— 44 — y праектных установах Масквы).

3 1957 y НДІ буд-ва і архітэктуры АН Беларусі, y 1963—73 Бел.НДІПгорадабудаўніцгва. Работы ў Мінску: 112-кватэрны жылы дом на вул. Маскоўскай (1932, y сааўт.), Мінскай гідраметэаралагічнай абсерваторыі будынак (1934), Літ. музей Я.Купалы (1959, y сааўт.); y г. Рэчыца — бальніца (1933). Сярод інш. работ: павільён СССР на міжнар. кірмашы ў Страсбургу (Францыя, 1929), жылыя, грамадскія і прамысл. лабудовы ў Маскве (1935—37).

Да арт. Валагодскія карункі. Фіранка. 1946.

ВАЛАДЗЬКО Іван Іосіфавіч (14.3.1895, в. Плябанцы Мінскага р-на — 24.3.1984), бел. архітэктар. Канд. архітэктуры (1966). Скончыў Маскоўскі вы-

ВАЛАДКОВІЧЫ, В а л а д к е в і ч ы , дзяржаўныя дзеячы ВКЛ з роду герба «Радван». Верагодна, паходзяць ад шляхціца з Віленскага пав. Каспара Мікалаевіча В., сыны якога Марцін і Рыгор y 1567 ставілі ў войска ВКЛ 2 коннікаў з маёнтка Геранёны Ашмянскага

пав.; Марцін згадваецца і сярод шляхты Менскага пав. Найб. вядомыя: М а р ц і н (згадваецца ў 1567—82), пісар земскі, суддзя земскі і гараднічы менскі (1582). Меў сына Адама і дачку Палонію, якая была жонкаю. кн. П.Друцкага-Горскага. М a р ц і н , верагодна, сын Адама. Суддзя земскі менскі (1628). К р ы ш т о ф (1600 ? — 1670), пісар земскі менскі, ваявода новагародскі (1658). У 1645 другі шпюб узяў з княжной Альжбетай з роду Друцкіх-Саколінскіх (памерла ў 1653). Яго дачка Соф’я Канстанцыя ў 1652 выйшла замуж за маршалка ВКЛ кн. А.Палубінскага. М а р ц і н К а з і м і р , гараднічы і падстароста менскі (1649). Яго нашчадкамі, напэўна, былі В., якія ў 2-й пал. 17— 18 ст. займалі розныя пасады ў Менскім пав. Магчыма, да гэтага роду адносіліся В.: С е н ь к а , я к іў канцы 15 — пач. 16 ст. служыў князям Мсціслаўскім і атрымаў ад іх вёскі Касмынічы і Філіпаўшчыну; П a в е л , які ў 1582 з сынам Васілём служыў удаве кн. Ю.Ю.Слуцкага Кацярыле з Тэнчынскіх; Р ы г о р , полацкі шляхціц, згадваецца ў 1582; Д з я м ’ я н (памёр да 1582), жонкай якога была Палонія Лядская. У Жамойціі існаваў род В. герба «Лебедзь». В.Л.Насевіч. ВАЛАДОСЬ Аркадзь Лявонавіч (н.

1.3.1943, в. Какошчыцы Слонімскага р-на Гродзенскай вобл.), французскі спявак (барытон). Вучыўся ў Беларускай кансерваторыі (1965—69), скончыў Ленінградскую кансерваторыю (1970). 3 1969 саліст Ленінградскага т-ра оперы і балета імя Кірава. 3 1980 y Парыжы. Выступае на вял. оперных сцэнах свету (Масква, Мілан, ГІарыж, Берлін, Лейпцыг, Дрэздэн, Стакгольм, Вашынгтон, акадэмія «Санта-Чэчылія»). Сярод партый: Гразной («Царская нявеста» М.Рымскага-Корсакава), Анегін, Ялецкі і Томскі («Яўген Анегін», «Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Шаклавіты («Хаваншчына» М.Мусаргскага), Напалеон («Вайна і мір» С.Пракоф’ева), Скарпія («Тоска» Дж.Пучыні), Эскамільё («Кармэн» Ж.Бізэ), Набука, Рыгалета, Радрыга, Аманасра («Набука», «Рыгалета», «Дон Карлас», «Аіда» Дж.Вердзі). На бел. сцэне выканаў партыі Гразнога (1992) і Анегіна (1994) y спектаклях Дзярж. т-ра оперы і балета, выступаў y канцэртах Бел. філармоніі. А.А.Саламаха. ВАЛАК (Vallak) Пээт (сапр. П е д a я с Пеэтэр; 23.6.1893, вол. Валдвяціс Пярнускага р-на, Эстонія — 17.3.1959), эстонскі пісьменнік. Майстар навелы. Вучыўся жывапісу ў Тарту і Пецярбургу. Друкаваўся з 1908. Першая кніга — камедыя «Кашмары» (1924). У кнігах навел (усіх 9) «Чорны крыж» (1925), «Бунт мазгоў» (1926), «Самасуд» (1932), «Справы навыварат» (1935) і інш., рамане «Бадзяга» (1927) — паўсядзённая рэчаіснасць, жыццё і характары абяздоленых людзей тагачаснай Эстоніі, напружаны драматызм, спалучэнне элементаў фантастыкі і рэалізму.

471

Тв '. Рус. пер. — Рассказы. М., 1968; Повеста н рассказы. Л., 1984.

ВАЛАКУША

ВАЛАКАЛАМСК, горад y Расійскай Федэрацыі, цэнтр раёна ў Маскоўскай вобл. Вядомы з 1135. 18,0 тыс. ж.

(1994). Чыг. станцыя. Металаапрацоўка, лёгкая, харч. прам-сць; вытв-сць буд. матэрыялаў. Гіст.-краязнаўчы музей. Васкрасенскі сабор (1462—94), царква Раства Багародзіцы на Вазьмішчы (1535), за 25 км ад горада Іосіфа-Валакаламскі манастыр (1479). Каля В. (в. Дубасекава) мемарыял на месцы подзвігу герояў-панфілаўцаў y Вял. Айч. вайну.

цыі, тэлебачання — y адной лічбавай сетцы). Валаконна-апгычныя лініі сувязі выкарыстоўваюцца ў кабельным тэлебачанні, выліч. тэхніцы, тэлефоннай і касм. сувязі, y сістэмах кантролю і кіравання тэхнал. працэсамі, медыцыне (дыягностыцы, хірургіі) і інш. Гл. таксама Валаконная оптыка. Літ:. Основы волоконно-оптаческой связм: Пер. с англ. М., 1980; Волоконно-оптнческне снстемы передачн. М., 1992. Я.В.Алішаў.

ВАЛАКНІСТЫЯ РАСЛІНЫ, група раслін, валокны прыродныя якіх ідуць на розныя вырабы (пражу, тканіны, вяроўкі, канаты, рыбалоўныя снасці і інш.). Да іх належаць некаторыя водарасді, мохападобныя, папарацепадобныя, голанасенныя і асабліва пакрытанасенныя. Каля 2000 відаў, выкарыстоўваюцца і культывуюцца каля 600. Найб. важныя сямействы: мальвавыя (абутылон, або канатніх, бавоўнік, кенаф), лёнавыя (лён), ліпавыя (джут, ліпа), каноплевыя (каноплі), крапіўныя (крапіва, рамі), агававыя (агава), бананавыя (тэкст. банан). Як валакністы матэрыял выкарыстоўваюцца лубяныя і драўняныя валокны, a таксама валаскі раслін, y залежнасці ад чаго В.р. падзяляюцца на валасковыя, драўняныя і лубяныя. На Беларусі з В.р. культывуюцца каноплі і лён, таксама тралляюцца дзікарослыя з родаў асака, крапіва, ліпа, пажарніца, рагоз, трыснёг, хацьма і інш. ВАЛАКНІТЫ, прэс-матэрыялы з валакністага напаўняльніку (валокны даўж.

15—40 мм), прамочанага палімерным сувязным. У якасці напаўняльніку выкарыстоўваюць валокды: азбеставае (гл. Азбапластыкі), баваўнядае, сінт., вугляроднае, шкловалакно. Састаў В. (% па масе); 40—50% напаўняльніку, 40—45% сувязнога (фенола-фармальдэгідныя, эпаксідныя смолы, крэмнійарган. палімеры). Вырабы з В. маюць высокую вода-, тэрмаўстойлівасць, устойлівасць да ўздзеяння хім. рэагентаў, ударатрываласць, фрыкцыйнасць. Выкарыстоўваюць y прылада- і машынабудаванні (карпусы і дэталі электрамашын, тармазныя калодкі і інш.), буд-ве (арматура, панэлі), касм. і авіяц. тэхніды. ВАЛАКОННА-АІІТЫЧНАЯ СУВЯЗЬ, сувязь, y якой перадача інфармацыі адбываецца з дапамогай эл.-магн. ваганняў аптычнага дыяпазону (1014 — 1015 Гц) і шкловалаконных святлаводаў; від аптычнай сувязі. Найб. перслектыўны кірунак развіцця тэлекамутацыйных сістэм і сетак. Адрозніваецца ад інш. відаў сувязі вял. колькасцю каналаў (вял. прапускная здольнасць), вял. скорасцю перадачы інфармацыі, высокай аховай ад эл.-магн. перашкод, нізкай імавернасцю памылак, малымі ламерамі, масай і энергаспажываляем, прастатой малтажу і пракладкі. В.-а.с. дае магчымасць ствараць сеткі тэлекамунікацый з інтэграцыяй службаў (абмен рознымі відамі інфармацыі — тэлефаніі, даных ЭВМ, ПЭВМ, факсіміле; відэаінфарма-

ВАЛАКОННАЯ ОПТЫКА, раздзел оптаэлектронікі, які вывучае распаўсюджвалне святла і перадачу ілфармацыі па валаколлых святлаводах і займаецца распрацоўкай апаратуры. Вылучылася ў самаст. кірулак y 1950-я г. ў сувязі з развіццём выліч. тэхнікі, кабельпага тэлебачання, сістэм аптычлай сувязі, мед. тэхлікі (зонды), стварэллем квалтавых узмацляльлікаў, лазераў і інш. Па святлаводах светлавыя сігналы перада-

Валаконная оптыка. Паэлементная перадача відарыса валаконнай дэталлю: 1 — відарыс на ўваходзе; 2 — святлоправодная жыла; 3 — ізаляцыйная праслойка; 4 — мазаічны відарыс на выхадзе.

юцца з адной паверхні (тарца святлавода) на другую (выхадную) як сукупнасць элементаў відарыса, кожны з якіх перадаецца па сваёй святловядучай жыле. Стрыжань святлавода мае паказчык пераламлення святла, большы за абалонку, таму на мяжы стрыжня і абалонкі адбываецца шматразовае поўнае ўнутранае адбіццё свягла, якое раслаўсюджваецца па свяглаводзе з малымі стратамі. Калі дыяметр свяглавода болыпы за даўжыню хвалі (мнагамодавыя свяглаводы), распаўсюджванне святла падпарадкоўваецца законам геаметрычнай оптыкі, y больш тонкіх валокнах (парадку даўжыні хвалі; аднамодавыя святлаводы) — законам хвалевай оптыкі. Светлаводы бываюць жорсткія (аднажыльныя, шматжыльныя) і ў выглддзе жгутоў з рэгулярнай укладкай валокнаў. Якасць відарыса вызначаецца дыяметрам жыл, іх колькасцю, дасканаласцю вырабу. Гал. прычьша страт энергіі ў свяглаводах — паглынанне святла шклом жылы. На Беларусі даследаванні па В.о.. пачаліся ў 1974 y Ін-це прыкладной оптыкі All Беларусі (г. Магілёў), вядуцца ў Авдзеле аптычных праблем інфарматыкі АН Беларусі, Бел. дзярж. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі, Ахадэмічным навук. комплексе «Ін-т цепла- і масаабмену імя АВ.Лыкава» і інш. Літ:. Волоконная оптака. М., 1993; Т н д е к е н Р. Волоконная оптнка н ее прн.чсненме. Пер. с англ. М., 1975. Я.В.Алішаў. ВАЛАКУША, 1) сельскагаспадарчая прылада для веславой перадпасяўной

472

ВАЛАМАТ

апрацоўкі зябліва. Бываюць брусковыя, цвіковыя, шлейф-В. Выраўноўваюдь паверхню поля і ствараюць слой рыхлай дробнакамякаватай глебы. 2) Прыстасаванне для падбору сена і саломы з валкоў y копы і транспартавання іх да месца сціртавання. Сена з валкоў падбіраюць навяснымі грабельнымі В., копы сена ці саломы (па 10—15) транспартуюць прычапнымі бязрамнымі або рамачнымі В. 3) Палазовае прыстасаванне для перавоэкі грузаў ва ўмовах бездарожжа — дзве доўгія, замацаваныя папярочкамі жэрдкі, адны канцы якіх служылі палазамі, другія аглоблямі. Былі В. і без аглобляў, каня ў іх запрагалі з дапамогай пастронкаў і ворчыка. В. перавозілі бярвёны ў лесе, каменне з палёў. 4) Невялікі невад для лоўлі рыбы.

мі», «Сака і Ванцэці», «Джардана Бруна>) і інш. фільмах. ВАЛАНЦЁР (франц. volontaire), асоба, якая добраахвотна паступіла на ваен. службу. У некаторых дзяржавах сістэма валанцёрства была асн. спосабам камплекгавання арміі (напр., y Вялікабрытаніі да 1-й сусв. вайны). 3 увядзеннем абавязку воінскага страціла сваё значэнне і засталася як дадатак да рэгулярнай арміі, пераважна ў ваен. час. Закон Рэспублікі Беларусь «Аб усеагульным воінскім абавязку і ваеннай службе» ад 5.11.1992 прадугледжвае прыём y армію грамадзян, якія добраахвотна паступаюць на ваен. службу. ВАЛАНЦІР Міхай (Міхаіл) Ермалаевіч (н. 9.3.1934, г. Бельцы, Малдова), малдаўскі акцёр, рэжысёр. Нар. арт. СССР (1984). 3 1957 y Малд. муз.-драм. т-ры імя В.Аляксандры (Бельцы). Сярод роляў: Іон («Напасць» І.Караджале; і рэж.), Стары («Стары» М.Горкага), Ва-

ВАЛАРЫЗАЦЫЯ (франц. valorisation), 1) павышэнне цаны тавараў, курсу каштоўных папер і інш. з дапамогай дзярж. мерапрыемстваў. 2) Тое, што і рэвальвацыя. ВАЛАСАЕДЫ (Trichodectidae), сямейства насякомых атр. пухаедаў. Больш за 200 відаў. Пашыраны ўсюды. Многія — вонкавыя паразіты млекакормячых: буйн. par. жывёлы — Bovicola bovis, коней — В. equi, козаў — В. caprae, сабак — Trichodectes canis, катоў — Т. subrostratus. Даўж. 0,5— 11 мм. Цела плоскае, шчаціністае, без крылаў. Галава шырокая. Ротавыя органы грызучыя. Ногі хапальнага тыпу. Раздзельнаполыя. Развіццё з няпоўным ператварэннем. Самка адкладае яйцы каля асновы валасоў і лрыклейвае сакрэтам матачных залоз. Кормяцца эпідэрмальнымі клетхамі, выдзяленнямі тлушчавых залоз, крывёй гаспадара. Выклікаюць хваробу трыхадэктыдоз. Некат. В. — прамежкавыя гаспаоары гельмінта (цэпня) — паразіта сабак, катоў, пераносчыкі інфекц. і інвазійных хвароб жывёл.

1

'

Д РЙ Н 0Н

-------- J

г

j

в я л . м Я Д З В Е Д З ІЦ А

1

г 1

со 1 Uj 1 і!

Sj 1 --- L- n

1 У

J

!

>7 Л

A

п

,А ! i

°

i 1

Навясная валакуша ВНШ-3.

ВАЛАМАТ-3АДЭ Гафар Рустамавіч (н.

9.5.1916, г. Худжанд, Таджыкістан), таджыкскі артыст балета, балетмайстар, рэжысёр. Нар. арт. СССР (1976). Вучыўся ў Дзярж. ін-це тэатр. мастацтва Ў Маскве (1947—51). 3 1934 артыст, y 1951—63 і гал. балетмайстар Таджыкскага т-ра оперы і балета імя Айні. Сярод пастановак: балеты «Лейлі і Меджнун» С.Баласаняна (1947), «Эсмеральда» Ц.Пуні (1953), «Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф'ева (1954), «Дзільбар» А.Ленскага (1954, 1957), «Карсар» А.Адана (1960), оперы «Паўстанне Ba­ ca» Баласаняна (1958), «Хітрыкі Майсары» С.Юдакова (1962). Арганізатар (1965) і маст. кіраўнік тадж. ансамбля «Лола». Дзярж. прэмія СССР 1949. ВАЛАНТЭ (Volonté) Джан Марыя (н.

9.4.1933, г. Мілан, Італія), італьянскі акдёр. Скончыў Нац. акадэмію тэатр. мастацгва (1957). Сцэн. дзейнасць пачаў y 1951. 3 1960 y кіно. Здымаецца ў вострасацыяльных («Чалавек, якога трэба знішчыць», «Тэрарыст»), прыгодніцкіх («За некалькі лішніх долараў», «Хто ведае?» — y сав. пракаце «Залатая куля»), палітычных («Кожнаму сваё», «Бандыты ў Мілане», «Следства па справе грамадзяніна па-за ўсякімі падазрэннямі» — y сав. пракаце «Справа грамадзяніна па-за ўсякімі падазрэння-

но Пантыяшвілі («Ханума» А.Цагарэлі), Васіль («Вечар» АДударава; і рэж.). 3 1968 здымаецца ў кіно: «Патрэбны брамнік», «Чацвёрты», «Гэтае салодкае слова — свабода», «Дзмітрый Кантэмір» (Дзярж. прэмія Малдовы 1976), «У зоне асаблівай увагі» (Дзярж. прэмія Расіі імя братоў Васільевых 1980), «Ад Буга да Віслы». Найб. вядомая работа — роля Будулая ў тэлефільмах «Цыган» і «Вяртанне Будулая». ВАЛАПАС (лац. Bootes), суэор’е Паўн. паўшар’я неба. Самая яркая зорка — Арктур ( a Валапаса); ёсць падвойныя зоркі. 90 зорак ярчэй за 6-ю зорную велічыню. На тэр. Беларусі відаць зімой, вясной і летам. Гл. Зорнае неба.

і

Д

| \

•P \

’ І —

\е /

L

г< з

1

! *• [,■ 1

ЗМ ЯЙ

ГО Н ЧЫ Я П С Ы

A

1 1 1 1 1

•

/w\ / 14

1 ^j 11U 103 1сЗ

\ ^ а W

-

• 1CQ u i__ 1 1

L.

L

1 , ія

Д З Ш

u

'

j

Сузор’е Валапяс.

ВАЛАСАТАСЦЬ, тое, што гіпертрыхоз. ВАЛАСЕВІЧ Іван Іванавіч (18.8.1909, в. Ціхны Бярозаўскага р-на Брэсцкай вобл. — 29.9.1941), Герой Сав. Саюза (1940). Скончыў школу ваен. пілотаў, (1932), y 1940 вучыўся на Вышэйшых курсах удасканалення каманднага складу ВПС ВМФ. У Чырв. Арміі з 1931. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939—40, зрабіў 69 баявых вылетаў, збіў 4 самалёты, знішчыў 7 агнявш пунктаў ворага і інш. У Вял. Айч. вайну ваяваў пад Ленінградам. Загінуў пры выкананні баявога задання.

ВАЛАСЕВІЧ Эдуард Станіслававіч (н.

12.3.1918, Магілёў), бел. паэт-байкапісец. Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1941). Працаваў y Маіідёўскім пед. ін-це, прэсе, Белдзяржфілармоніі і інш. Друкуецца з 1937. Яго байкі вылучаюцца актуальнасцю тэматыкі, камізмам сітуацый, дасціпным гумарам (зб-кі «Вершы і байкі», 1954; «Соль», 1962; «Сур’ёзна і з усмешкай», 1973; «Бегемот і іншыя», 1982, і інш.). Піша гумарыстычныя вершы, байкі і казкі для дзяцей («Камар-званар», 1959; «Дняпроўскі чарадзей», 1963; «Горкі мёд», 1967, і інш.), аднаакговыя камедыі («Свет клінам не сышоўся», 1958; «3 хворай галавы на здаровую», 1961). Тв.. Казёл адпушчэння. Мн., 1968; Яечня на далоні. Мн., 1984; Лірыка і сатыра. Мн., 1988. ВАЛАСКІ ў р a с л і н , адна- або шматклетачныя вырасты эпідэрмісу. Розныя па форме, памерах і будове. Ахоўваюць расліны ад ваганняў т-ры і страты вільгаці (харакгэрна для высакагорных і пустынных раслін), назапашваюць ваду ў час засухі, служаць для абароны ад шкоднікаў і хвароб, распаўсюджвання пладоў і насення (напр., y адуванчыка, бавоўніку, таполяў). Кручкападобныя В. ўтрымліваюць сцёблы лазячых раслін на апоры (напр., y хмеля, фасолі). Каранёвыя В. і В.-лускавінкі эпіфітаў служаць ддя паглынання вады і глебавых раствораў. Залозістыя В. — органы выдзялення, якія выпускаюць эфірныя алеі або стрававальныя сокі (у насякомаедных раслін). ВАЛАСНІ (Gordiaçea), клас першаснаполасцевых чарвей. 2 атр., 21 род, каля 300 відаў. Пашыраны ў марскіх і прэсных водах ад тропікаў да тундры. Паразіты насякомых і ракападобных. На Беларусі ў канавах, сажалках і азёрах найб. пашыраны В. звычайны (Gordius aquaticus). Даўж. ад некалькіх сантыметраў да 1,5 м. Цела шорсткае, воласападобнае (адсюль нар назвы жывы юлас, конскі волас), жоўтае. цёмна-карычневае, амаль чорнае, ухрыгае кутыкулай. Кішэчнік часткова рэдухаваны (у целе жывёлы-гаспадара жывяцца асматычна). Выдзяляльная, дыхальная і крывяносная сістэмы адсутнічаюць. Раздзельнаполыя. Лічынкі В. — паразіты, y развіцці зменьваюць 2 прамёжкавых гаспадароў (лічынкі матылёў. аўсянікаў, камароў і буйныя членістаногія — драпежныя жукі). У канчатковым гаспадару вырасіаюць y дарослых чарвей, праз покрыва цела выходзяць y навакольнае асяроддзе (гаспадар звычайна гіне). У скуру чалавека і пазваночных жывёл не ўкараняюцца. ВАЛАСНОЕ ПРАЎЛЕННЕ, выканаўчы орган саслоўнага сял. кіравання воласцю ў Рас. імперыі. Уведзена ў 1797 для дзярж. сялян. Пасля рэформы дзярж. вёскі 1830—50-х г. выбіралася валасным сходам на 3 гады. В.п. ўзначальваў валасны старшына (галава). На Беларусі, Правабярэжнай Украіне і ў Літве В.п. перасталі існаваць y сувязі са скасаваннем тут валасцей паводле названай рэформы. Пасля сялянскай рэформы 1861 дзейнічалі на землях б. памешчыцкіх, з

2-й пал. 1860-х г. — і б. дзярж. сялян. Выконвалі абмежаваныя функцыі.

3.6.1917 скасаваны разам з валаснымі сходамі Часовым урадам. ВАЛАСНЬІ СУД, ніжэйшы саслоўны сял. суд y Рас. імперыі ў 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. Засн. ў 1861. На аснове мясц. звычаяў разглядаў найб. пашыраныя крымін. і цывільныя справы. Паводле «Часовых правіл аб валасным судзе» 1889 поўнасцю залежаў ад мясц. адміністрацыі, шырока ўжываў цялесныя пакаранні. ВАЛАСНЫ СХОД, распарадчы орган саслоўнага сял. кіравання воласцю ў Рас. імперыі. Уведзены ў 1797 для дзярж. сялян. У сувязі са скасаваннем валасцей на Беларусі, Правабярэжнай Украіне і ў Літве пасля рэформьі дзярж. вёскі 1830—50-х г. В.с. туг не склікаліся. Пасля сялянскай рэформы 1861 уведзены ў еўрап. частцы імперыі для б. памешчыцкіх, з 2-й пал. 1860-х г. адноўлены для б. дзярж. сялян. Складаўся са службовых асоб і сялян, выбраных на сельскіх сходах па 1 ад 10 двароў; y зах. губернях удзельнічалі і парабкі. Вырашаў адм.-гасп. справы воласці, выбіраў службовых асоб, валасное праўленне, y пач. 20 ст. — упаўнаважаных сялян на выбарах y Дзярж. думу і інш. 3.6.1917 скасаваны Часовым урадам y сувязі са стварэннем валасных земстваў. ВАЛАСНЫЯ ВУЧЬІЛІШЧЫ, пачатковыя навучальныя ўстановы ў Рас. імперыі ў 1830—60-я г. Засноўваліся паводле ўказа Мін-ва нар. асветы ад 24.12.1830 па аднаму на воласць для падрыхтоўкі пісараў. Навучанне было бясплатнае, a яго ўзровень даволі нізкі. У В.в. вучыліся сял. дзеці ва ўзросце ад 8 да 13 гадоў. Выкладаліся Закон Божы, чытанне, руская мова, арыфметыка, чыстапісанне, спевьі, геаграфія і гісторыя. Заняткі праводзіліся пасля заканчэння палявых работ і да іх пачатку ў наступным годзе па 4 гадзіны на дзень, акрамя святаў і выхадных. Настаўнікамі

Валасень звычайны: 1 — дарослы; 2 — галаўны канец; 3 — задні канец самца; 4 — лічынка ў яйцавай абалонцы і без яе.

ВАЛАСОЎ_______________ 473 былі прыходскі святар або той, хто папярэдне вытрымаў экзамен y мясц. павятовым вучылішчы. Кожнае вучылішча мела невялікую б-ку. Існавалі за кошт падаткаў дзярж. і ўдзельных сялян. На ўтрыманне В.в. штогод выдаткоўвалася па 700 руб., аднак частка гэтых грошаў існавала толькі на паперы. У 1860-я г. паводле Палажэння аб дзярж. і ўдзельных сялянах падаткі на

I 1 Валассвіч

КА.Валасовіч

В.в. сталі неабавязковыя. Пазбаўленыя сродкаў, В.в. спынілі дзейнасць (засталіся толькі ў прыбалтыйскіх губернях).

A ф. Самусік. ВАЛАСОВІЧ Канстанцін Адамавіч (21.5.1869, в. Акцябр Салігорскага р-на Мінскай вобл. — 25.9.1919), бел. прыродазнавец, геолаг, географ і хімік; заснавальнік чацвярдічнай геалогіі і палеагеаграфіі Еўрап. Поўначы і Запаляр’я Усх. Сібіры. За ўдзел y рэв. руху ў 1894 арыштаваны, y ссылцы ў Архангельскай губ. (1896—99). Даследаваў чацвярцічныя адклады, узначальваў партыю Рус. палярнай экспедыцыі на Новасібірскія а-вы (1900—02). Вывучаў геалогію Хараўлахскіх гор і нізоўяў Лены (1908— 09), збярог шкілет і рэшткі Ляхаўскага маманта (Нац. музей гісторыі прыроды, Парыж). Займаўся чацвярцічнай геалогіяй Паволжа і Кубані. Імем В. названы мыс на в-ве Бальшавік y архіпелагу Паўн. Зямля, выкапнёвьм расліны і жывёлы. ВАЛАСОЎ ХВАРОБЫ, агульныя або мясцовьш парушэнні росту і развіцця валасоў, выкліканыя паталагічным уздзеяннем вонкавых ці ўнугр. фактараў. Выяўляюцца заўчасным выпадзеннем (гл. Аблысенне) або празмерным развіццём валасянога покрыва (гл. Гіпертрыхоз), зменамі струкгуры і ўласцівасцяў валасоў (ломкасць, сухасць, расшчапляльнасць і інш.). Узнікаюць ад парушэння абмену рэчываў, функцый нерв. і эндакрыннай сістэм, уздзеяння фіз. фактараў (мех., тэмпературных, хім.), інфекц. і грыбковых скурных хвароб (мікраспарыя, себарэя, трыхафітыя, фавус і інш.), няправільнага догляду і інш. Да анамалій росту і развіцця валасоў адносяцца абмежаваная сіметрычная а л а т р ы х і я валасяной ч. галавы (ачагі стончаных, бясколерных, спіральна закручаных валасоў пасярод нармальных), прыроджаная a л a -

474

ВАЛАСЦЕЛЬ

п е ц ы я (поўная адсугнасць валасоў y дзяцінстве), урослыя, кольчатыя, перакручаныя, плоскія, раздвоеныя, пучкаватыя валасы, м а н і л е т р ы к с (спадчьшная дыстрафія валасоў), т р ы х і я з (анамалія росту вейкаў — яны загінаюцца да рагавіцы вока і траўміруюць яе) і інш. Сярод інш. В.х. нярэдкія алапецыі заўчасная, ачаговая і сімптаматычная з характэрнымі для кожнай варыянтамі вьшадзення валасоў, заўчаснае п а с і в е н н е (парушаііы абмен пігментаў валасоў), розныя віды трыхаклазіі (дыстрафічныя змены валасоў, якія выяўляюцца іх павышанай ломкасцю) і інш. Дыягназ В.х. ставяць на падставе клінічных прыкмет і мікраскапіі пашкоджаных валасоў. Лячэнне залежыць ад прычыны захворвання, спалучаецца з пэўнай схемай гігіенічнага догляду валасоў. М.З.Ягоўдзік.

ВАЛАСЦЕЛЬ, службовая асоба ў Расіі ў 11— 16 ст., якая кіравала воласцю ад імя князя і ажыццяўляла адм., фін. і суд. функдыі. ВАЛАСЬІ, рагавыя ніткападобныя ўтварэнні скуры чалавека і млекакормячых. Сукупнасць В. утварае валасяное покрыва скуры, якое ахоўвае яе паверхню ад пашкоджанняў і ахаладжэння. В. бываюць накіроўныя, пуховыя і прыкметныя (вібрысы). Волас складаецца са стрыжня (выступае над скурай) і кораня, размешчанага ў скуры і акружанага валасяным фалікулам. На канцы фалікула — цыбулінка, y якую ўрастае злучальны валасяны сасочак з крывяноснымі сасудамі. В. маюць пігменты, ад якіх залежыдь іх афарбоўка. У некаторых ж ы в ё л В. сталі шчаціннем (свінні), калючкамі (вожыкі), y жывёл з патоўшчаным эпідэрмісам (сланы, насарогі) ці моцна развітым тлушчавым слоем (кіты) — рэдукаваныя. У ч а л а в е к a да 8 месяцаў ва ўлонні маці цела

ўкрыта першаснымі (плоднымі) В. Скорасць іх росту ў нованароджаных 0,2 мм за суткі, пазней да 0,3—5 мм за суткі. У дарослых y залежнасці ад участка цела колькасць В. на 1 см2 ад 40 да 880. На іх рост уплываюць агульны стан арганізма, фіз. фактары, гармоны. На працягу жыцдя арганізма В. абнаўляюдца (у чалавека без пэўнага рытму, y жывёл перыядычна — лінька). Пры інфекцыях і розных парушэннях y арганізме ўзнікаюць валасоў хваробы. А. СЛеанцюк. ВАЛАСЫ ВЕРАНШ (лац. Соша Berenices), невялікае сузор’е Паўн. паўшар’я неба. 50 зорак ярчэй за 6-ю зорную велічыню. Простым вокам назіраецца зорнае скопішча, магутныя тэлескопы выяўляюць пазагалаклычныя туманнасці (галактыкі). У сузор’і В.В. размешчаны Паўн. полюс Галактыкі. На тэр. Беларусі відаць зімой, вясной і летам. Гл. Зорнае неба.

ВАЛАСЫ ПЕЛЕ (ад імя Пеле — багіні агню ў стараж. гавайцаў), тонкія бурыя ніткі вулканічнага шкла, якія ўтвараюцца ў выніку ўздзеяння моцных патокаў газаў і вятроў на фантаны вельмі вадкай лавы. Характэрныя для вывяржэнняў вулканаў на Гавайскіх а-вах. Назіраліся пры вывяржэннях Талбачынскай сопкі на Камчатцы. ВАЛАСЯНЕЦ, гл. Каласняк. ВАЛАСЯНКІ (Sylvia), род птушак сям. валасянкавых атр. вераб’інападобных.

17 відаў. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Афрыцы. Жывуць на ўзлесках, y садах, парках, на лугах, y хмызняку. На Беларусі 5 пералётных відаў: В. завірушка (S. curruca), В. садовая (S. borin), В. чорнагаловая (S. atricapilla), В. шэрая (S. communis), В. ястрабіная (S. nisoria). Даўж. цела 12— 15 см. Апярэнне шэрае з белым. чорным або рыжаватым адценнем, мяккае. Дзюба тонкая, шылападобная. Гнёзды рыхлыя, шара- або чашападобныя на кустах, дрэўцах, сярод высокай травяністай расліннасці. Некаторыя высцілаюдь гнёзды воласам (адсюль назва). Нясуць 4—6 яец. Кормяцца насякомымі. іх лічынкамі і вусенямі, ягадамі. Некаторыя віды вядомыя сваімі спевамі (напр., В. чорнагаловая i В. садовая). Зімуюць y паўд.-зах. ч. Еўразіі і Афрыцы.

ВАЛАТОН (Vallotton) Фелікс (28.12.1865, г. Лазана, Швейцарыя — 29.12.1925), швейцарскі графік і жывапісец. Вучыўся ў акадэміі Жуліяна ў Парыжы (з 1882). Працаваў y Францыі. Зазнаў уплыў М.Дэні, П.Банара. Аўтар графічных партрэтаў («Дастаеўскі», 1895) і серыі з жыцця Парыжа («Гісторыя аднаго злачынства», «Інтымнасць»), выкананых пераважна ў тэхніцы ксілаграфіі, выразнасць якіх будуец•ца на спалучэнні лаканічных белых і чорных плям. Яго жывапісу ўласцівы дэкаратыўнасць кампазіцыі, лінейнасць

Сузор’е Валасы Веранікі.

•

Валасянкі: 1 — шэрая (о — самец, б — самка); 2 — завірушка (самец); 3 — чорнагаловая (д — самец, б — самка); 4 — садовая; 5 — ястрабіная.

Ф.Валатон Пейэаж з дрэвамі. 1911.

малюнка, мяккасць колеравага тону («Купанне летнім вечарам», 1892; «Пейзаж з дрэвамі», 1911). «ВАЛАТОЎКА» , помнік прыроды, ка-

мавы ўзгорак на Беларусі, каля паўн.зах. ускраіны в. Свяціца Полацкага р-на Віцебскай вобл., недалёка ад воз. Янова. У плане круглаватай формы, дыям. каля 100 м, узвышаецца над нізінай на 20 м. Складзены з водна-ледавіковых адкладаў: пяску, жвіру, гліны. Утварыўся ў час дэградацыі паазерскага зледзянення (каля 16 тыс. г. назад). «B.» з даўніх часоў — месца святкавання Купалля. Мела сувязь са стараж. каменнай абсерваторыяй «Янова» (захавалася) на паўд.-зах. беразе возера, з якой назіралі за «В.»: калі сонца пры захадзе датыкалася да вяршыні ўзгорка, наступала самая кароткая ноч года (купальская). ВАЛАТОЎСКІ Ігар Дзмітрыевіч (н.

25.10.1939, Мінск), бел. біяфізік. Акад. АН Беларусі (1994, чл.-кар. 1986), д-р

Ш

«Валатоўка» каля в. Свяціца Полацкага раёна Відебскай вобл.

біял. н. (1979), праф. (1989). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1962). 3 1964 y Ін-де фотабіялогіі АН Беларусі (з 1985 дырэктар), адначасова з 1988 y БДУ. Навук. працы па вывучэнні струкгурна-мембранавых механізмаў рэгуляцыі фотабіял. і рэцэгітарных рэакцый, ролі іонаў кальдыю ў мехадізмах фотатрадсдукцыі жывёльдых і расліддых сістэм. Тв:. Введенме в молекулярную фотобнологаю. Мн , 1971 (разам з С.В.Коневым); Фотобнологня. 2 нзд. Мн., 1979 (з ім жа); Структурная дннамнка фоторецепторного аппарата. Мн., 1986 (з ім жа); Транспорт яонов в фоторецепторной клетке. Мн., 1990 (разам з У.І.Хаўратовічам, ЛАБаранавай); Фнтохром — регуляторный фоторецептор растеннй. Мн., 1992. ВАЛАТОЎСКІ Міхаіл Міхайлавіч, бел. краяздавец і этнограф 2-й лал. 19 ст. Скодчыў Магілёўскую духоўдую семідарыю (1857), лрацаваў y ёй настаўдікам. Доўгі час жыў да Палессі, вывучаў яго гісторыю, заняткі, лобыт і культуру насельдідтва. У 17 нарысах, алубліхаваных y децярбургскай газ. «Русскдй мдр» (1875), выклаў уражадді і дазірадні, акрэсліваў межы бел.-ўкр. ІІалесся, адздачаў захаванне перажыткаў язычдідтва. 6 дарысаў прысвяціў пашырэдню каталіцызму на Бел. ГІалессі, алісаў антыезуіцкія паўстанні ў Мазыры (1581), Ядаве (1657). Перадрукі асобдых нарысаў зробледы ў лецярб. час. «Ндва».

Тв.: Полесскне свята: Мз очерков Полесья / / Ннва. 1880. № 29, 30; Полесскне будня / / Там жа. 1881. № 2; Полесская поганыцнна / / Там жа. № 27. В.К.Бандарчык.

ВАЛАЎСК, вёска ў Беларусі, y Ельскім р-де Гомельскай вобл. Цэлтр сельсавета і саўгаса. За 36 км на ПдЗ ад г. Ельск, 213 км ад Гомеля, 23 км ад чыг. ст. Славечна, да аўгадарозе Лельчыцы—Славечда. 828 ж., 319 двароў (1996). Лясдіцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбідат быт. абслугоўваддя, адцз. сувязі. ВАЛАХ (Wallach) Ота (27.3.1847, г. Кёдігсберг, цяпер г. Калідідград, — 26.2.1931), дямецкі хімік-арганік. Скончыў Гётынгедскі ун-т (1869). 3 1870 y Бодскім ун-це (з 1876 лраф.), з 1889 y Гётынгедскім ун-це. Навук. лрацы па хіміі тэрледаў. Адкрыў лімадэн, феландрэд, фенхад, тэрпілалед і інш., указаў на іх гедетычдую сувязь з ізапрэдам (1891), рэакцыю аддаўляльдага амініраваддя альдэгідаў і кетодаў сумессю лершасдых і другасных амінаў з мурашыдай кіслатой (1909). Нобелеўская прэмія 1910. ВАЛАХІЯ (Valahia), гістарычная вобласць y Паўд. Румыдіі, ламіж Карлатамі і р. Дунай; ладзяляецца р. Олт на Мултэдію і Алтэдію. У 106—271 В., якую насялялі гета-дакійскія гшямёды, y складзе Рымскай імлерыі. У канцы 3 ст. заваявада готамі і гелідамі, y 4—6 — гудамі і аварамі, y 6 ст. — слав. ллямёнамі. У канцы 8— 10 ст. значдая частка В. ў складзе 1-га Балгарскага царства. 3 14 ст. самаст. феад. дзяржава. У 15 ст. ў залеждасці ад Турцыі, з 16 ст. лад яе лрыгнётам. Пры Міхаю Храбрым да нелрацяглы час аб’ядналася з Малдовай і Традсільваніяй y адну дзяржаву (раслалася на залеждыя ад Турцыі кдяствы). У кадцы 16 ст. ўзмацніліся лаліт. сувязі з Расіяй, y кадцы 17 -— пач. 18 ст. ўстадоўледы дылламат. аддосіды. 3 18 ст. Турцыя даздачала гасладарамі ў В. лераважда ірэ каў- фанар ыётаў. У 1820—50 разгардуўся дац.-вызв. рух. Валашскае лаўстанде 1821 да чале з Т.Уладзімірэску лаклала кадец фадарыёцкаму рэжыму. Паводле Акерманскай канвенцыі 1826 В. атрымала самакіравадде, лаводле Адрыянопальскага мірнага дагавора 1829 — аўтаномію (лад лратэктаратам Расіі да 1856). У 1829—34 лад кіраўніцтвам Расіі. У 1859—61 аб’ядналася з Малдовай y адзідую дзяржаву (з 1862 Румыдскае кдяства). ВАЛАЧОБНІКІ, група мужчын (радзей жадчыд), якія ў лершы дзень Вялікадня з вечара і ўсю ноч абходзілі двары і слявалі лад вокдамі валачобныя песні (асобда гасладару, гасладыні, іх дарослай дачцэ, нежанатаму сыду). Валачобны гурт складаўся з залявалы («лачыдальдіка»), ладлявальдікаў, музыкі (звычайда скрылача) і мехадошы, які збіраў дары («валачобдае» — фарбаваныя яйкі, велікоддыя булкі, сыр, девял. грошы). Валачобды абрад, пашырады лераважна на Пн Беларусі, цялер стра-

ВАЛАЧОБНЫЯ

475

ціў аграрда-магічны сэнс і бытуе як вясёлая святочная забава. В А Л А Ч О Б Н Ы Я П Е С Н І, в а л а ч э ў

ныя, валхоўдыя, лалоўдыя л е с д і , від веснавых песень каляндарлага цыкла; відшавальда-велічальныя творы, з якімі з дадыходам вясны валачобнікі абходзілі двары аддавяскоўцаў. Нац. адметнасць бел. дар.-лаэт. культу-

І.Дз.Валатоўскі.

О.Валах.

ры. 3 ідш. слав. дародаў часткова бытавалі ў сербаў. Па фудкцыі яны адалагічныя абходным калядным песням і звязады з абдаўляльдым наступленлем Новага года, толькі ў розлых каляддардых сістэмах і ў розныя гіст. перыяды (валачобдыя «з лрыходам содечдых дзён», каляддыя — «з лаваротам содца на лета»). 3 лашырэддем хрысціянства В.л. былі лрыстасаваны да лершага ддя Вялікадня. Іх сляваюць гасладару і гаспадыді, іх незамуждяй дачцэ і дежанатаму сылу, старым бабулі і дзядулю. У гэтых леснях-лажададнях адбілася вера ў магічную моц слова, якое сцвярджае жыццёва важдыя момадты дабрабыту земляроба: ураджай да полі, статак y хляве, лад y сям’і. 3 усіх каляндардых леседь валачобдым y найб. ступені ўласцівыя эпічная разгордутасць зместу, жанрава-тыпалагічная акрэсленасць і стабільдасць структур. Яды маюць стройлую 3-часткавую камлазіцыю з жалрава вызлачальным лрылевам ласля кождага радка верша: «Вясда красда на дварэ!», «Вясда красда да ўвесь свет!», «Зялёд явар кудравы!», «Да відо ж маё зеляно!», «Зялёда траўка-мураўка!», «Зялёды сад вішдёвы!», «А-ля-ля-ля-лё-лё, лі-ляй-лё!», «Гэй, лалын!», «Гэй, віно!», «Няхай так будзе!» (таксама хрысціядскі — «Хрыстос васкрос, сыд Божы!»). Найб. адметныя сюжэты і матывы В.л.: «дуда», «лраява», аб якіх валачобнікі лрыйшлі алавясціць гасладара. Налр., «... У тваім хлеве лраява стала, / / Праява стала, драявілася: / / Сорак каровак ацялілася...» Разгорнуты каляддарны круг агрардых святаў з адлаведнай «адказнасцю» розных святых за ўсе этапы с.-г. работ. Усеабдымдасць самога збору валачобдікаў y эпічных зачыдах: «А з-лад лесіку, лесу цёмдага / / To де тучы йдуць, то не воблачкі / / To ідуць, брьвдуць валачобнічкі...» Вобраздая сіс-

476

ВАЛАЧЫЛЬНЫ

тэма В.п. вызначаецца міфал. аб’ёмістасцю (у спалучэнні з рэалістычнымі замалёўкамі), шырокім выкарыстаннем сімволікі, сталых эпітэтаў, прыёмаў гіпербалізацыі і траістасці паўгораў. Паводле музычнага зместу яны яскрава спалучаюць маторную імпульсіўнасць рытму масавага шэсця («веснавы рух») з гукапісам прыпеваў-клічаў («веснавы голас»), іх адметнасць — мужчынская традыцыя выканання, што адбілася на размашыстым (у рамках сярэдняга дыяпазону), часам заліхвацкім характары мажорных мелодый песень. Дынамічнасді напеваў служыць і антыфонная манера спявання, калі сольны запеў кожнага радка верша падхопліваецца ў пастаянных харавых прыпевах. 3 жанравай чысцінёй валачобных формульных напеваў-сімвалаў звязана строгая акрэсленасдь іх песенна-меладычных тылаў. Бел. этнамузыказнаўцы вылучаюць 4 асн. тыпы напеваў, кожны з якіх мае свой арэал. Першы тып ахоплівае амаль усе этнагр. рэгіёны Беларусі, за выключэднем Гомельскага Палесся; другі — раёны Паазер’я, трэці і чацвёрты — лераважна раёны Панямоння. У сучасдых вёсках абрадавы веснавы абход двароў валачобнікамі набывае жартоўна-гуллівы сэнс, што яшчэ больш дабліжае В.п. да карнавалізаваных калядных. Разам з тым прыўзнятасць гімяічных мелодый В.п. і сёння сцвярджае ў свядомасці вяскоўцаў высокі статус песеяь каляддардага рытуалу, спрадвечдую ўрачыстасць іх з ’яўлення. Гэта падкрэсліваецца і ў зваротах да гасладара ла заканчэнні В.л.: «...А мы госцікі недакучныя: / / A мы ў гадочак — адзін разочак!» Публ.. Бедарускія народныя песні. Т. 3. Мн., 1962; Валачобныя песні. Мн., 1980. Л і т М о ж е й к о З.Я. Календарно-песенная культура Бслорусснн. Мн., 1985; Л і с АС. Валачобныя песні. Мн., 1989. З.Я.Мажэйка. ВАЛАЧЫЛЬНЫ СТАН, машына для апрацоўкі металаў валачэннем. Складаецца з адной або некалькіх валокаў (маюць канал, які звужаецца ў напрамку валачэнля) і прыстасаваняя для працягвання праз іх загатовак. Адрозніваюць лінейныя В.с. з прамалінейным рухам металу, які працягваецца (маюць ланцуговыя, рэечныя, гідраўлічныя і інш. прыводы), і барабанныя з намотваннем металу на барабан. Для атрымання труб, профіляў

Валачыльны етан барабаннага тыпу.

і пруткоў выкарыстоўваюць абодва тыпы В.с. аднаразовага валачэння (праз адну валоку), для атрымання дроту — толькі барабанныя адна- і шматразовыя (з валачэннем праз шэраг паслядоўных валокаў). ВАЛАЧЭННЕ, працягванне металічных загатовак круглага ці фасоннага профілю (пруткоў, катанкі, трубаў) праз слец. прыстасаванне з адтулілай (фільерай) -— валоку. Робіцца на валачыльных станах. В. пластычных металаў вядуць без награвання, дроту з вальфраму ці малібдэну — з награваннем да т-ры рэкрышталізацыі, вырабаў з хугкарэзных сплаваў — да 600—850 °С. Загатоўкі дыяметрам больш за 0,3 мм працягваюць праз фільеры з цвёрдых сплаваў, больш тонкія — праз алмазныя. В. можна атрымаць дрот дыяметрам да 0,002 мм, пругкі Д а 100 мм, трубы любога профілю з таўшчынёй сценкі да 0,1 мм. В. выкарыстоўваецца таксама для каліброўхі і паляпшэння мех. уласцівасцей вырабаў. ВАЛАШЧАНЕ, в а л а ш а д е , сяляне, жыхары пэўдай воласці. У сярэднявеччы

Схема працэсу валачэння: a — пругкоў круглага сячэння; б — труб без патанчэння сценак; в — труб з патанчэннем сценкі; 1 — выраб, які працягваецца; 2 — валока; 3 — апраўка.

на Беларусі — сяляне-абшчыннікі лэўнай акругі з цэдтрам y пагосце (пастаялым двары) ці воласці (княжацкі ўдзел або дзярж. землі, што былі ў лрыватным уладанні). У 14— 16 ст. тэрмін «B.» ўжываўся для выздачэння насельнідтва воласці (у процілегласць гарадскому — мяшчанам). У 2-й лал. 16 — пач. 20 ст. В. — сельскае дасельнідтва адм.-тэр. адзінак — валасцей. ВАЛБЖЫХ (Watbizych), горад ла ПдЗ Полылчы, y Судэтах. Адм. ц. Валбжыхскага ваяводства. Гар. правы атрыманы каля 1400. 140,3 тыс. ж. (1993). Вузел чыгунак і аўіадарог. Цэнтр Ніжнесілезскага кам.-вуг. басейла. Коксахімія, маш.-буд., шкларобная гірам-сць. ЦЭС.

2 тэатры, філармонія. Горны музей. Сярэдлевяковы замак, палацы і касцёлы 17— 19 ст. Каля В. — горны бальнеакліматычны курорт Шчаўна-Здруй. ВАЛБЖЬІХСКАЕ ВАЯВОДСТВА (Wojewodztwo Walbrzychskie), на ПдЗ Польшчы. Пл. 4168 км2. Нас. 740,5 тыс. чал.

(1992), гарадскога 74%. Адм. ц. — г. Валбжых. На Пн і ПнУ тэрыторыі перадгор’і Судэтаў, на Пд і ПдЗ Сярэднія і Усх. Судэты (выш. да 1425 м, г. Снежнік) з гарамі Сове і Клодзскай катлавінай. Сярэднія т-ры студз. ад -2 °С y катлавіне да -8 °С y rapax, ліп. адпаведна 17,5 °С і 16 °С, ападкаў ад 600 да 1200 мм (у rapax) за год. Рэкі — вярхоўі левых прытокаў Одры: Нысы Клодзскай, Быстшыцы, Алавы, Шлензы. Пад лесам 29,4% тэрыторыі. Гаспадарка прамысл. кірунку. Развіты здабыча каменнага вугалю (у Ніжняшлёнскім бас. з 14 ст.), хім., маш.-буд. (горнае абсталяванне), харч. і інш. прам-сць. Прамысл. цэнтры: Валбжых, Свідніца, Дзяржонеў, Бялява, Клодзка і інш. Вырошчваюць пшаніцу, ячмень, кармавмя травы, бульбу, цукр. буракі, авёс, pane. Гадуюць свіней, буйн. par. жывёлу, авечак. Турызм. Курорты (Кудова-Здруй, Шчаўна-Здруй, Паланіца-Здруй і інш.). ВАЛГАГРАД, горад y Расійскай Федэрацыі, цэш р Валгаградскай вобл. 1024,3 тыс. ж. (1994). Порт на р. Волга. Вузел чыг. ліній і аўіадарог. Аэрапорт. Гал. галіны прам-сці: машынабудавадне і металаапрацоўка (трактары, буравая тэхніка, вымяральная апаратура, суднабудаванде і інш.), чорная (трубы, стальды дрот) і каляровая (вытв-сць алюмінію) металургія, хім. (каўстычная сода), нафтахім., дрэваапр. (мэбля), буд. матэрыялаў (жалезабетонныя вырабы, цэгла, гілс, кераміка), лёгкая (абутковая, трыкат., гарбарная), харч. (мясная, кансервавая, маргарынавая, малочлая) лрам-сць. Паблізу В. Волжская ГЭС. 7 ВНУ, y т.л. ун-т, 4 т-ры, 4 музеі, y тл. музей-панарама «Сталінградская бітва», Музей абароны і інш., помнік-ансамбль «Героям Сталінградскай бітвы» на Мамаевым кургане. Упершыню ўпамінаецда ў гіст. мемуарах y 1589 як Царыцын (назва ад р. Царыца, якая ўпадае ў Волгу; тат. Сарысу — жоўтая вада). На пач. 17 ст. згарэў, адбудаваны ў 1615 на ііравым беразе Волгі. У 1727 зноў згарэў. 3 1708 y Казанскай, з 1719 y Астраханскай губ., 3 1773 y Саратаўскім намесніцтве. 3 1782 павятовы горад Саратаўскай губ. Да канца 18

ст. ваен. крэпасць. Цэнтр антыфеад. паўстання ў час Сялянскай вайны 1670-—71, Булавінскага паўстання 1707—09, Сялянскай вайны 1773—75. 3 2-й пал. 19 ст. чыі , партовы і прамысл. цэнтр. 3 1920 цэнтр Царыцынскай губ. У 1925 пераймснаваны ў Сталінграл; цэнтр акругі Ніжняволжскай вобл., з 1932 цэнтр Ніжняволжскага краю, з 1934 Сгалінградскага краю, з 1936 — вобласці. У Вял. Айч. вайну y Сталінградскай бітве 1942— 43 горад амаль поўнасцю разбурапы. Адноўлены паводле ген. плана 1945. 3 1961 сучасная назва. в а л г а г р Ад с к а е в д д а с х о в іш ч а , на р. Волга, y Валгаградскай і Саратаўскай абласдях Расійскай Федэрацыі. Утворана плацінай Волжскай ГЭС. Запоўнена ў 1958—61. Пл. 3117 км2, аб’ём 31,5 км3, даўж. 540 км, макс. шыр. 17 км, глыб. да 40 м. Буйны заліў па даліне р. Еруслан. Суднаходства. Выкарыстоўваецца для водазабеспячэння і арашэння, y мэтах адпачынку. На берагах В.в. гарады Волжскі, Камышын, Сара-

ВАЛГАГРАДСКАЯ ВОБЛАСЦЬ (да 1961 С т а л і н г р а д с к а я вобл a с ц ь ), y Расійскай Федэрацыі. Ут-

ворана 5.12.1936. Пл. 113,9 тыс. км2. Нас. 2673,2 тыс. чал. (1994), гарадскога 74%. Цэнтр — г. Валгаград. Найб. гарады: Волжскі, Камышын, Міхайлаўка, Урупінск, Фралова. Прырода. В.в. размешчана на ПдУ Усх.-Еўрап. раўніны. Падзяляецца Волгай на 2 часткі: заходнюю — правабярэжную і ўсходнюю — Заволжа. Паверхня правабярэжжа ўзвышаная, моцна расчлянёная ярамі і лагчынамі; y межах яго — паўд. ч. Прьіволжскага ўзв. (выш. да 358 м), паўн. ч. Ергені, паўд.ўсх. ч. Данской грады, a таксама Хапёрска-Бузулукская і Сарпінская нізіны. Заволжа — нізінная раўніна. Паміж Волгай і яе левым рукавом Ахтубай ляжыдь Волга-Ахтубінская пойма. Карысныя выкапні: нафта, прыродны газ, вапнякі, мел, гліны, фасфарыты. кухонная соль. Клімат кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. вагаецца ад -12 °С на Пн да -8 °С на ПдУ, ліп. адпаведна ад 21,5 °С да 24,5 °С. Аладкаў каля 440 мм на 3 і да 270 мм на ПдУ. Гал. рэкі Волга (з Ахтубай) і Дон з прьпокамі Хапёр, Мядзведзіца, Ілаўля. У вобласці Валгаградскае і Цымлянскае вадасховішчы. Салёныя азёры (Эльтон і інш.); ліманы. Мінер. крыніцы (Смарогдзінская, Ергенінская і інш.). Разнатраўна-злакавы стэп на чарназёмных і цёмна-каштанавых глебах (б.ч. узараны) зменьваецца палынова-злакавымі паўпустынямі на светла-каштанавых глебах. Гаспадарка. В.в. — буйны прамысл. і с.-г. раён Расіі. Гал. галіны прам-сці: машынабудаванне і металаапрацоўка (тракгары, судны, рухавікі, падшыпнікі, вымяральная апаратура; абсталяванне для нафтавай, электратэхн., лёгкай, харч. прам-сці і фермерскіх гаспадарак; буравое, трансп., мед., ганда. абсталяванне і інш.), паліўная (здабыча нафты і газу), нафтаперапр., хім. (шыны, лакі і фарбы, y т.л. і вытв-сць каўстычнай соды), нафтахім. (гумава-тэхн. вырабы, тэхн. валокны) прам-сць, чорная і каляровая (алюміній) металургія. Развіта буд. матэрыялаў (цэгла, керамічная плітка, жалезабетонныя вырабы), дрэ-

н

(ft т

Старажьггная гандлёвая плошча ў цэнтры г Валбжых

ВАЛГАДОНСК

477

ваапр., лёгкая і харч. (масларобная, кансервавая, мукамольная і інш.) прам-сць. Волжская ГЭС. Пасевы збожжавых (пшаніца, ячмень, кукуруза, проса) і тэхн. (сланечнік, гарчыца) культур. Вырошчваюць бахчавыя (кавуны) і агародніну. Развіта жывёлагадоўля (буйн. par. жывёла, коза-, авечка- і свінагадоўля). Рыбалоўства. Па тэр. вобласці праходзяць чыгункі Масква—Валгаград—Астрахань, Саратаў— Ілаўля і інш., аўтадарогі Масква—Астрахань, Саратаў—Валгаград і інш. Суднаходства па Волзе, Доне і Волга-Данскім канале. Важнейшыя парты і прыстані: Валгаград, Волжскі, Дубоўка, Калач-на-Доне. ,

П.І.Рогач.

ВАЛГАДОНСК, горад y Расійскай Федэрацыі, y Растоўскай вобл. Засн. ў 1950. 190 тыс. ж. (1994). Порт на Цымлянскім вадасх. Чыг. станцыя. Машынабудаванне (энергет. абсталяванне, ра-

\

Валгаграл Рачны вакзал.

дыёапаратура), хім. (мыйныя сродкі і інш.), харч. (малочная, мясная, кансервавая) прам-сць. Краязнаўчы муэей.

478___________ ВАЛДАЙСКАЕ ВАЛДАЙСКАЕ ЗЛЕДЗЯНЕННЕ, апошняе зледзяненне плейстацэну ў еўрап. ч. Расіі. Адбылося 80—11 тыс. г. назад. У пачатку зледзянення ледавік дасягаў макс. памераў і даходзіў да цяперашняга г. Цвер (ранневалдайская, калідідская, падпарожская стадыя), пасля чаго настала пацяпленне (сярэдневалдайскае, ленінградскае, манчалоўскае). У канцы В.з. ледавік зноў пашырыўся і ладыходзіў да сучаснага Валдайскага ўзв. (познавалдайская, асташкаўская стадыі). В.з. адпавядае паазерскаму зледзяненню ў Беларусі, вюрмскаму зледзяненню ў Альлах, віскансінскаму ў Паўн. Амерыцы, вейхзельскаму, віслінскаму ў Зах. Еўропе. ВАЛДАЙСКАЕ ЎЗВЫШША, В а л д a й , на ПнЗ Рускай раўніны, y Расійскай Федэрацыі. Водападзел вярхоўяў Волгі, Зах. Дзвіны і інш. Даўж. болып за 600 км, выш. да 343 м. Складаецца з марэнных градаў і ўзгоркаў (Ціхвінская града, Вепсаўскае ўзв.), якія ўзніклі на выступе карэнных парод (каменнавугальныя вапнякі, мергелі, гліны). Шмат азёр, y т.л. Селігер, Валдайскае, Верхняволжскія і інш. Моцна забалочанае. Хваёвыя лясы чаргуюцца з апрацаванымі палямі. Па лаўд.-ўсх. ускраіне В.ў. праходзіць мяжа валдайскага зледзянення. ВАЛЕВАЧЫ, вёска ў Беларусі, y Чэрвеньсйм р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 20 км на 3 ад г. Чэрвень, 42 км ад Мінска, на аўтадарозе Мінск—Магілёў. 572 ж., 197 двароў (1995). Сярэдняя і муз. школы. Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. ВАЛЕ-д’АОСТА (Valle d’Aosta), аўтаномная вобласць на ПнЗ Італіі, y Альпах. Пл. 3262 км2. Нас. каля 200 тыс. чал. (1990); гавораць на італьян. і франц. мовах, y раёне Монтэ-Роза — на ням. дыялекгах. Гал. горад — Аоста. Займае даліну Вале-д’Аоста, часткова Пенінскія Альпы на Пн, масіў Манблан на ПнЗ (выш. да 4807 м) і Грайскія Альпы на ПдЗ. Густая сетка горных рэк бас. р. По. Характэрны горна-лясныя і горна-лугавыя ландшафты, ёсць ледавікі. Развіта горназдабыўная (жал. руда, антрацыт, мармур) прам-сць, электраметалургія, вытв-сць штучных і сінт. тканін; мяса- і плодакансервавыя, ліваварныя прадпрыемствы. ГЭС. Асн. галіна сельскай гаспадаркі — малочная жывёлагадоўля. Пад лугамі і пашай каля палавіны тэрыторыі. Вьггв-сць сыру і масла. Невял. плошча пад збожжавымі, бульбай, садамі (яблыкі, грушы), вінаграднікамі. Турызм і гарналыжны спорт. Праз перавалы праходзяць чыгункі і аўтадарогі ў Францыю і Швейцарыю (у тл . праз тунэль пад Манбланам, даўж.

11,6 км). ВАЛЕЙБОЛ (англ. volley-ball), камандная спартыўная гульня з мячом. Гуля-

юць 2 каманды па 6 чал. на пляцоўцы 9 х 18 м, падзеленай на 2 роўныя ч. сеткай (выш. 2,43 м для мужчын і 2,24 м для жанчын). Пасля падачы мяча на пляцоўку саперніка той, скарыстаўшы не болыд як 3 удары рукамі па мячы, прычым розных гульцоў, накіроўвае яго над сеткай на процілеглую пляцоўку так, каб мяч апусціўся на зямлю ў межах пляцоўкі ці сапернік y час прыёму мяча парушыў правілы. Гульня складаедца з 3—5 партый, y кожнай з якіх перамагае той, хто першы набярэ 15 ачкоў. Пры ліку 14:14 гульня доўжыцца да перавагі адной з камандаў y 2 ачкі. Зарадзіўся B. y ЗША (1895), пазней пашырыўся ў краінах Усходу (Японія, Кітай), Еўропы. 3 1947 дзейнічае Міжнар. федэрацыя В. (ФІВБ), з 1948 праводзяцца чэмпіянаты Глропы. з 1949 — свету. У праграме Адімпійскіх гульняў з 1964. У апошнія гады пашырыўся т. зв. пляжны В.

На Беларусі развіваецда з пач. 1920-х г. (Відебск, Гомель, Мінск). Жаночыя клубы з Мінска займалі 3-е месца ў чэмпіянатах СССР: «Спартак» (1966— 67), «Камунальнік» (1986—87), апошні валодаў Кубкам уладальнікаў кубкаў еўрап. краін (1987). Сярод выхаванцаў бел. В. чэмпіён Алімпійскіх гульняў (1980), свету (1977) А. Сапега, сярэбраны прызёр Алімпійскіх гульняў (1988) Ю. Сапега. МЛ.Дубіцкі. ВАЛЕЙКА Вера Фамінічна (11.9.1907, в. Бераставічаны Бераставіцкага р-на Гродзенскай вобл. — 14.11.1984), удзельніца рэв. і нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі. 3 1930 чл. Бераставіцкага райкома, з 1931 інструкгар Беластоцкага акр. к-та, з 1932 — ваен. аддзела ЦК КПЗБ. У 1936—38 чл. Гродзенскага аіф. к-та КПЗБ. Няраз была арыштавана польск. ўладамі і зняволена ў турму. Пасля далучэння Зах. Беларусі да БССР y вер.—снеж. 1939 старшыня Часовага выканкома на радзіме. У 1940—57 на сав., парт. і гасп. рабоде ў Пінску. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1947— 51. В.П.Ласковіч. ВАЛЕН-ДЭЛАМОТ (Vallin de la Mothe) Жан Батыст Мішэль (1729, г. Ангулем,

Франдыя — 7.5.1800), фрадцузскі архітэктар. Праф. Пецярбургскай AM (1759). Вучыўся ў Ф.Бландэля і ў Італіі (1750—52). У 1759—75 працаваў y Расіі, дераважда ў Пецярбургу. У яго дабудовах характэрная для рандяга рус. класіцызму дакладдасць камлазіцый слалучаецца з барочнай пластыкай формаў: Гасціды двор (1761—85), касцёл Кацярыны (1763—83) да Неўскім праспекце, Малы Эрмітаж (1764—67), будыдак AM (1764—88, з АП.Какорынавым), склады «Новая Галаддыя» (1765—80, з С.І.Чавакілскім) — усе ў Пецярбургу. Сярод яго вучдяў — В.І. Бажэнаў, І.Я. Староў. ВАЛЕНРОД (Wallenrod; салр. B a ­ n e л р о д э ; Wallenrode) Кодрад фон (?, Франкодія — 20.8.1393), вялікі магістр Тэўтонскага ордэна (з 1391). Спрытды дылламат. Будучы вял. маршалкам ордэла, заключыў y 1382 з польскім каралём Уладзіславам-Ягайлам да р. Дубіса (Літва) перамір’е, лаводле якога ордэн атрымаў зах. частку Жамойціі. 3 1388 вял. комтур, з 1391 вял. магістр, імклуўся процідзейдічаць саюзу Полыдчы і ВКЛ. Падтрымліваючы вял. кдязя літ. Вітаўта супраць Ягайлы, аргадізаваў узбр. лаходы на землі ВКЛ. Герой аддайм. лаэмы А.Міцкевіча. Н.К.Мазоўка. ВАЛЕНСА (Waîçsa) Лех (н. 29.9.1943, в. Палоў, Вроцлаўскае ваяв., Полыыча), дзяржаўны і лалітычны дзеяч Полыычы. У 1960— 80-я г. электрык да суддаверфях Гдадьска. 3 1970 актывіст рабочага руху. Як кіраўдік міжвытворчага забастовачнага к-та ў Гдадьску ў 1980 ладдісаў лагаддедні з урадам аб спыденді ўсеаг. забастоўкі ў Польшчы. Адзін з заснавальнікаў незалежнага лрафсаюза «Салідарнасць» (1980, з 1981 яго старшыня). У 1981— 82 арыштавады і інтэрдіравады. 3 1987 старшыдя Усялольскай выкадаўчай камісіі «Салідарнасць». Праводзіў лалітыку дыялога і захавання мірных метадаў барацьбы. У 1989 сустаршыдя лерагавораў за «круглым сталом», ласля завяршэддя якіх адбылася легалізацыя «Салідардасці» і ўстанаўленле дэмакр. улады ў Полыдчы. Прэзідэнт Полыдчы ў 1990—95. Міждар. прэмія ла лравах чалавека. Нобелеўская лрэмія міру 1983. ВАЛЕНСІЯ (Valencia), К р а і н а B a ­ n e н с і я , аўтаномдая вобласць на У Ісданіі, каля ўзбярэжжа Міжземнага м. Пл. 23,3 тыс. км2. Нас. каля 4 млн. чал.

(1990). Уключае лравідцыі Алікантэ, Валенсія, Кастэльёд-дэ-ла-Плада. Адм. ц. — г. Валенсія. Уздоўж берага мора — вузкая даласа алювіяльнай дізіны, акаймаваная на 3 адгор’ямі Аядалускіх і Іберыйскіх гор выш. да 1300—1800 м.

Ж.Б.М.Вален-Дэламот. Малы Эрмітаж y ПеЦярбургу. 1764—67.

Клімат міжземнаморскі, ападкаў да 500 мм за год, пераважна зімой. Рэкі Хукар, Турыя, Сегура. Расліннасць тыпу маквіс і гарыга. Найб. разві™ тэкст. і харч. (вытв-сць віна, пладовых кансерваў) прам-сць. Чорная металургія, машынабудаванне, y т.л. суднабудаванне, маторабудаванне, авіяц. прам-сць, прадпрыемствы алюм. і нафтаперапр.

прам-сці. ГЭС. Асн. галіна сельскдй гаспадаркі — таварнае экспартнае пладаводства (апельсіны, мандарыны, лімоны), агародніцтва. Вырошчваюць рыс, міндаль, вінаград. Шаўкаводства. Транспарт чыг., аутамаб.. марскі. На ўзбярэжжы — зона міжнар. адпачынку і турызму.

3 2 ст. да н.э. пад уладай Сгараж. Рыма, з 5 ст. — каралеўства вестготаў, y 8—11 ст. — Кардоўскага халіфата. 3-пад улады арабаў на кароткі тэрмін вызвалена ў 1094 войскамі Сіда Кампеадора, канчаткова — y 1238, стала каралеўствам. У 1319 далучана да каралеўства Арагон. Пасля аб’яднання ў 1479 Арагона і Кастыліі ў адзіную дзяржаву Іспанію — правінцыя.

хім., цэлюлозна-папяровая, тэкст., гарбарна-абутковая прам-сць. Цэнтр буйнога с.-г. раёна па адкорме жывёлы. Ун-т. Арх. помнікі 19 ст.

BAJIÉHT Флавій (Flavius Valens; каля 328, Цыбалы, рым. правінцыя Панонія, цяпер г. Вінкаўцы, Харватыя — 9.8.378), рымскі імператар з 364. Быў абвешчаны ў Канстанцінопалі Аўгустам і суправіделем свайго брата Валентыніяна /; правіў ва ўсх. ч. Рымскай імперыі. У 367—369 перамог готаў на Ніжнім Дунаі, y 370—378 знаходзіўся ва ўсх. правінцыі, вёў войны з перс. царом Шапурам II. У 376 дазволіў вестготам, ВАЛЕНСІЯ (Valencia), горад на У Іспаякіх выцеснілі гуны, пасяліцца ў рым. ніі, пры ўпадзенні р. Турыя ў Валенсійправ. Мёзія. У Адрыянопальскай бітве скі зал. Міжземнага м. Адм. ц. аўт. воб378 войскі В. падярпелі паражэнне ад ласці Валенсія і аднайм. правінцыі.

752,9 тыс. ж. (1991). Вузел чыгунак і аў- вестготаў, сам В. загінуў. тадарог. Марскі порт. Міжнар. аэраВАЛЕНТНАСЦЬ (ад лац. valentia сіла), порт. Суднаі маторабудаванне, здольмасць атама хім. элемента ўтвавытв-сць чыгуначнага абсталявання. раць -пэўную колькасць хімічных сувязяў Пладова-агароднінная, тытунёвая, з інш. атамамі. Паняцце «B.» увёў англ. тэкст. (у т.л. джутавая), хім., дрэваапр. хімік Э .Франкленд (1853). Велічыня В. атама хім. элемента вызначаедца колькасцю атамаў вадароду (прынята лічыць аднавалентным), якія ёд далучае пры ўтварэнді гідрыдаў (злучэдді з вадародам). Напр., атам хлору далучае 1 атам вадароду (хлорысты вадарод HC1), атам кіслароду — 2 атамы (вада ШО), таму В. хлору і кіслароду ў гэтых злучэннях адпаведда 1 і 2. Паняцце «B.» атрымала развіццё ў квантава-хім. тэорыі хім. сувязі. Паводле гэтай тэорыі велічыня В. атама (спін-В.) вызначаецца колькасцю

Плошча ў цэнтры г. Валенсія. прам-сць. Цэнтр с.-г. раёна (цытрусавыя, агародніна, рыс). Саматужныя промыслы. 2 ун-ты (адзін з іх з 1500). Музей прыгожых мастацгваў (з археал. музеем). Арх. помнікі 13—18 ст. Засн. ў 2 ст. да н.э. рымлянамі. У 11 ст. цэнтр аднаго з араб. эміратаў. У 1238 адваявана ў арабаў і стала сталідай каралеўства Валенсія. У 1808—12 змагалася з франц. войсхамі, y 1812—13 пад уладай французаў. У грамадз. вайну 1936—39 y В. знаходзіўся рэсп. ўрад (1936—37, 1939). Унутры бульварнага кальца (на месцы стараж. сцен) — стыхійная забудова Сгарога горада са шматлікімі садамі, помнікамі маўрытанскага дойлідства, з каляровай маёлікавай абліцоўхай, цэрквамі і палацамі, упрыгожанымі багатай скульпт. разьбой. Гатычны сабор (13—18 ст.; інтэр’ер y стылі «чурыгерэска», 17—18 ст.), шаўковая біржа «Лонха дэ Седа» (15 ст.), Калехіо дэль Патрыярка (1586—97, праект арх. Х.Б. дэ Эрэры), палац Агуас (цяпер Музей керамікі; 1740—46). На Пд ад Старога горада — рэгулярная забудова раёнаў 19—20 ст. Манум. скульптура 19—20 ст. ВАЛЕНСІЯ (Valencia), горад на Пн Венесуэлы. Адм. ц. штата Карабоба. Засн. ў 1555. 903,1 тыс. ж., з прыгарадамі 1,3 млн. ж. (1993). Вузел аўтадарог. Нафта-

электродных пар, якія фарміруюцца пры ўтварэнні хім. сувязяў паміж дадзеным і інш. атамамі за кошт абагульнення іх электронаў з няспаранымі спінамі. Элекгроды атама, якія могуць удзельнічаць y фарміраванні агульдых электронных дар, даз. валентнымі (электроны вонкавых электронных слаёў). У атамах элементаў з дедабудаваным перадалошнім слоем (налр., y атамаў жалеза Fe, марганцу Мп, вальфраму W) валентнымі могуць быць і некаторыя электроды гэтага слоя. Многія элемелты маюць пераменлую В. (напр., y серавадародзе FhS, аксідах SO 2 i SO 3 В. серы аддаведна 2, 4, 6). В. вызначаецца толькі колысасцю кавалентных сувязяў. Для злучэнняў з іоннай сувяззю выкарыстоўваецца паняцде акіслення ступень, якая колькасна роўная В., але дадаткова характарызуецца дадатным ці адмоўным знакам. У комплексных злучэннях і іонных крышталях каардынацыйны лік атамаў (іонаў) перавышае велічыню спін-В., таму карыстаюцца паняццем каардынацыйнай В., якая колькасна роўная суме спін-В. і колькаоці атамаў (іонаў), дадаткова звязаных з валентнанасычаным атамам. Напр., y комплексным злучэнні гексафтораалюмінат (III) натрьпо N;ц[A11ўJ спін-В. атама алюмінію 3, ступень акіслення +3, але пры ўтварэнні злучэння з AlFj i NaF атам валентнанасычанага А1 дадаткова хімічна звязваецца з 3 іонамі F , таму каардынацыйная В. алюмінію ў гэтым злучэнні 6. Гл. таксама Комплексныя злучэнні, Малекула, Крышталі. Літ:. Ч a р к н н О.П. Проблемы теорнн валентностн, хнмпческой связл, молекулярной структуры. М, 1987. В.В.Сеірыдаў.

479

в а л е н ц ік

ВАЛЕНТНАЯ 3ÔHA, эдергетычная вобласць дазволеных электронных станаў y цвёрдым целе. Пры т-ры абсалютнага нуля цалкам запоўдеда валентнымі элекгронамі (гл. Зонная тэорыя). Пад утшывам целлавога руху, знешніх уздзеядняў (асвятледне, алрамяненне, увядзенне прымесяў і інш.) невял. частка электродаў пераходзіць з В.з. ў зону

Л.Валенса.

Дз.Д.Валенцік.

праводнасці ці да прымесныя ўзроўні ў забароненай зоне. У выніку ў В.з. з ’яўляюцца незалоўненыя электронныя станы (дзіркі) і элекгроны В.з. могуць удзельнічаць y элекграправоднасці. ВАЛЕНТЫНА (Valentino) Рудольф [садр. Г у л ь е л ь м і д ы В а л е н т ы н a (Guqlielmi di Valentino) Радольфа; 6.5.1895, Кастэланета, каля г. Таранта, Італія — 23.8.1926], амерыкалскі акцёр. У ЗША з 1913. У кіло з 1918. Здымаўся ў нямых фільмах 1920-х г. («Чатыры коддікі Апакалілсіса», «Шэйх», «Кроў і пясок», «Сыл шэйха», «Кобра» і інш.), дзе стварыў вобраз экзатычнаш «лацінскага далюбоўніка», ракавога спакусніка, рамадтычнага шукальніка дрыгод, што прынесла яму сусветную вядомасць. В. — адна з легедд кінематографа, герой раманаў, п’ес, муз. твораў. У 1977 англ. рэж. К. Расел здяў пра яго маст. фільм «Валелтына». ВАЛЕНТЫНІЯН I Флавій (Ravius Valentinianus, 321, Цыбалы, рым. дравінцыя Падонія, цялер г. Вінкаўцы, Харватыя — 17.11.375), рымскі імператар з 364. Абвясціў брата Валента Аўгустам і сваім суправіцелем ва ўсх. ч. імлерыі. У 366 выгнаў алемалаў з Галіі, да 374 вёў абарончыя войды з франкамі і саксамі да Рэйнскай мяжы. У 367 зрабіў суправіцелем сына Грацыяна. ГІры В. адбыліся буйдыя антырым. выступледні ў лравінцыях: паўстанні Пракопія ў М. Азіі і Фракіі (365— 366), Фірма ў Афрыцы (372—373). ВАЛЕНЦІК Дзмітрый Данілавіч (23.2.1907, в. Райкова Полацкага р-да Вшебскай вобл. — 30.3.1969), Герой Сав. Саюза (1940). Скончыў Арэнбургскую ваенда-авіяц. школу (1933). У Чырв. Арміі з 1929. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939—40. Эскадрылля дад камандавандем капітада В. тройчы лятала

480

ВАЛЕНЦІН

ў глыбокі тыл ворага на знішчэнне яго аператьгўна-стратэгічнай базы. У Вял. Айч. вайну на Паўд.-Зах., Сталінградскім, Паўд., 4-м Укр. і 3-м Бел. франтах; камандзір палка В. зрабіў 115 баявых вылетаў. Да 1955 y Сав. Арміі. ВАЛЕНЦІН (Vallentin) Максім (9.10.1904, Берлін — 2.9.1987), нямецкі рэжысёр, тэатр. дзеяч. Скончыў школу акцёрскага мастацтва пры Дзярж. т-ры (Берлін). Іграў y т-рах Берліна і Цюрыха. У 1933 эмігрыраваў y СССР. 3 1945 на радзіме. Стварыў першы ням. тэатр. ін-т (Веймар). У 1950 арганізаваў y Берліне студыю «Малады ансамбль» (з 1952 Тэатр імя М.Горкага). Сярод рэжысёрскіх работ: «За тых, хто ў моры» Б.Лаўранёва (1952), «Дасцігаеў і ідшыя» М.Горкага (1954), «Разбойнікі» Ф.Шылера (1955). Нац. прэміі ГДР 1955, 1962. ВАЛЕРА, Валера-і-Алькала Г a л і я н a (Valera y Alcalâ Galiano) Хуан (18.10.1824, г. Кабра, Іспанія — 18.4.1905), іспанскі пісьменнік, грамадскі дзеяч. Чл. Каралеўскай акадэміі (1858). Па адукацыі юрыст. Быў на дыпламат. службе. У 1840-я г. выступіў як паэт і літ. крытык. Яго эстэт. погляды склаліся пад уплывам антычнага і рэнесансавага неагшатанізму. У раманах «Пепіта Хіменес» (1874), «Камандор Мендоса» (1877), «Донна Лус» (1879) выкрываў рэліг.-аскетычныя догмы. У рамане «Хуаніта Доўгая» (1895) паказаў, як каханне пераадольвае класава-саслоўныя перагародкі. Сац.-філас. аналіз краху, які перажывае інгэлігент пры сутыкненні з рэчаіснасцю, дадзены ў рамане «Ілюзіі доктара Фаусціна» (1875). Раман «Марсамор» (1899) — філас. прьггча пра марнасць чалавечых жаданняў. Проза В., адметная незвычайным фармальным майстэрствам, псіхааналізам і філас. глыбінёй, — адна з вяршынь ісп. рэалізму 19 ст. Аўтар кніг літ.-крытычных артыкулаў. Пераклаў на ісп. мову «Фауст» І.В.Гётэ і «Дафніс і Хлоя» Лонга. Тв.: Рус. пер. — Хуаннта Длішная. М., 1961; Нллюзнм докгора Фаустано. Л., 1970; У кн.: A л a р к о н П.А де. Треугольная шляпа; B a л е р a X. Пегогга Хмменес; П e р е с Г а л ь д о с Б. Донья Перфекга; Б л a с к о Н б а н ь е с В. Кровь н песок. М., 1976. К.М.Міхееў. ВАЛЕРЬІ (Valéry) Поль (30.10.1871, г. Сет, Францыя — 20.7.1945), французскі пісьменнік. Чл. Франд. акадэміі (1925). Аўгар паэм «Юная Парка» (1917), «Марскі могільнік» (1920), «Мой Фауст» (не скончана, 1941), паэт. зб-каў «Альбом старых вершаў» (1920), «Чары» (1922), драмы «Амфіён» (паст. 1931), літ.-філас. тракгатаў «Вечар з панам Тэстам» (1896), «Ліст пані Эмілі Тэст» (1924), эсэ «Уводзіны ў сістэму Леанарда да Вінчы» (1895), «Становішча Бадлера» (1924), «Я часам гаварыў Стэфану Малармэ...» (1931), «Віктор Гюго...»

(1935), «Усеагульнае вызначэнне мас-

тацтва» (1935), «Паэзія і абстрактная думка» (1939), «Сшыткі» (т. 1—29, 1894—1945; выд. 1957—61), «Паэтычныя ўспаміны» (выд. 1947). Паэзіі В. ўласцівыя філас.-інтэлектуальная глыбіня, насычанасць міфалагічнай сімволікай, ускладненасць сінтаксісу, моўныя навацыі. Тв:. Рус. пер. — Нзбранное. М., 1936; Об нскусстве. М., 1976. Л іт :. Б а л а ш о в а Т.В. Французская поэзня XX века. М., 1982. Е .А .Л яво на ва .

ВАЛЕТА (Valletta), горад, сталіца Мальты. На паўн.-ўсх. узбярэжжы в-ва Мальта. Засн. ў 1560-я г. 9,1 тыс. ж., з прыгарадамі больш за 150 тыс. ж.

(1993). Марскі порт. Міжнар. аэрапорт Лука. Суднабудаванне і суднарамонт, харч., тэкст., швейная, гарбарна-абутковая прам-сць. Рыбалоўства. Ун-т (з 1592). Музеі (Зброевая палата — узбраенне і даспехі рыцараў Мальтыйскага ордэна, Маст. галерэя). Нац. б-ка. Тэатр. Арх. помнікі 16— 18 ст. Горад з ’яўляецца сусв. помнікам культуры.

ВАЛЁР (франц. valeur літар. каштоўнасць), y жывапісе і графіды абазначэнне сілы колеравага тону, багацця ў ім градацый святла і ценю. Ад дакладнай перадачы гэтых адценняў, суадносін і пераходаў тонаў залежыць праўдзівасдь і паўната адлюстравання рэчаіснасці. Выкарыстанне сістэмы В. дае магчымасць болыд тонка і багата паказваць лрадметы ў святлопаветраным асяроддзі (творы жывалісцаў-каларыстаў Д.Веласкеса, Я.Вермера, І.Левітана, М.Сурыкава, В.Бялыніцкага-Бірулі, І.Хруцкага і інш.). ВАЛЖАНКА (Aruncus), род кветкавш раслін сям. ружавых. Каля 10 відаў. Пашыраны ва ўмераных абласцях Паўн. даўшар’я, пераважна ў горных раёнах. Рэлікты трацічнай тургайскай флоры. На Беларусі ў зах. і цэнтр. раёнах трапляедца В. звьмайная, або двухдомная (A. vulgaris). Расце ў шыракалістых і хвойна-шыракалістых лясах. Рэдкі зні-

ВАЛЕТАЎ Валянцін Васілевіч (н.

23.2.1951, в. Востраў Ельскага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне леса- і балотазнаўства. Д-р біял. н.

(1992), праф. (1993). Скончыў Гомельскі ун-т (1976). 3 1976 y Бярэзінскім біясферным запаведніку, з 1993 y Гомельскім ун-це. Навук. працы па экалогіі і антрапагеннай трансфармацыі балотных экасістэм, рацыянальным выкарыстанні і ахове расліннасці. Тв.: Фнтомасса н первнчная продукцня беалесных н лесных болот. Ч. 1—2. Мн., 1992; Фнторазнообразне м состоянне сосновых лесов Березннского бвосферного заповедннка. Мн., 1993 (у сааўт.); Проблемы экологнн в прнродопользованвя в Гомельском регноне. Мн., 1996.

ВАЛЕЎКА, вёска ў Навагрудскім р-не Гродзенскай вобл., на р. Нёўда. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 16 км на Пд ад Навагрудка, 178 км ад Гродна, 29 км ад чыг. ст. Наваельня, на скрыжаванні аўтадарог Баранавічы— Навагрудак і Наваельня—Карэлічы. 570 ж., 235 двароў (1996). Згадваецца ва ўспамінах Ф.М Е ўла ш о ўска га (1602). У 17 ст. належала Курчам, пазней — Незабытоўскім, мабыла сгатус мястэчка. 3 1795 y складзе Рас. імлерыі, y Райчанскай вол. Навагрудскага пав. У 1830 канфіскавана царскім урадам. У 1886 — 126 ж. У 1921—39 y складзе Польшчы. 3 1939 y БССР, з 15.1.1940 цэнтр В а л е ўс к а га р а ёна . 3 25.11.1940 да 1962 y Карэліцкім р-не. У 1970 — 434 жыхары.

Сярэдняя школа, Дом культуры. б-ка, бальніда, Дом быту, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — Петрапаўлаўская царква (18 ст.). Каля В. стаянка эпохі мезалпу. ВАЛЕЎСКІ РАЁН. Існаваў y Беларусі ў 1940. Утвораны 15.1.1940 y складзе Баранавіцкай вобл. Цэнтр — в. Валеўка. Пл. 600 км2. 132 нас. пункты. Падзяляўся на 14 сельсаветаў. У сувязі з пераносам адм. цэнтра раёна з в. Валеўка ў в. Карэлічы 25.11.1940 перайменаваны ў Карэліцкі раён.

Валжанка звычайная. каючы від, задеседы ў Чырв. кнігу Рэспублікі Беларусь. Вырошчваецца ў Цэнтр. бат. садзе АН Беларусі, уведзены ў культуру. Двухдомныя шматіадовыя травяністыя расліны або кусты з галінастым сцяблом выш. да 2 м і тоўстым дравяністым карэнішчам. Лісце двойчы-, тройчыперыстас, пілавата-зубчастае, на доўгіх чаранках. Кветкі дробныя, белыя або крэмавыя, y коласападобных гронках, сабраных y буйную раскідзістую мяцёлку. Плод — шматлістоўка. Дэкар., лек. і меданосныя расліны. ВАЛж Ан СКІЯ (сапр. В а л ж а н к і н ы ), сям’я рус. артыстаў цырка, канатаходцы. У л а д з і м і р А л я к с а д д р a в і ч (30.5.1917— 1983). Кіраўнік нумара. Нар. арт. СССР (1979). Скодчыў Маскоўскі тэхнікум цыркавога мастацтва (1933). Акрабат, эквілібрыст, канатаходзец, канструктар дыркавой апаратуры. Партнёры — члены яго сям’і і інш. артысты цырка. У 1977 В. стварылі атракцыён-спектакль «1 Іраметэй», y якім сродкамі цыркавой выразнасці перадалі сюжэт антычнага міфа. Дзярж. прэмія СССР 1978. Літ.. Г a н н н a М. Канатоходцы Волжанскне. М., 1969.

BAJIIECÂPCKI ДАГАВОР 1658, дагавор аб перамір’і паміж Расіяй і Швецыяй, заключалы 20 снеж. ў в. Валіесары (паблізу Нарвы). Завяршыў рус.-шведскую вайну 1656—58. Паводле В.д. занятыя рус. войскамі эстляндскія і ліфляндскія гарады Какенгаўзен, Юр’еў, Марыенбург, Сыранск заставаліся пад уладай Расіі. Але з-за пагаршэння міжнар. абставін рус. ўрад быў вымушаны паводле Кардыскага мірнага дагавора 1661 уступіць Швецыі прыбалтыйсюя гарады і пагадзіцца на аднаўленне граніц, устаяоўлеяых Сталбоўскім мірам 1617. ВАЛІН (Вал, Val), а-амінаізаваляр’яяавая кіслата, (СНз)2 CHCH(NH 2) — СООН, адна з незаменных амінакіслот. Уваходзідь y састаў усіх бялкоў y выглядзе L-ізамера, удзельнічае ў сінтэзе пантатэнавай кіслаты і пеніцыліну. Крышталічнае рэчыва. Добра раствараецца ў вадзе. Будову В. вызначыў і даказаў штучным сінтэзам ням. біяхімік Э.Фішэр. Колькасць В. ў бялку ад 4,1 (міяглабін коней) да 8% (сываратачны альбумін чалавека, казеін малака), y асобных выпадках да 13— 14% (эластын злучальных тканак). Сутачная патрэбнасць дарослага чалавека ў В. 1,6 г. Адсутнасць В. ў ежы вядзе да адмоўнага азоцістага балансу, y выніку затрымліваецца рост, y нерв. сістэме адбываюцца дэгенератыўныя эмены. В. выкарыстоўваюць y вытв-сді грамідыдзіну. ВАЛІНСКІ Ежы (1765?, г. Паставы Віцебскай вобл. — 28.6.1840), танцоўшчык. Да 1785 прыгонны A.Тызенгаўза. Вучыўся ў яго балетных школах y Гродне і Паставах (у Ле Дў). У 1785—94 y трупе «Таварыства танцоўшчыкаў яго каралеўскай вялікасці» ў Варшаве, удзельнічаў y спектаклях y каралеўскім замку і ў Лазенках, на сцэне Нац. т-ра. Выконваў сольныя партыі ў балетах «Казакі», «Лукас і Калінета», «Каралева Ванда». Пасля 1794 выступаў y спеетаклях антрэпрыз С.Галніцкага і К.Аўсінскага ў Варшаве, y 1795 працаваў y Гродне, з 1795 зноў y Варшаве (да 1799 y трупах Трускаляскіх і В.Багуслаўскага, y 1800—23 выкладчык танцаў). Г.І.Барышаў. ВАЛІХАНАЎ Чакан Чынгісавіч (1835, урочышча Кушмурун Кустанайскай вобл., Казахстан — кастр. 1865), казахскі асветнік-дэмакрат, гісторык, этнограф і фалькларыст. Чл. Рус. геагр. т-ва (1860). Скончыў Омскі кадэцкі корпус (1853). Удзельнік навук. экспедыцый y Сярэднюю Азію, Казахстан і Зах. Кітай, аўтар даследаванняў па гісторыі і культуры народаў гэтых краін. У прадах «Кіргізы» (так называлі тады казахаў; 1856—58, апубл. 1958), «Сляды шаманства ў кіргізаў», «Кіргізскае радаслоўе» (абедзве апубл. 1904) матэрыялы па гісторыі, этнаграфіі, культуры казахаў. Зрабіў мноства этнаграфічна дакладных жаяравых, партрэтных і лейзажных замалёвак да сваіх навук. і луцявых дзённікаў. Артыкулы «Паданні і легенды Вялікай Кіргіз-Кайсацкай арды», «На16. Беларуская энцьіклапеды я, т. 3.

рысы Джунгарыі» і інш. пра вусную нар. творчасць казахаў, асаблівасці імправізатарскага майстэрства акынаў, ві ды песень і рытміку казахскага верша. Улершыню запісаў і пераклаў ла рус. мову частку кірг. лар. эпасу «Манас». Тв:. Рус. пер. — Собр. соч. Т. 1—5. АлмаАга, 1984—85. Літ.: С е г н з б а е в О.А Нсследователь, мыслнтель. Алма-Ага, 1974; С т р е л к о в а М. Валнханов. 2 нзд. М., 1990.

ВАЛІЦКІ Аляксалдр (8.2.1826, Вільля — 1.6.1893), літаратар, музычлы крытык. Сколчыў Харкаўскі ул-т. Меў y Мінску клігарлю (калец 1850 — пач.

1860-х г.), вакол якой групавалася прагрэсіўная ілтэлігелцыя. За ўдзел y алтыўрадавых дэмалстрацыях 1863 саслалы ў Тамбоў. 3 1868 жыў y Польшчы. У 1890—93 лрацаваў y бібліятэцы Радзівілаў y Нясвіжы. Аўтар малаграфіі «Сталіслаў Манюшка» (1873), дзе падрабязла паказаў сувязь кампазітара з грамадскасцю Мілска. Паводле ўсламілаў Р.Зямкевіча, пісаў ла бел. мове (творы ле захаваліся) пад псеўдалімам Місцюк (у Я.Карскага — Мілшчук). У лрацы «Нашы памылкі ў размове і пісьме...»

(1886) апісаў беларусізмы ў польск. мове. Сябар В.Дуліла-Марцілкевіча, ЯЛучылы (у 1889 аказаў дапамогу ў выдаллі ларыса паэта «3 крывавых дзёя»), А.І.Мальдзіс.

ВАЛІШЧА, вёска ў Беларусі, y Пілскім р-ле Брэсцкай вобл. Цэлтр сельсавета і калгаса. За 37 км на Пл ад горада і чыг. ст. Пілск, 212 км ад Брэста, ла аўтадарозе Пілск—Івацэвічы. 821 ж., 348 двароў (1995). Сярэдляя школа, Дом культуры, б-ка, камбілат быт. абслугоўвалля, аддз. сувязі. ВАЛКАВАЛЬНІК т a р ф я л ы , машыла для збіралля сухога фрэзерлага торфу ў валкі лерад складваллем яго ў штабель бункернай уборачнай машынай. Найб. пашыралы уліверсальлыя прычаплыя В. маркі МТФ-ЗЗБ, выкарыс-

в а л к і ___________________

481

тоўваюцца таксама скрэперы-В. МТФ32 для валкавалля і фрэзеравалля торфу, ротарлы шчотачлы В. МТФ-37 і плеўматычлы ПВП-8. Рабочыя апараты В. МТФ-ЗЗБ складаюцца з рамы ла колах і шарлірла падвешалых да яе 4 пар скрабкоў. ІІІыр. захопу 18— 19 м, рабочая скорасць 10,7 км/гадз, прадукцыйласць 11—12 га/гадз. Б.А.Багатаў. ВАЛКАВЫЦКІ Георгій Фёдаравіч (л.

13.3.1923, мяст. Белавеж Беластоцкага ваяв., Польшча), бел. журлаліст, публіцыст, паэт, мемуарыст. Сколчыў Літ. іл-т y Маскве (1954). У 1956—87 рэдактар бел. штотыдлёвіка «Ніва» (Беласток), дзе выстулаў з публіцыстычлымі артыкуламі, вершамі (з 1961, пад лсеўд. Юрка Зубрыцкі) і ілш. 3 1958 быў старшылёй літ.-маст. аб’ядлалля «Белавежа», прычыліўся да выдавецкай слравы «белавежцаў» (зб. «Руль», 1959, «Мой родлы кут», 1963, альмалахі «Белавежа», 1965, 1971, 1980, 1988, бел. калелдары, кліжкі аўтараў). Аўтар кл. мемуараў «Віры» (1991, Беласток), y якой ла багатым фактычлым матэрыяле раскрывае жыццё бел. дыяспары ў Польшчы, работу Бел. грамадска-культ. т-ва, праблемы грамадскай, выдавецкай і журлалісцкай работы. І.У.Саламевіч. ВАЛКАГОНАЎ Дзмітрый Алтолавіч (21.3.1928, сталіца Малгут Кырылскага р-ла Чыцілскай вобл., Расія — 6.12.1995), гісторык, філосаф, паліт. і дзярж. дзеяч Расіі. Чл.-кар. Рас. АН (1991), д-р філас. (1972) і гіст. (1990) л., праф. (1973). Гел.-палк. (1982). Сколчыў Арлоўскае талк. вучылішча (1952) і Ваел.-лаліт. акадэмію (1963). 3 1949 служыў y Сав. Арміі. 3 1963 ла розлых пасадах y Ваел.-паліт. акадэміі, з 1971 y Гал. паліт. упраўлеляі Сав. Арміі і ВМФ, y т.л. лам. лач. Галоўлага паліт. ўпраўлелля (з 1984); лач. Іл-та ваел. гісторыі Міл-ва абаролы СССР (1988— 91). Саветяік лрэзідэлта Расіі па абароле і бяспецы (з 1991), кіраўлік Камісіі пры прэзідэлце Рас. Федэрацыі ла ваеллапалоллых, ілтэрліравалых і прапаўшых без вестак (з 1992) і ілш. Дэп. Вярх. Савета РСФСР y 1990—91. Аўтар каля 30 гіст.-паліт. кліг і малаграфій, y т.л. трылогіі «ІІравадыры» (1989—94) лра Сталіла, Троцкага і Леліла. ВАЛКІ ГІРАКАТНЫЯ, рабочы оргал пракатнага стана, які забяслечвае аслоўлую аперацыю пракаткі — абціскалле загатоўкі для ладалля ёй патрэбных памераў і формы.

Рабочы апарат валкавальніка МТФ-ЗЗБ: 1 — вупражныя ланцугі; 2 — скрабкі; 3 — пярэдняя рама; 4 — апорныя колы; 5 — пласціністыя звёны; 6 — задняя рама; 7 — кансольная цяга.

Ліставыя В.п. (наз. таксама гладкімі) выкарыстоўваюцца для пракаткі лістоў, палос і стужак, сартавыя — для пракаткі фасоннага (сартавога) металу круглага і квадратнага сячэння, рэек, двухтаўровых бэлек і інш. Бываюць чыгунныя і стальныя (асабліва зносаўстойлівыя робяць з керамічных цвёрдых сплаваў); суцэльналітыя і зборныя. Трываласць і зносаўстойлівасць В.п. павышаюць легіраваннем, тэрмічнай апрацоўкай, наплаўкай цвёрдых і звышцвёрдых сплаваў і інш.

равай, наладжваў сувязі з Паўночным таварыствам дзекабрыстаў. Прыхільнік «Рускай праўды» П.І.Песцеля. ПрыгавоСгальныя В.п. выкарысгоўваюцца на блюмінраны да смяротнай кары, замененай пагах, слябінгах, абціскных клецях сартавых стажыццёвай катаргай. Вярнуўся з Сібіры наў і на станах халоднай пракаткі. ў 1856. Аўгар «Запісак». ВАЛЛЁ, расшыраная частка стрававода ВАЛКОВІЧ Даніла Іванавіч (18.4.1900, в. Занёманск Гродзенскага пав., цяпер y ў беспазваночных (многія малюскі, чэрві, насякомыя) і птушак. Служыць для межах г. Масты — 27.11.1937), дзяржаўназапашвання, захоўвання, зрэдку паны і парт. дзеяч БССР. 3 1918 y Чырв. пярэдняй біяхім. апрацоўкі корму. У Арміі. Удзельнік ліквідацыі эсэраўскага мяцяжу на Іжаўскім зброевым з-дзе, вапчол y В. нектар перапрацоўваецца ў яваў на Усх. фронце супраць арміі Калмёд. В. развіта ў драпежных і некаторых чака. Са жн. 1920 на Зах. фронце, вёў зерняедных птушак, знаходзіцца над барацьбу з бандытызмам y Бабруйскім і ключыцай і звычайна мае залозы. СкаМазырскім пав. 3 1921 заг. адцзела ЦК рачэнні В. забяспечваюць паступленне корму ў страўнік, адрыгванне яго пры ЛКСМБ, з 1924 сакратар Койданаўскага, Ляхаўскага (г. Мінск) райкомаў, повыкормліванні птушанят або выдаленне тым y апараце ЦК КП(б)Б, заг. аддзела неператраўленых рэпггкаў (драпежныя птушкі). У галубоў клеткі эпітэлію В. Мінскага, сакратар Магілёўскага акр., Клімавідкага і Бабруйскага раённых адрываюдца і змешваюцца з сакрэтам к-таў партыі. 3 лют. 1934 нам. наркома залоз, утвараючы белаватую вадкасць, земляробства БССР. Са жн. 1934 2-і т.зв. шушынае (валлёвае) малако, якім сакратар ЦК КП(б)Б, y маі—вер. 1937 выкормліваюцца птушаняты.

482 _______________

в а л к о в іч

Валкі пракатныя: a — схемы валкоў блюмінга (1), сартавога (2) і лістапракатнага (3) станаў; б, в — валкі ліставыя і сартавыя (1 — прывадны канец, 2 — шыйкі, 3 — бочка, 4 — выраб: ліставы і двухтаўровы). старшыня СНК БССР. Чл. ЦВК БССР y 1931—37, чл. Бюро ЦК КП(б)Б y 1934—37. Арыштаваны ў вер. 1937, засуджаны 26.11.1937 да вышэйшай меры пакарання. Рэабілітаваны ў 1956. У.М.Міхнюк. ВАЛКОНСКАЯ Марыя Мікалаеўна (6.1.1806—22.8.1863), жонка дзекабрыста С.Р.Валконскага, княгіня. Дачка ген. М.М.Раеўскага. Адна з першых сярод жонак дзекабрыстаў паехала за мужам y Сібір, дзе жыла да 1855. Аўтар «Запісак» з яскравым апісаннем турэмна-катаржнага рэжыму, харакгарыстыкай многіх дзекабрыстаў і інш. Гераіня паэмы М.А.Някрасава «Рускія жанчыны». ВАЛКОНСКІ Сяргей Рыгоравіч (19.12.1788, г. Ачакаў, Украіна — 10.12.1865), дзекабрыст. Генерал-маёр, князь. Удзельнік вайны 1812, замежных паходаў рус. арміі 1813— 14. 3 1820 чл. «Саюза працвітання», з 1821 чл. Паўднёвага таварыства дзекабрыстаў. Разам з ВЛ.Давыдавым кіраваў Каменскай уп-

ВАЛЛЯК, устойлівае павелічэнне памераў шчытападобнай залозы без прыкмет запалення і злаякаснага пераўтварэння. Адзін з асн. сшптомаў розных па этыялогіі і клінічных праявах хвароб. Прычына ўзнікнення В. д ы ф у з н а г а т а к с і ч н а г а (тырэатаксікоз) дакладна не выяўлена. Яе звязваюць з ператамленнем, нерв. перанапружаннем, перанесенымі вострымі інфекцыямі, псіхічнымі траўмамі і інш. фактарамі, y т.л. спадчыннымі. Найчасцей хварэюць жанчыны. В. с п а р а д ы ч н ы (нетаксічны) працякае звычайна без яўных парушэнняў функцыі шчытападобнай залозы. Пры значным павелічэнні залозы магчымы расстройствы дыхання (сціскаюцца трахеі), глытання (сціскаецда стрававод), расшырэнне вен твару, шыі (з прычыны сціскання крывяносных сасудаў). В. э н д э м і ч н ы пашыраны ў геагр. зонах з малой колькасцю ёду ў асяроддзі (вада, глеба, прадукты харчавання; y Беларусі на Палессі) і яго дэфіцытам для сінтэзу і сакрэцыі тырэоідных гармонаў. Лячэнне медыкаментознае ді хірургічнае. Л.Д.Чайка. ВАЛЛЯКОВАЯ ЗАЛОЗА, гл. Вілачкавая залоза. ВАЛМЯНКА, гл. Волма. ВАЛМЯНСКАЕ БАЛОТА, В о л м а С л о ў с т , В о л м а , y Беларусі, y Чэрвеньскім, Мідскім, Смалявідкім і Пухавіцкім р-дах Мінскай вобл., лераважна ў вадазборы р. Волма і яе прытока Слоўст (бас. Свіслачы). Нізіннага (80%), вярховага (10%) і пераходнага (10%) тыпаў. Пл. 6,5 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 5 тыс. га. Глыб. торфу да 6,6 м, сярэдняя 2,3 м. На асушаных землях сеюць травы, часткова збожжавыя і лралашныя культуры. На неасуліаных участках пераважаюдь гіпнава-асаковыя нізілныя ўчасткі, месдамі трапляюдда бяроза і вольха. ВАЛНЕЯ, возера ў Беларусі, y Гарадодкім р-не Відебскай вобл., y бас. р.

Обаль, за 33 км яа Ііл ад г. Гарадок. Пл. 0,27 км2, даўж. 1 км, найб. шыр.

500 м. Пл. вадазбору 6,25 км2. Схілы катлавіны вылі. да 3 м, парослыя забалочаным лесам і хмызняком, часткова пад лугам. Выдякае ручай y р. Дубоўка. ВАЛОБА, В о л a б a , возера ў Беларусі, y Расояскім р-ле Відебскай вобл., y бас. р. Дрыса, за 34 км на У ад г.п. Расоны. Пл. 3,39 км2, даўж. 4,62 км, лайб. шыр.

1,4 км, лайб. глыб. 9,9 м, даўж. берагавой лініі 17,1 км. Пл. вадазбору 56,5 км2. Катлавіна складанай формы, з мноствам заліваў, ляжыць сярод маляўнічых азёр, аб’яднаных пратокамі з р. Дрыса. Схілы катлавіны выш. 5—15 м, пад лесам, на 3 разараныя. Берагі пясчаныя, на У зліваюцца са схіламі. 9 астравоў агульнай пл. 7 га. Прыбярэжная 30Ha да глыб. 3—4 м (у зах. частцы да 5—7 м) пясчаная. Зарастае ўздоўж берагоў. Упадае р. Сгудзёніда, злучана шырокай і глыбокай пратокай з воз. Сіньша. Месца адпачынку і турызму. ВАЛОВА, гл. Валоўка. ВАЛОВІЧ Астафій (Яўстафій) Багданавіч (каля 1520, Гродзенпічыла — 1587), дзяржаўны і грамадскі дзеяч ВКЛ, гумаліст, медэнат-асветнік. 3 бел. ліляхедкага роду Валовічаў. Скончыў Падуанскі ун-т. Падстароста берасдейскі (з 1550), пісар ВКЛ (1552—66), маршалак дворлы, дзяржаўда меднідкі, староста магілёўскі, азярышчанскі, берасдейскі, кобрылскі, рэчыдкі. Падскарбі земскі (1561—66), падкалдлер (1566—79), канцлер (з 1579) ВКЛ і каяіталян трокскі (1569—79), вілелскі (з 1579). Неадларазова быў паслом y Маскве. Прадіўнік аб’ядналля ВКЛ з Каронай, адзін з лідэраў апазідыі пры заключэллі Люблінскай уніі 1569. Актыўны ўдзельнік аграрнай, судова-адм. і ілш. рэформаў 1550—60-х г., адзін з аргалізатараў падрыхтоўкі Статута Вялікага княства Літоўскага 1566. Шмат зрабіў для пашырэння ла Беларусі адукадыі, ведаў, кнігадрукавання. Быў апекулом бел.-літоўскага рэфармацыйнага руху. На яго сродкі заснавана Нясвіжская друкарня. Гуманістычла-хрысдіянскі запавет «любові да бліжняга» ён пашыраў і на сваіх падцалых — чэлядзь і сялял. Літ.: С а в е р ч а н к а I. Астафей Валовіч: (Гіст.-біягр. нарыс). Мн., 1992. ВАЛОВІЧ Міхаіл Казіміравіч (18.6.1806, маёнтак Парэчча, Слолімскі р-л Гродзенскай вобл. — 2.8.1833), бел. рэвалюдыянер, садыяліст-утапіст. 3 бел. ліляхедкага роду Валовічаў. У час вучобы ў Вілелскім ун-де (1822—25) быў блізкі да тайных т-ваў філаматаў і філарэтаў. Удзельнік паўстання 1830—31 y атрадзе гел. А.Гелгуда. Пасля задуліэння паўсталля эмігрыраваў y Фралдыю. Уваходзіў y эміграндкія паліт. арг-дыі Над. польск. к-т, Т-ва літ. і рус. зямель, Польскае дэмакр. т-ва; з 1833 y тайнай арг-дыі карбаларыяў. Выстулаў за адмену прыгону і бязвьлшатлую перадачу зямлі сялянам y калект. ўласнасдь, за абвялічэлне Беларусі і Літвы дэмакр. рэспублікамі, звязанымі федэратыўнымі

адносінамі з Польшчай. Сродкам дасягнення дэмакр. і справядлівага грамадскага ладу лічыў сац. рэвалюцыю агульнаеўрап. маштабу. Удзельнічаў y Заліўскага экспедыцыі 1833. У сак. 1833 y якасці паўстанцкага нач. Слонімскага і Навагрудскага пав. прыбыў на Беларусь. Стварыў y наваколлі Слоніма партыз. атрад з сялян, але шырокай падтрымкі насельніцтва не атрымаў. У маі 1833 атрад разбіты, В. арыштаваны. Паводле прыгавору ваенна-палявога суда павешаны ў Гродне. В.Ф.Шалькевіч. ВАЛОВІЧЫ, дзяржаўныя дзеячы ВКЛ з роду герба «Багорыя». Родапачынальнік Ходка (Ходзька, Фёдар) жыў y 1-й пал.

15 ст. ў Гарадзенскім пав. Напачатку вызнавалі праваслаўе, y 16 ст. сярод іх шмат прыхільнікаў кальвінізму, з канца 16 ст. католікі. Тады ж род падзяліўся на некалькі галін. У 1798— 1900 адна з іх насіла графскі тытул (згасла). У 19 ст. існавалі 4 галіны В., валодалі маёнткамі ў Гродзенскай, Магілёўскай, Мінскай і Ковенскай губ. Найб. вядомыя: Г р ы н ь к а Х о д к а в і ч (Рыгор Фёдаравіч), канюшы ВКЛ з 1451, гараднічы гарадзенскі (1488—95), намеснік перавольскі (1503), Упершыню названы Валовічам y грамаце 1499. Б а г д а н Грынькавіч (? — 14.4.1539), канюшы гарадзенскі з 1508, войскі гарадзенскі з 1529, намеснік крынскі, скідзельскі і азёрскі з 1537. Р ы г о р Грынькавіч, маршалак гаспадарскі (1558—69), кашталян новагародскі (1566— 85), староста слонімскі (1560—84). Р ы г о р Б а г д а н а в і ч (? — 1577), староста мсцібаўскі (1558—67), маршалак гаспадарскі (1560—63), гараднічы гарадзенскі (1558—66), лоўчы BKJI (1566—74), ваявода смаленскі з 1572. А с т а ф і й (Яўстафій) Багд a н a в і ч , гл. Валовіч А.Б. Г e р a н і м ( Я р а ш ) Р ы г о р а в і ч (? — 1636), сакратар каралеўскі, пісар ВКЛ (1589), падскарбі дворны (1600), ладскарбі земскі ВКЛ (1605), падканцлер ВКЛ (1618), староста генеральны жамойцкі (1619). А с т а ф і й (Яўстаф і й ; ? — 1630), біскуп віленскі (1616). У л а д з і с л а ў (? — 15.9.1668), польны пісар ВКЛ (1639), ваявода віцебскі (1655), гетман польны ВКЛ (1666). Удзельнік войнаў з Расіяй 1632—34 і 1654—67, антыфеад. вайны 1648—51. В і н ц э н т ы Пётр (1670— 1737), рэферэндары ВКЛ, дыпламат. 3 1728 святар. А н т о н і й Э р а з м (24.9.1711— 6.7.1770), пісар ВКЛ і сакратар вялікі ВКЛ (1744), біскуп луцкі і берасцейскі (1755). Андрэй (1750—9.3.1822), рэферэндары вялікі ВКЛ, біскуп куяўска-калішскі (1818). М і х а л К а з і м і р а в і ч . г л . Валовіч М.К.

1956), «Пяць вечароў» (1959), «У гасцях і дома» (1960), «Старэйшая сястра» (1961; аднайм. фільм 1967), «Прызначэнне» (1963), «3 любімымі не расставайцеся» (1969), «Дульсінея Табоская» (паст. 1971), «Дзве стралы» (паст. 1980), «Бландзінка», «Графаман» (абедзве 1984), кінасцэнарыяў фільмаў «Звоняць, адчыніце дзверы» (1965), «Дочкі-маці» (1974), «Асенні марафон» (1979) і інш. У яго творах — маральна-філас. праблемы, будзённасць характараў і ўчынкаў людзей «непрыкметных» прафесій, права чалавека на сцвярджэнне свайго прызначэння ў жыцці і інш. П’есы В., пераважна з элементамі камічнага, накіраваны супраць руціны, дагматызму, абывацельска-мяшчанскай псіхалогіі. Дзярж. прэмія СССР 1981.

Te:.

валож ы н

БССР, з 1937 — па Казахскай ССР. Чл. ЦК КП(б)Б y 1929—37. Чл. ЦВК СССР і ЦВК БССР. Рэпрэсіраваны, расстраляны. Рэабілітаваны ў 1957. ВАЛОДША. ізяслаўскі князь сярэдзіны 12 ст. Магчыма, сын полацкага кн. Васількі Святаславіча. У 1159 непаўналетнім пасаджаны на княжанне ў Ізяслаўлі са старэйшым братам Брачыславам.

Осеннмй марафон: Пьесы. Л., 1985. С .Ф .К у з ш ін а .

ВАЛОДЗІН Уладзіслаў Георгіевіч (н.

26.5.1929, в. Акцябрскі Гарадок Тацішчаўскага р-на Саратаўскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне генетыкі раслін. Д-р біял. н. (1986), праф. (1989). Скончыў Саратаўскі с.-г. ін-т (1950). 3 1963 y Ін-це генетыкі і цыталогіі АН Беларусі (у 1965—79 нам. дырэкгара). Навук. працы па радыяцыйным і лазерным мутагенезе ў с.-г. раслін. Вызначыў тып спадчыннай зменлівасці раслін пад уздзеяннем радыяцыі — індуцыраваную генетычную нестабільнасць.

М.К Валовіч

Пасля нападу Глебавічаў ён адпраўлены ў палон y Мінск, Брачыслава закавалі ў жалеза. У час паходу на Менск y 1160 полацкі кн. Рагвалод вызваліў братоў. У 1180 y паходзе на Друцк удзельнічаў Андрэй Валодшыч, магчыма, сын В.

Радмацнонный мугагенез y растенмй. Мн., 1975; Мутантно-сортовая гнбрнднзацня яровой пшеншіы. Мн., 1988 (разам з АВ.Елеф, Б.І.Аўраменка); Сннтетнческле популяцнн мугантов растеннй. Мн., 1990 (разам з Ж.М.Фаміной, Б.І.Аўраменка).

ВАЛОЖЫН, горад y Беларусі, цэнтр Валожынскага р-на Мінскай вобл., на р. Валожынка. За 75 км ад Мінска, 17 км ад чыг. ст. Валожын на лініі Маладзечна—Ліда, на аўтастрадзе Мінск— Гродна. 11,5 тыс. ж. (1995).

ВАЛОДЗЬКА Іосіф Ігнатавіч (ліст.

1887, в. Гарадзея Нясвіжскага р-на Мінскай вобл. — 20.12.1937), дзяржаўны дзеяч БССР. У 1918 сакратар Замір’еўскага падп. падрайкома РКП(б). 3 1919 пам. ваенкома ў Навагрудку, ваенком Рагачоўскага пав., з 1920 ваенком Гомельскай губ. 3 1922 старшыня выканкома Магілёўскага павятовага, Бабруйскага раённага Саветаў. 3 1928 нам. наркома земляробства БССР. У 1929— 30 старшыня Віцебскага акр., з 1931 Мінскага гар. выканкомаў. У 1933—37 нач. упраўлення сувязі БССР, упаўнаважаны Наркамата сувязі СССР па

Вядомы з 14 ст. Каля 1475 тут засн. касцёл. У розныя часы належаў Манівідам, Вярэйскім, Гаштольдам, Радзівілам. Служкам, Чартарыйскім, Тышкевічам. 3 1551 мястэчка ў Ашмянскім пав Віленскага ваяв. У 1681 тут заснаваны касцёл і кляштар бернардзіндаў (ліквідаваны ў 1864), каля 1683 — правасл. брацгва, y 1710 пабудавана уніяцкая царква. У пач. 18 ст. ÿ В. 107 двароў, 2 касцёлы, 2 царквы. 3 1793 y складзе Рас. імперыі. У 1806—92 дзейнічала яўр. духоумая акадэмія (ешыбот), 2 школы, 3 царквы, сінагога, аптэка, шпіталь, суконная ф-ка, праводзіліся 4 кірмашы на год. У 1897 — 4533 ж. У 1918 го рад акупіраваны герм., вясной 1920 — польск. войскамі. 3 1921 y складзе Польшчы, цэнтр В а ло ж ы н ска га п а ве т а Навагрудскага ваяв. 3 вер. 1939 y БССР, з 1940 цэнтр В а ло -

Te.:

А.П.Грыцкевіч. ВАЛОГА, бел. традыдыйная страва; малочная поліўка (паранае малако, разведзенае вадой), з якой елі густы кісель. У пост або калі не было малака В. рабілі з тоўчанага канаплянага семя. Яго залівалі вадой, шалупінне асядала на дно, a зверху адстойвалася В. — «бы малако». В. рабілі найчасцей y Цэнтр. Палессі. У некаторых раёнах Беларусі В. — закраса з масла (кашу «заваложвалі»). ВАЛОДЗІН (сапр. Л і ф ш ы ц ) Аляксандр Майсеевіч (н. 10.2.1919, Мінск), рускі драматург. Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1949). Дэбют — зб. «Апавяданні» (1954). Аўтар п’ес «Фабрычная дзяўчынка» (паст.

483

ШЯУЙ

Валожын. Забудова цэнтральнай часткі горада.

484

валож ы н

3 25.6.1941 да 5.7.1944 акупіраваны ням.-фаш. захопнікамі, якія загубілі ў горадзе і раёне 2 тыс. чал. У 1969 — 5,8 тыс. жыхароў.

ж ы нска га раёна.

У В. прадпрыемствы харч., лёгкай, дрэваапр. прам-сці і сац.-быт. абслугоўвання. Брацкія магілы сав. воінаў і партызан, магілы ахвяр фашызму. Помнікі архітэкгуры: Валожынскі палац, касцёл св. Юзафа (1816), царква Канстанціна і Алены (1866). Помнік Вызвалення. ВАЛОЖЫН Арлен Іосіфавіч (н.

9.1.1935, Мінск), бел. хімік-арганік. Д-р хім. н. (1987), праф. (1990). Скончыў Лесатэхн. акадэмію (Ленінград, 1957). У 1957—4Ю y Ін-це хіміі, з 1965 y Ін-це фізіка-арган. хіміі АН Беларусі. Навук. працы па хіміі палімераў. Распрацаваў метады сінтэзу хім. мадыфікацыі поліімідаў для мікраэлектронікі і поліэтылентэрэфталату для вьгтв-сці валокнаў і плёначных матэрыялаў. ВАЛОЖЫНКА, рака ў Беларусі, y Валожынскім р-не Мінскай вобл., правы прыток Іслачы (бас. Нёмана). Даўж. 35 км. Пл. вадазбору 168 км2. Пачынаецца каля в. Брылькі на зах. схілах Мінскага ўзв., цячэ праз г. Валожын. Асн. прыгок р. Рачоўка. Рэчышча ў вярхоўі слабазвілістае, y ніжнім цячэнні на працягу 22 км каналізаванае. Берагі стромкія, ніжэй ад г. Валожын абрывістыя. У пойме сетка меліярац. каналаў.

ВАЛОЖЫНКІ, вёска ў Беларусі, y Шаркаўшчынскім р-не Відебскай вобл., на аўтадарозе Глыбокае—Браслаў. Цэнтр сельсавета. За 15 км на ПнЗ ад гар. пасёлка і чыг. ст. Шаркаўшчына, 233 км ад Віцебска. 181 ж., 72 двары (1996). ВАЛОЖЫНСЮ IIABÉT Існаваў y 1921—40 на тэр. Зах. Беларусі і БССР. Утвораны 4.2.1921 y складзе Навагрудскага ваяв. Полыпчы. Пл. 3545 км2, нас. 98 511 чал. (1919). Цэнтр павета — г. Ваяожын. Уключаў 11 гмін: Бакштаўскую, Валожынскую, Вішнеўскую, Волменскую (з 1926), Дзераўнянскую (да 1926), Івянецкую (з 1926), Іўеўскую і Ліпнішскую (да 1926), Налібоцкую, Палачанскую (да 1926), Пяршайскую (з

1926), Седлішчанскую, Суботніцкую (да 1926). 3 ліст. 1939 y складзе БССР, са снеж. ў Баранавідкай вобл., дзе ў студз.

1940 на яго тэр. ўтвораны Валожынскі раён. ВАЛОЖЫНСКІ ПАЛАЦ, помнік архітэктуры класіцызму. Пабудаваны ў 1806 (арх. АКасакоўскі) y г. Валожын Мінскай вобл., на беразе р. Валожынка. Фундатар і ўладальнік граф Ю.Тышкевіч. Аднапавярховы мураваны палац і бакавыя флігелі ўтвараюць прамавугольны парадны двор. Палац мае сіметрычную кампазіцыю, накрьпы 2-схільным вальмавым дахам са сферычным купалам y цэнтры. Франтальныя фасады ў цэнтры вылучаны рызалітамі з трохвугольнымі франтонамі. У дэкоры выкарыстаны прафіляваныя сандрыкі, пілястры. Флігелі — прамавугольныя ў плане 1-павярховыя будынкі, іх цэнтр. часткі з мансардамі вылучаны 4-калоннымі дарычнымі порцікамі.

часткова асушаны. На тэр. раёна частка біял. заказніка Н алібоцкі.

На 1.1.1996 агульная плошча с.-г. угоддзяў 70,8 тыс. га, з якіх 15,8 тыс. га асушана. У раёне 25 калгасаў i 1 саўгас, племптушказавод. Асн. галіна сельскай гаспадаркі — мяса-малочная жывёлагадоўля. Вырошчваюць збожжавыя і кармавыя культуры, бульбу і агародніну. Прадпрыемствы харч. (масла, сыр, сухое малако, цукеркі), лёгкай (ільновалакно, шпагат), дрэваапр. прам-сці. Па тэр. раёна праходзіць чыгунка Маладзечна—Луіа. аўтадарогі Мінск—Ліда, Валожын—Маладзечна, Валожын— Івянец—Стоўбцы. Транзітны газаправод Мінск—Гродна з адгалінаваннем на Валожын і Пяршаі. У раёне 18 сярэдніх, 22 базавыя, 10 пач. школ, ПТВ, школа-інтэрнат, дзіцячы дом, 5 муз. і дзідяча-юнацкая спарт. школа, 29 дашкольных устаноў, 40 юіубаў, 55 б-к, 5 бальніц, 4 амбулаторыі, 31 фельч.-ак. пункт, 5 санаторыяў (2 з іх дзідячыя).

ВАЛОЖЫНСКІ РАЁН, на 3 Мінскай вобл. Беларусі. Пл. 1,9 тыс. км2. Нас.

50,7 тыс. чал. (1996), гарадскога 32,3%. Сярэдняя шчыльн. 27 чал/км2. Цэнтр раёна — г. Валожын, г.п. Івянец-, 433 сельскія нас. пункты. Падзяляецца на 17 сельсаветаў: Бабровіцкі, Багданаўскі, Валожынскі, Вішнеўскі, Гародзькаўскі, Дорскі, Забрэжскі, Залескі, Івянецкі, Падбярэзскі, Падневідкі, Пяршайскі, Ракаўскі, Сакаўшчынскі, Сугваздаўскі, Узбалацкі, Яршэвіцкі. У выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС (1986) каля 30% тэр. раёна (у тл.'Налібоцкая пушча) забруджана радыенуклідамі. Раён y межах паўн.-зах. ч. М ін с к а га ў зв ы ш ш а , паўд.-ўсх. ч. А ш м я н ск а га ў звы ш ш а і паўн. ч. Н ём а н ск а й нізіны. Паверхня хвалістая, пераважаюць выш. 150—250 м, найвыш. пунхт 335 м (г. Маяк, каля в. Шапавалы). Карысныя выкапні: торф, гліны, пясчана-жвіровы матэрыял, буд. пяскі. Сярэдняя т-ра студз.

-6,7 “С, ліп. 17,5 °С. Ападкаў 659 мм за год. Вегетац. перыяд 187 сут. Гал. раха Бярэзіна (бас. Нёмана) з прытокамі Альшанка, Волка, Іслач (з прытокамі Волма і Валожынка). На р. Бярэзіна Сакаўшчьшскае вадасх. Пераважаюць дзярнова-падзолістыя і дзярнова-падзолістыя забалочаныя глебы. Пад лясамі 38% тэр. раёна, найб. лясістасць на ПдЗ. Лясы хваёвыя, яловыя, трапляюцца драбна- і шыракалістыя. Балоты займаюць 3,9% пл.,

Зона адпачынку «Івянец». Ііомнікі архітэктуры: касцёл Міхаіла (1844) y в. Багданава; Каэьмадзям’янаўская царква і касцёл Марыі (1637—41) y в. Вішнева; цэрквы ў вёсках Гародзькі (1866), Даўбені (1869), Дубіна-Баярская (1868), Забрэззе (1867), Кіявец (1869), Сакаўшчына (1878), Славенск (1868—71), Яршэвічы (2-я пал. 19 ст.); капліца пач.

20 ст. ў в. Дзесятнікі; сядзіба канец 19 — пач. 20 ст. ў в. Залессе; царква (1856) і касцёл (1930) y в. Лоск; капліда (1852) y в. Падневічы; капліда-пахавальня 2-й пал. 19 ст. ў в. Пральнікі; касцёл пач. 20 ст. ў в. Пяршаі; Праабражэнская царква (1793), капліца 2-й пал. 19 ст., касцёл (1906) y в. Ракаў; палац канца 19 — пач. 20 ст. ў в. Рудня; капліца канца 19 — пач. 20 ст. ў в. Цвіраўшчына. Помнікі прыроды — валун ружовага граніту ў в. Камень, валун граніту рапаківі каля в. Кучкуны і інш. Выдаецца газ. «Працоўная слава». Г. С. С малякоў.

ВАЛОКА, асноўная зямельная мера і адзінка абкладання сялян павіннасцямі ў ВКЛ y 16— 18 ст. На Беларусі ўведзена ў час валочнай памеры. Як адзінка плошчы падзялялася на 30 маргоў, або 9000 прутоў (21,36 га). Павінна была складацца з 3 роўных палёў, што адпавядала трохпольнай сістэме земляроб-

ства. Часта да палявога надзелу дадавалі 3 маргі на сядзібу і агарод. «Устава на валокі» 1557 прадугледжвала В. ў 33 маргі, па 11 маргоў y кожным полі. Пры кепскай зямлі практыкаваліся т.зв. «наддаўкі», таму памер В. вагаўся ад 30 да 46 маргоў, але ўсе В. абкладаліся аднолькавымі павіннасдямі. Паводле ўмоў плацяжу адрознівалі В. цяглыя (паншчына), асадныя (грашовы чынш), вольныя ад павіннасці. Былі В. аселыя (знаходзіліся ў пастаянным карыстанні сялян), прыёмныя, або бакавыя (у часовым карыстанні), пустыя (не ўзятыя ў карыстанне). В.Ф.Голубеў. ВАЛОКНЫ ПРЫРОДНЫЯ, в а л о к н ы н а т у р а л ь н ы я , тэкстыльныя валокны расліннага, жывёльнага і M iH e p . паходжання для вырабу пражы. Раслінныя В.п. (баваўняныя, ільняныя, канапляныя, джутавыя і інш.) складаюцца з цэлюлозы, якой спадарожнічаюць геміцэлюлоза і лігнін. Вылучаюць з насеішя, лісця ці сцёблаў раслін. Выкарыстоўваюць y вытв-сці тканін, трыкатажу, нятканых вырабаў, швейных нітак, вяровак, канатаў. Жывёльныя В.п. — шэрсць (валокны валасянога покрыва авечак, коз і інш.) і шоўк (валокны з выдзяленняў залоз вусеняў тутавага і інш. шаўкапрадаў); іх асновай э’яўляецца бялок — керацін. Шарсцяныя валокны маюць нізкую цеплаправоднасць, эластычныя, гіграскапічныя, але нетрывалыя. Выкарыстоўваюнь для выгв-сці касцюмных. палітовых тканін, трыкатажу, лямцавых вырабаў. Шоўк мае высокую трываласць, эластычнасць, гіграскапічнасць, лёгка фарбуеода. 3 яго вырабляюць тонкія плаццевыя і бялізнавыя тканіны. Мінеральныя В.п. — азбест. М.Р.Пракатук.

ВАЛОКНЫ ХІМІЧНЫЯ, валокны, якія фармуюць з раствораў ці расплаваў палімераў. Падзяляюцца на сінт. (з сінт. палімераў, напр., поліамідныя валокны, поліэфірныя валокны, поліакрыланітрыльныя валокны) і штучныя (з прыродных палімераў, пераважна з цэлюлозы і яе эфіраў — ацэтатнае валакно, віскознае валакно. медна-аміячныя валокны). Выпускаюць y выглядзе монаніткі, штапельнага валакна ці пучка з многіх тонкіх і доўгіх валокнаў, злучаных пры дапамозе кручэння. Вытворчы працэс складаецца з 3 стадый: падрыхтоўха прадзільных расплаваў ці раствораў; фармаванне — працісканне раснлаву (раствору) праз тонкія адгуліны фільеры ў асяроддзе, якое выклікае зацвердзяванне валокнаў y халодным ці гарачым паветры («сухі» спосаб) ці спец. растворы («мокры» <ріосаб) з далейшым арыентацыйным выдягваннем y 3— 10 разоў і тэрмафіксацыяй для павышэння трываласці; алрацоўка валокнаў рознымі тэкстыльна-дапаможнымі рэчывамі.

Выкарыстоўваюць для вытв-сці тканін рознага прызначэння, штучнага футра, дывановых і панчошна-шкарпэткавых вырабаў, рыбалоўных сетак. У Беларусі штучныя валокны вырабляюць на Магілёўскім і Светлагорскім ВА «Хімвалакно», сінтэтычныя — на Наваполацкім ВА «Палімір» і Гродзенскім ВА «Хімвалакно». Літ:. П а п к о в С.П. Теоретнческне основы пронзБодства хнмнческнх волокон. М., 1990; Ц е б р е н к о М.В. Ультратонкне сннтетнчесюіе волокна. М., 1991. М.Р.Пракапчук.

ВАЛОНЫ, народ y Бельгіі (каля 3,9 млн. чал.). Жывуць таксама ў Францыі,

ЗША і інш. Агульная колькасць 4,1 млн. чал. (1987). Гавораць на валонскім дыялекце французскай мовы. Паводле рэлігіі католікі.

485

валош ы н

хваляваннях», высланы з Масквы. У 1900—17 жыў y Сярэдняй Азіі, ПарыВАЛОСАВА, вёска ў Беларусі, y Талажы, падарожнічаў па Еўропе. 3 1917 y чынскім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр Крыме, y Какгэбелі (цяпер пас. Пласельсавета і калгаса. За 20 км на ПнЗ ад нерскае). У 1931 завяшчаў свой дом Саг. Талачын, 87 км ад Відебска, 25 км ад юзу сав. пісьменнікаў (зараз дом-музей чыг. ст. Талачын. 244 ж., 108 двароў В.). Выступіў y друку ў 1895. Належаў (1995). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, да сімвалістаў, супрацоўнічаў y іх час. бальніца, аддз. сувязі. «Весы», «Золотое руно» і інш. Першы ВАЛОСАВІЧЫ, вёска ў Беларусі, y Акцябрскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 22 км на ПдУ ад г.п. Акцябрскі, 168 км да Гомеля, 27 км да чыг. ст. Рабкор. 487 ж., 177 двароў (1995). 3-д па вытв-сці сыру. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. ВАЛОЎКА, В а л о в а , В а л у й к а , рака ў Беларусі, y Навагрудскім р-не Гродзенскай вобл., левы прьпок Нёмана. Даўж. 39 км. Пл. вадазбору 253 км2. Пачынаецда на паўд. ускраіне г. Навагрудак. Асн. прыток р. Оса. Даліна выразная, y ніжнім цячэнні зліваецца з далінай Нёмана. Пойма вузкая, двухбаковая, нізінная. Рэчышча звілістае, на працягу 5 км каналізаванае. ВАЛОЧНАЯ ПАМЕРА, аграрная рэформа ў ВКЛ y 16-—17 ст.; комплекс эканам., сац. і тэхн. мерапрыемстваў па ўдасканаленні сістэмы землекарыстання і абкладання сялян павіннасцямі. В.п. ў 1530-я г. пачала ажыцдяўляць y сваіх уладаннях Бона Сфорца (жонка вял. князя Жыгімонта I), потым Жыгімонт II Аўгуст і некат. феадалы ў зах. землях ВКЛ. Мэты і задачы В.п. ў велікакняжацкіх уладаннях найб. поўна сфармуляваны ва *Уставе на валокі» 1557. У дзярж. валасцях усх. Беларусі В.п. праведзена ў канцы 16 — 1-й пал. 17 ст. У якасці асн. адзінкі абкладання туч была ўведзена служба — надзел ворнай зямлі плошчай y 1 валоку. У ходзе В.п. зведзеныя ў адзіны масіў сял. землі падзелены на валокі (21,36 га), вызначана якасць глебы, ліквідавана цераспалосіца, замацавана трохпольная сістэма; устаноўлена таксама сістэма відаў і нормаў павіннасцей з валокі, частка натуральных павіннасцей заменена на грашовы чынш. Сял. сядзібу найчасцей размяшчалі на сярэднім полі валокі; хаты ў вёсках размяшчалі на адным баку вуліцы, гасп. будынкі — на другім. Адну валоку часта бралі 2 сял. сям’і. Ажыццяўленне В.п. ў значнай ступені уніфікавала эксплуатацыю сялян, што прывяло да ўзмаднення прыгоннага права ў ВКЛ. ВАЛОШКА. гл. Васілёк. ВАЛОШЫН (сапр. К і р ы е н к а В а л о ш ы н ) Максімілян Аляксандравіч (28.5.1877, Кіеў — 11.8.1932), рускі паэт, крытык, перакладчык, мастак. Скончыў Феадасійскую гімназію (1897). У 1897—99 вучыўся ў Маскоўскім унце, выключаны за ўдзел y «студэнцкіх

М Валошын.

П.П Валошын.

паэт. зб. «Вершы. 1900— 1910» (1910). Кн. «Anno mundi ardentis 1915» (« У год апакаліпсіса 1915», 1916) склалі вершы пра 1-ю сусв. вайну. Рэвалюцыю ўспрыняў як варварскі акт. Аўтар зб-каў «Іверні» (1918), «Дэманы глуханямыя» (1919), паэм «Пратапоп Авакум» (1918), «Святы Серафім» (1919), «Расія» (1924) і інш., цыкла філас. паэм «Шляхамі Ka­ ma» (1921—23), кн. пра л-ру і мастацтва «Абліччы творчасці» (1914), зб. «Верхарн. Лёс. Творчасць. Пераклады» (1919). 3 1922 В. не друкавалі. У Берліне выдаў «Вершы пра тэрор» (1923). Вядомы як мастак, акварэліст.

T e Стнхотворемня. Л., 1977; Люш творчества. 2 нзд. Л., 1989; Пута Росснп: Сгнхотворенпя н поэмы. М., 1992. Л іт .: К у п р н я н о в Н.Т. Судьба поэта: (Лнчность н поэзня М.Волошнна). Клев, 1978; Волоішшскне чтенмя. М., 1981; Пейзажн Макснмнлнана Волошшіа. Л., 1970. С.Ф.Кузьміна.

ВАЛОШЫН Павел ІІятровіч (10.7.1891, в. Гаркавічы Беластоцкага ваяв., Польшча — 3.11.1937), дзеяч нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі. У 1-ю сусв. вайну ў арміі, з 1919 y дзянікінскай арміі, потым y Чырв. Арміі. Уваходзіў y Бел. с.-д. партыю, потым — y Бел. партыю незалежных сацыялістаў. 3 1923 пасол сейма, чл. Беларускага пасольскага клуба, адзін з заснавальнікаў Беларускай сялянскаработніцкай грамады, чл. яе ЦК (1926— 27). 3 1926 чл. КПЗБ. У 1927 арыдггаваны польск. ўладамі і па працэсе 56-і прыгавораны да 12 гадоў турмы. У выніку абмену палітвязнямі з 1932 y СССР. Працаваў y ЦК Міжнар. арг-цыі дапамогі барацьбітам рэвалюцыі БССР, Бел. дзярж. б-цы, Бібліягр. ін-це, займаўся грамадскай дзейнасцю. У 1933 арыдггаваны органамі НКУС, y 1934 прыгавораны да вышэйшай меры пакарання, замененай 10 гадамі лагераў на

486

ВАЛТАРЫ

Салаўках. У 1937 прыгавораны да расстрэлу. Рэабілітаваны ў 1956. Я.І.Мікула, У.М.Міхнюк. ВАЛТАРЫ (Waltari) Міка Тоймі (19.9.1908, Хельсінкі — 27.8.1979), фінскі пісьменнік. Чл. Фінскай АН (з 1957). Вывучаў тэалогію, філасофію і гісторыю л-ры ў Хельсінкскім ун-це. Падарожнічаў па розных краінах Еўропы, працаваў журналістам, займаўся літ. крытыкай. Дэбютаваў зб. мадэрнісцкіх вершаў «Уцёкі ад бога» (1925). 3 1938 прафесійны літаратар. Праблемам сучаснасці прысвяціў раманы «Вялікія ілюзіі» (1928), «Апельсінавае зярнятка» (1931), «Чужак прыйшоў на двор» (1937), зб. навел «Волаты ўсе памерлі» (1930). Еўрап. вядомасць прынеслі гіст. раманы «Сінухе, егіпцянін» (1945), «Турмс Неўміручы» (1955), «Рымлянін Мінут» (1964), дзеянне якіх разгортваецца ў эпоху стараж. цывілізацый. Аўтар п’ес, перакладаў. Тв:. Рус. пер. — Сннухе, егтштяннн. М., 1995; Тайна парствня. Кнсв, 1995. Л.П.Баршчэўскі.

ВАЛУА (Valois), дынастыя французскіх

обеспеченность зерном: Реальность н перспектнвы. Мн., 1996. ВАЛУЗНЁЎ Анатоль Рыгоравіч (29.11.1904, Мінск — 8.10.1990), бел. вучоды ў галіне пладаводства. Д-р біял. н. (1971), праф. (1989). Засл. дз.. нав. Беларусі (1974). Скодчыў Ленідградскі с.-г. ін-т (1927). 3 1957 y Бел. НДІ пладаводства, агародніцтва і бульбы. Навук. лрацы па біял. асаблівасцях, агратэхніцы і развядзенні ягадных культур, селекдыі суніц садовых, агрэсту, маліны, чырвоных і чорных ларэчак, сунічна-клубнічных гібрыдаў і інш.

Te.: Районнронанные м перспектнвные сорта плодовых н ягодных культур Белорусской ССР. Мн., 1960 (у сааўг.); Ягодный сад. Мн., 1970.

каралёў y 1328— 1589, пабочная лінія Капетынгаў. Складалася з трох галін: прамой — Філіп VI [1328—50], Іаан II Добры [1350—64], Карл V Мудры [1364—80], Карл VI [1380— 1422], Карл VII [1422—61], Людовік XI [1461—83], Карл VIII [1483—98]; Арлеанскай —

ВАЛЎЙ, б ы ч о к (Russula foetens), шадкавы лласціністы грыб з роду сыраежка сям. сыраежкавых. Пашыраны ў Еўропе, Усх. Азіі, Паўн. Амерыцы. На Беларусі трапляецца ўсюды. Расце асобна і групамі ў розных лясах (дераважна

траў і капэл 2-й пал. 18 ст. У наш час бытуе ў нар. інстр. практыцы асобных раёнаў. Класы В. існуюць y вышэйшых і сярэдніх спец. муз. установах. І.Дз.Назіна.

(Valters) Яніс Тэадоравіч (3.2.1869, г. Елгава, Латвія — 20.12.1932), латышскі жывалісец. Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1889—97) y АКіўшэнкі і У.Макоўскага. Працаваў y Елгаве (да 1906), Дрэздэне (1906— 17), з 1917 y Берліне. Зазнаў уплыў экспрэсіянізму. Пісаў жанравыя гар. сцэнкі, рэаліст. пейзажы, партрэты («Рынак y Елгаве», 1897, «Сірата», 1907). вА лТ Э Р

ВАЛТАСАР, сын і суправіцель апошняга цара Вавілона Набаніда. Загінуў y 539 да н. э. ў час захопу Вавілона персамі. Паводле іудаісцкіх і хрысц. легенд (адлюстраваны ў Бібліі, y працах стараж,грэч. гісторыка Герадота) y час балю («валтасараў баль»), які В. наладзіў y ноч, калі персы захапілі Вавілон, на сцяне з’явіліся таямнічыя словы, якія былі растлумачаны як прароцтва гібелі В. і падзелу Вавілонскага царства. Гэта тэма знайшла адлюстраванне ў мастацтве. ВАЛТОРНА (ням. Waldhom літар. лясны рог), медны духавы муштуковы муз. інструмент; уяўляе сабой метал. ўліткападобную трубку з моцна расшыраным раструбам. Узнікла ў 2-й пал. 17 ст. ў выніку ўдасканалення паляўнічага рога. Напачатку існавалі В. розных строяў з натуральным гукарадам. У канцы 19 — пач. 20 ст. з’явіліся клапанныя і вентыльныя В. з поўным храматычным гукарадам. Сучасная В. мае 3 дадатковыя трубкі з вентыльным механізмам, якія ўключаюцда ў асн. ствол; вырабляецца ў строях F або В (радзей Es); дыяпазон Hi — f2. Аркестравы, ансамблевы і сольны інструмент. На Беларусі вядома з 2-й пал. 17 ст. Была ў складзе аркес-

Валгорна

Я Валтэр Рынак y Елгаве. 1897. Людовік XII [1498— 1515, завяршыў тэр. аб’яднанне Францыі]; Ангулемскай — Францыск I [1515—47, паклаў пачатак абсалютызму ў краіне], Генрых II [1547—59], Франдыск II [1559—60], Карл IX [1560—74], Генрых I II [1574— 89]. Апошнія тры каралі былі бяздзетныя. В. спынілі існаванне ў час Рэлігійных войнаў пасля забойства Генрыха III. ВАЛУЕЎ Валянцін Васілевіч (н.

25.8.1936, г. Горкі Магілёўскай вобл.), бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н.

(1990). Скончыў БСГА (1959). 3 1959 на Зах. машынна-выпрабавальнай станцыі, з 1965 y Бел. НДІ бульбаводства, з 1994 y Бел. НДІ эканомікі і інфармацыі аграпрамысл. комплексу. Прады па эканоміды, планаванні і арганізацыі галін сельскай гаспадаркі.

Te:. Путн становлення ч развнтая белорусского картофелеводства. Мн., 1987; Само-

ў бярозавых і мяшаных). Пладовыя целы з’яўляюцца летам і ўвосень. Шапка да 15 cm y дыяметры, y маладых грыбоў амаль шарападобная, ліпкая, жаўтаватая, y спелых пукатая або плоска распасцёртая, жоўта-бурая, з бугрыста-рубчастым краем. Пласцінкі спачатку белыя, потым робяц-

Валуй.

ца жаўтаватыя Ножка тоўстая, белаватая, з пустотамі або пустая. Смак свежага В. едкі, пах непрыемны. Нізкаякасны ядомы грыб. Спажываецца толькі солены і марынаваны (пасля вымочвання і адварвання). Па вонкавым выглядзе да яго крыху падобны неядомы В. несапраўдны, або хрэнавы грыб. ВАЛЎЙСКАЕ BÔ3EPA, y Беларусі, y Расонскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Нешчарда. За 6 км на ПдУ ад г.п. Расоны. Пл. 0,54 км2, даўж. 1,43 км, найб. шыр. 720 м, найб. глыб. 7,1 м, даўж. берагавой лініі 3,76 км. Пл. вадазбору 19,3 км2. Схілы катлавіны выш. 2—4 м, на ПнЗ 1—2 м, пераважна разараныя. Берагі высокія, на 3 і ПнУ нізкія. Дно пясчанае, глыбей за 1 м выслана сапрапелем. Шыр. паласы расліннасці 5—125 м. У возера ўпадае і выцякае ручай. ВАЛУНЫ (ад слав. валяць), к р y г л я к і , згладжаныя вадой ці лёдам абломкі гордых парод памерам больш за 10 см. Большыя за 1 м В. наз. глыбамі або камлыгамі. Утвараюцца пры выветрыванні, разбуральнай дзейнасці мораў, азёр, рэк, ледавікоў і іх талых вод, пры апаўзанні кавалкаў горных парод па схілах гор. Найб. пашыраны ў лаверхневых ледавіковых утварэннях значнай ч. Паўн. Амерыкі і Еўразіі ў вобласці мацерыковых зледзяненняў плейстацэну. Ледавіковыя (эратычныя — вандроўныя) В. трапляюцца па ўсёй тэр. Беларусі, найб. на канцова-марэнных узвышшах. Прынесены ад 600 тыс. да 20 тыс. гадоў назад з Балт. шчыта, ПнЗ Рускай пліты. Памер В. памяншаецца з Пн на Пд: y Бел, Паазер’і іх велічыня дасягае 6—11 м (найб. «Вялікі камень» 11 х 5,6 х 2,8 м), на Бел. градзе 5—8 м, на Бел, Палессі 1—3 м. Каля 65—75% вялікіх В. — граніты, 20—25% — гаейсы, ёсдь граніта-гнейсы, кварцыты, кварцавыя парфіры, даламіты і інш. В. рэдкіх горных парод, якія маюць абмежаванае карэннае месцазнаходжанне, адносяць да кіроўных, па іх вызначаюць напрамкі руху стараж, ледавікоў.

3 В. звязаны язычніцкі культ каменя, пра што сведчаць іх назвы (Пярун, Вялес, Дажбогаў, Святы камень) і легенды. В. служылі ахвярнікамі ў капішчах, выкарыстоўваліся для стварэння с.-г. календароў (гл. «Янова»), ім пакланяліся. 3 хрысціянскіх часоў захаваліся Даўгінаўскі крыж-стод, Крыж Сгафана Баторыя, крыжы-абярогі і інш. Многія В. — помнікі эпіграфікі часоў Полацкага княста (Барысавы камяні, Рагвалодаў камень і інш). В. выкарыстоўваліся ў буд-ве абарончых збудаванняў, замкаў, храмаў (Сафійскі сабор 11 ст. ў Полацку, Гродзенская Барысаглебская царква 12 ст., вежы Навагрудскага 13 ст. і Крэўскага 14 ст. замкаў), для брукавання дарогі і інш. На палях В. перашкаджаюць земляробству. У сярэднім на Беларусі 9% ворных зямель y рознай ступені завалунена, найб. y Дзятлаўскім р-не Гродзенскай вобл. (каля 70%), В. выкарыстоўваюць на падмурак, як закладачны матэрыял y целе плацін, на атрыманне друзу і бутавага каменю, для ўмацавання адхонаў, стварэння арх. кампазіцый y парках і скверах і інш. Вялікія і адметныя В. ўзяты пад ахову дзяржавы як помнікі прыроды (болын за 100 y Беларусі). Даследаванні В. вядуцца ў Ін-це геал. навук АН Беларусі, дзе створана Эксперыментальная база па вывучэнні ледавіковых В. (калекцыя больш за

2000 В. з розных рэгіёнаў Беларусі экспануецца на адкрытай пляцоўцы). Л іт Л я ў к о ў Э.А. Маўклівыя сведкі мінуўшчьшы. Мн., 1992; Ледавіховыя валуны Беларусі: Эксперым. база вывучэння валуноў. Э.АЛяўкоў. Мн., 1993. ВАЛЧАНЕЦКАЯ Валянціна Фёдараўна (9.12.1898, г. Ніжні Ноўгарад — 5.5.1980), бел. спявачка (мецца-сапрана). Нар. арт. Беларусі (1955). Вучылася ў Маскоўскай кансерваторыі (1917—20) і прыватна ў В. Пятровай-Званцавай. Прадавала ў Смаленскім лерасоўным т-ры, y олерных т-рах Тбілісі, Саратава, Баку і інш. У 1940— 57 салістка Дзярж. т-ра олеры і балета Беларусі. Валодала голасам лрыгожага тэмбру, вьідатнымі акцёрскімі здольдасцямі, была тодкім, удумлівым інтэрлрэтатарам. Сярод лартый: y олерах бел. камлазітараў — Ганка, Агата («Міхась Падгорны» і «Дзяўчыда з Палесся» Я.Цікоцкага), Марыя Грагатовіч («Кастусь Каліноўскі» Дз. Лукаса), Сцеланіда («Надзея Дурава» А.Багатырова); y класічных олерах — Графіня («Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Любаша («Царская нявеста» М.Рымскага-Корсакава), Княгіня («Русалка» А.Даргамыжскага), Кармэн («Кармэн» Ж.Бізэ), Няня («Дэман» А. Рубінштэйна). Літ.: С м о л ь с к і Б.С. Майстар музычнай справы. / / Майстры беларускай сцэны. Мн., 1960. Б.С.Смольскі. ВАЛЧОК Яўгед Зіноўевіч (н. 14.2.1940, г.л. Смілавічы Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл.), бел. філосаф. Д-р філас. н.

(1989), лраф. (1991). Скодчыў Растоўскі-на-Доне лед. ін-т (1964). 3 1970 y Бел. эканам. уд-це. Даследуе праблемы давук.-тэхн. дэейдасці і яе сац. выдікі. Аўтар даламождіка для студэнтаў («Філасофія». 2 выд., 1995). Тв:. Познавательное действяе // Соцнальное действне. Мн., 1980; НТР: Становленне, сушность, развнтае. Мн., 1987; Пронзводнтельная снла знання / / Соцнальная снла знання. Мн., 1991. ВАЛЧЭЦКАЯ Аледа Уладзіміраўда (д.

4.12.1943, г. Гродда), бел. слартсмедка (слартыўдая гімнастыка). Майстар

В.Валчанецкая ў ролі Няні.

валы на

487

слорту СССР міждар. класа (1965). Скодчыла Гродзенскі лед. ін-т (1965). Чэмліёнка Алімлійскіх гульдяў y камандлым заліку (1964), чэмліёнка СССР y алордым скачку (1961, 1962, 1965), y лракгыкаваддях на бервяне (1963—64). Пераможца і лрызёр міждар. слабордіцтваў.

В.Ф Валчанецкая

ВАЛЧЭЦКІ Леанід Паўлавіч (18.9.1913, в. Даўгінава Вілейскага р-да Мінскай вобл. — 30.10.1991), бел. тэатр. дзеяч. Засл. дз. культ. Беларусі (1963). Скон чыў Мінскі лед. тэхнікум (1931), тэатр. студыю лры Бел. дзярж. т-ры ў Відебску (1933), дзе лрацаваў з 1931. У 1951—74 дырэктар Брэсцкага абл. драм. т-ра імя Ледінскага камсамола Беларусі. Аўтар кн. «Гады, слекгаклі, ролі...»

(1974), артыкулаў ла лраблемах т-ра. ВАЛЫНА-ПАДОЛЬСКАЕ ЎЗВЫШША, гл. Валынскае ўзвышша і Падольскае ўзвышша. ВАЛЫНА-ПАДОЛЬСКАЯ ПЛІТА, лаў ддёва-заходдяя частка Усх.-Еўрал. платформы ламіж Украінскім шчытом і Усх. Карпатамі. Складкавыя геасідклінальныя струкгуры Усх. Карлат аддзелены ад В.-П.л. Тэйсейра-Торнквіста лініяй (на гэтым участку — Рава-Рускім глыбідным разломам). Крышталічны фундамедт лліты складзены з архейска-

488

ВАЛЫНАЎ

сярэднепратэразойскіх метамарфічных парод, мае разломна-блочную будову, апускаецца на ПдЗ да 6—8 км, перакрыты верхнепратэразойска-кайназойскімі адкладамі. Платформавая струкгура пліты ўтварылася ў выніку фарміравання прагінаў рознага ўзросту і распасцірання, накладзеных адзін на адзін. Асн. карысныя выкапні: нафта, каменны вугаль. Г.У.Зінавенка.

АЛ.Валынец.

Ф ІВалынец

ВАЛЫНАЎ Барыс Валянцінавіч (н.

18.12.1934, г. Іркуцк, Расія), савецкі касманаўт. Двойчы Герой Сав. Саюза (1969, 1976), лётчык-касманаўт СССР (1969). Скончыў Сталінградскае ваен. авіяц. вучылішча (1956), Ваенна-паветр. інж. акадэмію імя М.Я.Жукоўскага (1968). 3 1960 y атрадзе касманаўтаў.

15— 18.1.1969 з А.С.Елісеевым і Я.В.Хруновым здзейсніў палёт як камандзір касм. карабля «Саюз-5», які ў час палёту састыкоўваўся з караблём «Саюз-4» (У .А.Шаталаў)\ 6.7—24.8.1976 з В.М.Жолабавым здзейсніў палёт на касм. караблі «Саюз-21» (як камандзір) і на арбітальнай станцыі «Салют-5». У космасе правёў 52,3 сут. Залаты медаль імя К.Э.Цыялкоўскага AH СССР.

Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі і біяхіміі раслін. Д-р біял. н.

(1974). Скончыў Брэсцкі пед. ін-т (I960). 3 1961 y Ін-це эксперым. батанікі АН Беларусі. Навук. працы па фізіялогіі дзеяння гербідыдаў, рэгулятарных механізмах патагенезу і фітаімунітэту. Выяўлена здольнасць прыродных фенолаў рэгулявадь рост клетак расцягваннем. Распрацаваны метады аналізу фітагармонаў і фенольных злучэнняў, спосабы павелічэння ўстойлівасці і прадукцыйнасці раслін. Тв.\ Лромагнческне окснсоедннення — продукгы н регулягоры фотосннтеза. Мн., 1983 (разам з АП.Прохарчыкам); Проблемы кммушггета сельскохозяйственных растеннй к болезням. Мн., 1988 (у сааўг.); Фнзлологня плодообразовання люцерны. Мн., 1989 (у сааўт.). ВАЛЫНЕЦ Андрэй Іванавіч (19.1.1904, в. Жаўткі Вілейскага р-на Мінскай вобл. — 30.3.1965), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў патрыят. падполля і партыз. руху на тэр. Вілейскай вобл. ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1944). Удзельнік нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі, за што ў 1935—39 зняволены ўладамі Польшчы. 3 ліп. 1941 адзін з арганізатараў Вілейска-Куранецкага папгрыяпгычнага падполля. Вясной 1942 стварыў і ўзначаліў партыз. групу, якая пераўтворана пазней y атрад, з кастр. 1943 камандзір партыз. брыгады «За Савецкую Беларусь». Пад яго кіраўніцтвам y Куранецкім, Маладзечанскім і Смаргонскім р-нах была створана сетка падп. арг-цый. Пасля вайны на сав. рабоце.

ВАЛЫНЕЦ Вячаслаў Іванавіч (н.

2.7.1948, в. Ятвезь Баранавідкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. мастак. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1977). Яго творы вызначаюцца выразнасцю малюнка, глыбокім псіхалагізмам лерсанажаў: дыкл трыптыхаў «Поры года» (1977), «Пад старой грушай», «Зімовы пейзаж» ВАЛЫНЕЦ Аляксандр Патапавіч (н. (абодва 1980), «Ахвяра», «Мёртвая вёс2.2.1935, в. Берказы Пінскага р-на ка», «Багаты сусед», «Антрапагенны

ландшафт», серыя «Дварнягі» (1990— 96) і інш. Аформіў кнігі: «Беларускія народныя казкі» (1993), казкі братоў Грым «Чарадзейная хатка» (1994) і інш. ВАЛЫНЕЦ Мікалай Іванавіч (н.

3.4.1921, в. Цапевічы Слуцкага р-на Мінскай вобл.), бел. жывапісец. Скончыў Віцебскае маст. вучылішча (1940). Працуе ў жанры партрэта і пейзажа. Аўтар партрэтаў невядомага салдата (1946), франтавой медсястры (1949), мастакоў С. Андруховіча (1964) і Л.Лейтмана (1974), сына Мікалая (1985), лётчыка В.І.Коўзана (1990) і інш.; пейзажаў «Залатая восень», «Рэчка ў Чамярах» (1950), «Млын на Банцараўшчыне» (1955), «Універсітэцкі гарадок» (1995), «Раніца ў Белавежскай пушчы» (1996) і інш. У шматпланавым творы «Касмічная паэма» (1986—94) увасобіў свой погляд на мінулае, сучаснасць і будучыню чалавецтва, на суіснаванне чалавека і прыроды. ВАЛЫНЕЦ Флягонт Ігнатавіч (8.1.1879, г. Вілейка Мінскай вобл. — 3.11.1937), дзеяч рэв. і нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі. Працаваў настаўнікам, страхавым агентам. 3 1916 y арміі. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 гар. галава Вілейкі, старшыня гарсавета. У 1926—29 чл. Вілейскага пав. к-та Бел. сялянска-работніцкай грамады, старшыня Вілейскай акр. управы, чл. Гал. управы Т-ва Бел. школы. У 1928 і 1930 выбраны дэп. польскага сейма. Адзін з кіраўнікоў рэв. арг-цыі «Змаганне». Чл. КПЗБ з 1932. Няраз быў арыштаваны польск. ўладамі і зняволены. У выніку абмену палітвязнямі з 1932 y СССР. Працаваў y Наркамаце камунальнай гаспадаркі БССР. У 1933 арыштаваны органамі АДПУ Беларусі, y 1934 прыгавораны да расстрэлу, замененага 10 гадамі лагераў на Салаўках. У 1937 прыгавораны да вышэйшай меры пакарання. Рэабілітаваны ў 1956. У.М.Міхнюк. ВАЛЫНЕЦКІ РАЁН. Існаваў y БССР y 1924—29. Утвораны ў складзе Поладкай акругі. Цэнтр — мяст. Валынцы. Пл. 833 км2, 558 нас. пунктаў, нас. 28 766 чал. (на 1.1.1925). Падзяляўся на 9 сельсаветаў. У сувязі з пераносам адм. цэнтра раёна з мяст. Валынцы ў мяст. Боркавічы перайменаваны ў Боркавіцкі раён. ВАЛЬІНКА, рака ў Беларусі, y Гарадоцкім і Віцебскім р-нах Віцебскай вобл., правы прыток Зах. Дзвіны. Даўж. 20 км. Пл. вадазбору 78 км2. Пачынаецца ў лясным масіве Астраўская дача, за 6 км на ПнУ ад в. Нізкія Гарадоцкага р-на. Упадае ў Зах. Дзвіну каля в. Пруднікі Відебскага р-на.

В.Валынец Пад старой грушай. 1980.

ВАЛЫНСКАЕ ЎЗВЬІШША, на 3 Укра іны, паміж рэкамі Зах. Буг і Корчык (бас. р. Случ). На Пн устутіам выш.

30—50 м абрываецца да Палескай нізіны, на Пд абмежавана раўнінай Малога Палесся. Выш. да 341 м (Мізацкі краж). Пераважае ўваліста-лагчынны рэльеф. Рачнымі далінамі Зах. Буга, Стыры, Гарыні і іх прьггокаў расчлянёна на асоб-

ныя шіато. В.ў. разам з Падольскім узвышшам часта называюць В а л ы н а П а д о л ь с к і м . У аснове В.ў. мелавыя і каменнавугальныя адклады Львоўска-Валынскага вугальнага басейна. Лесастэнавыя ландшафты. ВАЛЫНСКАЯ ВОЬЛАСЦЬ, на Украіне. Пл. 20,2 тыс. км2. Нас. 1077,6 тыс. чал. (1993), гарадскога 48%. Цэнтр — г. Луцк. Найб. гарады: Ковель, Новавалынск, Уладзімір-Валынскі. ІІрырода. Паўночная частка В.в. (3/л тэр.) размешчана на Палескай нізіне (выш. 140— 150 м), паўд. ч. займае паўн.-зах. ўскраіну Валынскага ўзв. (выш. да 292 м). Карысныя выкапні: каменны вугаль, торф, мел, буд. пяскі, гліны, вапнякі. Клімат умерана кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. -5 °С, ліп. 18 °С. Ападкаў каля 650 мм за год. Асн. рэкі: Прыпяць з прытокамі Стыр, Стаход, Тур’я, Выжаўка, па граніцы з Полынчай — Зах. Буг. Найб. азёры —

Свіцязь, Пулямецкае, Турскае, Арэхава. Ёсць мінер. крыніцы. Глебы ў паўн. ч. дзярнова-падзолістыя і балотныя, y паўднёвай — ападзоленыя, цёмна-шэрыя і шэрыя чарназёмныя (пераважна ўзараныя). Лясы займаюць каля 34% тэр., пераважаюць хваёвыя бары, бяроэавыя rai; y паўд. ч. вял. масівы дубоваграбавых лясоў. Больш за 10% тэр. пад забалочанымі лугамі і балотамі. Шацкі прыродны нац. парк. Гаспадарка. Асн. галіны прам-сці: машынабудаванне і металаапрацоўка (аўтамабілі, с.-г. машыны, станкі, прылады, эл.-апаратура, абсталяванне для жывёлагадоўчых фермаў і інш.), паліўна-энергет., хім., лясная і дрэваапр. (вытв-сць мэблі), лесахім., лёгкая (швейная, тэкст., гарбарна-абутковая, y тл . вытв-сць штучных скур), харч. (цукр., мясная, гшодакансервавая, малочная, масласыраробная) прам-сць; вытв-сць буд. матэрыялаў (цэгла, жалезабетонныя вырабы). Здабыча вугалю (Львоўска-Валынскі вугальны басейн). Вядучыя галіны сельскай гаспадаркі —

малочна-мясная жывёлагадоўля. Птушкагадоўля. Авечкагадоўля. Конегадоўля. Сажалкавая рыбагадоўля. Развіты бульбаводства і буракаводства. Вырошчваюць збожжавыя (жыта, пшаніца, ячмень, грэчка), тэхн. (дукр. буракі, лёндаўгунец), кармавыя (кукуруза, сеяныя травы) культуры, агародніну. Садаводства. Гіа тэр. вобласці праходзяць чыгункі Кіеў—Ковель— Брэст, Ковель— Луцк—Львоў, Ковель—Люблін (Польшча) і інш., аўтадарогі Кіеў—Луцк, Брэст—Луцк—Дубна, Ковель—Несцераў. Аэрапорт. Суднаходства па р. Стыр. С.І.Сідор. ВАЛЬІНСКІ KAPÔTKI ЛЕТАПІС, помнік усходнеслав. летапісання позняга сярэднявечча. Збярогся ў Супрасльскім гіст. зборніку пач. 16 ст. (гл. Супрасльскі рукапіс). Яго першую (большую) частку складае скарочаны агульнарус. летапісны звод, блізкі да Аўрамкі летапісу, але даведзены толькі да 1382. Другая частка зборніка, названая М.М.Улашчыкам «Валынскі кароткі летапіс», змяшчае кароткую выбарку пагадовых звестак кіеўскага, наўгародскага, маскоўскага і мясц. паходжання па гісторыі Русі (з 862), ВКЛ (14 — пач. 16 ст.) і Смаленска. Храналагічна ахоплівае падзеі да 1514 уключна. Асабліва падрабязна апісаны напады крымскіх татар на Валынь. Летапіс завяршаецца ўзнёслай «Пахвалой гетману Канстандіну Астрожскаму». Зборнік узнік y асяроддзі праваслаўнага, патрыятычна настроенага бел.ўкр. духавенства. Асноўная, агульнарус. частка летапіснага зводу, верагодна, была ўкладзена ў Смаленску, пасля чаго перавезена ў Супрасль, дзе дапоўнена арыгінальнымі звесткамі па гісторыі ВКЛ, y т.л. Валыні, і «Пахвалой». Пазней y зборніку рабіліся розныя запісы прыватнага і гіст. харакгару. Да канца 18 ст. захоўваўся ў Супрасльскім манастыры, цяпер y Рас. дзярж. архіве стараж. акгаў (Масква). Апублікаваны асобна ў 1836 і ў «Поўным зборы рускіх летапісаў» (т. 35, 1980). В.А.Чамярыцкі. ВАЛЫНСКІЯ. муж і жонка, рэвалюцыянеры. Сяргей Аляксеевіч (19.5.1874, г. Шчыгры Курскай вобл., Расія — ?). У 1894—98 вучыўся ў Маскоўскім ун-це. За рэв. дзейнасць выключаны і жыў y Курску пад наглядам паліцыі. Разам з жонкай арганізаваў гурток, наладзіў выпуск лістовак. 3 1903 y Мінску, пам. юрысконсульта на Лібава-Роменскай чыгунцы. Далучыўся да Мінскай групы РСДРП і вёў агітацыю сярод чыгуначнікаў. 3 1905 y складзе Мінскага кааліцыйнага савета. У 1905 арыпггаваны, вызвалены ў 1906, ад рэв. дзейнасці адышоў. У 1917—20 уваходзіў y Маскоўскую арг-цыю меншавікоў. Да 1933 працаваў юрысконсультам y Маскоўскім саюзе металістаў. В е р а І л ь і н і ч н а (13.2.1878, в. Гусарка Краснаградскага р-на Харкаўскай вобл., Украіна — ?). Скончыла Харкаўскую гімназію (1897). У рэв. дзейнасць уключылася ў Курску. У

валы нцы

489

Мінскай групе РСДРП выконвала абавязкі сакратара і касіра, падтрымлівала сувязі з друкарняй. Пасля Курлоўскага расстрэлу арганізавала к-т дапамогі параненым. Наладзіла выпуск лістовак і іншых матэрыялаў, якія перадаваў ёй з турмы муж. Н.В.Назарава. ВАЛЬІНСКІЯ ВЕЖЫ, умоўная назва манум. абарончых вежаў, якія будавалі ў 2-й пал. 13— 14 ст. на Валыні, Беларусі і ў Польшчы. Былі цэнтрамі абароны буйных населеных пунктаў, каманднымі пунктамі і ўмацаваным жыллём феадалаў. Адпавядалі таклыцы абароны і метаду аблогі актыўным штурмам пры дапамозе каменекідальных машын, арбалетаў, a з 15 ст. і бамбардаў. Былі прамавугольныя ці круглыя ў плане. На Беларусі да В.в. адносяцца Брэсцкая вежа, Гродзенская вежа-стоўп, Навагрудскія вежы на Малым замку і замку, Камянецкая вежа, Тураўская вежа і інш. Тэрмін «В.в.» ўвёў y навук. ўжьггак ПЛ.Рапапорт пасля вывучэння вежаў на тэр. Валынскай зямлі. Літ:. Т к а ч о ў М.А Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі XIII—XVI11 ст. Мн., 1978. ВАЛЬІНЦАЎСКАЯ КУЛЬТУРА, археалагічная культура 7—8 ст. y бас. р. Дзясна і Сейм. Назва ад в. Валынцава Сумскай вобл. (Украіна). Насельніцтва займалася земляробствам і жывёлагадоўляй, жыло на гарадзішчах і селішчах y паўзямлянкавых жьгглах зрубнай і слупавой канструкцыі. Пахавальны абрад — трупаспаленне па-эа межамі могільніка, пахаванні бескурганныя, урнавыя. Кераміка ў асноўным ляпная, ганчарнай менш за 10%. Сярод знаходак жал. нажы, шылы, касцяныя праколкі, жал. і бронзавыя спражкі, зброя і інш. Большасць даследчыкаў лічыць В.к. славянскай са значным іншакультурным уплывам, што сведчыць пра этн. неаднароднасць яе насельніцтва. А.В.Іоў. ВАЛЫНЦЫ, вёска ў Беларусі, y Верхнядзвінскім р-не Віцебскай вобл., на р. Дрыса. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 23 км на ПдУ ад г. Верхнядзвінск, 152 км ад Відебска, 4 км ад чыг. раз’езда Беніслаўскага. 990 ж., 394 двары (1995). У канцы 18 — пач. 19 ст. побач з B. ў фальварку Забелы пры дамініканскім кляштары існаваў калегіум і дзейнічаў Забельскі школьны тэатр. У 1-й пал. 19 ст. ÿ В. жыў і вучыўся ў Забельскай гімназіі бел. пісьменнік A Вярыга-Дарэўскі. У 1924—29 цэнтр Вапы нецкага раёна ў Полацкай акрузе. Перасоўная механізаваная калона. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі, Свята-Ьарысаглебская царква. ВАЛЫНЦЫ, вёска ў Беларусі, y Кармянскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 16 км ад г.п. Карма, 126 км ад Гомеля, 76 км ад чыг. ст. Рагачоў. 208 ж., 101 двор (1995). Клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан.

490_____________ в а л ы н ч ы к ВАЛЫНЧЫК Антон Міхайлавіч (18.7.1896, в. Мяльканавічы Слонімскага р-на Гродзенскай вобл.

— 13.11.1985), бел. харавы дырыжор, кампазітар. Засл. дз. культ. Беларусі (1964). Скончыў Вышэйшыя муз. курсы Варшаўскай кансерваторыі пры Крамянецкім муз. ліцэі (1935). Да 1939 выкладаў спевы ў Клецкай і Навагрудскай гімна-

І.К.Валымценка.

К.Вальдгайм.

зіях, ствараў самадз. хары. 3 1947 хормайстар Маладзечанскага абл. ансамбля песні і танца і Гродзенскага нар. ансамбля песні і танда «Нёман», y 1965—71 кіраўнік Гродзенскай нар. харавой капэлы настаўнікаў. У 1961—76 заг. кафедры музыкі і спеваў Гродзенскага пед. ін-та. Аўтар хароў і песень на вершы Я.Купалы, Я.Коласа, К.Буйло і інш. ВАЛЫНЬ, В а л ы н с к а я зямля, гістарычная вобласць y бас. паўд. прытокаў Прыпяці і вярхоўях Зах. Бута (цяпер тэр. Валынскай, Ровенскай, Жытомірскай, паўн. ч. Цярнопальскай і Хмяльніцкай абл. Украіны, усх. ч. Бельска-Падляскага, Хэлмскага і Замойскага ваяв. Польшчы). У 6—10 ст. на В. жылі дулебы, бужане, валыняне. У канцы 10 ст. ўключана ў склад Кіеўскай Русі, y 988 кіеўскі вял. кн. Уладзімір Святаславіч пасадзіў на княжанне ÿ В. свайго сына Усевалада. У час яго княжання заснаваны г. Уладзімір, які ў 12 сг. стаў цэнтрам Уладзіміра-Валынскага княства. У 1199, з далучэннем да яго Галіцкага княства, утварылася Галіцка-Валынскае княства. 3 сярэдзіны 12 ст. пад уладай валынскіх князёў знаходзілася і Берасцейская зямля. У 1240 В. спусгошана манголамі і трапіла ў залежнасць ад Залатой Арды. Пасля 1340-х г. y ВКЛ. У сярэдзіне 14 ст. за В. і Галіччыну змагаліся ВКЛ, Польшча і Венгрыя. У 1349 Польшча захапіла Галіцкія землі, y 1377 — Зах. Валынь з гарадамі Холм і Белз. У складзе ВКЛ статус В. вызначаўся ўстаўнымі рраматамі (каля 1427, y 1501, 1509.

1547). Паводле Люблінскай уніі 1569 В. далучана да Польшчы, утворана Валынскае ваяводства. У выніку 2-га (1793) і 3-га (1795) падзелаў Рэчы Паспалітай В. далучана да Рас. імперыі. 3 1918 усх. B. ў складзе Украіны. У выніку Рыжскага мірнага дагавора 1921 зах. В. перададзена Польшчы. 3 1939 y складзе Украіны (акрамя зах. ускраін). ВАЛЫНЯНЕ, усходнеславянская племянная групоўка 9— 10 ст. на тэр. Валынскай зямлі. Назва ад г. Валынь. Двойчы ўпамінаюцда ва ўводяай недатаванай частцы «Аповесці мінулых гадоў», якая сцвярджае, што папярэднікі

В. зваліся дулебамі і бужанамі. Верагодна, В. пад назвай «валінана» ўпамінаюцца ў араб. географа Масудзі (сярэдзіна 10 ст.), які паведамляе, што ў старажытнасці В. падначальвалі інш. славянскія плямёны, іх правіцеля звалі Маджак. У канцы 10 ст. кіеўскі кн. Уладзімір Святаславіч захапіў заселеныя В. Чэрвеньскую і Перамышльскую землі. У 12 ст. на тэр. В. ўтварылася Уладзіміра-Валынскае княства. В. С.Пазднякоў. ВАЛЬБЕРХ Іван Іванавіч (14.7.1766, Масква — 26.7.1819), рускі танцоўшчык, першы рус. балетмайстар, педагог. Прадстаўнік сентыменталізму. Скончыў Пецярбургскую тэатр. школу (1786), выкладаў y ёй (з 1794). 3 1786 саліст Пецярбургскіх імператарскіх т-раў, выконваў пантамімныя партыі: Ясон («Медэя і Ясон» Ж.Ж.Радольфа), Рамэо («Рамэо і Джульета» Д.Штэйбельта). Паставіў 37 (1-ы — «Шчаслівае пакаянне», 1795) і ўзнавіў 10 балетаў інш. харэографаў. Прадаваў y традыцыях дзейснага балета 18 ст. Адбіраў для імператарскіх т-раў лепшых танцоўшчыкаў з прыватнаўласніцкіх труп (у тл. 14 салістаў Шклоўскага тэатра Зорыча). ВАЛЬБЕРХАВА (Валберхава) Марыя Іванаўна (7.1.1789, С.-Пецярбург — 27.9.1867), руская актрыса. Дачка 1.1.Вальберха. Дэбютавала на лецярбургскай сцэне ў 1807 (з 1832 — Александрынскі тэатр) як трагічная акгрыса (Антыгона — «Эдып y Афінах» У.Озерава). 3 1815 выступала як камедыйная акгрыса (Графіня Лелева — «Ліпецкія воды» А.Шахаўскога, Агата — «Свавольствы закаханых» М.Хмяльніцкага). Адна з лепшых роляў — Наташа ў вадэвілі «Свая сям’я, ці Замужняя нявеста» (напісалі для яе АГрыбаедаў, Шахаўской і Хмяльніцкі). Працавала ў т-ры да 1855. ВАЛЬВАЦЕНКА Іван Кірылавіч (н.

15.4.1915, в. Мазалава Мсціслаўскага р-на Магілёўскай вобл.), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў курсы афіцэрскага саставу (1939), танкавую школу (1941). У Чырв. Арміі з 1937. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939—40. У Вял. Айч. вайну на Паўд.-Зах., Волхаўскім, Варонежскім, 1-м Уіф. фрацтах. 5— 6.11.1943 танк. рота на чале са ст. лейт. В. вызначылася ў баях каля Кіева. Па-, ранены В. з экіпажам y падбітым танку некалькі гадзін вёў бой да ладыходу падмацавання. Да 1946 y Сав. Арміі. ВАЛЬВАЦЫЯ (ад франц. évaluation ацэнка), вызначэнне каштоўнасці, вартасці замежнай валюты ў нацыянальнай грашовай адзінцы. ВАЛЬВАЧОЎ Мікалай Іванавіч (15.5.1922, в. Загор’е Ушацкага р-на Віцебскай вобл. — 18.6.1990), бел. элідэміёлаг. Д-р мед. н. (1965), праф. (1966). Скончыў Ваенна-марскую мед. акадзмію (Ленінград, 1945). 3 1969 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў. Навук. працы па даследаванні эпідэміял. дра-

цэсу і распрацоўцы мерапрыемстваў для папярэджвання інфекцыйных і гнойназапаленчых хвароб. На Беларусі арганізаваў вывучэнне эпідэміялогіі ўнутрыбальнічных інфекцый y родадапаможных і хірургічных стацыянарах.

Te Сгатнстнческлй метод в меднцннской практаке с прнмененпем мнкроЭВМ н персональных комльютеров. Мн., 1989 (разам з Л.І. Рымжа). ВАЛЬВОКСАВЫЯ (Volvocophyceae), клас зялёных водарасцяў. Уключае 3 ларадкі: поліблефарыдавыя (Polyblepharidales), хламідаманадавыя (Chlamydomonadales) і вальвоксавыя (Volvocales). Агульная колькасць сямействаў, родаў і відаў не вызначана. Пашыраны амаль па ўсім зямным шары. На Беларусі трапляюцца ўсюды. Растуць y стаячых прэсных вадаёмах (дланктонныя формы), таксама ў глебе. Найб. вядомыя роды: вальвокс (Volvox), гематакокус (Hematococus), гоніум (Gonium), дуна-

Да арт. Вальвоксавыя: 1 — вальвокс шарападобны; 2 — гематакокус дажджавы; 3 — дуналіела салявая. ліела (Dunaliella), ландарына (Pandoriпа), хламідаманада (Chlamydomonas), эўдарына (Eudorina). Найб. прымітыўная група зялёных водарасцяў. Аднаклетачныя, цэнабіяльныя ці каланіяльныя арганізмы, маюць манадную структуру цела і жгуцікі (1—2, радзей 4—8). У вегетатыўным стане рухомыя на працягу ўсяго жыцця. Бясполае размнажэнне адбываецца падоўжным дзяленнем клетак або зааспорамі, палавы працэс — галагамія, ізагамія, гетэрагамія і аагамія. Пры масавым развіцці выклікаюць зялёнае і чырв. «цвіценне» вады, што вядзе да зніжэння ў ёй кіслароду і замору рыб. Біял. ачышчальнікі і індыкатары забруджаных і сцёкавых водаў, удзельнічаюць ва ўгварэнні сапрапелю. В. — важнае звяно ў ланцугу спажывання гідрабіёнтаў. 3 некат. відаў атрымліваюць карацш ВАЛЬДГАЙМ (Waldheim) Курт (н.

21.12.1918, Андрэ-Вердэн, зямля Ніжняя Аўстрыя, Аўстрыя), дзяржаўны дзеяч Аўстрыі, дыпламат. Д-р юрыд. н.

(1944). Вучыўся ў Венскай консульскай акадэміі (1937—39), скончыў Венскі ун-т (1944). 3 1945 на дыпламат. службе. Пастаянны прадстаўнік Аўстрыі пры ААН (1964—68 і 1970—71). Міністр замежных спраў Аўстрыі (1968—70). Ген сакратар AAH y 1972—81. Федэральны прэзідэнт Аўстрыі ў 1986—92.

Te.: Рус. пер. — Австрлйскнй пугь. М., 1976; Едянственная в мяре должность. М., 1980. ВАЛЬДМЮЛЕР (Waldmüller) Фердынанд Георг (15.1.1793, Вена —

23.8.1865), аўстрыйскі жывапісец. Вучыўся (1807— 13) і выкладаў (1829—57) y Венскай AM. Працаваў y Вене, Заграбе, Празе, Брно. Прадстаўнік аўстр. бідэрмеера. Маляваў паэтычн ыя горныя ландшафты, сцэны сял. побыту («Вялікі пейзаж Пратэра», 1849; «Збіральнікі галля ў Венскім лесе», 1855; «Пасля апісання маёмасці», 1856) і партрэты, адметныя інтымнай непасрэднасцю і тонкасцю назіранняў («Сям’я натарыуса ІА.Эльца», 1835; «Сям’я ў парку», 1840). ВАЛЬДШНЭП, гл. Слонка. ВАЛЬДЫВІЯ (Valdivia), археалагічная культура рыбаловаў і збіральнікаў 3-га — 1-й пал. 2-га тыс. да н.э. на цэнтр. узбярэжжы Эквадора. Адна з самых стараж. культур Новага Свету. Магчыма, яе носьбітам было вядома прымітыўнае земляробства. Выяўлены багата арнамектаваны гліняны посуд і

ВАЛЬДЫВІЯ (Valdivia) Педра дэ (каля 1500, г. Вільянуэва-дэ-ла-Серэна, Іспанія — 25.12.1553 або 1.1.1554), іспанскі канкістадор. Прымаў удзел y заваяванні Перу і Чылі іспанцамі. У 1535—37 дайшоў да сярэдняй часткі Чылі. Вёў жорсткую барацьбу супраць араўканаў. У 1540 паводле загаду Ф.Пісара распачаў пакарэнне ўсяго Чылі. У 1541 заснаваў г. Сант’яга. Пасля 1548 намесніх Чылі. У 1550 на Пд заснаваў г. Кансепсьён, y 1552 — г. Вальдывія. Забіты араўканамі. Свае паходы і адкрыцці апісаў y пісьмах да імператара Карла V і ў «Сведчаннях Педра дэ Вальдывія, якія трактуюць адкрыццё і заваяванне Чылі». ВАЛЬДЭМАР (Valdemar), каралі ў сярэдневяковай Даніі. В а л ь д э м а р I В я л і к і (14.1.1131 — 12.5.1182), кароль y 1157—82. Праўнук па Ma­ ui кіеўскага кн. Уладзіміра Манамаха. Ажыцдявіў шэраг паходаў супраць палабскіх славян і падпарадкаваў каля 1169 в-аў Руяну (Руген).

ВАЛЬЕ

491

ВАЛЬДЭС ЛЕАЛЬ [Valdés Leal; сапр. Н і с а (Nica)] Хуан дэ (4.5.1622, г. Севілья, Іспанія — 15.10.1690), іспанскі жывапісец. Вучыўся ў Кордаве. Пісаў карціны для манастыроў (у капэле брацтва Ла Карыдад y Севільі, каля 1679, і інш.). У яго творах «Узнясенне Марыі» (1655), «Зняцце з крыжа», «Хрышчэнне Хрыста» (1660-я г.), «Хрыстос сярод кніжнікаў» (1686) знайшоў адлюстраванне крызіс ісп. мастацтва 2-й пал. 17 ст. Экзальтаваная рэліг. пропаведзь тленнасці быцдя ў іх спалучаецца з мудрагелістай фантазіяй, барочныя эфекты асвятлення — з натуралістычнымі дэталямі. ВАЛЬЕ IHKJ1ÂH (Valle-Incldn) Рамон Марыя дэль (28.10.1866, Вільянуэва-дэАроса, прав. Пантэведра, Іспанія — 5.1.1936), іспанскі пісьменнік. Прад-

X. дэ Вальдэс Леаль. 3 цыкла карцін для капэлы брацтва Ла Карыдад y Севільі. Каля 1679.

Ф.Г Вальдмюлер. Пасля апісання маёмасці. 1856. статуэткі жанчын, каменныя нажы, разцы, скрабкі, зерняцёркі, клінападобныя сякеркі, рыбалоўныя кручкі з ракавін, касцяныя шылы і інш. ВАЛЬДЫВІЯ (Valdivia), горад на Пд Чылі. Засн. ў 1552. 150 тыс. ж. (1990). Порг на р. Вальдывія, за 20 км ад яе ўпадзення ў Ціхі ак., марскі аванпорт — Караль (вываз лесу, збожжа). Чыг. станцыя. Цэнтр с.-г. і лесапрамысл. раёна. Суднарамонт. Цэлюлознапапяровая і харч. прам-сць. Ун-т. У 1960 горад моцна разбураны землетрасеннем.

Заклаў асновы цэнтралізаванай феад. манархіі ў Даніі. Вальдэмар II Пераможца (1170—28.3.1241), кароль y 1202—41. На пач.

13 ст. падпарадкаваў шэраг паўн.-герм. тэр., але страціў іх y 1227 пасля паражэння ў бітве з ням. феадаламі пры Борнхёведзе. У 1219 захапіў Паўн. Эстонію (Эстляндыю). В а л ь д э м а р IV А т э р д а г (каля 1320—24.10.1375), кароль y 1340—75. Аднавіў каралеўскую ўладу над большай ч. краіны. Пасля паўстання эстаў 1343—45 прадаў Паўн. Эстонію (1346) Лівонскаму ордэну. У вайне з ням. гандл. саюзам Ганзай 1367—70 за панаванне на Балтыйскім м. пацярпеў паражэнне, заключыў ганебны для Даніі Штральзундскі мір 1370.

стаўнік «Пакалення 1898 года» (гл. ў арт. Іспанія, раздзел Літаратура). Ранняя творчасць (цыкл аповесцей «Санаты», ч. 1—4, 1902—05) пад уплывам лац.амер. мадэрнізму і франц. дэкадансу. Пазнейшыя творы адметныя ўвагай да фальклору і гісторыі роднай Галісіі: трылогія «Карлісцкая вайна» (1908— 09), драм. цыкл. «Варварскія камедыі» (1907—22). У 1920-я г. працаваў над «эсперпента» — драм. жанрам, які папярэднічаў сюррэалізму і т-ру абсурду (блізкі да трагіфарса). У п’есах «Рогі дона Ахінеі» (1921), «Убранне нябожчыка» (1926) і інш. праз гратэск, абагульненасць вобразаў і парадзіраванне штампаў класічнай л-ры высмеяў афід. ідэалогію і косны быт правінцыяльнай Іспаніі. Аналіз феномена ваен. дыктатуры лац.-амер. тыпу ў рамане-памфлеце «Тыран Бандэрас» (1926). Аўтар няскончанай гіст. трылогіі «Арэна Іберыйскага цырка» (т. 1—2, 1927—28, т. 3, выд. 1958). Зб-кі вершаў «Водар леген-

4 9 2 _______________ в д л ь е р а ды» (1907), «Лкшька гашышу» (1919) і інш. ў цэлым вытрыманы ў стылістыцы лац.-амер. мадэрнізму. Тв:. Рус. пер. — Сонаты. М.; Л., 1966; Нзбр. прогов. T. 1—2. Л„ 1986. Л іт Т е р т е р я н й. Нспытанне нсторней: Очеркн нсп. лкг. XX в. М., 1973. К.М.Міхееў. ВАЛЬЕРА (франд. volière), агароджаная пляцоўка з клеткамі ці домікамі для ўтрымання дробных жывёл і птушак. Бываюць закрытыя (з навесам) і адкрытыя. Робяць y заапарках, зверагаспадарках, запаведніках. ВАЛЬЕХА (Vallejo) Сэсар (16.3.1892, г. Сант’яга-дэ-Чука, Перу — 15.4.1938), перуанскі празаік, паэт. У першым зб. вершаў «Чорныя геральды» (1918; бел. пер. Р.Барадуліна, 1993) элементы паэтыкі лацінаамер. мадэрнізму арганічна спалучаны з протаавангардысцкімі тэндэнцыямі і індзейскім фальклорам. У 1920—21 зняволены за ўдзел y сял. хваляваннях. У турме напісаў зб. «Трыльсе» (1922), вытрыманы ў традыцыях авангардысцкай паэзіі. 3 1923 y эміграцыі (Францыя, Іспанія). У 1928 і 1931 наведаў СССР. Напісаў раман пра рабочых-індзейцаў «Вальфрам» і лублідыстычную кн. «Расія ў 1931 r.» (абодва 1931). Пад уражаннем грамадз. вайны ў Іспаніі 1936—39 стварыў цыкл «Іспанія, няхай абмінае мяне чаша гэта» (выд.

1939). Сталая творчасць (зб. «Чалавечыя вершы», выд. 1939) характарызуецца прастатой і эмацыянальнасцю, спалучэннем авангардысцкага наватарства з сац. і агульначалавечай праблематыкай. Аўтар публіцыст. кн. «Супраць прафесійнай тайны», «Мастацтва і рэвалюцыя» (абедзве выд. 1973). Т в Рус. пер. — Черные герольды. М., 1966; Нзбранное. М„ 1984. Літ:. Сесар Вальехо: Бнобнбляогр. указ. М., 1986. К.М.Міхееў. ВАЛЬЗЕР (Walser) Марцін Іаганес (н.

24.3.1927, Васербург-на-Бодэн-Зе, Германія), нямецкі пісьменнік. Скончыў Цюбінгенскі ун-т (1951). Аўтар раманаў «Шлюбы ў Філіпсбургу» (1957), «Палова гульні» (1960), «Адзінарог» (1966), «Па той бок кахання» (1976), «Намаганні душы» (1979), «Прыбой» (1985), «Абарона дзяцінства» (1991), аловесцяў і навел «Хвароба Галістля» (1972), «Лятучы конь» (1978), «Дорле і воўк> (1987), п’ес «Кароткі выезд» (1961), «Дуб і трус» (1962), «Спадар Крот y звышнатуральную велічыню» (1964), «Бойка ў пакоі» (1967) і інш., літ.-знаўчых прац. Пад уплывам творчасці Б.Брэхта і Ф.Кафкі y творах y цэнтр увагі ставідь праблему маральных пошукаў, імкнення асобы да самаідэнтыфікацыі ў сучасным свеце. Важнае месца ў раманах і драмах В. займаюць сацыяльна-крытычныя матывы. Тв.\ Aus dem Wortchatz unserer Kampfe, Szenen, Stierstadt. Frankfurt am Main, 1971; Pyc. nep. — Дуб h кролнк; Господнн Кротт в сверхнатуральную велнчлну; Черный Лебедь:

Пьесы. М., 1974; Бракп в Фшшппсбурге; По ту сторону любвн; Романы; Рассказы. М., 1979. Літ:. Нсторня немецкой ллтературы: Пер. с нем. М„ 1986. Т. 3. С. 221—222, 253—255, Л.П.Баршчэўскі.

276—280. ВАЛЬЗЕР (Walser) Роберт Ота (15.4.1878, г. Біль, Швейцарыя — 25.12.1956), швейцарскі пісьменнік. Пісаў на ням. мове. Знаходзіўся пад пастаянным псіхал. уціскам, звязаным з прагрэсіраваннем душэўнай хваробы (у 1933 лячыўся ад шызафрэніі ў псіхіятрычнай клініцы). Пісаў вытанчаныя, прасякнутыя індывідуалізмам і песімізмам эсэ і апавяданні: «Нататкі Фрыца Кохера» (1904), «Прагулка» (1917), «Жыцдё паэта» (1918); раманы «Памагаты», «Якаб фон Гунтэн» (абодва 1908); шпрэсіяністычную лірыку (зб. «Вершы», 1909).

Te.: Dichtungen in Prose, Bd. 1—4. Genf; Darmstadt, 1953—59; Pyc. nep. — Помоіцннк; Якоб фон Гунтен: Романы; Мшшатюры. М., 1987. Літ:. Über Robert Walser. Bd. 1—2.

Frankfurt am Main, 1978; С е д е л ь н н к В.Д. Вальзер / / Мсторня всемпрной лптературы. М., 1994. Т. 8. Л.П.Баршчэўскі. ВАЛЬКІРЫІ, y скандынаўскай міфалогіі ваяўнічыя дзевы, якія падпарадкоўваюцца Одзіну, па яго волі вырашаюць зыход бітвы і ўдзельнічаюць y размеркаванні перамог і смерцяў. Храбрых воінаў, якія затінулі ў баях, яны адносяць y вамхалу і там прыслужваюць ім. Вобраз В. выкарыстаў Р. Вагнер (опера «Валькірыя»). ВАЛЬКОВІЧ Аляксандр Іванавіч (3.5.1892, Мінск ? — 4.11.1937), дзеяч бел. нац. руху. У 1914— 15 прадаваў y Віленскім аддзяледді дзярж. зямельнага банка. 3 1915 y арміі. Скончыў Гарыйскую школу лраларшчыкаў (1916). Да снеж. 1917 на Паўд.-Зах. фродце. 3 1918 y Мінску, лрадстаўнік БНР дры ўрадзе Грузіі, міністр фінансаў БНР. Чл. Бел. партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў. У час польскай акупацыі Беларусі 1919— 20 быў арыштаваны, уцёк за мяжу. У 1925 вярнуўся ў БССР, драцаваў інслекгарам y Наркамаце фідадсаў. У сувязі з чысткай апарата ў сак. 1930 звольнены, 18.7.1930 арыштавады ла справе т. зв. «Саюза вызвалення Беларусі», сасланы на 5 гадоў y г. Белебей (Башкортастад).

25.5.1937 паўторна арыштавады, 28.10.1937 лрыгаворады да вышэйшай меры лакарання. Рэабілітавады па 1-м дрыгаворы ў 1988. У.М.Міхнюк. ВАЛЬМА (ням. Walm), тарцовы схіл 4-схільнага даху. Утвараецца дыяганальнымі сохамі або кроквамі, якія злуча-

Да арт. Вальма. План вальмавага лаху.

юць тарэц вільчаковай кладкі (вільчаковага бруса) з вугламі сцен будынка. В., якія не даходзяць да нізу або верху даху (усечаныя нізкія шчыты дад прычолкам або дымнікі ў верхляй частцы В.), наз. лаўвальмамі. На Беларусі лакрыцці з В. выкарыстоўваліся ў дар. жыллі, гасл. будынках, декаторых мадум. збудаванлях (лалацы ў г.п. Дзятлава, в. Грозаў Калыльскага р-на, цэрквы ў вёсках Лелікава Кобрыдскага, Здзітава Жабінкаўскага р-на). ВАЛЬМІ (Valmy), вёска ў Фраддыі, y дэдартамедце Марна. 20.8.1792 войскі рэв. Фраддыі да чале з Ш.Дзюмур’е і Ф.Келерманам упершыдю далі аддор аўстра-лрускім інтэрвептам і франц. раялістам пад кіраўніцтвам К.Браўншвейгскага, якія імкнуліся аднавіць абсалютызм, і вымусілі іх адступіць. ВАЛЬНАДУМСТВА, ідэйна-філасофская плыль, зыходным дулктам якой з ’яўляецца крытычнае асэнсаванне рэлігіі і рэчаіснасці. У адносінах да дактрыны аб існаванні лазазямных істот можа дабліжацца да матэрыяпізму (Д.Дзідро), дэізму (Вальтэр) ці пантэізму (Дж.Бруда, Б.Сліноза). Генезіс і развіццё В. деласрэдна звязады з драгрэсам чалавечых ведаў і навук. крытыкі ўсялякіх слроб абмежавандя магчымасцяў дазнадня Сусвету. Элементы В. існавалі ўжо ў ант. філасофіі (Сакрат). Асн. эталы развіцця навукі, мастацтва і філасофіі (Адраджэдне, Асветніцтва, лазітывізм і матэрыялізм 19—20 ст.) былі адначасова этадамі развіішя вольдай думкі. Пэўныя аргадізац. струкгуры В. ўзніклі ў 2-й дал. 19 ст. У 1880 y Бруселі створады дершы «Міжнародны саюз валыіадумцаў», y 1952 — «Міжнародлы гумадістычды і этычны саюз». Паборнікі В. распаўсюджваюць свае погляды праз шматлікія выданні ў Вялікабрытаніі, Германіі, Італіі, ЗША. На Беларусі ідэі В. мелі свае праявы ўжо ў фальклоры і помніках пісьменства 11— 12 ст., y ерасях 14— 15 ст. (рух стрыгольнікаў). Вяхой y развіцці В. з ’яўляецца творчасць бел. дершадрукара, гуманіста і асветніка Ф.Скарыды. Яго даслядоўнікі ў 16 ст. С.Будны, В.Цялінскі, С.Лован і інш. трактавалі біблейскія тэксты з рацыяналістычных пазіцый, латрабавалі развіцця давук. ведаў, дашырэддя асветы. У 17 ст. К.Лышчыдскі абараняў матэрыялістычны светадогляд, даказваў супярэчлівасць рэліг. догматаў, быў актыўным барацьбітом за гуманіст. ідэалы і прынцыды. Важдую ролю ў лераадоленні ўшіыву схаластыкі, y адстойванні значэддя вогшту ў навук. пазнадді адыгралі ў 18 ст. К.Нарбут, y 19 ст. — Э.Жалігоўскі, І.Ястржэмбскі, К.Калідоўскі, Ф.Багушэвіч, ЯЛучына, y лач. 20 ст. — Цётка, Я.Купала, Я.Колас, Ц.Гартны, М.Багдановіч, М.Гарэцкі і ідш. У Рэспубліцы Беларусь прынцыпы В. замацаваны ў заканадаўчых гарантыях свабоды сумледдя і веравыздадня, развіцця і функцыянавання мдоства грамадз. рухаў і паліт. лартый, якія могуць свабод-

на распаўсюджваць свае паліт., сацыякульт. погляды, ідэалы, прындыпы. Л і т Нз нсторнн фплософской н обіцественно-полнтаческой мыслн в Белорусснн. Мн., 1962; йз нсторнн свободомыслня я атеюма в Белорусснн. Мн., 1978; Основы релнгноведення. М., 1994. Я.М.Бабосаў. ВАЛЬНОЎ (сапр. У л а д з і м і р а ў ) Іван Ягоравіч (15.1.1885, с. Багародзідкае Арлоўскай вобл., Расія -— 9.1.1931), рускі пісьменнік. Настаўнічаў. Быў y партыі эсэраў, ідэалогію якіх потым асудзіў y аповесці «Сустрэча» (1927). За замах на царскага чыноўніка сасланы ў Сібір, адкуль y 1910 уцёк за мяжу. У 1917 вярнуўся ў Расію. Аўтабіягр. «Аповесць пра дні майго жыцця» (1912), аповесці «Юнацтва», «На рубяжы» (абедзве 1913), «Вяртанне» (1928, апубл.

1956) і інш. пра сялянства. Тв.: Собр. соч. Т. 1—4. М.; Л., 1927—28; Нзбранное. М., 1956. ВАЛЬНЫ СЕЙМ, агульны сейм ВКЛ, на якім выбіраўся вял. князь і вырашаліся інш. важныя дзярж. справы. Гл. ў арт. Сейм. ВАЛЫІАРАІСА (Valparaiso), горад y цэнтр. ч. Чылі. Адм. д. вобл. Аканкагуа. Засд. ў 1536. 301,7 тыс. ж. (1993). Гал. порт краіды на Ціхім ак. Пачатковая станцыя Традсандыйскай чыг. (В. — Буэнас-Айрэс), вузел шашэйных дарог. Машынабудавадде, металаапр., дрэваалр., цэлюлозна-папяровая, хім., лёгкая, харчасмакавая (у т.л. рыбалералрацоўчая, малочная, маслаапрадоўчая, тытунёвая) прам-сдь. 2 ун-ты. Музей латуральнай гісторыі. Часта дярпеў ад землетрасенняў (1730, 1817, 1906, 1928, 1960). Гал. ваен.-марская база Чылі. ВАЛЫІУРГІЕВА НОЧ, y сярэдневяковай германскай міфалогіі свята пачатку вясны ў ноч на 1 мая (дзень св. Вальпургіі, адсюль назва); паводле ням. яар. павер’я з 8 ст. свята ведзьмаў («вялікі шабаш») на гары Брокен y Германіі. Напярэдадні В.н. праводзілі магічлыя дырымоніі выгнання ведзьмаў. Лічылі, лгго травы ў гэтую лоч набываюдь дудадзейную сілу. ВАЛЬРАС, B a л ь р a (Walras) Мары Эспры Леон (16.12.1834, г. Эўрэ, Франдыя — 5.1.1910), швейдарскі экаламіст, заснавальнік і буйнейшы прадстаўнік матэматычнай школы ў паліт. эканоміі. Праф. Лазалскага ул-та (1870—92). Родапачынальнік (з К.Менгерам і У.Джэвансам) гранічнай карыснасці тэорыі. Асн. твор — «Элементы чыстай палітычнай эканоміі» (ч. 1—2, 1883). В. — стваральнік агульнай стат. мадэлі нар. гаспадаркі, вядомай пад назвай «сістэма агульлай эканамічнай раўлавагі», якая ахоплівала сферу вытв-сді, абмену, капіталу і гроілай. У рэгуляванні прадэсаў вытв-сді і спажывалля адводзіў вял. ролю дзяржаве. У 1950—60-я г. мадэль В. была пераўтворана сродкамі лілейлага праграмавання. Радыянальлы элемент яго мадэлі — пастаноўка экстрэмальнай задачы для нар. гаспадаркі (дасягненне макс. эфекту

пры яаймеяпіых выдатках) і падыход да дэн як да састаўнога элемента пры адшуканні агульнага оптымуму. Ён лічыў, літо «рэдкасдь» таксама з’яўляедда элементам вартасді. Паслядоўнікі В. — Т.Касель, КАфтальён, І.Шумпетэр, B. Парэта.

Te.\ Théorie mathématique de la richesse sociale. Lausanne, 1883; Théorie de la monnaie.

Paris, 1886; Etude d’economie sociale, ou Théorie de la réparation de la richesse sociale.

Lausanne; Paris, 1896; Etudes d’économie politique appliquée. Lausanne, 1896. ВАЛБРАФ (Wallraff) Гюнтэр (я.

1.10.1942, г. Буршайд, Гермалія), дямедкі пісьменнік, публідыст. Стаў шырока вядомы дзякуючы сваім палітычла завостралым рэпартажам, y аслове якіх — уласныя назіралні за жыддём рабочых (у т.л. замежных y ФРГ, a таксама за метадамі работы «бульварнай» прэсы («Ты нам патрэбны», 1966; «Трынаддаць непажаданых рэпартажаў», 1969; «Новыя рэпартажы», 1972; «Вы там, уверсе, мы тут, уяізе», 1973, сумесна з Б.Элгельманам; «Нараджэняе сенсадыі. Чалавек, які ў Більдзе быў Гансам Эсэрам», 1977; «На самым дде», 1985; «Позірк y паперы», 1987, і інш.). Аўтар шэрагу тэле- і радыёп’ес.

Te.: Ganz unten. 3. Aull. Berlin; Weimar, 1987; Pyc. nep. — Нежелательные рспортажл M., 1982; Репортер обвгаіяет: Худож. публнцнстпка. М., 1988.

JIum:. Мсторня немедкой лнтературы: Пер. с нем. М„ 1983. Т. 3. С. 247, 149—250, 271. Л.П.Баршчэўскі. ВАЛЬС (франд. valse, ням. Walzer ад walzen кружыдда), парпы танед, засн. на плаўным кружэнні ў спалучэнні з паступальяым рухам. Муз. памер 3/ 4 , радзей 3/%, 6/s. Тэмп вар’іруедда ад павольлага да ўмерала хуткага. Паходзідь ад лям., аўстр., чэшскіх нар. таядаў Tu­ ny лендлера. Узнік y 2-й пал. 18 ст., на пач. 19 ст. пашырыўся па ўсёй Еўропе, стаў адлым з самых папулярных таядаў. Найб. вядомы т. зв. велскі В. (ІЛаяер, І.Штраус-бадька, І.Штраус-сын). Разлавіднасдь В. — павольны В.-бастон. Як сдэя. форма выкарыстоўваедда ў оперы, баледе, аперэде, музыды да драм. спектакляў, стаў самаст. формай арк. , фп. музыкі, асновай песеяь, рамалсаў, дыклічлых твораў (сюіты, сімфоніі). На Беларусі вядомы з 2-й пал.

19 ст. ў гарадскім і сял. побыде. У наш час — яеад’емяая частка нар. танд. і муз.-інстр. рэлертуару. У жалр В. значлы ўклад зрабілі бел. кампазітары МАладаў, АБагатыроў, Р.Бутвілоўскі, Я.Глебаў, В.Залатароў, І.Лучанок, C. Картэс, Р.Пукст, Дз.Смольскі, Э.Ханок і інш. ІДз.Назіна. ВАЛЬТАР Віктар Белядзіктавіч (28.7.1902, г. Даўгаўпілс, Латвія — 14.4.1931), бел. пісьменнік. У 1922—26 студэят каморнідкага ф-та Чэшскага вышэйшага тэхнікума (Прага). Захварэўліы ла туберкулёз, перапыліў вучобу, вярдуўся ў Латвію. Настаўлічаў y бел. школах. Друкаваўся з 1923. Пісаў вершы, апавяданні, ларысы (псеўдадім Ялка Палыл). Раман «Роджаныя пад

в а л ь т э р _______________

493

Сатуряам» (апубл. 1991, газ. «Голас Радзімы») грунтуедда на ўспамінах аб студэндкім жыдді. Те.\ Леснікова сена: Апавяданне. Рыга, 1932. Літ:. Е з а в і т а ў К. В.Б.Вальтар / / Бел. школа ў Латвіі. 1932. № 7. ВАЛЬТМЕТР, прылада для вымярэння элекгрычлага лапружання ў ландугах пастаяннага і пераменяага току. Уключаедда паралельла да той часткі ландуга, дзе вымяраюдь дапружанне. Бываюдь алалагавыя (са стрэлачным або светлавым паказальлікам) і лічбавыя, паводле сістэм вымярэлля — эл.-статычныя, эл.-магн., магнітаэл. і электролныя. Пашырэлле межаў вымярэнля дасягаедда з дапамогай дадатковых рэзістараў, дзялільлікаў і тралсфарматараў лапружалля. Можа спалучадда ў больш складалых прыборах з інш. элек-

a

б

Схема ўключэння вальтмстра V y ланцуг: a — паралельна нагрузцы 1; б — праз трансфарматар напружання 2. трычлымі вымяральнымі (напр., ампервальтомметр).

прыладамі

ВАЛЬТЫЖЫРОЎКА (ад франд. voltiger пырхадь, лётадь), 1) від коннага спорту і коннага дырка. Складаедда з практыкаванняў на кані, які асядланы спед. вальтыжыровачным сядлом і бяжыдь па крузе на кордзе (доўгай вяроўды) рыссю ді галопам. 2) Від дынамічнай акрабатыкі (з перакідваннем партнёра) і гімнастыкі (пералёты з трапедыі на трапедыю). У дырку В. ла кані, акрабатычная і гімнастычная — самастойныя нумары. ВАЛЬТЭР [Voltaire; сапр. A р y э (Aronet) Мары Франсуа; 21.11.1694, Парыж — 30.5.1778], франдузскі пісьменнік і філосаф, адзія з прадстаўнікоў франд. Асветніцтва. Ранняя лірыка прасякнута эпікурэйскімі і аптыклерыкальнымі матывамі. Сталая проза розлая па тэмах і жанрах: філас. аповесді «Кандыд, або Аптымізм» (1759), «Прастадушны» (1767), трагедыі ў стылі класідызму «Брут» (1731), «Танкрэд» (выд.

1761), сатырычная паэма «Арлеалская нявінліда» (1735, выд. 1755), публідыстыка, гіст. творы. Светапогляд яго супярэчлівы. Выступаючы прыхільнікам механікі і фізікі Ньютана, ёл прызлаваў існаванле Бога-творлы, схіляўся да атаясамлівання Бога («вялікага геаметра») і прыроды. Дзейнасдь яго звязана з барадьбой супрадь рэліг. недярпімасді і демрашальства, крытыкай феад.-абсалютысдкай сістэмы, заганаў дывіліза-

494

вальтэр

цыі. Асн. творы: «Філасофскія пісьмы» (1733), «Тракгат пра метафізіку» (1734), «Нарыс пра норавы і дух народаў...»

(1756), «Філасофскі слоўнік» (1764— 69). Яго творчасць значна паўплывала на развіццё сусветнай, y т.л. беларускай, філас. думкі. На Беларусі і ў Літве творы В. пачалі пашырацца э сярэдзіны 18 ст. ў фракц. арыгіналах і ў перакла-

хання, сцвярджаў права чалавека на зямное шчасце. Пераадольваючы схематызм мінезангу, узбагаціў яго каларытнымі жывапіснымі дэталямі і новымі матывамі (гал. гераіня верша «Каханая, хай Бог...» не высакародная дама, a простая дзяўчына са шчырым сэрцам). Упершыню ўвёў y куртуазную паэзію нар. песенныя струкгуры («У гаі, пад ліпкай...» — славутая песня з вясёлым нар. рэфрэнам «тандарадай» і інш.). Яго песні адметныя прастадушнасцю, дэмакратычнасцю, шчырасцю інтанацыі і вытанчанасцю. Тв.: .Рус. пер. — Стахотворення М., 1985. Г.В. Сініш.

Вальтэр

С.Я.Вальфсон.

дах. У тэатрах Вільні, Нясвіжа і інш. гарадоў ставіліся яго п’есы. Тв:. Рус. пер. — Орлеанская девственннца; Магомет: Фнлос. повеста. М., 1971; Фллософскне сочннення. М., 1988. Літ.: Д е р ж а в н н К.Н. Вольтер. М., 1946; Вольтер: Сг. н матерпалы. М.; Л., 1948; К у з н е ц о в В.Н. Вольтер н фнлософня французского просвеіцення XVIII в. М., 1965; А к п м о в а A A Вольтер. М., 1970. ВАЛЬТЭР (Walter) Бруна [сапр. Ш л е з і н г е р (Schlesinger) Вальтэр Бруна; 15.9.1876, Берлін — 17.2.1962], нямецкі дырыжор; буйнейшы прадстаўнік школы Г.Малера. Вучыўся ў кансерваторыі Штэрна (Берлін). 3 1896 працаваў з рознымі еўрап. аркестрамі, y Венскай, Берлінскай дзярж. оперы, т-ры *Ковент-Гардэн». Адзін з заснавальнікаў і неаднаразовы ўдзельнік Зальцбургскіх фестываляў. 3 1929 кіраўнік аркестра Гевандхаўза ў Лейпцыгу. 3 1933 y Вене, з 1939 y ЗІПА. У 1941—57 (з перапынкамі) y т-ры «Метраполітэн-опера» (Нью-Йорк). Выдатны інтэрпрэтатар твораў В.А.Моцарта, Дж.Вердзі, Малера, А.Брукнера, І.Брамса, Л.Бетховена і інш.

ВАЛЫЭР ШАЦІЛЬЁНСКІ (Walter von Châtülon; каля 1135, г. Ліль, Францыя — каля 1200), француэскі лацінскі паэт. Адзін з буйнейшых паэтаў-вагантаў. Вучыўся ў Парыжы і Рэймсе. Займаў пасаду каноніка ў Ам’ене, служыў пры двары Генрыха II. Шмат падарожнічаў. Паводле падання, памёр ад праказы ў Парыжы. У антыклерыкальных вершах «Скарга на своекарыслівасць і злачынствы духавенства», «Я, нядужы між нядужых...», «Выкрыхшё Рыма» раскрыў унутр. заганы царквы, стварыў цэласную горка-іранічную карціну свету, які сышоў са шляху ісціны і, прыкрываючыся імем Хрыста, жыве пад уладай антыхрыста. Аўтар паэмы «Александрэіда» (каля 1178—82).

Te:. Рус. пер. — Александрелда [Сгнхн] / / Памятннкн средневековой латннской лнтературы X — XII вв. М„ 1972; У кн.: Поззпя трубадуров; Поэзня млннезннгеров; Поззня вагантов. М., 1974. Літ:. Г а с п а р о в М.Л. Поэзня вагантов / / Памятнюся средневеховой латннской лнтературы X—XII вв. М., 1972. Г.В.Сініла. ВАЛЬФАРТАВА МУХА (Wohlfahrtia magnifica), насякомае сям. шэрых мясных мух. Пашырана на Пд Еўропы, y Паўн. Афрыцы, Цэнтр. і Сярэдняй Азіі. Трымаецца кветак, трупаў жывёл. На Беларусі зрэдку трапляецца ў паўд. раёнах. Даўж. 9—14 мм, цела папяляста-шэрае, вусіхі і ногі чорныя. Адкладае жывых лічынак (даўж. каля 1 мм) y адкрытыя раны і слізістыя абалонкі млекакормячых, зрэдку на чалавека (вушы, вочы, рот, нос). Лічьшкі разбураюць навакольныя тканкі, трапляюць y лоб-

ВАЛЬТЕР СКОТ, гл. Скот Вальтэр. ВАЛЬТЭР ФОН ДЭР ФОГЕЛЬВАЙДЭ (Walther von der Vogelweide; каля 1170 — каля 1230), нямецкі і аўстрыйскі паэт-мінезінгер. Паводле розных версій, нарадзіўся або ў Ціролі (Аўстрыя), або ў Швейцарыі, або ў Сярэдняй Германіі. Вёў жыццё вандроўнага паэта, жыў пры дварах Філіпа Швабскага, Германа Цюрынгскага, Фрыдрыха II. Пісаў лірычныя песні (у асн. пра каханне, часта з маральна-дыдактычным адценнем) і шпрухі—песні-павучанні. Насуперак традыцыі меланхалічнага мінезангу, пгго панавала пры Венскім двары, апяваў радасці жыцця і ка-

Вальфартава муха і яе лічьшха.

ныя пазухі, пасавую, гаймараву поласці і выклікаюць цяжкія захворванні — міязы; развіваюцца 3—5 суг, потым вывальваюцца з ран і акукліваюцда ў глебе. За год да 6 пакаленняў. Часта бываюць прычынай гібелі жывёлы. ВАЛЬФРАМ (лац. Wolframium), W, хімічны элемент VI гр. перыяд. сістэмы, ат. н. 74, ат. м. 183,85. Прыродны складаедца з 5 ізатопаў liwW (0,135%), 182W (26,41%), 183W (14,4%), 184W (30,64%) i t86W (28,41%). У зямной кары знаходзіхша 10‘4% па масе, трапляецда ў выглядзе мінералаў (гл. Вальфраміт). Светла-шэры метал, шчыльн. 19 ЗСЮ кг/м3, ton 3380 ± 10 °С (самы тугаплаўкі метал), tidn 5900—6000 °С. Пры звычайных умовах y кіслотах (акрамя сумесі азотнай і плавіковай) і шчолачах не раствараецца. Акісляецца кіслародам паветра пры t > 400 °С і ў расплаве шчолачаў (угварае вальфраматы). Пры награванні ўзаемадзейнічае з галагенамі, азотам, вугляродам (гл. Вальфраму карбіды). Здабываюць з вальфрамавых руд. Атрымліваюць аднаўленнем аксідаў вадародам да парашкападобнага B. MeT a n вырабляюць метадамі парашковай металургіі. Выкарыстоўваюць як аснову сплаваў (гл. Вальфрамавыя сплавы), для легіравання сталі, y вытв-сці вакуумных прылад і ніцяў лямпаў напальвання. І.В.Боднар. ВАЛЬФРАМАВЫЯ РУДЫ, прыродныя мінеральныя ўтварэнні, сыравіна для атрымання вальфраму. Гал. мінералы: вальфраміт (74—76% WO3), шэеліт (80% WO3), гюбнерыт. Мінім. колькасць WO3 y рудзе 0,4—0,5%. Асн. прымесі: малібдэн, волава, берылій, золата, медзь, свінец, цынк і інш. Радовішчы В.р. эндагенныя (пегматытавыя, скарнавыя, грэйзенавыя, гідратэрмальныя) і экзагенныя (дэлювіяльныя і алювіяльныя россыпы). Буйныя радовішчы ў Расіі, ЗША, ГІаўд. Карэі, КНР, Аўстраліі, Балівіі, Канадзе, Турцыі. ВАЛЬФРАМАВЫЯ СПЛАВЫ, сплавы на аснове вальфраму. Асн. ўласцівасці В.с. — высокія т-ры плаўлення і рэкрышталізацыі, гарачатрываласць. У якасці дадаткаў выкарыстоўваюць металы (малібдэн Mo, рэній Re, медзь Cu, нікель Ni, серабро Ag), аксіды торыю, крэмнію, карбіды танталу, цырконію і інш. злучэнні, якія паляпшаюць пластычнасць, тэхнал. і фіз. ўласцівасці чыстага вальфраму. Атрымліваюцв В.с. вакуумнай (дугавой ці электронна-прамянёвай) плаўкай, метадамі парашковай металургіі. Выкарыстоўваюцца ў авіябудаванні і касм. тэхнііты сплавы з Mo (15%), для вытв-сці тэрмапар да 2000 °С сплавы з Re (20 і 5%), зносаўстойлівых кантакгаў, электродаў для кантактнай зваркі сплавы з Cu ці Ag (12—30%), як экраны для аховы ў радыетэрапіі сплавы з Ni (3—7%) і Cu (2—5%). Сплавы, легіраваныя аксідамі, выкарыстоўваюцца як матэрыялы катодаў для электронных і электратэхн. прылад і ніцяў лямпаў напальвання. Да В.с. адносяць таксама сплавы на аснове інш. металаў (напр., жалеза Fe), якія маюць вальфрам. На аснове Fe атрымліваюцв феравальфрам (70—72% W і 1,5—6% Mo) для легіравання вальфрамавых

сталяў: канструкцыйнай (да 0,6% W), гарачатрывалай, інструментальнай (да 18% W). Г.Г.Паніч. ВАЛЬФРАМАТЫ, солі вальфрамавых кіслот. Адрозніваюць нармальныя (монавальфраматы) — солі вальфрамавай к-ты НгО ■WO3 (H 2WO4) і полівальфраматы (метавальфраматы, паравальфраматы і інш.) — солі не вылучадых y свабодным стане полікіслот. Монавальфраматы трапляюцца ў выглядзе мінералаў (гл. Вальфрамавыя руды). Солі M2W04 (М — аднавалентны метал) плавяцйа пры т-ры 600—1000 °С без расклапання. Монавальфраматы шчолачных металаў, магнію і аднавалентнага талію добра раствараюцца ў вадзе. Полівальфраматы атрымліваюць падкісленнем расп,оpay монавальфраматаў. Пракгычнае значэнне мае паравальфрамат амонію (NH4)10|H2W|2O42] хН20, прамежкавы прадукт y вытв-сці вальфраму. Выкарыстоўваюдь y вытв-сці вальфрамавых бронзаў (В. калію і натрыю), як кампаненты люмінафораў (В. магнію, кадмію, цынку), лазерных матэрыялаў (В. рэдказямельных элементаў). ВАЛЬФРАМІТ, мінерал класа вальфраматаў (Fe, Mn) [WO4 I. Іншы раз прымесі цынку, магнію, танталу, ніобію. Разнавіцнасці: гюбнерыт M 11WO4 і ферберыт FeWÛ4. Крышталізуецца ў манакліннай сінганіі. Крышталі прызматычныя або таблітчастыя, пласціністыя. Масіўныя зярністыя агрэгаты. Колер цёмна-шэры або карычняваты да чорнага. Бляск металічны, алмазны. Цв.

5—5,5. Крохкі. Шчыльн. 7,2—7,6 г/см3. Трапляецца ў грэйзенах і высокатэмпературных гідратэрмальных жылах, россыпах. Асн. руда вальфраму. ВАЛЬФРАМУ КАРБІДЫ, х і м і ч н ы я злучэнні вальфраму з вугляродам. Вядомыя В.к.: монакарбід (WC) і гемікарбід (W2C, існуе толькі пры высокіх т-рах). Монакарбід вальфраму — крышт. рэчыва шэрага колеру, 2776 °С, шчыльн. 15 600 кг/м3. Mae высокую цв., кіслотаўстойлівы, y паветры пры t > 430 °С акісляецца. Атрымліваюць узаемадзеяннем вальфраму з вугляродам пры т-ры 1430—1630 °С y атмасферы вадароду, аднаўленнем аксіду (W03) вугалем. Выкарыстоўваюць як аснову металакерамічных цвёрдых сплаваў, для легіравання хугкарэзных сталяў, нанясення зносаўсгойлівых наплавачных пакрыццяў на метал. паверхні. ВАЛЬФСОН Мірон Барысавіч (сапр. М e е р Шмера Бенцыянавіч; кастр.

1880, г. Гомель — 22.5.1932), рэвалюцыянер, грамадскі дзеяч, вучоны-эканаміст. У 1899— 1901 чл. Гомельскага к-та сацыял-дэмакратаў, y 1901 арыштаваны і засуджаны да 4 гадоў высылкі ў Якуцію. У 1906 адышоў ад бальшавікоў і далучыўся да меншавікоў. У 1917 меншавік-інтэрнацыяналіст, падтрымліваў Л.Мартава. У кастр. 1917 накіраваны ЦК РСДРП меншавікоў y Гомель для каардынацыі выбарчай кампаніі меншавіхоў і бундаўцаў ва Устаноўчы сход. У 1918 выйшаў з радоў меншавікоў, з 1920 чл. РКП(б). У 1920—30-я г. займаўся навук. працай y галіне паліт. эканоміі;

нам. гал. рэдакгара 1-га выдання Малой савецкай эндыклапедыі. Э.А.Ліпецкі.

ВАЛЮНТАРЫЗМ

ВАЛЬФСОН Сямён Якаўлевіч (8.6.1894, г. Бабруйск -— 1941), бел. філосаф. Акад. АН Беларусі (1928), праф.

(1921). Скончыў Кіеўскі ун-т (1919). 3 1921 праф. БДУ, з 1931 дырэкгар Ін-та філасофіі і права, акад.-сакратар Аддз. грамадскіх навук АН Беларусі. Даследаваў лытадді гісторыі філасофіі, праблемы сям’і і шлюбу, навукі і культуры. Асн. працы «Інтэлігенцыя як сацыяльна-экадамічдая катэгорыя» (1926), «Сучасная рэлігійнасць» (1930), «Супраць расавых тэорый» (1935), «Сям’я і шлюб y іх гістарычным развідці» (1937) і ідш. Чл. ЦВК БССР y 1929— 38.

валля сельскага дасельніцгва. Распрацаваў методыку мед. рэабілітацыі ў лячэбда-прафілакгычдых установах.

ВАЛЬХАЛА, в а л ь г а л а , в а л г а л а , y скаддыдаўскай міфалогіі нябесны палац Одзіна, куды тралляюць храбрыя воіны, якія загідулі ў бітве. У В. яды балююць і працягваюць ранейшае гераічдае жыццё. Асвятлялі В. бліскучыя мячы. ВАЛЬЦОВЫ СТАНОК, станок для здрабнеддя зерня (лшаніцы, жыта і інш. збожжавых культур), лрамежкавых прадуктаў, a таксама солі, мідер. углаедняў, какава-прадукгаў і інш. матэрыялаў. Mae пару або дзве пары вальцаў, якія верцяцца насустрач адзід аднаму. В.с. з наразнымі вальцамі выкарыстоўв а ю ц ц а ддя грубага здрабнення, з гладкімі — для тонкага памолу. ВАЛЬЦОЎКА, в а л ь ц а в а н д е , 1) працэс апрацоўкі прутковых або паласавых загатовак y вярчальных сектарных штампах, замацаваных на валках. Нагрэтую загатоўку клялічамі падаюць y валікі (крудяцца звычайда ў процілеглых дапрамках), якія захопліваюць яе і паглыбленнямі на паверхді штампаў надаюць ёй патрэбдую форму. В. высокапрадукцыйная, экадоміць метал, але ле заўсёды дае дакладную апрацоўку. Вьікарыстоўваецца для вырабу загатовак шатуноў, размеркавальных валоў, звёнаў гусеяіц, гаечных ключоў, мед. іяструментаў і ідш. 2) Спосаб замацавання трубы ў адтуліне метал. сцеякі раскаткай (наз. таксама развальцоўкай); інструмедт ддя раскаткі канцоў труб пры вальцовачным злучэнні. 3) Стварэнне да гшоскіх або пустацелых загатоўках рэльефу (кантаў, рубаў), робіцца ла вальцмашынах. 4) Здрабненле ці размол зярдістых або камякаватых матэрыялаў на вальцовых станках з гладкімі або нараздымі вальцамі. 5) Спосаб перапрацоўкі гліны ў керамічнай вьггв-сці. Гліла задягваецца валкамі, праціскаецца праз адтуліны на іх паверхні і скочваецца ў бункер.

495

ВАЛЬЯДАЛІД (Valladolid), горад ла Пд Іспаяіі, да р. Пісуэрга і Кастыльскім канале. Адм. ц. прав. Вальядалід. Вядомы з 10 ст. 330,7 тыс. ж. (1991). Вузел чыгудак і аўтадарог. Аўта- і трактарабудавадде; алюм., харч. (пераважда мукамольная), цэментавая, хім. (вытв-сць азотдых угнаенняў), шарсцяная, гарбарная прам-сць. Вытв-сць ювелірдых вырабаў. Ун-т (з 1346). Арх. помнікі 11 — 18 ст. Музей Сервантэса. Архіеліскалства. ВАЛЮКЕВІЧ Гедадзь Іванавіч (н.

1.6.1958, в. Ліпск Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. спартсмен (лёгкая атлетыка — трайды скачок). Майстар спорту СССР міждар. класа (1978). Скодчыў Бел. ід-т фіз. культуры (1980). Чэмдіён Еўропы ў закрытым памялікадді (1979) і сярод юдіёраў (1977), Спартакіяды лародаў СССР (1979). Пераможца і прызёр міжнар. спаборніцтваў. Лелшы вынік — 17,29 м (1979, вышэйшае сусв. дасягненне для залаў). ВАЛЮМІНА ЛЕГУМ (лац. Volumina legum збор законаў. Другі тытул: «Prawa, konstytucye y przywileie Krdlestwa Polskiego, y Wielkiego Xiqstwa Litewskiego, y wszystkich prowincyi nalez^cych, na walnych seymach Koronnych od seymu Wi^lickiego roku pariskiego 1347 az do ostatniego seymu uchwalone»), шматтомны збор законаў, сеймавых пастадоў, прывілеяў і інш. заканад. актаў, якія дзейнічалі да тэр. Полыдчы, Беларусі, Літвы і Правабярэждай Украіды з 1347 да 1793—95. Змяшчае без камелтарыяў акты на лольск. і лац. мовах, узятыя з арыгілальных крыніц і з прац асобдых аўтараў. Выданде леафіцыйдае і не з’яўляецца поўным зборам закодаў. Прыздачалася для практычнай арыедтацыі ў заканад. матэрыяле юрыстаў, службовых і інш. асоб. Упершыяю т.

1—6 (акты 1347— 1736) выдадзеды ордэнам піяраў y Варшаве ў 1732—39, г.

7—8 (акгы 1764—80) — y 1782. Гэтыя 8 тамоў перавыдаў y 1859—60 y Пецярбургу І.ПМрызка. У 1889 y Кракаве выйшаў т. 9 (акгы 1782—92), y 1952 y Позлані — т. 10 (з матэрыяламі Гродзенскага сейма 1793).

ВАЛЮН'ГАРЫЗМ (ад лац. voluntas B o ­ кірулак y філасофіі, сацыялогіі і псіхалогіі, паводле якога першаасновай ісдага, вышэйшага прынцыпу быцця і развіцця лавакольнага свету з’яўляецца воля. В. ставіць волю на прыярытэтлыя ВАЛЬЧУК Эдуард Адтонавіч (д. пазіцыі ў духоўдым быцці як процілег28.5.1936, г. Ліда Гродзеяскай вобл.), лае рацыяналізму і ілтэлектуалізму, якія бел. вучоды ў галіне сац. гігіены і арга- адстойваюць вызначальдую ролю розунізацыі аховы здароўя. Д-р мед. д., му, іятэлекту. Тэрмін «B.» увёў y навук. праф. (1994). Скончыў Мінскі мед. ін-т ўжытак ням. сацыёлаг Ф.Цёніс y 1883.

(1959). 3 1982 y Бел. ін-це ўдаскаяален- Першапачатковыя элемедты В. вьіявіліня ўрачоў (з 1987 дэкан). Навук. працы ся ў філасофіі Аўгусціна і Іаана Дунса па пытаялях арганізацыі мед. абслугоў- Скота, якія менавіта ў валявых актах n n ),

496________________ ВАЛЮТА бачылі першааснову ўсіх духоўных працэсаў. Падобныя прынцыпы — y вучэнні І.Канта аб першаснасці практычнага розуму над тэарэтычным, І.Фіхтэ аб волі як абсалютным творчым прынцыпе сусвету. Пры гэтым y Канта, Фіхтэ, Ф.Шэлінга, Г. Гегеля воля па сваёй прыродзе разумная, y А.Шапенгаўэра ж, які лічыцца класічным прадстаўніком В., яна набывае трактоўку ірацыяналістычнага першапачатку Сусвету; y яго трактоўцы свядомасць і інтэлекг толькі другасныя праявы волі. Э.Гартман сцвярджаў, што воля знаходзіцца ва ўсім і ўсюды дзейнічае несвядома, з чаго вынікала бессэнсоўнасць сусветнага працэсу. Ф.Ніцшэ ў сваёй канцэлцыі зыходзіў з таго, што ўсё жывое, і найперш чалавек, апанавана воляй да ўлады. Тэрмін «B.» выкарыстоўваюць і для характарыстыкі сацыяльна-паліт. практыкі, яна не лічыцца з аб’ектыўнымі тэндэнцыямі ці заканамернасцямі гіст. развідця, a кіруецца суб’екгыўнымі жаданнямі і самавсшьствам асоб, што прымаюць пэўныя рашэнні. Я.М.Бабосаў. ВАЛЮТА (італьян. valuta літар. кошт, вартасць), 1) грашовая адзінка краіны і яе тып (залатая, сярэбраная, папяровая, крэдытная). 2) Грашовыя знакі замежных краін (крэдытныя білеты, манеты і інш.). 3) Крэдытныя сродкі абарачэння і плацяжу, выражаныя ў замежных грашовых адзінках (вэксалі, чэкі, сертыфікаты і інш.). 4) Міжнар. і еўрап. разліковыя адзінкі СДР, ЭКЮ — калектыўная В. Па сваёй сутнасці В. — гэта грошы ў міжнар. разліках. Да 19 ст. існавалі сярэбраны монаметалізм і біметалізм (адначасовае абарачэнне сярэбраных і залатых манет), y 19 ст. ў абарачэнні была залатая В., на сучасным этапе — папяровая (неразменныя на золата і серабро банкаўскія білеты і папяровыя грошы). У залежнасці ад рэжыму выкарыстання В. бывае: свабодна канверсаваная, ці поўнасцю абарачальная (абменьваецца на любую замежную В. і не мае абмежаванняў y валютных алерацыях), часткова канверсаваная (мае абмежаванні ў валютных аперацыях) і неканверсаваная (замкнутая, неабарачальная). Да свабодна канверсаваных В. адносяцца долары ЗПІА і Канады, ням. марка, фунт стэрлінгаў Вялікабрытаніі, яп. іена, франд. і швейцарскі франкі і некаторыя ікш., якія без абмежаванняў

Валюты іанічнай капігэлі ў Гомельскім палацы. 19 ст.

выкарыстоўваюцца ў міжнар. эканам. аперацыях і для стварэння валютных рэзерваў (рэзервовая, ключавая В.). Часткова канверсаваная В. краін, дзе існуюць валютныя абмежаванні, як правіла, для рэзідэнтаў (фіз. і юрыд. асоб гэтай краіны), a таксама на пэўныя валютныя аперацыі (напр., на рух капіталаў і крэдытаў). Неканверсаваная В. ў краінах, дзе няма эканам. стабільнасці і існуюць абмежаванні і забароны на ўвоз і вываз В., яе абмед, куплю-продаж, a таксама інш. меры валютнага рэгулявання з мэтай стрымаць выкарыстанне дэфіцьггнай замежнай В. Да неканверсаванай адносіцца i В. Беларусі (1996). Свабодна абарачальная нац. В. і трывалы валютны рэзерв — паказчык эканам. стабільнасці краіны. Для выкарыстання В. ўстаноўлены пэўныя формы і правілы (гл. Валютная біржа, Валютны курс, Валютны парытэт, Валютныя апе'рацыі і інш.). Існуюць таксама паняцці В. цаны, ці В.

Валюты франтона калегіума езуітаў y Пінску. здзелхі (грашовая адзінка, y якой вызначаецца цана тавару ў кантракце па знешнегандл. аперацыі ці выражаецца сума міжнар. крэдыту), В. плацяжу, ці В. разлікаў (грашовая адзінка, y якой y кантракце вызначаецца аплата па знешнеэканам. алерацыі ці пагашэнне міжнар. крэдыту), В. вэксаля (грашовая адзінка, y якой прад’яўлены вэксаль), В. клірынгу (грашовая адзінха, на аснове якой адкрываюцца ўзаемныя рахункі краін для безнаяўных узаемных міжнар. разліхаў) і інш. Г.І.Краўцова. ВАЛЮТА (італьян. voluta завіток, спіраль) y а р х і т э к т у р ы , матыў y форме спіралепадобнага завітка з кружком («вочкам») y цэнтры; ч. іанічнай капітэлі. Уваходзіць і ў кампазідыю карынфскай і камдазггнай капітэляў. У асобных выпадках форму В. маюць арх. дэталі для сувязі ч. будынка, a таксама кансолі карнізаў, упрыгожадді парталаў, дзвярэй, вокнаў і інш. Выкарыстоўвалася з часоў позняга Адраджэння і ў барока. ВАЛЮТНАЕ ЗАКАНАДАЎСТВА, сукупнасць прававых нормаў, якія вызначаюць парадак міжнар. разлікаў і інш. здзелак з валютнымі каштоўнасцямі ўнутры краіны і ва ўзаемаадносінах яе

юрыд. і фіз. асоб з прадстаўнікамі інш. краін. Нормы В.з. вызначаюць агульныя прындыпы валютных аперацый, паўнамоцтвы і функдыі дзярж. органаў y валютным рэгуляванні і кіраванні валютнымі рэсурсамі, правы і абавязкі суб’екгаў, што валодаюдь валютнымі кадггоўнасцямі і карыстаюцца імі, меры адказдасці і садкцыі за ларушэдні правіл аб здзелках і аперацыях з валютай. Да 1986 В.з. было абумоўледа валютдай маналоліяй дзяржавы, і ўсе алерацыі (здзелкі) з валютнымі каштоўнасцямі на тэр. СССР ажыццяўляліся толькі слецыяльда ўлаўдаважадымі на тое дзярж. органамі і арг-цыямі. Пасля 1986 прыняты шэраг нарматыўных актаў, накіравадых да расшырэнне лравоў юрыд. і фіз. асоб y сферы валютдых адносін Рэспублікі Беларусь, y т.л. закоды «Аб асновах знешлеэкаламічдай дзейнасці Рэслублікі Беларусь» ад 25.10.1990, «Аб ідвестыцыйнай дзейнасці ў Рэслубліцы Беларусь», уведзены ў дзеянне з 1.1.1992, «Аб часовым парадку валютнага рэгулявадня і лравядзення валютдых алерацый на тэрыторыі Рэслублікі Беларусь» ад 20.3.1992, указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь «Аб устанаўленні парадку рэгуляваддя экслартна-імпартных і валютных алерацый і павышэнні адказнасці за парушэнде заканадаўства ў галіне знедшеэканамічнай дзейнасці» ад 8.2.1995, і інш. ВАЛЮТНАЯ БІРЖА, арганізацыйна аформледы ластаянна дзеючы цэдтр ла куплі-лродажу валюты розных краін. Пакулнікі і лрадаўцы да В.б. — лераважда банкі, якія ажыццяўляюць здзелкі за свой кошт ді па даручэнні кліентаў. Заснавальдікам В.б. могуць быць цэнтр. (нац.) бадк краіны і камерцыйныя банкі, якія маюць ліцэнзію на вядзенне алерацый з валютай. Зачаткі В.б. з’явіліся ў 15—16 ст. y Італіі, дзе на аснове мануфактурнай вьггв-сці ў Венецыі, Генуі і Фларэнцыі пашыраўся знешні гандаль. У бельгійскім г. Бруге вэксальны гандаль адбываўся на шкшічы перад домам сям’і van der Burse, адкуль сходы купцоў на плошчы атрымалі назву Boisa (біржа). У 1608 створана Амстэрдамская біржа, якая і цяпер захавала характар універсальнай — фондавай, таварнай і валютнай. Сучасныя В.б. — дзярж. ці акцыянерныя ўстановы, знаходзядца пад кантролем дзяржавы. Мэты: рэгуляванне валютных курсаў (у т.л. і шляхам валютнай інтэрвенцыі), ажыццяўленне валют най палітыкі цэнтр. (нац. ) банкам краіны. дыверсіфікацыя валютных рэзерваў банкаў, прадпрыемстваў, дзяржавы, страхаванне валютнай і крэдытнай рызыкі, атрыманне прыбыгку шляхам вамотнай спекуляцыі. На В.б. трацыцыйна па некалькі разоў на працягу дзелаюга дня фіксуюць валютныя курсы і публікуюць іх y афідыйпых біржавых бюлетэнях. Найб. вядомыя В.б. — y ФРГ, Францыі, Ялоніі, краінах Бенілюкса. У Мінску з 1993 адкрыта Міжбанкаўская В.б. Беларусі. У цэлым значэнне В.б. ў міжнар. гандлі валютай невялікае з-за пашырэння прамога міжбапкаўскага гандлю валютай праз валютныя рынкі. А.Б.Дорына. ВАЛЮТНАЯ ІНТЭРВЕНЦЫЯ, умяшанне цэнтральнага (нац.) банка ў аперацыі на валютным рынку з мэтай уз-

дзеяння на курс нац. валюты праз куплю-продаж замежнай валюты; састаўная частка валютнай палітыкі. Для павышэння курсу нац. валюты цэнтр. (нац.) банк прадае замежную валюту, a для зніжэння — купляе яе ў абмен на нацыянальную. У буйных маштабах В.і. ажыццяўляецца за кошт валютных рэзерваў ді кароткатэрміновых узаемных крэдытаў цэнтр. банкаў некалькіх краін y нац. валютах па міжбанкаўскіх пагадненнях «своп». ВАЛЮТНАЯ МАНАПОЛІЯ, валютнае права дзяржавы на валютныя аперацыі і ўсю вамоту, якая паступае ў краіну. Існавала ў СССР і інш. краінах сацыяліст. арыентацыі, была непарыўна звязана з манаполіяй знешняга гандлю. 3 фарміраваннем рыначнай эканомікі ў гэтых краінах, y т.л. на Беларусі, В.м. ліквідавана, дзейнічаюць толькі валютныя абмежаванні як частка валютнай палітыкі. ВАЛЮТНАЯ ПАЛІТЫКА, сукупнасць эканам., прававых і арганізац. мерапрыемстваў дзярж. органаў, цэнтр. банкаўскіх і фінансавых устаноў y сферы валютных адносін з мэтай уздзеяння на плацежны баланс, валютныя курсы, канкурэнтаздольнасць нац. вытв-сці; састаўная частка эканам. палітыкі краіны. В.п. бывае бягучая і доўгатэрміновая. Бягучая мае на мэце аператыўнае оэгуляванне валютна-рыначнай кан’юнктуры і дзейнасці валютнага рынку, забеспячэння ўпарадкаванага функцыянавання механізмаў нац. і сусв. валютных сістэм; ажыццяўляецца пераважна ў 2 формах: д ы с к а н т н а й (змена ўліковай стаўкі працэнта для ўздзеяння на аб’ём крэдыту ў краіне, тэмпы інфляцыі, стан плацежнага балансу і валютны курс) і д э в і з н a й (рэгуляванне валютнага курсу з дапамогай валютнай інтэрвенцыі і валютных абмежаванняў). Мэта доўгачасовай В.п. — ажыццяўленне структурных змен y міжнар. валютным механйме (роля золата, рэзервовых валют, СДР і інш. лікавых адзінак y міжнар. разліках, рэжым валютных парытэтаў і курсаў і інш.); рэалізуецца перагаворамі краін на рэгіянальным узроўні і міждзяржаўнымі (найперш y межах міжнар. валютнага фонду). В.Ф.Дашкевіч. ВАЛЮТНАЯ СІСТЭМА, сукупнасць грашова-крэдытных адносін, шло склаліся на аснове інтэрнацыяналізацыі вытв.-гасп. дзейнасці, развіцця сусв. рынку і замацаваны ў дагаворных і дзяржаўна-прававых нормах. Бывае нац., сусв. і міжнар. (рэгіянальная). Нац. В.с. — сукупнасць эканам., грашова-крэдытных адносін, мэта якіх забяспечыць функцыянаванне валюты для знешнеэканам. сувязяў краіны; форма арганізацыі і рэгулявання валютных адносін на аснове заканадаўчых актаў і міждзярж. пагадненняў краіны. Асн. яе элементы: нац. валюта, аб’ём і састаў валютных рэзерваў, умовы канверсаванасці, парытэт і курс нац. валю-

ты, валютнае рэгуляванне і кантроль, асн. формы і метады валютных абмежаванняў, рэгламентацыя выкарыстання міжнар. крэдытных сродкаў абарачэння, рэжым нац. валютнага рынку, статус органаў па рэгуляванні валютных адносін краіны. Сусв. В.с. — сукупнасць валютна-эканам. адносін, абумоўленых сусв. гасп. сувязямі. Асн. элементы: пэўны набор міжнар. плацежных сродкаў (нац., замежныя і калекгыўныя міжнар. валюты), умовы канверсаванасці і абмену валют (уключаючы валютныя курсы і парытэты), уніфіхацьы і рэгламентацыя формаў і правіл выкарыстання міжнар. плацежных сродкаў, крэдытавання і разлікаў, рэжым сусв. валютных рынкаў і рынкаў золата, міжнар. арг-цыі па міжнар. валютным рэгуляванні.

3 19 ст. ў аснове сусв. В.с. быў «залаты стандарт» (курс і вартасці валют вызначаліся колькасцю ў іх золата), які з 1913 пачаў разбурацца. У 1944 распрацаваны прынцыпы брэтанвудскай сусв. В.с., ці золата-валютнага стандарту (устанаўленне цвёрдых валютных курсаў на аснове золата і долара ЗША), існавапа да 1971—73. Сучасная (ямайская) сусв. В.с. дзейнічае з 1976 (поўная дэманетызацыя золата, пераход да выкарыстання ў якасці сусв. грошай нац. валют і міжнар. разліковых грашовых адзінак ЭКЮ і СДР), мае на мэце права выбару краінай рэжыму валютнага курсу, прызнанне сістэмы плаваючых валютных курсаў, захаванне за золатам ролі фонду ліквіднасці актываў і яго куплю-продаж па рыначных цэнах. Існуе таксама міжнар. (рэгіянальная) В.с., якая аб’ядноўвае некалькі краін-удзельніц (напр., Еўрапейскі вамотны саюз) і мае некаторыя адметныя элементы. Г.І.Краўцова. ВАЛЮТНАЯ СПЕКУЛЯЦЫЯ, захады банкаў і фірмаў, разлічаныя на атрыманне прыбытку ад змены курсу валют на валютных рынках. Ажыццяўляецца пэўнымі валютнымі аперацыямі ці наўмысным устрыманнем ад іх. Прасцейшая форма В.с. — в а л ю т н ы a р б і т р a ж : валюта адной краіны па нізкім курсе купляецда за валюту другой краіны і рэалізуецца там, дзе курс гэтай валюты больш высокі; атрыманы барыш і ёсць спекуляцыйны даход. В.с. можа прымаць і больш складаныя формы — манілуляцыі па наўмысным зніжэнні курсу валют. В.с. звязана з валютнай рызыкай, яе вынік залежыць ад правільнасці ацэнкі перспекгыў вагання валютнага курсу. Мерапрыемствы па стрымліванні В.с. звычайна ажыццяўляюць цэнтр. (нац.) банкі. ВАЛЮТНЫ ДЭМІІІНГ, гл ў арт. Дэмпінг. ВАЛЮТНЫ КОШЫК, метад вымярэння сярэднеўзважанага курсу адной валюты ў адносінах да пэўнага набору інш. валют. Выкарыстоўваецца ў сувязі з увядзеннем y 1973 плаваючых валютных курсаў. Неабходны для разліку курсаў нац. валют, стварэння міжнар. грашовых адзінак (тыпу СДР, ЭКЮ і інш.), індэксацыі валюты цаны і валюты пазыкі ў міжнар. эканам. адносінах. Для разліку В.к. бяруць валюту некалькіх краін, вызначаюць удз. вагу дадзенай краіны ў сукупным валавым нац. пра-

валю тны

497

дукде і знешнегандл. абароце гэтых краін. Напр., для «пабудовы» СДР выкарыстана 5 нац. валют (долар ЗША, ням. марка, яп. іена, франц. франк, фунт стэрлінгаў Вялікабрьгганіі) і ЭКЮ. ВАЛЮТНЫ КРЬІЗІС, рэзкае абвастрэнне супярэчнасцей y валютнай сферы, глыбокае і зацяжное яе разладжванне. Выяўляецца ў рэзкіх ваганнях валютных курсаў, хуткіх і значных па маштабах перамяшчэннях валютных рэзерваў, дэвальвацыях і рэвальвацыях валют, пагаршэнні міжнар. валютнай ліквіднасці. Звычайна ахогшівае нац. валютныя (грашовыя) сістэмы, a таксама міжнар. разлікі, суправаджаецца інфляцыяй. ВАЛЮТНЫ КУРС, цана грашовай адзінкі (валюты) адной краіны, выражаная ў грашовых адзінках інш. краін ці міжнар. валютных адзінках (СДР, ЭКЮ). Фактычна гэта прапорцыя абмену валют ці каэфідыент пераліку адной валюты ў другую. В.к. неабходны для ўзаемнага абмену валютамі пры гандлі таварамі, паслугамі і руху капіталаў, параўнання цэн на сусв. і нац. рынках, вартасных паказчыкаў развіцця краін, пераацэнкі рахункаў y замежнай валюце. Адрозніваюдь В.к.: фіксаваны, шіаваючы і зменлівы. Пры фіксаваным В.к. афіцыйна ўстанаўліваюцца суадносіны нац. валют на аснове валютнага парытэту-, гэта характэрна для краін — членаў Міжнароднага валютнага фонду (МВФ), якія ўстанавілі эалатую вартасць сваёй нац. валюты, яе парытэт адносна долара ЗША і не дапускалі ваганняў ад яго болыд як на 1%. Аднак большасць краін — членаў МВФ вымушаны былі дэвальвіраваць свае валюты, і В.к. фактычна вагаўся пад уплывам попыту і прапановы (зменлівы В.к.). У 1973 уведзены плаваючы В.к., які прадугледжвае свабоду выбару рэжыму В.к. пры ўвязцы яго змен з дынамікай курсу валют інш. краін ці валютнага кошыка. Напр., краіны — члены Еўрапейскай валютнай сістэмы ў рамках рэжыму гоіаваючага курсу практыкуюць узгадненне адносных ваганняў В.к. Для афіц. ўстанаўлення курсу замежных валют нац. ці буйныя камерцыйныя банкі краіны праводзяць к а ц і р о ў к у : курс грашовай адэінкі замежнай валюты выражаюць y пэўнай колькасці нац. валюты (прамая каціроўка, прынятая ўсімі краінамі); толькі ў Вялікабрытаніі ісдуе адваротная валютная каціроўка: за адзінку прыняты фунт стэрлінгаў, які выражаецца ў пэўнай колькасці замежнай валюты. Механізм фарміравання і вагання В.к. істотна залежыць ад ступені эканам. развіцця, дзелавой аісгыўнасці і прынцыпаў валютнай сістэмы краіны. Для стабілізацыі курсу нац. валюты дзяржава прымае адпаведныя захады, y т.л. і валютную інтэрвенцыю. Г.І.Краўцова. ВАЛЮТНЫ ПАРЫТЭТ, заканадаўча ўстаноўленыя адносіны паміж валютамі

ВАЛЮТНЫЯ АІІЕРАЦЫІ, від банкаўскай дзейнасці па куплі-продажу замежнай вамоты і каштоўных папер, дзвюх краін. З’яўляецца асновай валют- выражаных y замежнай валюце, a таксанага курсу. Пры монаметалізме і біме- ма па ажыццяўленні інш. здзелак з ваталізме В.п. — суадносіны грашовых лютнымі каштоўнасцямі. Уключае апеадзінак па іх метал. вартасці. Залаты па- рацыі, звязаныя з пераходам права рытэт — суадносіны грашовых адзінак ўласнасці на валютныя каштоўнасці розных краін па іх афіцыйнай залатой (замежную валюту, каштоўныя паперы вартасці (адменены ў 1976—78). Ва ў замежнай валюце, каштоўныя металы, ўмовах абарачэння не размененых на прыродныя камяні і інш.), выкарыстанзолата крэдыгных і папяровых ірошай нем y якасці сродку плацяжу замежнай В.п. устанаўліваецца ў залежнасці ад уз- валюты ў знешнеэканам. дзейнасці, роўню цэн унутры краіны і пакупной увозам і перасылкай валютных каштоўздольнасці замежных валют, a таксама насцей, ажыццяўленнем міжнар. грашо(як і валютны курс) на базе валютнага вых пераводаў. В.а. бываюць бягучыя і звязаныя з рухам капіталу. Да бягучых кошыка і СДР. адносяцца: аперацыі па куплі-продажу ВАЛЮТНЫЯ АБМЕЖАВАННІ, сістэ- валютных каштоўнасцей, тавараў і пасма мерапрыемстваў і нарматыўных пра- луг, рэалізацыі права на інтэлектуальвіл, устаноўленых y заканадаўчым ці ад- ную ўласнасць, разлікі за якія ажыццяўміністрацыйным парадку з мэтай абме- ляюцца без адтэрмшоўкі плацяжу і не жавання аперацый з замежнай валютай маюдь на мэце давання і залучэння паі інш. валютнымі каштоўнасцямі; эле- зыковых сродкаў; пераводы сродкаў за мент валютнай палітыкі. Ажыццяўля- мяжу і з-за мяжы, працэнтаў, дывідэнюцца для рэгулявання плацежнага ба- даў і інш. даходаў ад банкаўскіх фін. лансу краіны, падтрымання валютнага аперацый; пераводы сродкаў негандл. курсу, канцэнтрацыі валюты ў дзярж. характару. В.а., звязаныя з рухам капіструктурах і фарміравання ўстойлівай талу, уключаюць: інвестыцыі, y тл . навалютнай сістэмы. Да В.а. адносяцца: быццё і продаж каштоўных папер; далідэнзаванне валютных аперацый, поў- ванне і атрыманне крэдытаў, залучэнне нае ці частковае блакіраванне валютных сродкаў і размяшчэнне іх на рахунках і рахункаў, абмежаванне канверсаванасці ўкладах; рух капіталу ў таварнай форме валют, абавязковы (поўны ці частковы) па экспартна-імпартных аперацыях; продаж экспарцёрамі валютнай выручкі фін. аперацыі, выкананне якіх праз цэнтр. банку ці інш. упаўнаважаным на пэўны тэрмін прадугледжвае плацяжы гэта органам, асобы рэжым увозу-выва- ці пераход гірава ўласнасці на валютныя зу валюты (у тл . і нац.), жорсткі кан- каштоўнасці. Адрозніваюць В.а. наяўтроль за дзейнасцю валютнага рынку і ныя («своп»: разлік ажыццяўляецца ў інш. Могуць пашырацца на бягучыя ва- момант заключэння здзелкі ці праз мілютныя аперацыі і аперацыі, звязаныя з німальна кароткі тэрмін па курсе, зарухам капіталу. фіксаваным на момант здзелкі) і тэрміВАЛЮТНЫЯ АБ’ЯДНАННІ, блокі, зо- новыя («форвард»: маюць на мэде плацяжы ў тэрмін і ла курсе, зафіксаваным ны, саюзы краін, валюты якіх залежаць на момадт здзелкі). Г.І.Краўцова. ад валюты дзяржаў, што стаяць на чале гэтых аб’яднанняў. Валютныя ВАЛЮТНЫЯ ЗЛАЧЫНСТВЫ, ларуб л о к і пачалі ўзнікаць y час сусв. экашэнні ўстаноўленых лравіл аб здзелках нам. крызісу 1929—33. Асн. з іх: стэрі аперацыях з валютнымі каштоўнасцялінгавы (створаны ў 1931 пасля адмены мі. Паводле Крымінальнага кодэкса залатога стандарту ў Вялікабрытаніі, укРэспублікі Беларусь В.з. лічацца незалючаў большасць краін Брытанскай імконныя здзелкі з каштоўнымі металамі і перыі і інш.), доларавы (узнік y 1933 камянямі, a таксама скупка, продаж, пасля адмены залатога стандарту ў абмен замежнай валюты або выкарысЗША, уключаў Канаду і краіны Лац. танне плацежных дакументаў y замежАмерыкі), «залаты блок» (узнік y 1933, най валюце і інш. замежных грашовых уключаў краіны, якія прытрымліваліся дакументах, адкрыццё рахункаў за мязалатога стандарту: Францыя, Бельгія, жой і вядзенне па іх аперацый службоНідэрланды, Швейцарыя, Італія і Парвай асобай суб’екта гаспадарання без тугалія). Напярэдадні і ў час 2-й сусв. спец. дазволу (ліцэнзіі), якія здзейсневайны Германія і Японія стварылі свае ны на лрацяіу года пасля накладання валютныя блокі, y якія былі ўключаны адм. слагнання за такія ж парушэнні акупіраваныя імі краіны. Валютныя (арт. 85, 851, 852). блокі былі важным сродкам выкарыстання замежных краін y якасці рынкаў ВАЛЮТНЫЯ КАШТОЎНАСЦІ, сукуп збыту, крыніц сьіравіны і сферы пры насць грашовых знакаў замеждых дзяркладання капіталу. На месцы гэтых жаў, крэдытных і плацежных дакументаў, выражаных y замежных грашовых блокаў y 2-ю сусв. вайну і пасля яе адзінках, якія выкарыстоўваюцца ў міжўзніклі в а л ю т н ы я з о н ы , сярод нар. разліках. Могуць уключаць: наяўіх найб. буйныя стэрлінгавая, долараную замежную валюту, плацежныя давая, зона франка. Створаны таксама кументы (чэкі, вэксалі, траты, акрэдыв а л ю т н ы я с а ю з ы : Заходне-Афтывы і інш.), замежныя фондавыя кашрыканскі валютны саюз, валютны саюз тоўнасці (акцыі, аблігацыі), каштоўныя Экватарыяльнай Афрыкі і Камеруна, металы (золата, серабро, плаціна і метаЕўрапейскі валютны саюз. В.Ф.Дашкевіч.

498 ______________в д л ю т н ы я

лы плацінавай групы) y манеце, злітках, ломе і сырым выглядзе, вырабы з каштоўных металаў, жэмчуг, каштоўныя камяні і вырабы з іх. Валютнае заканадаўства ўстанаўлівае для В.к. спец. абмежаваны рэжым абарачэння на тэр. краіны. Н.К.Мазоўка.

ВАЛЮТНЫЯ РЭЗЕРВЫ, цэнтралізавадыя заласы золата і замеждай валюты, што знаходзяцца ў цэнтр. (нац.) банках і фін. органах краілы ці ў міжнар. валютна-крэдытных арг-цыях. Выкарыстоўваюцца пераважна для рэгулявання знешніх разлікаў, пакрыцця дэфіцыту плацежнага балансу, стабілізацыі валютнага курсу на валютных рынках, y тл . і ідляхам валютнай інтэрвенцыі. ВАЛЮШКІН Канстанцін Дзмітрыевіч (н. 22.4.1932, в. Тыльцы Сенненскага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н. (1988), лраф. (1990). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1955). 3 1969 y Віцебскай акадэміі вет. медыцыны. Навук. лрацы ла лрафілактыцы аліментарнай бясплоднасці кароў лры вітамінна-мінеральнай недастатковасці. Раслрацаваў вучэнне пра акушэрска-гінекалагічную дыспансерызацыю жывёлы.

Te.: Борьба с яловостью коров. Мн., 1976 (разам з В.М.Васкабойнікавым, АС.Церашэнкавым); Внтамнны н мнкроэлементы в профллактнке бесплодня коров. Мн., 1981; Акуіперско-геннкологаческая днспансернзацня коров н телок. Мн., 1987. ВАЛЮШНЯ, валюш, сукнав a л ь н я , майстэрня для валедня сукна, лямцу, валёнкаў і інш. Існавала на Беларусі ў 16 — 1-й лал. 20 ст. Лакальная назва фолюш. Звычайна В. будавалі каля рэчак, праточных азёр, балот, сажалак, таму што дзейнічала яна, як вадзяны млын, y якім замест жорнавых ластавоў выкарыстоўвалі ступы з таўкачамі, дзе выраблялі сукно. 3 16 ст. В. вядомы ў Нясвіжы, Давыд-Гарадку, вёсках Раманава (цяпер в. Леніда Горацкага р-на), Цімкавічы (Капыльскага р-на) і інш.; y буйных фальварках, часта належалі мяшчанам. У 20 ст. на В., акрамя вадзянога кола, выкарыстоўвалі паравы рухавік ці элекгралрывод. У вёсках бытавалі і ручныя В. — своеасаблівыя пераносныя на падстаўцы або стацыянарныя на ножках станкі, дзе змочанае ў гарачай вадзе сукно клалі на рабрыстую паверхню і раскатвалі рабрыстай дошкай, якую за ручку цягалі 2— 4 работнікі. Выйшлі з ужытку ў 1930—40-я г. ВАЛЯННЕ, слосаб вытворчасці шарсцяных вырабаў (сукно, лямец, валены абугак) счашіеннем і перагшяценнем ламіж сабой ваўняных валокнаў. Пры В. воўну разрыхляюць на трапальных і шчыпальных машыдах, замасліваюць і змешваюць; з сумесі робяць вату, з якой наслаеннем рыхтуюць аснову па форме вырабу, але болыдых памераў. Аснову ўшчыльняюць, прамочваюць растворам сернай кіслаты і ўвальваюць, ласля чаго лраводзяць інш. апрацоўчыя работы.

ВЛЛЯНЦЮК Анатоль Мікалаевіч (н.

25.8.1951, в. Трыліскі Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. фізік. Д-р фізікаматэм. н. (1992). Скончыў БДУ (1972).

3 1972 y Ін-це прыкладной оптыкі АН Беларусі (г. Магілёў). Навук. працы па фіз. оптыцы. Распрадаваў статыстычную тэорыю распаўсюджвання аптычнага выпрамянення і бачання праз стахастычныя рассейвальныя асяродцзі. Тв.\ Оптаческое нзображенне прн дастанішонном наблюдеюш. Мн., 1991 (разам з К.Р.Прэдкам). ВАЛЯР’ЯН, м a y н (Valeriana), род кветкавых раслін сям. валяр’янавых. Больш за 200 відаў. Пашыраны пераважна ў Паўд. Амерыцы, таксама ў Еўропе, Азіі і Паўн. Амерыцы. На Беларусі пашыраны В. лекавы (V. officinalis), y межах якога вылучаюць больш дробныя віды. Расце на сьірых лугах, балотах, па берагах рэк, азёр і канаў, y забалочаных лясах і хмызняках, культывуецца як

най формулы С4 Н9 СООН. Вядомы 4 ВАМПІРЫ 499 ізамерньія В.к.: валяр’янавая (пентанавая); ізаваляр’янавая (3-метылбутанавая); метылэтылвоцатная (2-метылбута- колаг, этнограф, даследчык Цэнтр. Азіі. навая); півалінавая (трыметылвоцат- Праф. усх. моў Будапешцкага ун-та ная). I Ірактычнае значэнне мае ізава- (1865). У 1857—63 y Канстанцінопалі ляр’янавая к-та: бясколерная вадкасць, (Стамбул). У 1863—64 пад выглядам дэрвіша зрабіў падарожжа з Персіі (ІраІпл -29,3 °С, tjcin 176,5 °С, шчыльн. 930,8 на) y Хіву, Бухару, Самарканд і Герат кг/м3. Солі і эфіры наз. ізаваляратамі. (Афганістан). Апісанне падарожжа — Атрымліваюць з каранёў валяр'яну. Вы- важная крыніда звестак па геаграфіі, карыстоўваюць y вытв-сці валідолу, эканоміцы, гісторыі, грамадскіх адносікарвалолу, валакардзіну і інш. лек. нах, побыде і культуры народаў Сярэдсродкаў, фруктовых эсенцый і духмя- няй Азіі 2-й лал. 19 ст. В. пакінуў наных рэчываў y парфумерыі. вук. працы да чагатайскай, уйгурскай, цюркска-татарскіх, yrpa-фідскіх і інш. ВАМБАТ (Vombatus), род млекакормя- мовах. чых атр. сумчатых. 1 від — В. звычайТв.: Рус. пер. — Моя жнзнь. М., 1914. ны, або караткашэрсны (V. ursinus). Літ:. П н м е н о в а Э.К. Жлзнь н прнкЖыве калоніямі ў паўд.-ўсх. Аўстраліі, лючення Вамберя. Л., 1928; Т н х о н о в Н. на а-вах Тасманія і Фліндэрс y Басавым Вамберм. М., 1974. прал. ў лясах, саваннах. Даўж. цела 67—105 см, маса да 40 кг. Га- ВАМПІЛАЎ Аляксандр Валянцідавіч лава вялікая, круглаватая. Hoc чорны, безва- (19.8.1937, пас. Кутулік Іркуцкай вобл., лосы, вушы каро гкія. круглыя. Тулава валіха- Расія — 17.8.1972), рускі драматург. Скодчыў Іркуцкі ун-т (I960). Адублікаваў зб. гумарыстычных апавядадняў «Збег абставін» (1961, дад дсеўд. А.Садін). У п ’есах «Дом вокдамі ў лоле» (1964), «Развітанне ў чэрвені» (1966), «Старэйшы сын» (1968), «Паляванне на качак» (1970), «Алошнім летам y Чулімску» (1972) вострыя жыццёвыя сітуацыі прымушаюць герояў ла-новаму зірнуць на сябе і свае ўчынкі і зрабіць нялёгкі асабісты выбар. Аўгар сатыр. аддаактовак «Дваццаць мінут з анёлам» і «Гісторыя з метранпажам» (ласт. дад агульдай назвай «Правінцыяльдыя анекдоты», 1974), п’ес «Вародін гай», «Посдех» (алубл. 1986). Творы В. вызначаюцца псіхалагічна дапружаным дзеяннем, якое адбываецца на фоне паўсядзённага жыцдя. Тв:. Нзбранное. М., 1984; Я с вамл, люда. М., 1988. Літ:. Т е н д н т н н к Н. Александр Вамітлов. Новоснбнрск, 1979. С.Ф.Кузьміна.

Валяр'ян: 1 — лекавы; 2 — двухдомны. лек. расліна. Таксама трагшяецца вельмі рэдкі рэліктавы від — В. двухдомны (V. dioica), занесены ў Чырв. кнігу Рэспублікі Беларусь. У Цэнтр. бат. садзе АН як дэкар. і лек. (заменнік В. лекавага) расліна інтрадукаваны В. ліпалісты (V. tiliifolia). Адна-, двух- і шматгадовыя травяністыя расліны з прамастойным, y верхняй ч. галінастым сцяблом выш. 5—100 см і тоўстым карэнішчам з мноствам каранёў, таксама паўкусты, кусты і ліяны. Сцябловае лісце сулраціўнае, цэласнае, трайчастае або няпарнаперыстарассечанае. Кветкі дробныя, духмяныя, ружаватыя, бэзаватыя, радзей белыя, y складаных шчыткападобна-мяцёлчатых або галоўчатых суквеццях. Плод — дробная сямянка з лятучкай. Лек. (заспакаяльны, процісутаргавы, проціспазмалітычны і проціглісны сродак, карані і прэпараты з іх выкарыстоўваюць y медыцыне), дэкар. і меданосныя расліны. Маюць эфірны алей, арган. к-ты, алкалоіды (валярын, хацінін), гліказіды, смолы, дубільнікі, цухры і інш. ВАЛЯР’ЯНАВЫЯ КІСЛОТЫ, аднаасноўныя насычаныя арган. к-ты агуль-

ВАМПІР (франц. vampire, ням.

Vampir), y старадаўніх давер’ях беларусаў і інш. народаў — мярцвяк, які ноччу выходзіць з магілы, каб шкодзіць людзям (смактаць кроў, душыць, ірваць на часткі і г.д.). Нар. фантазія В. ўяўляла з тоўстымі (раздутымі) губамі і тонкім, вострым, як змяінае джала, языком. У нар. веравалдях В. — увасабленде страху лрымхлівых людзей дерад дамерлымі чараўнікамі (стараж. славяде нават прыносілі В. ахвяры). Вамбат падобнае, нізкае, з кароткай шыяй. Валася ное покрыва густое, нізкае, грубое жоўта-шэрае або пясчанае да чарнаватага. Канечнасці з вял. кіпцюрамі. Зубы растуць увесь час, разцы вялікія. Рые норы даўж. да 30 м. Нараджае 1 дзіцяня. Раслінаедны. Колькасць скарачаецца. ВАМБЕРЫ (Vdmbéry; сапр. Б а м б е р г е р ; Bamberger) Армін Герман (19.3.1832, Сердагелі, Венгрыя, цяпер г. Дунайска-Стрэда, Славакія — 14.9.1913), венгерскі мовазнавец-цюр-

ВАМПІРЫ (Vampyrum), род кажаноў сям. амер. лістадосаў. Пашырады ў Цэдгр. і Паўд. Амерыцы. Найб. вядомы

Вампір вялікі.

500____________ ВАМПІРЫЗМ В. несапраўдны, або вялікі (V. spectrum). Жыве ў дуплах дрэў па 5—6 асобін. Даўж. цела В. вялікага 12,5—13,5 см, размах крылаў 70—75 см, маса 150—200 г. Спіна рыжавата-бурая, бруха свяглейшае. Поўсць мяккая. Корміцца пладамі, насякомымі, дробнымі пазваночнымі. Сапраўдныя крывасмокі — кажаны родаў В. звычайныя (Desmodus), В. белакрылыя (Diaemus) i В. махнаногія (Diphylla) сям. вампіравых. Жы-

вуць y пячорах, дуплах дрэў, шахтах, будынках. Жывяцца крывёй птушак і млекакормячых жывёл, радзей чалавека. Вострымі зубамі пракусваюць самую тоўстую скуру і злізваюць кроў з раны. У сліне В. ёсць анестззійнае і антыкаагуляцыйнае рэчыва, таму раны ад укусаў не баляць і кроў не згусае. Адна асобіна за год выпівае да 7 л крыві. Пераносчыкі ўзбуджальнікаў шаленства. ВАМПІРЫЗМ, рэдкая палавая ненармальнасць, якая вызначаецца спалучэннем садызму і фетышызму, калі фетышам з’яўляецца кроў партнёра. Да В. можна аднесці выпадкі, калі палавы акг суправаджаецца фантастычнымі вобразамі крыві, што льецца. Цяжкія формы В. — нематываваныя забойствы без якіх-небудзь карыслівых мэт або распусных дзеянняў (выгляд крыві можа замяняць палавыя зносіны). ВАН, тытул правіцеляў дзяржаў, княстваў y Кітаі і Карэі ў старажытнасці і ў сярэднія вякі.

BAH (Van), бяссцёкавае салёнае возера на У Турцыі. Размешчана на Армянскім нагор’і, на выш. 1720 м. Пл. каля 3,7 тыс. км2. Глыб. да 145 м. Каля берагоў В. — вулканы Сюпхан і Немруг. Суднаходства (чыг. паром на лініі Анкара — Тэбрыз). Солеварэнне. На ўсх. узбярэжжы — г. Ван.

BAH (Van), горад на У Турцыі, каля воз. Ван. Адм. ц. іля Ван. Каля 150 тыс. ж. (1990). Чыг. станцыя. Харчовая, цэм. прам-сць. Узнік y 1-м тыс. да н.э. Да 6 ст. да н.э. пад назвай Тушпа сгаліца дзяржавы Урарту. Да 1 ст. да н.э. значны горад Сгараж. Арменіі. У 364 разбураны войскамі сасанідскага дара Шапура II. У 10 ст. ў складзе Васпураканскага царства. 3 1022 пад уладай Візантыі, пасля — сельджукаў. У 2-й пал. 14 ст. двойчы разбураны войскамі Цімура. 3 17 ст. пад уладай Турцыі. У 1-ю сусв. вайну 1914—18 арм. насельнідтва В. выселена і знішчана тур. ўладамі.

BÀHAT (Vanags) Юлій Пятровіч (8.7.1903, в. Медню Екабпілскага р-на, Латвія — 12.10.1986), латышскі пісь-

меннік. Засл. дз. культуры Латвіі (1953). Засл. работнік культуры Беларусі (1979). У 1954—65 сакратар праўлення СП Латвіі. Друкаваўся з 1927. Аўіар зб-каў вершаў і паэм «У варотах сонца» (1946), «Горкія кветкі» (1960), «Паэзія» (1973), «Успомні, маладосць мая» (1976), п ’ес «Сустрэча на беразе» (1948), «Караблі выходзяць y мора» (1955) і інш. На лат. мову пераклаў творы Я.Купалы, Я.Коласа, ААдамовіча, Я.Брыля, І.Мележа, І.Шамякіна, АЯкімовіча. Творы В. на бел. мову перакладалі Я.Брыль, В.Вітка, П.Галубцова, Х.Жычка. Літ. прэмія імя А.Фадзеева 1980.

Te:. Бел. пер. — Вялікія справы маленькага Мікіня. Мн., 1957.

BÀHATAC (Vanagas) Аляксандрас (12.8.1934, в. Буйвенай, Літва — 13.4.1995), літоўскі мовазнавец. Д-р філал. н. (1984). 3 1966 чл. Міжнар. камітэта анамастыкі. Распрацоўваючы праблемы літоўскай анамастыкі, шырока выкарыстоўваў бел. матэрыял: «Утварэнне гідронімаў Літоўскай ССР» (1970; Дзярж. прэмія Літвы 1974), «Этымалагічны слоўнік літоўскіх гідронімаў» і «Семантыка літоўскіх гідронімаў» (1981) і інш. Бел.-літоўскім сувязям прысвяціў працу «Літоўскія элементы ў беларускай анамастыцы» (1968, разам з М.В.Бірылам). ВАНАДАТЫ, солі ванадыевых кіслот (не вылучаныя ў свабодным стане): ортаванадыевай H 3VO4 , метаванадыевай HVO3 і інш. Метаванадаты шчолачных і шчолачназямельных металаў (крышталічныя рэчывы) адносна лепсаплаўкія злучэнні (кальцыю метаванадат tan 775 °С), ортаванадаты больш тугаплаўкія (натрыю ортаванадат trm 1285 °С). В. шчолачных металаў, магнію і амонію добра раствараюцда ў вадзе. Атрымліваюць пры растварэнні аксіду ванадыю (V2O 5) y шчолачах ці пры яго сплаўленні з аксідамі, карбанатамі і нітратамі адпаведных металаў. Выкарыстоўваюць y вытв-сці ванадыю і яго сплаваў, як каталізатары, пратраву пры фарбаванні тканін, В. кальцыю і рэдказямельных элементаў — y лазернай тэхніцы. ВАНАДЗОР (да 1935 К а р а к л і с , да 1993 К і р а в а к а н ) , горад y Арменіі. Засн. ў 1826. 173 тыс. ж. (1995). Чыг. станцыя. Хім. (хім. валокны), машынабуд. (станкі, электратэхн. вырабы і

Ванадыніт.

інш.), харч., лёгкая (тэкст., трыкат., швейная, прадзільная), мэблевая прам-сць; вытв-сць буд. матэрыялаў. Пед. ін-т. Т-р. Краязнаўчы музей. Горнакліматычны курорт. Моцна пацярпеў ад землетрасення ў снеж. 1988. ВАНДЦЫЕВЫЯ РУДЫ, прыродныя мінеральныя ўтварэнні, сыравіна для атрымання всінадыю. Гал. мінералы В.р.: ванадыніт, дэклуазіт, купрадэклуазіт, карнатыт і інш. Радовішчы магматычныя, кантактава-метасаматычныя, гідратэрмальныя, большасць — комгшексныя, з іх атрымліваюць таксама жалеза, тытан, уран, свінец, цынк, медзь, алюміній, фосфар. Колькасць V2O 5 y рудзе ад 0,1 да 29%. Буйнейшыя радовішчы ў ПАР, ЗША, Фінляндыі, Намібіі, Чылі. ВАНАДЫЙ (лац. Vanadium), V, хімічны элемент V групы перыяд. сістэмы, ат. н.

23, ат. м. 50,9415. Прыродны складаецца з 2 ізатопаў: 51V (99,76%) і слаба радыеакгыўнага 5ftV (0,24%, перыяд паўраспаду 1014 гадоў). Належыць да рассеяных элементаў, трапляецда ў выглядзе мінералаў (гл. Ванадыніт). У зямной кары знаходзіцца 0,019% па масе. Пластычны серабрысга-шэры метал, шчыльн. 6110 кг/м3, tm 1920 °С. Устойлівы да ўздзеяння раствораў неарган. к-т, соляў і шчолачаў. Раствараецца ў канцэнтраваных к-тах, y расплавах шчолачаў, на паветры акісляецца да ванадатаў. Пры 600—800 °С узаемадзейнічае з кіслародам, з азотам утварае нітрыд (VN, tm 2360 °С), з вугляродам — карбід (VC, чорныя крышталі, каля 2830 °С, мае высокую цвёрдасць). Крыпіца здабычы — жал. руды, якія маюць злучэнні В. Агрымліваюць з пентаксіду дыванадыю V2Os металатэрмічным аднаўленнем. Выкарыстоўваюць як легіруючы кампанент сталяў і спец. сплаваў для авіяц. і касм. тэхнікі, суднабудавання; кампанент звышправодных сплаваў. Злучэнні В. таксічныя; ГДК для V20 , 0,1— 0,5 мг/м . ПВ.ьоднар. ВАНАДЫНІТ, мінерал класа ванадатаў, хлорванадат свінду, Pbs [C1/(V 0 4 )3]. Прымесі кальцыю, фосфару, мыш’яку. Крышталізуецда ў гексаганальнай сінганіі. Крышталі прызматычныя, пупышкападобныя і зямлістыя масы. Колер чырвоны, карычневы, жоўты. Бляск смалісты да паўалмазнага. Цв. 2,75—3. Шчыльн. 6,9 г/см3. Трапляецда ў зонах акіслення свінцовых радовішчаў. У вял. скопішчах — ванадыевая руда (радовішча Берг-Аўкас, Намібія). ВАН АНЫІІЫ, В ан Цзэфу (1021—86), дзяржаўны дзеяч Кітая, вучоны, пісьменнік. У 1069 саветнік пры двары, y 1070—74 і 1075—76 — 1-ы міністр. Увёў новы кадастр з мэтай упарадкавання падатковай сістэмы, дзярж. крэдытавання сялян пад ураджай, рэкруцкі набор, спрабаваў рэгуляваць рыначныя цэны. Рэформы адпавядалі інтарэсам дробных і сярэдніх памешчыкаў, часткова сялян. У выніку супрацьстаяння буйных феадалаў большая ч. рэформаў В.А. ў 1085 была скасавана. Аўтар прац па тэалогіі, гісторыі кіт. літаратуры.

ВАНВІЗДЗІНСКАЯ КУЛЬТУРА, археалагічная культура 4— 8 ст. на тэр. Вычэгодскага краю і ў вярхоўях р. Мезень і Пячора (Расія). Назва ад паселішча на беразе воз. Ванвіздзіна каля г. Сыктыўкар. Насельніцтва займалася паляваннем і рыбалоўствам, жыло на неўмацаваных паселішчах y наземных ці паглыбленых y зямлю дамах. Пахавальны абрад — трупапалажэнне і трупаспаленне ў грунтавых магілах. Кераміка — кругладонны посуд з зацёртымі травой сценкамі, упрыгожанымі вяровачным, кропкавым і інш. арнаментам. Выяўлены сляды апрацоўкі жалеза, бронзаліцейнай вытворчасці. На думку некаторых даследчыкаў, помнікі В.к. належалі стараж. комі. А.В.Іоў. ВАНВІТ&ЛІ (Vanvitelli) Луіджы (12.5.1700, г. Неапаль, Італія — 1.3.1773), італьянскі архітэктар неапалітанскай школы. Працаваў y Рыме, Анконе, Ф’юмічына, Брэшыі, Неапалі, Мілане. Творчасць В. — пераход ад ба-

Л Ванвітэлі Лесвіца ў Палацца Рэале ў Казерце каля Неапаля. Пачаты ў 1752.

рока да класіцызму. У яго гал. збудаванні Палацца Рэале ў Казерце, каля Неапаля (пач. ў 1752; прамавугольнае ў плане, з 4 унутр. дварамі, утворанымі крыжападобным перасячэннем карпусоў), барочная пластычнасць дэкору і дынамізм прасторавай арганізацыі інтэр’ераў спалучаюцца з класіцыстычнай строгасцю і плоскаснасцю фасадаў. ВАН ВЭЙ, М о ц з е (699 або 701, г. Таюань, Кітай — 759 або 761), кітайскі паэт, жывапісец, каліграф і музыкант. Атрымаў канфуцыянскую адукацыю. Служыў пры імператарскім двары. Аўтар паэтычнай пейзажнай лірыкі (цыкл «Рака Ванчуань», вершы «Чырвоныя бабы», «Сцежка сярод акацый» і інш.), твораў на гіст. тэмы («Удава князя Ci», «Бань Цзеюй»). Пачынальнік кіт. мана-

хромнага пейзажнага жывапісу, заснаванага на выкарыстанні танальных магчымасцяў тушы. Выконваў размалёўкі на шоўку і насценныя. У лірычных пейзажах ствараў узвышаныя абагульняльныя вобразы прыроды. Творы захаваліся ў копіях: «Рака пад снегам», «Праясненне пасля снегападу», «Партрэт Фу Шэна з Цзінаня» і інш.

Te.: Рус. пер. — Стахотворення. М., 1979. ВАН ВЭЙК (van Wijk) Нікалас, гл. Вэйк Нікалас ван. ВАН ГОГ (van Gogh) Вінсент, гл. Гог Вінсент ван. ВАНДАЛІЗМ, бяздумнае знішчэнне культурных і матэрыяльных каштоўнасдей. Слова пайшло ад назвы стараж.герм. плямён вандалаў, якія ў 455 разрабавалі Рым і знішчылі шматлікія помнікі ант. культуры. ВАНДАЛЫ (лац. Vandali), група старажытнагерманскіх плямён. Спачатку жылі на Скандынаўскім п-ве, y 1—3 ст. займалі раён сярэдняга і верхняга Одэра. На пач. 5 ст. пад націскам eecmготаў перасяліліся ў Іспанію. У 429— 439 адваявалі ў Рым. імперыі значную частку Паўн. Афрыкі, заснавалі тут сваё каралеўства — адну з самых моцных дзяржаў Міжземнамор’я. У 455 захапілі і разрабавалі Рым (адсюль вандалізм). У 534 дзяржава В. заваявана Візантыяй. ВАНДАЛЬ (Vandal) Альбер (7.7.1853, Парыж — 30.8.1910), французскі гісторык. Граф. Чл. Франц. акадэміі з 1897. Даследаваў гісторыю міжнар. адносін і дыпламатыі. Асн. працы: «Напалеон і Аляксандр I» (т. 1—3, 1891—93), дзе абгрунтоўваецца неабходнасць франкарускага саюзу; «Узвышэнне Банапарта» (1902), y якой выступае апалагетам знешняй і ўнутранай палітыкі Напалеона I; нарысы па гісторыі знешняй палітыкі Францыі і міжнар. адносін y 17—20 ст. ВАНДОМСКАЯ КАЛ0НА, манумент на Вандомскай плошчы Парыжа. Пастаўлена ў 1806—10 (арх. Ж.Гандуэн і Ж.БЛепер) y гонар перамог Напалеона I. Вышыня 43,5 м. Выканана з бронзы непрыяцельскіх гармат і ўвенчана статуяй імператара па праекце АД.Шадэ. У 1814 статуя заменена выявай лілеі, y 1833 адноўлена. У 1863 заменена новай статуяй Напалеона ў адзенні рым. цэзара. Паводле дэкрэта Парыжскай Камуны ў 1871 разбурана як сімвал мілітарызму і захопніцкіх войнаў. Адноўлена ў 1875.

Ван Вэй. Праясненне пасля снегападу. 8 ст.

ВАНДРОЎНЫ____________ 501 ВАНДР0ЎКІ ЖЫВЁЛ, адносна недалёкія і кароткатэрміновыя перамяшчэнні жывёл y пошуках корму, месцаў адпачынку, зімовак, сховішчаў і інш. Пры вандроўках, y адрозненне ад міграцыі жывёл, вобласць, y якую перамяшчаюцца жывёлы, мяжуе або часткова супадае з вобласцю, дзе яны знаходзіліся да пачатку перамяшчэння (звычайна месцы размнажэння). В.ж. пераважна прымеркаваны да сезона года, часу сутак. Пашыраны сярод горных млекакормячых і птушак; y многіх птушак (гракі, шпакі) адбываюцца перад сезонным пералётам, y інш. (снягір, сініцы) — усю восень і зіму. Некаторыя беспаэваночныя штодзень перамяшчаюцца з аднаго яруса расліннасці ў іншы, водныя беспазваночныя — з адной глыбіні на другую (у залежнасці ад т-ры, вільготнасці, асветленасці і інш.).

Вандроўны голуб. ВАНДР0ЎНАЯ ТРЎПА, гл. Вандроўны тэатр. ВАНДР0ЎНЫ Г0ЛУБ (Ectopistes migratorius), вымерлая птушка сям. галубіных. Да 1880-х г. быў шматлікі ў лісцевых лясах на У Паўн. Амерыкі (ад Паўд. Канады да Паўн. Караліны). Рабіў пералёты вял. чародамі (да некалькіх мільярдаў асобін). Вынішчаны чалавекам y 1890-я г., бо шкодзіў с.-г. культурам і лесу. Апошні В.г. загінуў y 1914 y заапарку ЗША. Даўж. каля 30 см, размах крылаў да 65 см. Зграбная птушка з доўгім клінападобным хвастом, зверху шаравата-бурая, зніэу карычнявата-чырвоная. Самка болыл цёмная. Карміўся пераважна жалудамі, капгганамі, рознымі арэхамі. Зімаваў на Пд З ІТ ІД ВАНДР0ЎНЫ ТЭАТР, в а н д р о ў н а я т р у п а , тэатральны калектыў, створаны для паказу спектакляў y розных населеных пунктах, пераважна там, дзе няма стацыянарных тэатраў; адна з форм нар. т-ра ў краінах Еўропы і Усходу. У розных іфаінах вандроўныя трупы мелі сваю назву: жанглёры

502___________ВАНДРОЎНЫЯ (Францыя), шпільманы (Германія), менестрэлі (Англія), мімы (Італія), франты (Псшьшча), скамарохі (Беларусь, Расія) і інш. На Беларусі ў сярэднявеччы вандроўнымі былі скамарохі, батлейка, y 19 — пач. 20 ст. — ДунінаМарцінкевіча тэатр, Першая беларуская трупа Ігната Буйніцкага, y 1920-я г. — агітацыйныя тэатр. калекгывы (напр., Віцебскі тэатр рэвалюцыйнай сатыры), паказальныя — Першы, Другі, Трэці т-ры, y Вял. Айч. вайну — франтавыя тэатр. брыгады. У канцы 1920-х — 30-я г. насельніцгва адцаленых раёнаў Беларусі абслугоўвалі Беларускі рабочы n o ­ amp імя ЦСПСБ, шматлікія калгаснасаўгасныя т-ры, Трупа У.Галубка (гл. Беларускі трэці дзяржаўны тэатр), y пасляваен. час — Бабруйскі вандроўны беларускі драматычны тэатр і інш. ВАНДР0ЎНЫЯ ЛІШАЙНІКІ, гл ў арт. Лішайнікі. ВАНДРЫЕС (Vendryes) Жазеф (13.1.1875, Парыж — 30.1.1960), французскі мовазнавец. Праф. Сарбоны (1907). Чл. Акадэміі надпісаў і л-ры (у Парыжы), 7 еўрап. акадэмій. Распрацоўваў праблемы агульнага і індаеўрап. мовазнаўства; прыхільнік т. зв. сацыялагічнай школы ў мовазнаўстве («Мова», 1921). Даследаваў класічныя і кельцкія мовы. ВАН-ДЭ-ГРААФА ГЕНЕРАТАР, электрастатычны генератар пастаяннага высокага напружання (да 20 MB) з гнуткім транспарцёрам з дыэлекгрычнай стужкі. Выкарыстоўваецца ў лінейных паскаральніках і слабатокавай высакавальтнай тэхніды. ВАН ДЭЙК (van Dyck) Алтоніс, гл. Дэйк Антоніс ван. в а н д й й с к ія В0ЙНЫ , антырэспубліканскія мяцяжы раялістаў y зах. ч. Францыі ў час Франйузскай рэвалюцыі 1789—99. Назва ад дэпартамента Вандэя — гал. цэнтра раялістаў. Пачаліся ў сак. 1793 y гіст. абласцях Брэтань, Анжу, Пуату пасля выдання дэкрэта Канвента ад 24.2.1793 аб прызыве ў армію 300 тыс. чал. Удзельнікі — дваранства, духавенства, частка сялян. У маі— чэрв. 1793 мяцежнікі занялі гарады Туар, Фантэнэ, Акжэ, Самюр, 29 чэрв. пацярпелі паражэнне каля г. Нант. У кастр. 1793 рэсп. войскі разбілі вандэйцаў каля г. Шале. Вандэйцы рушылі на Пн, за Луару, але, пацярпеўшы няўдачу каля Гранвіля, павярнулі назад і 12 і 23 снеж. былі разбіты каля гарадоў ЛеМан і Саўнэ. На дапамогу мяцежнікам y ліп. 1795 англ. флот высадзіў y Брэтані атрад франц. эмігрантаў, які таксама быў разбіты рэсп. войскамі ген. Л.Л.Гоша. Спробы новых мяцяжоў адбыліся ў 1799, 1813, 1815, 1832. У ходзе В.в. з абодвух бакоў загінула больш за 600 тыс. чал. У.Я.Калаткоў. ВАН-ДЭР-ВААЛЬС (van der Vaals) Ян Дыдэрык, гл. Ваальс Ян Дыдэрык ван дэр.

ВАН-ДЭР-ВАаЛЬСА СІЛЫ, с і л ы ўзаемадзеяння паміж элекгрычна нейтральнымі малекуламі ці атамамі. Маюць эл. прыроду. Складаюцца з сіл адштурхоўвання і прыцяжэння: на вельмі малых адлегласцях паміж малекуламі дзейнічаюць сілы адштурхоўвання, якія з павелічэннем адлегласці змяняюцца сіламі прыцяжэння. Вызначаюць існаванне вадкасцяў. і малекулярных крышталёў, адрозненнё рэальных газаў ад ідэальных; праяўляюцца ў розных фіз. з ’явах. Гл. Міжмалекулярнае ўзаемадзеянне. ВАН-ДЭР-ВААЛЬСА ЎРАЎНЕННЕ, адно э першых ураўненняў стану рэальнага газу. Прапанаваў Я.Д. ван дэр Ваальс (1873). Улічвае канечнасць аб’ёму малекул і сілы ўзаемадзеяння паміж імі. Для моля газу аб’ёмам V пры т-ры Т і ціску р мае выгляд (р + a / V2) (V-b) = RT, дзе R — універсальная газавая пастаянная, a i b — эксперыментальныя кансганты для кожнага асобнага газу, абумоўленыя адхіленнем уласцівасцей рэальнага газу ад ідэальнага (а улічвае прыцяжэнне малекул y выніку міжмалекулярнага ўзаемадзеяння, b — адпггурхоўванне малекул на блізкіх адлегласцях). Пры вял. V (моцна разрэджаны газ) В.д.-В.ў. пераходзіць ва ўраўненне сгану ідэальнага газу (гл. Клапейрона—Мендзялеева ўраўненне).

ВАНДЭРВЁЛЬДЭ (Vandervelde) Эміль (25.1.1866, Іксель, Бельгія — 27.12.1938), палітычны дзеяч Бельгіі, юрыст, эканаміст. 3 1885 чл. Белыійскай сацыяліст. партыі, з 1933 яе старшыня. Адзін з заснавальнікаў (1889) і кіраўнікоў Інтэрнацыянала 2-га (старшыня выканкома ў 1900— 14). 3 1894 дэп. парламента, з 1914 чл. урада. У 1918—37 неаднаразова займаў пасады міністра юстыцыі, замежных спраў, аховы здароўя. Прадстаўнік Бельгіі на Парыжскай мірнай канферэнцыі 1919— 20, падпісаў Версальскі мірны дагавор 1919. У 1922 прысутнічаў як абаронца на працэсе правых эсэраў y Маскве. У якасці міністра замежных спраў падпісаў Лакарнскія дагаворы 1925. У 1929—36 старшыня Сацыялістычнага рабочага інтэрнацыянала. У сваіх працах выступаў за спалучэнне марксісцкіх ідэй і рэфармісцкіх метадаў. ВАНД^Я (Vendée), гістарычная вобласць y Зах. Францыі, на Пд ад вусця Луары. У час Французскай рэвалюцыі 1789— 99 была цэнтрам паўстанняў раялістаў (1793—96, 1799/1800; гл. Вандэйскія войны). Мясц. сяляне падтрымлівалі дваранства і асабліва духавенства. У 1815 і 1832 яны зноў змагаліся за права на трон Бурбонаў. У пераносным значэнні В. — сімвал контррэвалюцыі. ВАНЕЕЎ Уладзімір Рыгоравіч (6.8.1896, в. Шыпічоўшчына Кацельнідкага р-на Кіраўскай вобл., Расія — 12.10.1941), партыйны і дзярж. дзеяч БССР. 3 1915 на Зах. фронце. Удзельнік грамадз. вайны. Вучыўся ў прамысл. акадэміі ў Ma­ crae. 3 кастр. 1937 старшыня выканкома Мінскага гарсавета, са жн. 1938 нарком гандлю БССР, з сак. 1939 нам. старшыні СНК БССР, з сак. 1941 3-і сакратар ЦК КП(б)Б. У Вял. Айч. вайну з ліп. 1941 брыгадны камісар, чл.

ваен. савета 19-й арміі Зах. фронту. Загінуў y баі. Чл. ЦК. КП(б)Б з 1940, чл. Бюро ЦК КП(б)Б з сак. 1941. Чл. ЦВК СССР y 1927—29. Дэп. Вярх. Савета СССР з 1937. «ВАНЕМУЙНЕ», Э с т о н с к і а к а д э м і ч н ы т э а т р «Ванемуйне», старэйшы т-р Эстоніі, які аб’ядноўвае оперу, драму, аперэту і балет. Засн. ў 1870 y Тарту па ініцыятыве эст. паэтэсы і драматурга Л.Койдула, п’есы якой паклалі аснову нац. драматургіі. Спектаклі ставіліся пры пеўчым т-ве «Ванемуйне» (ад імя бога песні ў эст. міфалогіі). 3 1906 прафесійны. У 1966 прысвоена званне акадэмічнага. ВАНЖУРА (Wan&ira, Vanëura) Эрнест (17507, BaMôépK, Чэхія — студз. 1802), кампазітар і клавесініст. Па паходжанні чэх. Барон. Служыў y войсках аўстр. імператара Іосіфа II. У 1780 запрошаны графам С.Г.Зорычам y прыдворны т-р y Шклове. Аўтар лібрэта, музыкі і дэкарацый «Пантамімы з алегорыямі», паст. y Шклове 30.5.1780 y прысутнасці Кацярыны II і Іосіфа II. 3 1783 муз. кіраўнік y выхаваўчым доме, інспектар муз. класаў Пятроўскага т-ра ў Macrae, y 1786—97 y дьфэкцыі імператарскіх т-раў y Пецярбургу, капельмайстар і прыдворны клавесініст. Сярод твораў: камічныя оперы «Храбры і смелы віцязь Архідэіч» (паст. 1787), «Апякун падмануты»; 3 сімфоніі на слав. тэмы (на ўкр., рус. і польск.). У 1785—94 выдаваў муз. часопіс. Г.І.Барышаў. ВАНІЛІН, м е т а м е т о к с і - п а р а гідоксібензойны альдэг і д , СНзО(ОН)СбНзСНО, араматычнае арган. рэчыва з пахам ванілі, вытворнае бензолу. Бясколерныя ігольчастыя крышталі, tna 81—83 °С, tidn 284—285 °С, шчыльн. 1056 кг/м3. Суб-

Ваніль духмяная.

ВАНКЎВЕР (Vancouver) Джордж (22.6.1757, г. Кінгс-Лін, Вялікабрытанія — 10.5.1798), англійскі мараплавец. Удзельнік 2-га (1772—75) і 3-га (1776— 80) плаванняў Дж.Кука. У 1791—94 здзейсніў кругасветнае плаванне з заходам y зал. Аляска. Даследаваў адкрытыя Кукам Гавайскія а-вы і Ціхаакіянскае ўзбярэжжа Паўн. Амерыкі паміж п-вамі Кенай і Каліфорнія. Разам з Х.Бадэга-іКуадра (кіраўнік ісп. экспедыцыі) адкрыў і даследаваў востраў (пазней названы імем В.) з прылеглымі астравамі і пралівы, што іх аддзяляюць, прадоўжыў даследаванне архіпелагаў Каралевы Шарлоты, Аляксандра і інш. астравоў. Яго імем названы гарады ў Канадзе і ЗІПА. ВАНКЎВЕР (Vancouver), востраў y Ціхім ак., самы вял. каля зах. берагоў Наземныя або эпіфітныя шматгадовыя траПаўн. Амерыкі, y складзе Канады. Пл. вяністыя ліяны. Сцябло доўгае, лазячае з да32,2 тыс. км 2. Рэльеф гарысты, выш. да памогай шматліхіх паветр. харанёў. Лісце простае, сядзячае, бліскучае. Кветкі перава2200 м. Берагі фіёрдавыя. Клімат уме-

лімуе без раскладання, раствараецца ў вадзе, спірце, эфіры, хлараформе і інш. У натуральным стане ў выглядзе гліказіду ёсць y пладах ванілі; сінтэтычны В. атрымліваюць з гваяколу, лігніну і эўгенолу. Шырока выкарыстоўваецца ў харч., парфумернай і фармацэўтычнай прам-сці. Сумесь В. з цукр. пудрай (1 : 100) наз. ванільным цукрам. ВАНІЛЬ (Vanilla), род кветкавых раслін сям. ятрышнікавых. Каля 110 відаў. Пашыраны ў тропіках. Некалькі відаў, пераважна В. духмяная, або пляскаталістая (V. fragrans), помпавая (V. рошpona) і таідянская (V. tahitensis), культывуюцца ў трапічных краінах для атрымання пладоў, y якіх ёсць ванілін. На Беларусі як дэкар. расліны вырошчваюцца ў аранжарэі Цэнтр. бат. саду АН Беларусі і аматарамі.

ванны

503

ня для лясной і горназдабьгўной прам-сці. Нафтаперапрацоўка, металаапрацоўка. Рыбалоўства. 2 ун-ты. Турызм.

BAH МАН (45 да н.э. — 6.10.23 н.э.), старажытнакітайскі дзярж. дзеяч, імператар (9—23 н.э.). У 8 да н.э. стаў вышэйшым саноўнікам («да сы ма») імперыі Хань. Ажыццявіўшы ў снеж. 8 н.э. дварцовы пераварот, абвясціў сябе імператарам новай дынастыі Сінь. Правёў рэформы: ліквідаваў прыватную ўласнасць на зямлю, забараніў куплюпродаж зямлі і рабоў і інш. Аднак пад націскам багатых землеўладальнікаў вымушаны быў іх адмянідь. Забіты ў час нар. паўстання, якое пачалося ў краіне ў 15 н.э. ВАНН0ЎСКІ Пётр Сямёнавіч (6.12.1822 — 29.2.1904), расійскі ваенны і дзярж. дзеяч. Ген. ад інфантэрыі

П.С.Ванноўскі.

Аіульны выгляд г. Ванкувер.

жна белавата-жоўгыя або белавата-зеленаватыя, сабраныя па 15—20 y сухвецці. Плод — доўгая струхападобная каробачка з шматлікім вельмі дробным насеннем. Харч., дэкар. і лек. расліны.

BÂHIH Васіль Васілевіч (13.1.1898, г. Тамбоў, Расія — 12.5.1951), рускі акцёр, рэжысёр. Нар. арт. СССР (1949). Скончыў драм. студыю ў Тамбове (1920). Працаваў y т-рах Тамбова, Петраграда. У 1924—49 вядучы акцёр Т-ра імя МГСПС (з 1938 імя Массавета). У 1944—51 кіраўнік акцёрскай майстэрні Усесаюзнага дзярж. ін-та кінематаграфіі, праф. (з 1949). 3 1950 гал. рэжысёр Маскоўскага т-ра імя А.Пушкіна. Акцёр шырокага творчага дыяпазону, майстар пераўвасаблення. Сярод рсшяў: Чапаеў (аднайм. гі’еса паводле аповесці Дз. Фурманава), Фаюнін («Нашэсце» Л.Лявонава), Расплюеў («Вяселле Крачынскага» А.Сухаво-Кабыліна; і рэжысёр). 3 1927 здымаўся ў кіно. Дзярж. прэміі СССР 1943, 1946, 1949.

BAHITABÂHHE, гл. Ірвота. ВАНКАРЙМ, мыс на ПнЗ Чукоцкага п-ва, y Чукоцкім моры (тэр. Расійскай Федэрацыі). Ha В. нас. пункт Ванкарэм. Палярная станцыя (з 1934).

раны марскі, вільготны. Хвойныя лясы. Лесанарыхтоўкі. Рыбалоўства. Здабыча вугалю і жал. руды. Нац. парк ПасіфікРым. Гал. горад і порт — Вікторыя. Названы ў гонар Ц,ж Ванкувера. ВАНКЎВЕР (Vancouver), горад на ПнЗ ЗША, штат Вашынгтон; паўн. прыгарад Портленда (штат Арэгон). Засн. ў 1824.

46,4 тыс. ж., з прыгарадамі больш за 200 тыс. ж. (1990). Порт на р. Калумбія (даступны для марскіх суднаў). Каляровая металургія (выплаўка алюмінію), дрэваапр., цэлюлозна-папяровая, элекгронная, харч. (вытв-сць пладовых і рыбных кансерваў) прам-сць. Рыбалоўства. Вулканалагічная абсерваторыя. У 1937 y В. завяршылі пералёт праз Паўн. псшюс В.П. Чкалаў, Г.П.Байдукоў і А.В. Белякоў. ВАНКЎВЕР (Vancouver), горад на ПдЗ Канады, y правінцыі Брытанская Калумбія. Размешчаны на беразе зал. Барард Ціхага ак., каля гранілы з ЗША. Засн. ў 1886. Названы ў гонар англ. марашіаўца Дж.Ванкувера. 1602,5 тыс. ж. (1991). Порт на Ціхім ак. (вываз пшаніцы, лесаматэрыялаў, каляровых металаў, нафтапрадукгаў). Канцавая станцыя 2 трансканадскіх чыгунак. Буйны прамысл. і гандл.-фін. цэнтр. Лесаапр., харчасмакавая (вінакурэнне, піваварэнне), суднабуд. прам-сць, вытв-сць абсталяван-

(1883). 3 дваран Мінскай губ. Скончыў 1-ы Маскоўскі кадэцкі корпус (1840). Удэельнік задушэння рэвалюцыі ў Венгрыі (1849) і Крымскай вайны (1853— 56). 3 1857 нач. афіцэрскай стралк. школы, з 1861 — Паўлаўскага кадэцкага корпуса, з 1868 — дывізіі, з 1876 камандзір 12-га армейскага корпуса. У час рус.-тур. вайны 1877—78 нач. штаба і камандзір Рушчукскага атрада. У 1881 кіраўніх спраў Ваен. мін-ва, y 1882—97 ваен. міністр. Зрабіў уклад ва ўмацаванне абараназдольнасці Расіі, але недаацэньваў ролю артылерыі, што выявілася ў рус.-яп. вайне 1904—05. 3 1898 чл. Дзярж. савета. У 1901—02 міністр нар. асветы. Ю.С.Іваноў. ВАННЫ л е к а в ы я , фізіятэрапеўтычная працэдура, калі на цела ці частку цела хворага ўэдзейнічаюць пэўным асяроддзем з лек. ўласцівасцямі. Гал. лек. фактары В.: тэмпературнае, мех. і хім. ўздзеянне на арганізм. Вядомы з даўніх часоў. Выкарыстоўваюць на курортах, y водагразелячэбніцах, спец. аддзяленнях паліклінічных і бальнічных устаноў. Хваробы, пры якіх назначаюцца В., разнастайныя: функцыянальныя, арган., траўматычныя і інш. расстройствы і пашкоджанні арганізма. Выбар лек. асяроддзя ажыццяўляецда ўрачом; самастойна карыстаюцца В. марскімі, сонечнымі (гл. ў арт. Загар, Сонцалячэнне), паветр. (гл. ў арт. Аэратэрапія), пясочнымі (выграванне ў пяску, псаматэрапія на пляжах). Асаблівае значэнне

504

BAHCAH

маюць B. мінеральныя i гразевыя (пелоідныя). Для мінеральных выкарыстоўваюцда прыродныя, y тл . субтэрмальныя і тэрмальныя, ці штучна прыгатаваныя мінеральнш воды, найчасцей сульфідныя, хларыдна-натрыевыя, ёдабромныя, радонавыя, якія могуць дадаткова насычацца газамі (вуглякіслыя, кіслародныя, азотныя, жамчужныя В.)

П.Ф.Вансецкі.

або араматычнымі і інш. рэчывамі (хвойныя, гарчычныя, шкіпінарныя, шалфейныя, крухмальныя В.). Для гразевых В. (агульных ці ў выглядзе аплікацый) выкарыстоўваюць прыродныя і ішучна прыгатаваныя лек. гразі (тарфяныя, сапрапелевыя, вулканічныя, гліністыя і інш.). Вывучэннем мед. аспе ктаў выкарыстання В. займаюцда бальнеалогія, кліматалогія, фізіятэрапія.

BAHCÂH, горад на ПнУ КНДР. Адм. ц. правінцыі Канвандо. Каля 400 тыс. ж.

(1990). Порт на Японскім моры. Вузел чыгунак і аўтадарог. Машынабудаванне (у тл . судна- і вагонабудаванне), хім., харчасмакавая (у тл. рыбакансервавая), тэкст. прам-сць; вытв-сць будматэрыялаў. Рыбалоўная база. Паблізу В. буйны з-д каляровых металаў. ВАНСЕЦКІ Павел Фёдаравіч (1915, г. Краснадар, Расія — 27.3.1944), Герой Сав. Саюза (1945). Беларус. 3 1938 y ВМФ, служыў на Чарнаморскім флоце.

3 1942 y брыгадзе марской пяхоты, удзельнік дэсантных аперацый y Новарасійску, Марыупалі, Таганрогу, Бярдзянску. Старшына 2-й стацці В. вызначыўся ў час дэсантнай аперацыі ў г. Мікалаеў (Украіна): y ноч на 26.3.1944 атрад дэсантнікаў, y складзе якога быў В., па Паўд. Бугу высадзіўся ў тыле ворага ў порце, y няроўным баі за 2 сутак адбіў 18 контратак, нанёс вял. страты жывой сіле ворага.

BÂHCKAE ЦАРСТВА, адна з назваў стараж. дзяржавы Урарту. ВАНТА (Vantaa), горад y Фінляндыі, уваходзіць y агламерацыю Хеяьсінкі, 160,4 тыс. ж. (1993). Новае жыллёвае буд-ва. ВАНТАВАЯ СІСТ^МА, гл. Вісячая сістэма. ВАНТАВЫ МОСТ, мост, асноўнымі канструкцыйнымі элементамі якога з’яўляюцца ванты — гнуткія расцягнутыя стрыжні (стальныя тросы, канаты, круглы пракат). В.м. звычайна мае пілон (апору), ванты, бэльку жорсткасці і праезную частку. Ванты робяць пераважна з высокатрывалай сталі, бэлькі жорсткасці і пілоны — са сталі і жалезабетону. Пралёт В.м. больш за 300 м (у Індыі пабудаваны В.м. з пралётам 457 м). ВАНТАВЫЯ КАНСТРЎКЦЫІ, разнавіднасць вісячых канструкцый, нясучымі элементамі якіх з’яўляюцца гнуткія рас-

хлыя вулканы. Акаймаваны каралавымі рыфамі. Клімат трапічны вільготны. Вільготныя трапічныя лясы, участкі саваннаў. Плантацыі цукр. трыснягу, рысу, бананаў, бавоўніку, какосавых пальмаў. Лесанарыхтоўкі. Гал. горад — Ламбаса. Адкрыты галандскім мараплаўцам А. Тасманам y 1643. ВАНУАТУ (Vanuatu), Р э с п у б л і к а B a н y a т,y (англ. Republic of Vanuatu; франц. Republique de Vanuatu), дзяржава на а-вах Новыя Гебрыды, y паўд,зах. ч. Ціхага акіяна. Пл. 14,8 тыс. км2. Нас. 165,9 тыс. чал. (1993). Сталіца — г. Віла. Падзяляецца на 11 акруг. Дзярж. мова — біслама (піджын), мясц. спрошчаны варыянт англ. мовы, афіц. мовы англ., француэская. Нац. свята — Дзень незалежнасці (30 ліп.). Дзяржаўны лад. В. — рэспубліка. Уваходзідь y склад Садружнасці, якую ўзначальвае Вялікабрьгганія. На чале дзяржавы прэзідэнт. Заканадаўчы орган — аднапалатны парламент. Выка-

Да арт. Вантавыя канструкцыі Катох з вантавым пакрыццём.

цяжкі — ванты (звычайна стальныя тросы). В.к. складаюцца з вантаў і канструкцый, якія ўспрымаюць сцісканне, — бэлек, жорсткіх формаў, арак, рамаў, абалонак і інш. ВАНТ-ГОФ (van’t Ной) Якаб Хендрык, гл. Гоф Якаб Хендрык вант. ВАНТРАБЯНКА, традыцыйны бел. мясны выраб. Лакальная назва патрашанка. Адвараныя, дробна парэзаныя, пасоленыя свіныя вантробы (лёгкія, печань, сэрца, ныркі), a таксама галавізна, прыпраўленыя часнаком, перцам і інш. спецыямі, перамешваюць, кладуць y тоўстыя свіныя кішкі ці страўнік і зноў вараць або падпякаюць y печы. Потым на 1— 1,5 сутак прыціскаюць гнётам. Ядуць халодную. На 3 Беларусі В. называюць сальцісонам. ВАНЎА-ЛЁВУ (Vanua Levu), вулканічны востраў y Ціхім ак., y Меланезіі, y групе а-воў Фіджы. Пл. 5,5 тыс. км2. Гарысты (выш. да 1031 м); пату-

Схема вантавага моста: 1 — анкерная апора; 2 — пілон; 3 — ванты; 4 — бэлька жорсткасці.

наўчы орган — урад на чале з прэм’ерміністрам. Прырола У скл'ад дзяржавы ўваходзіць 12 значных астравоў, y тл. Эспірьггу-Санта (пд. 3,7 тыс. км2), Малекула (2 тыс. км2), Эраманга (1 тыс. км2), Эфатэ (0,9 тыс. км2), і каля 70 дробных. Рэльеф горны (выш. да 1888 м); каля 60 вулканаў, y т.л. 10 дзеючых; ёсць каралавыя астравы, акаймаваныя рыфамі. Бываюць землетрасенні. Карысныя выкапні: марганцавая руда, алмазы, зсшата і серабро, сера. Клімат трапічны, з гарачым і дажджлівым сезонам (ліст.—крас.), цыклонамі. Сярэднямесячная т-ра паветра 20—27 °С. Сярэднегадавая колькасць ападкаў 2310 мм. Пераважае расліннасць трапічных лясоў. Мора багатае рыбай. Насельніцтва 94% насельніцтва — меланезійцы (каля 100 моў і дыялектаў), жывуць таксама палінезійцы, невял. групы еўрапейцаў (пераважна

французы, англічане, англааўстралійцы) і інш. Паводле веравызнання 36% прэсвітэрыяне, 15% католікі, 15% англікане. Ёсць прыхільнікі мясц. культаў і інш. Сяшдняя шчыльн. нас. 11,2 чал. на 1 км2. Найб. населены в-аў Эфатэ, дзе жыве 31 тыс. чал. і знаходзіцца сталіца В. Гісторыя. Астравы заселены каля 1300 да н.э. У 1606 іх адкрыў ісп. мараплавец Педра Кірос. У 1774 архіпелаг даследаваў Дж. Кук і даў ім назву Новыя Гебрыды. 3 1839 распачата каланізацыя, з 1906 сумеснае ўладанне (кандамініум) Вялікабрытаніі і Францыі У калан. перыяд тут выраблялі гал. чынам копру (сушаная мякаць какосавага арэха). У 2-ю сусв. вайну армія ЗША выкарыстоўвала астравы (з 1942) для нападу на занятыя японцамі Новую Гвінею і Саламонавы а-вы. У выніку выступленняў насельніцтва Новых Гебрыдаў супраць іншаземнага панавання англа-франц. улады ў 1957 стварылі Кансультатыўны савет; y 1975 ён пераўтвораны ў Прадстаўнічую асамблею, якая выконвала ролю парламента. У 1978 Новьш Гебрыды абвешчаны самакіравальнай тэрыторыяй. На

дружнасці, рэгіянальных арг-цый Паўднёваціхаакіянскі форум і Паўднёваціхаакіянская камісія. Дзейнічаюць партыя Вануаку, Саюз памяркоўных партый, Меланезійская прагрэс. партыя, Нац. аб’яднаная партыя. Гаспадарка. Аснова эканомікі — сельская гаспадарка (трапічнае плантацыйнае земляробства на вузкіх палосах зямлі на ўзбярэжжы) і турызм. Вырошчваюць какосавую пальму (копра, пальмавы алей), какаву, каву, хлебнае дрэва, ямс, таро, бананы, цукр. трыснёг, маніёк, агародніну. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней, коз, авечак. Птушкагадоўля. Развіваецца рыбалоўства. Прам-сць развіта слаба. Здабыча марганцавай руды (в-аў Эфатэ), алмазаў, зсшата і серабра (а-вы Малекула і Эспірыту-Санта). Нарыхтоўка драўніны каштоўных парод. Працуюць невял. кансервавыя, рыбаперапр. і тэкст. прадпрыемствы. Штогод краіну наведваюць каля 30—40 тыс. турыстаў пераважна з Аўстраліі, Новай Зеландыі, Японіі. Транспарт аўтамабільны (даўж. аўтадарог 900 км), марскі (125 разнастайных, пераважна невял. суднаў), авіяцыйны (31 аэрадром). Экспартуецца (на суму каля 16—24 млн. долараў ЗША штогод) копра, какава, мяса замарожанае і кансерваванае, рыба, драўніна, марганцавая руда і інш. Імпарт (на 60—80 млн. долараў ЗША штогод) — машыны і трансп. сродкі, харч. тавары, вырабы цяжкай прам-сці, матэрыялы і паліва, хімікаты і інш. Гал. гандл. партнёры — Аўстралія, Японія, Нідэрланды, Новая Зеландыя, Францыя і інш. Грашовая адзінка — вату. Літ:. P y б ц о в Б. Вануату: Десять лет незавмснмостн / / Мнровая экономнка н междунар. отношення. 1990. № 7. Ф.С.Фешчанка (прырода, гаспадарка), У.Я.Капаткоў (гісторыя).

Герб і сцяг Вануату.

ВАНЦЙВІЧ Уладзімір Уладзіміравіч (н.

1.12.1955, г. Луцк, Валынскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне машынабудавання. Д-р тэхн. н. (1992), праф.

(1994). Чл. Нью-Йоркскай АН (1995). Скончыў БПІ (1977). 3 1977 y Бел. політэхн. акадэміі. Навук. працы па тэорыі і праектаванні схем прывада і сістэм размеркавання магутнасці паміж вядучымі мастамі і коламі шматпрывадных транспартна-цягавых машын.

выбарах 1979 перамагла партыя Вануаку («Наша зямля»), якая эмагалася за незалежнасць астравоў.

Тв:. Днфференцналы колесных машмн. М., 1987 (разам з АФ.Андрэевым, АХ.Лефаравым); Энергонагруженность н надежность днфференцнальных механнзмов транспортнотяговых машлн. Мн., 1991 (у сааўт.).

Незалежнасць абвешчана 30.7.1980, б. калонія названа В. — «краіна, якая была, ёсць і будзе». У 1982 улады В. забаранілі заход y парты краіны караблёў з ядз. зброяй і атамнымі энергет. ўстаноўкамі. У снеж. 1988 прэзідэнт дзяржавы Дж.Сакаману спрабаваў распусцідь парламент і адхілідь ад улады ўрад прэм’ер-міністра У.Ліні. У выніку выбараў 1991 утвораны кааліцыйны ўрад на чале з прэм’ер-міністрам М.К.Корманам. Прэзідэнт краіны з сак.

1994 Ж.МЛее. В. — член ААН (з 1981), Руху недалучэння (з 1983), брыт. Са-

ВАНЦЭВІЧУС, В а н ц я в і ч у с (Vancevicius) Генрыкас (н. 2.1.1924, г. Каўнас, Літва), літоўскі рэжысёр, акцёр. Нар. арт. СССР (1978). Скончыў студыю Каўнаскага драм. т-ра (1948), Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва ў Маскве (1953). 3 1953 гал. рэжысёр Каўнаскага, з 1966 Літоўскага акад. т-ра драмы (Вільнюс). Сярод пастановак: «Геркус Мантас» (1957) і «Цырк» (1976) Ю.Грушаса, «Міндаўгас» (1969), «Сабор» (1971) і «Мажвідас» (1978; і выканаў ролю Мілкуса) Ю.Марцінкявічуса, «Антоній і Клеапатра» (1968) і «Віндзорскія

в а н ь к о в іч

505

свавольніцы» (1977) У.Шэкспіра, «На ўсякага мудраца хапае прастаты» А.Астроўскага (1984), «Дачнікі» М.Горкага (1986). ВАНЦЯН Вачаган Унанавіч (14.5.1913, с. Зак Ахалкалакскага р-на, Грузія — 1.8.1944), удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1945). Камандзір кулямётнага разліку сяржант В. вызначыўся 23.6.1944 y час прарыву варожай абароны каля г.п. Шуміліна Віцебскай вобл.: знішчыў 3 кулямётныя пункты, адбіў 2 контратакі ворага, падбіў танк. Загінуў y баі каля р. Мемеле (Літва). ВАН ЧУН, Ч ж у н ж э н ь (27, Шан'юй, прав. Чжэцзян, Кітай — 104), кітайскі філосаф. Аўтар шэрагу філас. трактатаў, з якіх захавалася кн. «Крытычныя разважанні» («Лунь хэн»). Усё існае, паводле В.Ч., утворана з матэрыяльнай субстанцыі — «першаснага эфіру» (юань цы), a адрозненні паміж рознымі рэчамі паходзяць ад розніцы ў ступені яго згушчэння; з гэтага «першаснага эфіру» складаецца і чалавек. Лічыў, што свядомасць ёсць прадукт жыццядзейнасці цела і знікае разам са смерцю істоты. Сцвярджаў ідэю спантаннасці і неўсвядомленасці натуральнага парадку рэчаў, што вяло яго да натуралістычнага фаталізму — прызнання поўнай абумоўленасці чалавечага існавання прыроднымі фактарамі. Гісторыю чалавечага грамадства трактаваў як змену панавання культуры (вэнь) і прыроднай асновы, a ўсе сац. ўзрушэнні абгрунтоўваў непазбежнымі стыхійнымі бедствамі. в а н ш 5 н к ін Канстанцін Якаўлевіч (н. 17.12.1925, Масква), рускі паэт. Скончыў Літаратурны ін-т імя Горкага (1953). Першая кніга «Песня пра вартавых» (1951). Любоў да чалавека і прыроды, успаміны пра Айч. вайну, абавязак перад сваім часам y зб-ках «Партрэт сябра» (1955), «Вокны» (1962), «Павароты святла» (1965), «Дотык» (1972), «Характар» (1973), «Познія яблыкі» (1980), «Галінка» (1981) і інш., паэме «Жыццё чалавека» (1980; Дзярж. прэмія СССР 1985). Аповесці і апавяданні ў кн. «Вялікія пажары», «Армейскае юнацтва» (абедзве 1964). Аўтар кнігі ўспамінаў, літ. нарысаў «Накіды да рамана» (1973), «Твары і галасы» (1978); тэкстаў папулярных песень «Я люблю цябе, жыццё», «Як праводзяць параходы» і інш. Тв.: Собр. соч. Т. 1—3. М., 1983—84. Літ.: М н х а й л о в A Константан Ваншенкнн. М., 1979.

ВАНЬК0ВІЧ Валенцій Мельхіёравіч (12.5.1800, в. Калюжыца Бярэзінскага р-на Мінскай вобл. — 12.5.1842), бел. жывапісец; прадстаўнік рамантызму. 3 роду Ваньковічаў, пляменнік паэта А.Гарэцкага. Вучыўся ў Полацкім езуіцкім калегіуме (1811), на ф-це вольных навук Псшацкай акадэміі (1813— 17), y Віленскім ун-це ў Я.Дамеля і Я.Рустэма

506

ВАНЬКОВІЧ

(1818—24), Пецярбургскай AM (1825— 28). За малюнкі з натуры адзначаны 2-м (1825) і 1-м (1826) сярэбранымі медалямі, за твор «Подзвіг маладога кіяўляніна...» (1827) — залатым медалём і правам вучыцца за мяжой за кошт акадэміі. Найб. вядомы як партрэтыст: партрэты Адама Міцкевіча («Мідкевіч на скале Аюдаі>, 1828), Э.Ромера, Ю.Корсака, А.Адьшца, М.Шыманоўскай, А.Пушкіна, К.Ліпінскага, В.Жукоўскага і інш. 3 1829 жыў y Мінску, меў майстэрню ў Вял. Сляпянцы і Мінску (разам з Ч.Манюшкам). Тут стварыў партрэты бацькі, сястры С.Гарноўскай, Д.Манюшкі, жонкі з дзецьмі (мініяцюры), А.Гарэцкага, В.Пуслоўскага і членаў яго сям’і, С. і К.Пясецкіх, К. і АТавянскіх і інш. Пад уплывам Тавянскага захапіўся тэорыяй містыцызму, асобай Напалеона, біб-

В.Ваньковіч. Аўтапартрэт.

В.Ваньковіч Партрэт АМіцкевіча.

лейскімі сюжэтамі: «Маці Божая Вастрабрамская», «Мадонна з Ісусам Хрыстом і Іаанам Хрысціцелем», «Напалеон каля вогнішча» (1834). У канцы 1830-х г. пакінуў Мінск; працаваў y Дрэздэне, Берліне, Мюнхене; з 1841 y Парыжы, жыў y сям’і Міцкевічаў. Напісаў манум. палотны «Апафеоз Напалеона», «Напалеон плача над картай Еўропы», абразы «Евангеліст Іаан», «Святая Клара». Твораў В. захавалася вельмі мала. Яны знаходзяцца пераважна ў Англіі, Францыі, Італіі, Полыпчы, Літве, Расіі. Л і т Д р о б а ў Л.Н. Беларускія мастакі XIX стагодцзя. Мн., 1971; Я г о ж . Жнвопнсь Белорусснн XIX — начала XX в. Мн., 1974; П а н ь ш ы н а I. Ісціна вымалёўваецца: Валенцій Ваньковіч: Новыя факты біяграфіі / / Мастацгва. 1994. № l ; C i e c h a n o w k a Z. Malarz sprawy Walenty Warikowicz: (Zycioiys) / / Pamiefnik literacki. 1948. R. 38.

І.М.Паньшына. ВАНБК0ВІЧ (Wafikowicz) Мельхіёр (10.1.1892, в. Калюжыца Бярэзінскага р-на Мінскай вобл. — 10.9.1974), польскі празаік і публіцыст. 3 роду Ваньковічаў. Скончыў Варшаўскі ун-т (1922). Аўтар брашуры «Чаму польскі салдат уваходзіць y Літву і Беларусь» (1919). На ўспамінах аб дзідячых гадах заснавана аповесць «Шчанюковы гады» (1934). Пасля наведання СССР выдаў кнігу рэпартажаў «Анер’еная рэвалюцыя» (1934). 3 1949 жыў y ЗША, y 1958 вярнуўся ў Варшаву. Аўтар гіст. аповесці з часоў грамадз. вайны «Шпіталь y Ціхінічах» (2-е выд., 1935), рамана «Зелле на кратэры» (1957), аповесці «Вестэрплятэ» (1959), нарысаў і рэпартажаў «Монтэ Касіна» (1957), «Ад Стоўбцаў да Каіра» (1969), успамінаў «Туды і сюды» (1961) і інш. А.П.Грыцкевіч. ВАНБК0ВІЧ Ян (Ян Эдвард) Валенцьевіч (23.10.1834, маёнтак Слянянка, цяпер y межах г. Мінска — 2.8.1899), адзін з кіраўнікоў паўстання 1863— 64 на Беларусі. 3 роду Ваньковічаў. Сын ВМ.Ваньковіча. Скончыў лясны ін-т y Пецярбургу (1856). Прыхільнік «чырвоных». 3 1861 чл. Гродзенскай рэв.-дэмакр. арг-цыі. У час паўстання пад псеўд. Ляліва змагаўся ў атрадах на Падляшшы, быў паранены. У маі 1863 узначаліў Брэсдкі паўстанцкі атрад і з

Я.В.Ваньковіч. Фотаздымак пач. 1860-х г.

Кобрынскім атрадам Р.Траўгута зрабіў рэйд на Піншчыну. У ліп. 1863 выехаў y Польшчу, працаваў y паўстанцкай арг-цыі ў Галіцыі. У сак. 1864 арыштаваны аўстр. ўладамі. Пасля жыў y Парыжы, Кракаве. Г.В.Кісялёў, Я.Я.Янушкевіч. ВАНЬК0ВІЧЫ, дзяржаўныя дзеячы ВКЛ, род герба «Ліс». Вядомы з 1499. Напачатку праваслаўныя, з пач. 17 ст. католіхі. У 19—20 ст. валодалі маёнткамі Калюжыца (Бярэзінскі р-н), Волма (Дзяржынскі р-н), Дзевялтова і інш. Найб. вядомыя: Ю х н a , дваранін каралеўскі (1-я пал. 16 ст.); П ё т р , падкаморы віленскі; A д a м , староста краснасельскі, дэпутат Гал. літ. трыбуналй (1639); У л а д з і с л а ў , войскі, суддзя земскі мінскі, дэпухат Гал. літ. трыбунала (1684, 1688); Т э а д о р А н т о н і й , стольнік і падстароста судовьі мінскі, староста падусвяцкі, кашталян мінскі, дэпутат Гал. літ. трыбунала (1682, 1686, 1691, 1701, 1709); У л а д з і с л а ў T a д э в y ш , мечнік мінскі, староста рушоўскі, сеймавы пассш, дэпутат Гал. ліг. трыбунала (1711, 1717, 1722, 1726); М a т э в y ш, суддзя земскі мінскі (1778); Ю з a ф , пісар гродскі мінскі (1788), прадвадзіцель дваранства Мінскага пав. (1795— 1800, 1802—08); Станіслаў, барысаўскі павятовы прадвадзідель дваранства (1797— 1802); A н т о н , ігуменскі гіавятовы прадвадзіцель дваранства (1805—08); А п а л і н a р ы й , мінскі павятовы прадвадзіцель дваранства (1814—17); В а л е н ц і й М е л ь х і ё р а в і ч , гл. Ваньковіч В.М.; Я н В а л е н ц ь е в і ч , т . Ваньковіч Я.В.; М е л ь х і ё р , гл. Ваньковіч М. А.П.Грыцкевіч. ВАН ЭЙК (van Eyck) Ян, гл. Эйк Ян ван. ВАПЛЕР (В е п л е р ) Андрэй, музыкант, капельмайстар і кампазітар 18 ст. Каля 1736 паступіў на службу ў прыдворную капэлу кн. М.К.Радзівіла Рыбанькі ў Нясвіжы, y 1740—50-я г. працаваў y аркестры кн. Г.Ф.Радзівіла ў Слуцку. Выязджаў з аркестрам y Белае (цяпер Бяла-Падляска, Польшча) і Нясвіж. Г.І.Барышаў. ВАПНА, вяжучае рэчыва, якое атрымліваюць абпальваннем вапняку, мелу і інш. вапнава-магнезіяльных горных парод. Адрозніваюць В. паветраную (цвярдзее толькі на паветры ) і гідраўлічную (цвярдзее і ў вадзе). Паветраная В. мае ў асн. аксіды кальцыю і магнію, гідраўлічная — дадаткова сілікаты, алюмінаты і фераты кальцыю. Паветраную В. падзяляюць на нягашаную (кіпелку, гл. Кальцыю аксід) і гашаную (пушонку, гл. Кальцыю гідраксід). Выкарыстоўваецца ў буд-ве, вытв-сці сілікатнай цэглы, для ачысткі цукровабурачнага соку, вапнавання глебы і інш.

BÂIIHABAE MAJIAKÔ, гл. ў арт. Кальцыю гідраксід. ВАПНАВАННЕ ГЛЕБЫ, унясенне ў глебу вапнавых угнаенняў; спосаб хім. меліярацыі кіслых глеб. Шырока выкарыстоўваецца для пазбаўлення ад

залішняй кіслогнасці на падзолістых, балотных, шэрых лясных глебах, чырваназёмах і ападзоленых чарназёмах. Звычайна іх вапнуюць праз 5—6 гадоў, 1 раз y ратацыю севазвароту летам або восенню. Нормы ўнясення вапнавых угнаенняў залежаць ад кіслотнасці глебы, яе грануламетрычнага саставу, асаблівасцей культуры (напр., лубш дрэнна пераносіць В.г.). На тарфяных глебах дозы ўнясення вапны павялічваюдца ў 1,5 раза. На Беларусі каля 85% ворных зямель патрабуюць вапнавання. Дозы вапнавых угнаенняў устанаўліваюцца па спец. картаграмах кіслотнасці глеб. Пры аднолькавай ступені кіслотнасці на пясчаных глебах на 1 га ўносіцца 2 т, на гліністых — да 9 т вапнавых матэрыялаў. 3 агароднінных культур вапнаванне эфектыўнае для буракоў, капусты, часнаку, салаты, шпінату і сельдэрэю, морквы, агуркоў, фасолі, рэпы, цвятной капусты і бручкі; менш эфектыўнае вапнаванне для радыскі, рэдзькі, кабачкоў і памідораў.

ВАПНАВАЯ ВАДД, гл. ў арт. Кальцыю гідраксід. ВАПНАВЫ ТУФ, гл. Траверцін. ВАІІНАВЫ ШПАТ, гл. Кальцыт. ВАІІНАВЫЯ ЎГНАЁННІ, угнаенні, асн. кампанент якіх вапна. У якасці В.у. выкарыстоўваюць цвёрдыя і мяккія прыродныя вапнавыя пароды, прадукты іх перапрацоўкі і прамысл. адходы, што маюць вапну. Цвёрдыя пароды (вапняк, мел і інш.) перад унясеннем y глебу здрабняюцда ці абпальваюцца, мяккія пароды (напр., туфы) не патрабутоць драбнення, яны больш эфектыўныя і дзейнічаюць хутчэй за цвёрдыя. Гал. з В.у.: вапнавая мука (вапняк), даламітавая мука (даламіт), вапнавы туф, мергель, гашаная вапна, вапнавы торф ці тарфатуф. Найб. эфекгыўныя прамысл. адходы: мартэнаўскія, доменныя, электраплавільныя шлакі; дэфекат (адходы

Валнаўка гіучкаватая.

цукр. вытв-сці); сланцавы, каменнавугальны, тарфяны попел. Выкарыстоўваюць для паніжэння кіслотнасці глеб (гл. Вапнаванне глебы). ВАПНАЎКА (Gypsophila), род кветкавых раслін сям. гваздзіковых. Бсшьш за 120 відаў. Пашыраны ў Еўропе, Азіі і Аўстраліі (1 від). На Беларусі 7 відаў: 2 дзікарослыя — В. мяцёлчатая (G. рапіculata), расце па дарогах і чыгунках, на ўалесках хваёвых лясоў і дзюнах, вырошчваецца ў культуры, i В. пучкаватая (G. fastigiata), расце ў сухіх і светлых хваёвых барах, на ўзлесках, мелавых агаленнях і ўздоўж дарог; 2 занесеныя — В. пранізаналістая (G. perfoliata) i В. чорнакаранялістая (G. scoizonerifolia), растуць па чыгунках, на сметніках; 3 інтрадукаваныя — В. зграбная (G. elegans), В. найвышэйшая (G. altissima) i В. ціхаакіянская (G. pacifica), растуць y кветніках, садах, часам як здзічэлыя на газонах. Шмат- і аднагадовыя травяністыя расліны, радзей паўкусты з прамастойным, узыходным і распасцёртым, пераважна моцна разгалінаваным (ёсць шарападобныя, т.зв. «перакаціполе», і падушкападобныя формы) сцяблом. Лісце дробнае, суцэльнае, сядзячае, ад лінейна-ланцэтнага да ланцэтна-яйцападобнага. Кветкі дробныя, белыя, лілова-чырвоныя ці ружовыя, y складаных мяцёлчатых і шчыткападобных суквеццях. Плод — аднагнездавая каробачка. Дэкар., тэхн., лек. і меданосныя расліны. М.П.Млынарчык. ВАПНЯК, асадкавая горная парода, складзеная з карбанатаў кальцыю (кальцыт, радзей араганіт). Mae прымесі даламіту, гліністых і пясчаных часцінак і інш. Нярэдка ўключае рэшткі вапняковых шкілетаў выкапнёвых арганізмаў. Колер белы, шэры з рознымі адценнямі. Шчыльн. 2700—2900 кг/м3. Паводле паходжання В. бываюць: арганагенныя — з ракавін (ракушачнікі) або з калоній каралаў, імшанак, водарасцяў; арганагенна-абломкавыя (дэтрьггусавыя) — з абломкаў арган. рэшткаў; абломхавыя — з абкатаных карбанатных абломкаў; хемагенныя; перакрышталізаваныя. В. звязаны паступовымі пераходамі з даламітамі, глінамі, пясчанікамі і інш.; пры метамарфізме пераходзіць y мармур. Болыпасць В. марскога паходжання, аднак ёсць i В. прэснаводных азёраў, засоленых поймаў, мінер. крыніц (вапнавыя туфы і інш). Пласты дасягаюць магугнасці ў сотні і тысячы метраў. Здольныя да ўзнікнення з’яў карсту. На Беларусі В. найб. пашыраны ў адкладах дэвону, ардовіку, сілуру, верхняга мелу, трапляецда таксама ў кам,вуг., лермскай і юрскай сістэмах. Выкарыстоўваецца ў лрам-сці (флюсы, выраб фарбаў, шкла, гумы, пластмасаў, лекаў, мыла і інш.), сельскай гасдадарцы (ваднаванне глебы), буд-ве (вапна, цэмент) і архітэктуры, харч. прам-сці (вытв-сць цукру) і інш. ВАПц Ар АЎ Нікола Іодкаў (7.12.1909, г. Банска, Балгарыя — 23.7.1942), балгарскі паэт. Скончыў марское тэхн. вучылішча (1932). У 2-ю сусв. вайну ўдзельдік адтьіфаш. руху ў Балгарыі, расстраляны гітлераўцамі. Друкаваўся з 1926. Працягваў традыцыі балг. рэв. паэзіі (Х.Боцеў, Х.Смірненскі), выступіў

ВАРАБ’ЁЎ

507

як лаэт-наватар. У зб. «Песді матора» (1940) адлюстраваў сац. зрухі часу, атмасферу завода, рух машыд, працоўныя будні, веру ў светлую будучыню. Цыкл «Песні пра адду краіну» прысвечады антыфаш. барацьбе ў Іспаніі. На бел. мову яго вершы леракладалі А.Астрэйка, Н.Гілевіч і ідш.

Te.: Бел. пер. — Песня пра чалавека. Мн., 1982; Рус. пер. — Мзбранное. М., 1984

Г.Я Адамовіч.

BAP (Var), рудны раён y дэпартамелце Вар, Францыя. Уключае болыд за 10 радовішчаў баксітаў асадкавага тыпу. Адкрыты ў 1879. Паклады баксітаў шырока развіты на тэр. паміж масівамі Цэдтральлы Мор і Эстэрэль, ладсцілаюцца валнякамі і даламітамі сярэддяй — верхдяй юры і ніжняга мелу. Асн. мінералы: бёміт, каалініт, гематыт. ВАР Публій Квінтылій (Publius Quin­ tilius Varus; каля 53 да н. э. — 9 н. э.), старажытларьімскі далкаводзец. Быў консулам (13 да н. э.), дравіцелем Сірыі (6—4 да н.э.) і Германіі (6—9 д. э.). У час задушэння паўстандя герм. длямён пад кіраўнідтвам Армілія В. на чале 3 рым. легіёнаў трапіў y акружэлне ў Тэўтабургскім лесе. У выніку чатырохдзённай бітвы яго войска было здішчана, В. скончыў самагубствам. ВАРАБ’ЁЎ Анатоль Міхайлавіч (н.

10.1.1942, в. Люшдева Баранавіцкага р-да Брэсцкай вобл.), бел. дзеяч самадзейдага мастацтва, балетмайстар. Засл. работнік культ. Беларусі (1975). Нар. арт. Беларусі (1987). Працаваў y розных творчых калекгывах. 3 1967 кіраўнік Брэсцкага дар. ансамбля танца «Радасць». Ажыдцявіў шэраг харэаграфічных пастановак з выкарыстаннем бел. танц. фальклору («Палескае вяселле», «Радасць працы», «Свята на Палессі», «Дажынкі», «Валёнкі», «Суведір» і інш.), ладрыхтаваў болыд за 20 кан-. цэртлых драірам. Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1978. П.А.Жмайлік. ВАРАБ’ЁЎ Аркадзь Мікітавіч (н.

3.10.1924, с. Мардова Тамбоўскай вобл., Расія), расійскі слартсмен і трэнер (цяжкая атлетыка). Засл. майстар спорту СССР (1952), засл. трэнер СССР (1964). Д-р мед. н. (1970), праф. (1972). Скончыў Свярдлоўскі мед. ін-т (1957). Алімлійскі чэмдіён y лаўцяжкай вазе (1956, 1960), неаднаразовы чэмпіён свету, Еўропы i СССР y 1950—59, рэкардсмед свету ў 1950—61. ВАРАБ’ЁЎ Віктар Яфімавіч (н.

7.12.1955, г. Лягніца, Полылча), бел. сдартсмед (веславаняе на байдарках і калоэ). Засл. майстар слорту СССР (1975). Скончыў Гомельскі ун-т (1979). Чэмдіёд свету і Еўропы (1975), сярэбраны дрызёр чэмпіянату свету і Еўропы (1977) на дыстанцыі 500 м. Чэмпіён СССР да дыстанцыях 500 м (1975), 1000 м (1976), Сдартакіяды народаў СССР на дысталцыі 500 м (1975). Неаднаразовы пераможца і прызёр міжнар. спаборніцтваў. Усе лосдехі дася-

бурга і Масквы. Дакладнасць арх. перспекгывы спалучаў з узнёсла-эмацыянальным успрыманнем прыроды, гнуты на байдарцы-двойцы разам з выкарыстаннем разнастайных эфектаў М .Астапковічам. асвятлення («Від на Маскоўскі Крэмль», 1815, «Восеньская ноч y ПеВАРАБ’ЁЎ Іван Аляксеевіч (н.

26.8.1921, в. Гарбачова Тульскай вобл., цярбургу», «Узбярэжжа Нявы са сфінкРасія), удзельнік баёў на Беларусі ў самі каля Акадэміі мастацгваў», абедзве Вял. Айч. вайну. Двойчы Герой Сав. 1835, «Алея ў Альбана», 1845, і інш.). У Саюза (1944, 1945). Палкоўнік (1956). яго пейзажах упершыню ў рус. мастаСкончыў Тамбоўскую ваен.-авіяц. шко- цгве з’явіліся рысы рамант. бачання волу пілотаў (1941), Ваен.-паветр. акадэ- браза. мію (1952). У Чырв. Арміі з 1940. На ВАРАБ’ЁЎ Мікалай Іванавіч (н. фронце са жн. 1942. Камандзір эс- 17.8.1935, в. Глубокае Варонежскай кадрыллі штурмавога авіяпалка. Здзей- вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне хіміі. сніў каля 400 баявых вылетаў. Удзельнік Д-р тэхн. н. (1978), праф. (1984). Засл. Сталінградскай бітвы, вызвалення Бе- дз. нав. Беларусі (1992). Скончыў ларусі (Орша, Віцебск, Барысаў, Мінск, Ленінірадскі тэхнал. ін-т (1959). 3 1967 Баранавічы), Украіны, Літвы, баёў ва y Бел. тэхнал. ун-це, з 1984 прарэктар. Усх. Прусіі. У 1978—84 дырэктар Бел. філіяла УсеВАРАБ'ЁЎ Леанід Андрэевіч (н. саюзнага н.-д. і праектнага ін-та га22.10.1941, Ташкент), бел. вучоны эка- лургіі. Навук. працы па хіміі і тэхналогіі наміст. Д-р эканам. н. (1989), праф. мінер. угнаенняў і новых матэрыялаў на (1991). Скончыў Ленінградскі політэхн. аснове неарган. соляў і аксідаў. ін-т (1966). У 1973—85 y Бел. канструкТв.: Очлстка сточных вод н утнлнзацня тарска-тэхнал. ін-це гар. гаспадаркі. 3 фгорфосфатных шламов лронзводств фосфо1991 выкладае ў Бел. агр. тэхн. ун-це, з рных удобреннй. М., 1987 (у сааўт ); Аглас 1995 і ў Акадэміі кіравання пры Прэ- янфракрасных спектров фосфатов; Двойные зідэнце Рэспублікі Беларусь. Даследуе конденснрованные фосфаты. Мн., 1993 (у сапраблемы ўдасканалення метадалогіі і аўг.). Уладзімір Пятровіч тэхналогіі кіравання ў невытворчай ВАРАБ’ЁЎ сферы і аграпрамысл. комплексе. Аўтар (27.6.1876, Адэса — 31.10.1937), савецкі прац «Аўтаматызацыя і дыспетчарыза- анатам; адзін з заснавальнікаў функцыя ў гарадской гаспадарцы» (1981), цыян. анатоміі, стэрэамарфалогіі. Акад. «Аўтаматызаванае дыспетчарскае кіра- АН Украіны (1934). Скончыў Харкаўскі ванне жыллёвым фондам» (1983), «Ас- ун-т (1903). 3 1917 працаваў y ім (з 1921 новы кіравання вытворчасцю» (1996) і мед. ін-т), адначасова з 1921 навук. кіраўнік Укр. ін-та эксперым. медыінш. ВАРАБ’ЁЎ Максім Нічыпаравіч цыны. Склаў карту вегетатыўных нерв.

(6.8.1787, г. Пскоў, Расія — 29.8.1855), вузлоў і спляценняў унутр. органаў рускі жывапісец. Вучыўся ў Пецярбур- «Атлас анатоміі чалавека» (т. 1—5, гскай AM (1798—1809) і выкладаў y ёй 1938—42). Вызначыў новыя законы (праф. з 1823). У складзе рус. арміі быў структурнай арганізацыі нерв. сістэмы, y Германіі і Францыі (1813— 14), ван- значэнне пагранічнай макра-мікрадраваў па Б. Усходэе (1820—21), па скапічанай вобласці бачання і распраБалканах (1828) і Італіі (1844—45). Не- цаваў методыку яе даследавання, развіў каторыя карціны пісаў па пуцявых за- вучэнне пра цэласнасць арганізма і малёўках. Выканаў шэраг відаў Пецяр- ўздзеянні функцыі і працы на марфаге-

508_______________ ВАРАБ’ЁЎ

нез. Разам з Б.І.Збарскім распрацаваў эфектыўны метад бальзаміравання і бальзаміраваў цела У.ІЛеніна (1924). Прэмія імя Леніна 1927. ВАРАБ’ЁЎ Яўген Захаравіч (12.12.1910, Рыга — 31.8.1990), рускі пісьменнік. Скончыў Ленінградскі ін-т журналістыкі. Аўтар раманаў «Вышыня» (1952, пра будаўнікоў з-да на Паўд. Урале), «Зямля, да запатрабавання» (1970, пра лёс сав. разведчыка Л.Маневіча), «Ахвота да перамены месцаў» (1979, пра новабудоўлі на Ангары), аповесцяў «Капля крыві» (1960), «Форма адзення эімовая» (1965), «Дах над галавой» (1974) , «Стары і яго вучні» (1981) і інш. Тэме Вял. Айч. вайны прысвяціў зб-кі аповесцяў і апавяданняў «Гонар пяхоты» (1946), «Учора была вайна» (1975) , «Па старой Смаленскай дарозе» (1979) і інш. Тв.: Нзбр. пронзв. T. 1—2. М., 1983. «ВАРАГ», расійскі браняпалубны крэйсер 1-й Ціхаакіянскай эскадры, які вызначыўся на пач. рус.-японскай вайны 1904—05. Пабудаваны ў 1899 y Філадэльфіі (ЗША), дзейнічаў з 1901. Блакіраваны ў нейтральным карэйскім порце Чэмульпо (Інчхон), «B.» (камандзір — калітан 1-га рангу У.Ф.Руднеў) разам з кананерскай лодкай «Карэец» 9.2.1904 спрабаваў прарвахвда ў Порт-Артур; y баі з эскадрай яп. контрадмірала С.Урыу (6 крэйсераў, 8 мінаносцаў) патапіў мінаносец і пашкодзіў 2 крэйсеры. Затоплены экіпажам (з 570 маракоў загінулі 34 і паранены 188). У 1905 падняты і залічаны ў яп. флот як «Соя». У 1916 выкуплены рас. урадам і ўключаны ў склад Флатыліі Паўн. Ледавітага ак. У 1918 патануў y Ірландскім м. Імем «В » ў 1965 названы ракетны крэйсер сав. Ціхаакіянскага флоту. Літ.: М е л ь н н к о в Р.М. Крейсер «Варяг». 2 нзд. Л., 1983. ВАРАП (познагрэч. Barangoi ад стараж.-сканд. vaeringjar нарманскія воіны, якія служылі ў візант. імператараў), 1) y Візантыі любы наёмны воін. 2) Назва скандынаваў (продкаў датчан, нарвежцаў і шведаў) ва Усх. Еўропе ў 2-й пал.

9 — 1-й пал. 11 ст. У час сваёй экспансіі ў Еўропе ў эпоху вікінгаў (793— 1066) датчане і нарвежцы рабілі марскія паходы гал. чынам y Зах. Еўропу (гл. Нарманы), шведы — пераважна ва Усходнюю. Апошнія гандлявалі, рухаючыся па водным шляху *з варагаў y грэкі» (праходзіў праз Беларусь), і па Волзе — да булгараў, хазараў і закаспійскіх народаў; абкладалі данінай і часткова захоплівалі слабаразвітыя вобласці Балт. рэгіёна; асн. сферамі іх дзейнасці на Русі паступова сталі гандаль і служба ў дружынах князёў. Варажскія паселішчы на землях усх. славян былі разрозненыя і адзінкавыя, a самі В. хутка асіміляваліся. Ал факта знаходжання В. на Русі паходзіць т. зв. нарманская тэорыя. У «Аповесці мінулых гадоў» пад 859 згадваюцца крывічы, якія плацілі даніну В. У 862 крывічы разам з інш. плямёнамі прагналі В. за мора, адкуль яны прыйшлі. Аднак потым чудзь,

наўгародскія славяне і крывічы запрасілі да сябе варажскіх князёў. Летапіс паведамляе, йгго Полацк заснавалі крывічы, a В. ў ім прышлыя. Пра кантакгы стараж. насельніцтва Беларусі з В. сведчаць таксама археал. матэрыялы (знаходкі сканцэнтраваны пераважна ўздоўж Зах. Дзвіны і Дняпра, a таксама на Гродзеншчыне). Літ.: Славяне н сканданавы: Пер. с нем. М., 1986; Л о в м я н ь с к я й X. Русь н норманы: Пер. с пол. М., 1985. У.Я.Калаткоў. ВАРАЖБА, магічныя спосабы і дзеянні, што нібыта прадказвалі будучыню і расказвалі пра былое. Узнікла ў першабытным грамадстве разам з раннімі формамі рэлігіі — верай y звышнатуральныя сілы, добрых і злых духаў, y лёс. Яшчэ стараж. земляробы прадказвалі надвор’е па зорках і сонцы; вавіланяне, этрускі, рымляне варажылі па печані ахвярнай жывёлы. У многіх народаў вядома В. на касцях, бобе, арэхах, кававай гушчы, a таксама па лініях далоні,

'• : ■ г .

1

'V

.ry

гарызонт эаплейстацэну, які адпавядае скандынаўскаму эледзяненню. На тэр. Беларусі азёрныя і рачныя адклады В.з. (алеўрыты, супескі, пяскі з рэшткамі арктабарэальных раслін) найб. пашыраны на Палессі. У час В.з. адбылася змена палеамагнітных эпох: адмоўна намагнічаныя пароды эпохі Матуяма змяніліся дадатна намагнічанымі пародамі сучаснай эпохі Брунас каля 730 тыс. г. назад (гл. Палеамагнетызм). А. Ф. Санько. ВАРАЖСКАЕ МОРА, адна з былых назваў Балтыйскага мора. Паходжанне назвы звязана з дзейнасцю стараж. скавдынаваў, гал. чынам продкаў шведаў, якія жылі на берагах Балтыкі і ў 9— 11 ст. рабілі марскія паходы ва Усх. Еўропу (гл. Варагі). Згадваецца ў «Аповесці мінулых гадоў», як «Бахр-Варанк» y працах араб. аўтараў Біруні (пач. 11 ст.), ІІІыразі (пач. 14 ст.), Хаджы-Хальфы (17 ст.). У рус. мове выкарыстоўвалася да 18 ст.

j .\

...-

Крэйсер «Вараг*.

па картах і інш. Калі ў В. па прыкметах ёсць пэўнае рацыянальнае зерне (прыродныя назіранні), дык іншыя яе віды грунтуюцца на ўяўным знешнім падабенстве або процілегласці (напр., бачыць y сне ягады — слёзы, чыстую ваду — радасць, мутную ваду — смутак). Беларусы найчасцей варажылі на Каляды, на багатую куццю перад Новым годам. В. павінна была прадвызначыць надыходзячы год: з-пад каляднага абруса сена паказвала на даўжыню будучага лёну; перавага пэўнага віду зерня ў трыбуху заколатага парсюка — якое збожжа найбольш уродзіць. Дзяўчаты варажылі пра замужжа (упоцемку ў хляве зловіць баранчыка — выйдзе замуж; з якога боку пачуе брэх сабакі — там яе нарачоны і інш.). Гл. таксама Магія. ВАРАЖСКАЕ ЗЛЕДЗЯНЁННЕ, адно з самых стараж. зледзяненняў y Еўропе. Вылучана Л.М.Вазнечуком y 1961—65 як зледзяненне, якое ўкрывала амаль усю Паўн. Еўропу. Атаясамлівалася з першым з 2 міндэльскіх зледзяненняў, з 1971 — э нараўскім зледзяненнем. 3 1990-х г. з В.з. звязваюць варажскі

ВАРАЖСКІ ЗАЛІЎ, гл. Варангер-фіёрд. ВАРАЖЦ0Ў Мікалай Мікалаевіч (28.4.1881, г. Іркуцк, Расія — 9.8.1941), савецкі хімік-арганік, адзін з арганізатараў анілафарбавальнай прам-сці. Скончыў Харкаўскі тэхнал. ін-т (1904). У 1904—18 выкладаў y розных ун-тах Расіі (праф. з 1917). 3 1916 арганізатар і кіраўнік лабараторыі «Рускафарба», з 1924 y Маскоўскім хіміка-тэхнал. ін-це. Навук. працы па хіміі фарбавальнікаў, іх будове, здольнасці афарбоўваць прыродныя валокны. Аўтар манаграфіі «Асновы сінтэзу прамежкавых прадуктаў і фарбавальнікаў» (1934). Дзярж. прэмія СССР 1952.

BAPAKÔMCKI (Warakomski) Адам, польскі пісьменнік 1-й пал. 18 ст. Жыў на Віцебшчыне. Аўтар паэмы «Гісторыя пра блаславёных мучанікаў» (1738, рукапіс захоўваецца ў архіве С.-Пецярбургскага аддзялення Ін-та гісторыі Рас. АН) пра знаходжанне ў Полацку Пятра I, яго расправу з уніяцкім духавенствам; Пятра I y ёй параўноўваў з біблейскім царом Давідам. У мове твора сустракаюцца беларусізмы. А.В.Мальдзіс. ВАРАКСІН Уладзімір Мікалаевіч (5.7.1901, г. Омск, Расія — 2.1.1980), бел. архітэктар, педагог. Засл. будаўнік

ВАРАНАСІ

509

Беларусі (1967). Скончыў Ленінградскі ін-т інжынераў камунальнага буд-ва (1934). 3 1952 y БПІ. У 1971—75 y Брэсцкім буд. ін-це. Асн. работы: Палац піянераў (1935—36) і будынак ЦК КПБ (1940—41, закончаны ў 1947; абодва ў сааўт.), Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1954), жылыя дамы на вуліцах К.Маркса, Маскоўскай, Захарава (1949—55) y

Мінску; педтэхнікум y Крычаве (1938), кінатэатр «Радзіма» (1939) y Магілёве; клуб запалкавай ф-кі ў Рэчыцы (1939) і інш. ВАРАКУШКА (Luscinia svecica), птушка сям. драздовых атр. вераб’інападобных. Пашырана ва Усх. і Паўн. Еўропе, Паўн. і Цэнтр. Азіі. На Беларусі падвід — В. сярэднееўрапейская (L. s. cyanecula). Пералётная. Жыве скрытна ў хмызняках паблізу вадаёмаў, на балотах і забалочаных месцах. Даўж. цела 14—15 см, маса каля 20 г. Палавы дымарфізм добра выяўлены. У самца горла і грудзі ярка-сінія, акаймаваныя чорнай вузкай паласой, з белай плямкай пасярэдзіне. Верх цела аліўкавы, ніз светлы. У самкі горла і ірудзі светлыя з чорнымі стракацінамі. Гнёзды на зямлі пад кустамі ў густой траве, на купінах. Корміцца насякомымі, ягадамі. Пераймае галасы інш. птушак. Зімуе на Пд Азіі, y Паўн. Афрыцы. Занесена ў Чырв. кнігу Беларусі. ВАРАНАСІ, Б е н a р э с , горад на Пн Індыі, на р. Ганг, паміж яго прытокамі Варан і Асі (адсюль назва), y штаце Утар-Прадэш. Узнік каля 7 ст. да н.э.

932,4 тыс. ж. (1991). Важны трансп. вузел (чыгункі, аўтадарогі, водныя шляхі). Баваўняная, шаўкаткацкая, шкляная, харч., хім. прам-сць. 3-д цеплавозаў.

Варакушка

ВАРАНГАЛ

паверхні дэталяў і вырабаў з вугляродзістай або нізкалегіраванай сталі і чыгуну; прыватны выпадак аксідавання.

Саматужная вытв-сць маст. вырабаў (парча, дываны, ювелірныя вырабы і інш.). Цэнтр кнігадрукавання на мове хіндзі. 2 ун-ты. Найбуйнейшая б-ка кніг на мове хіндзі. Гіст., культ. і рэліг. цэнтр краіны. Месца паломнішва (каля 1 млн. чал. штогод) індусаў і будыстаў. Шматлікія палацы і індуісцкія храмы (пераважна 16— 18 ст.). «Залаты храм Шывы» (каля 1750), комплекс палацаў 16— 19 ст., іншыя арх. помнікі. ВАРАНГАЛ, горад на Пд Індыі, y штаце Андхра-Прадэш. Каля 400 тыс. ж. (1990). Цэнтр с.-г. раёна. Вытв-сць баваўняных тканін і дываноў. ВАРАНГЕР-ФІЁРД (Varanger fjord), В а р а ж с к і э а л і ў , заліў y Баранцавым м., каля паўн. берагоў Еўропы, паміж а-вамі Рыбачы (Расія) і Варангер (Нарвегія). Даўж. 120 км, шыр. каля ўваходу 50 км. Глыб. да 420 м. Болыпая ч. заліва не замярзае. Прылівы паўсутачныя (да 2,2 м). Парты Вардзё, Вадсе (Нарвегія).

BAPAHÉHHE, працэс атрымання слоя аксідаў жалеза таўшчынёй 1—10 мкм на

Выхарыстоўваецца для ахоўна-дэкар. аддзелкі вырабаў (зброі, прылад і шш.) — на-

510

дання паверхні карычневага, цёмна-сіняга або чорнага колеру розных адценняў з захаваннем метал. бляску. Раней В. рабілі награваннем дэталяў да 265—275 °С і праціркай іх паверхні рыззём, намочаным y канапляным алеі. У сучаснай вытв-сці практыісуецца шчолачнае, хсіслотнае і тэрмічнае В. Жалезааксідныя накрьіцці маюць невысохсую зносаўстойлівасць і каразійную ўстойлівасць.

ВАРАНЕЦ (Actaea), род ісветкавых раслін сям. казяльцовых. Каля 10 відаў. Пашыраны ва ўмераных зонах Паўн. паўшар’я. На Беларусі зрэдхсу трапляецца В. каласісты (A. spicata). Расце ў шырахсалістых і мяшаных лясах, y хмызняках па берагах рэк. Вырошчваецца ў Цэнтр. бат. садзе АН Беларусі.

Варанец каласісты.

Шматгадовыя травяністыя расліны з прамастойным разгалінаваным сдяблом і карэнішчам. Лісце буйное, трайчастае, зубчастае, на чаранках. Ккегкі дробныя, белыя або жаўтавата-белыя, y гронках. Плод — ягадападобная касцянка чорнага, белага або чырв. колеру. Дэкар., тэхн. (з пладоў атрымліваюць чорную і чырв. фарбу), лек. (харані — ірвотны і слабіцельны сродак) і ядавітыя (усе часткі) расліны.

СУПРАЦОЎНІКІ ВЫДАВЕЦТВА «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ», ЯКІЯ ПРЫМАЛІ ЎДЗЕЛ У ПАДРЫХТОЎЦЫ I ВЫДАННІ 3-га ТОМА БЕЛАРУСКАЙ ЭНЦЫКЛАПЕДЫІ

Галоўная рэдакцыя Галоўны рэдактар — Г.П.Пашкоў; першы намеснік галоўнага рэдактара доктар гістарычных навук П.Ц.Петрыкаў; намеснікі галоўнага рэдактара С.П.Самуэль, кандыдат гістарычных навук І.П.Хаўратовіч; намеснік галоўнага рэдактара — адказны сакратар Я.В.Малашэвіч (да 4.9.1996), В.Б.Люковіч; намеснікі адказнага сакратара Т.Я.Буракова, А.М.Курыльчык.

Рэдакцыя мастацка-тэхнічнага афармлення выданняў Заг. рэдакцыі — А.М.Хількевіч; навуковыя рэдактары H. В.Барай, Я.У.Круглоў, В.У.Мінько; рэдактар В.М.Вераценнікава.

Група картаграфіі

Навукова-галіновыя і кантрольныя рэдакцыі

Вядучы навуковы рэдактар Г.Р.Шыкунова; навуковыя рэдактары Л.У.Белякова, В.Ф.Надзененка; рэдактар С.П.Жыдовіч.

Рэдакцыя гісторыі Беларусі

Група тэхнічных рэдактараў

Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук Л.У.Языковіч; вадучы навуковы рэдактар А.В.Скараход; навуковыя рэдактары М.І.Аўсяная, Ю.В.Бажэнаў, В.В.Гусева, кандыдат гістарычных навук В.С.Паэднякоў.

Рэдакцыя ўсеагульнай гісторыі Заг. рэдакцыі — Г.К.Кісялёў; вядучы навуковы рэдактар З.І.Малейка; навуковыя рэдактары Н.А.Дзянісава, Л.М.Драбовіч, У.Я.Калаткоў, Н.П.Ракіцкая.

Рэдакцыя філасофіі, эканомікі і права Заг. рэдакцыі — кандыдат філасофскіх навук С.Ф.Дубянецкі; вядучыя навуковыя рэдактары Г.А.Маслыка, кандыдат эканамічных навук У.А.Салановіч; навуковыя рэдактары Т.М.Грынько, В.В.Краснова; рэдактар М.У.Маркевіч.

Рэдакцыя літаратуры, мовы, фальклору і этнаграфіі Заг. рэдакцыі — ІД.Сіпакоў; вядучы навуковы рэдактар кандыдат філалагічных навук І.У.Саламевіч; навуковыя рэдактары І.САлександровіч, А.А.Грачанікава, Г.І.Дайлідава, Т.Я.Жэбіт, Т.А.Меляшкевіч.

М.І.Грыневіч, Н.М.Шэвель.

Рэдакцыя фотаздымак і фотаілюстрацый Заг. рэдакцыі — Г.М.Бажанкоў; фотакарэспандэнты А.П.Дрыбас, В.У.Харчанка; інжынеры-тэхнолагі С.А.Жукавень, І.У.Каваленка.

Рэдакцыя камп’ютэрнай падрыхтоўкі рукапісаў Заг. рэдакцыі — С.А.Макаёнак; інжынеры Г.А.Гурбо, I. М.Кузьмянкова; аператары С.А.Быткоўская, І.У.Грыцэль, А.У.Гурыновіч, Н.М.Зубкевіч.

Вытворчы аддзел Заг. аддзела — Т.Р.Рыбакова; Т.М.Грыцышын, А.М.Красавіна.

інжынеры-тэхнолагі

Участак размнажальнай тэхнікі Ст. аператар капіравальных і множыльных Ф.А.Юркевіч; пераплётчыца Я.М.Кузьміна.

машын

Карэктарская Рэдакцыя мастацтва і архітэктуры Заг. рэдакцыі — А.А.Дылейка; навуковыя рэдактары Т.Р.Мартыненка, Л.І.Паўловіч, Л.А.Сівалобчык, Г.А.Фатыхава.

Рэдакдыя біялогіі, медыцыны і сельскай гаспадаркі Заг. рэдакцыі — А.К.Фядосаў; вядучы навуковы рэдактар кандыдат біялагічных навук Л.В.Кірыленка, навуковьм рэдактары кандыдаты біялагічных навук Г.У.Вынаеў, А.Г.Купцова, навуковыя рэдактары Т.І.Малашэвіч, В.А.Пазняк.

В.І.Багдановіч, А.М.Барысава, Л.С.Зіза, Н.Б.Кучмель, А.В.Семенчукова, Л.В.Суцягіна, Т.П.Шыпінская.

Навуковая бібліятэка Заг. — Р.В.Ахрэмчык, бібліятэкар-бібліёграф Г.А.Краўчанка.

Машынапіснае бюро Г.Л.Анісімава, А.І.Барнёва, Т.Л.Барысоўская, Т.Г.Кляўко, Т.М.Саленік.

Рэдакцыя геаграфічных навук

Агульная рэдакцыя

Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук В.П.Кісель; навуковыя рэдактары І.Я.Афнагель, В.М.Круцько, А.А.Трухан, кандыдат геолага-мінералагічных навук Т.В.Якубоўская.

Заг. рэдакцыі — ст. інспектар па кадрах — Т.А.Кароткіна; навук. рэдактар Р.Р.Блашко; сакратар-машыністка В.М.Пачэпка.

Аддзел бухгалтарскага ўліку Рэдакцыя фізіка-матэматычных і тэхнічных навук Заг. рэдакцыі — кандыдат фізіка-матэматычных навук А.І.Болсун; вядучы навуковы рэдактар У.М.Сацута; навуковыя рэдактары П.С.Габец, А.П.Чарнякова, Л.М.Шахлевіч.

Галоўны бухгалтар С.У.Чахута; нам. галоўнага бухгалтара МЛ.Макаранка; бухгалтары А.С.Бельская, Н.Ю.Пыркіна.

Эканамічная група Т.І.Лук’янава.

Рэдакцыя навуковага і літаратурнага кантролю Заг. рэдакцыі — Л.В.Календа; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Гетаў, Е.П.Фешчанка; навуковыя рэдактары І.Ў.Косціна, Н.К.Мазоўка, Г.М.Малей, М.А.Маўзон, Т.І.Нішт, Т.П.Панчанка, М.В.Пятроўская, Л.А.Суднік, А.А.Федасеева; ст. карэктар Г.Т.Глушчанка.

Аддзел рэкламы і маркетынгу Заг. аддзела — Ю.В.Ждановіч, М.Ф.Пачэпка.

Гаспадарчая служба Заг. службы — І.А.Шор.

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 2: Беларусы — Б 43 Варанец / Рэдкал.: Г.П.Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1996. — 511 с.: іл.

ISBN 985-11-0068-4 (т. 3) ISBN 985-11-0035-8 0304760000—034 Б ------------------------ 2—96 М 318(03)—96

ББК 92(4Бен)

БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ ТОМ 3

БЕЛАРУСЫ — ВАРАНЕЦ У томе змешчаны 994 ілюстрацыі, y т.л. 230 партрэтаў, 80 картаў Мастацкае афармленне Э.Э.Жакевіча, А.М.Хількевіча Мастацкія рэдактары: Я.У.Круглоў, В.У.Мінько Тэхнічныя рэдактары: М.І.Грыневіч, Н.М.Шэвель Карэктары: В.І.Багдановіч, А.М.Барысава, Л.С.Зіза, Н.Б.Кучмель, А.В.Семенчукова, Л.В.Суцягіна, Т.П.Шыпінская Падпісана да друку 30.10.96. Фармат 84x108 '/іб- Гарнітура Таймс. Папера афсетная. Ум. друк. арк. 53,76. Ум. фарб.-адб. 218,4. Ул.-выд. арк. 88,46. Тыраж 10 000 экз. Заказ 14. Выдавецгва «Беларуская Энцыклапедыя» імя Петруся Броўкі Дзяржаўнага камітэта Рэспублікі Беларусь па друку. Ліцэнзія ЛВ № 10. Рэспубліка Беларусь. 220072, Мінск, вул. Ф.Скарыны, 15а. Надрукавана з арыгінал-макета на Мінскай фабрыцы каляровага друку. Рэспубліка Беларусь. 220115, Мінск, вул. Каржанеўскага, 20.