ЗОАГАШ ДЫ І (ад зоа- + ганідыі) — клеткі некаторых водарасцяў і грыбоў, здольныя рухацца ў вадзе пры дапамозе жгуцікаў. з о а г е а г р А ф і я (ад зоа- + геаграфія) — навука, якая вьшучае размеркаванне, размяшчэнне жывёл на зямным шары. ЗОА ГЕ0ГРА Ф (ад зоа- + географ) — спецьшліст y галіне зоагеаграфіі. ЗОАГІГІЕНА (ад зоа- + гігіена) — навука аб ахове здароўя жывёл. ЗОАМАРФІЗМ (ад зоа- + -марфізм) — уяўленне багоў y вобразе жывёл y даўніх рэлігіях; папярэднічала, a часам і спадарожнічапа антрапамарфізму. ЗОАМ ЕЛІЯРАЦЫ Я (ад зоа- + меліярацыя) — паляпшэнне прыродных і антрапагенных аб’ектаў шляхам выкарыстання абарыгенных або інтрадукаваных відаў жывёл. ЗОАПАЛЕАНТАЛОГІЯ (ад зоа+ палеанталогія) — тое, пгго і палеазаалогія. ЗОАПАРАЗІТЫ (ад зоа- + паразіты) — жывёлы, якія шматкратна харчуюцца за кошт іншых жывёл, не забіваючы іх, напр. многія прасцейшыя, гельмінты, насякомыя. ЗОАПАТАЛОГЫ (ад зоа- + паталогія) — навука аб паталагічных працэсах y арганізме жывёл. ЗОАПЛАНКТОН (ад зоа- + планктон) — планктон, які складаецца з жьюёльных арганізмаў. ЗОА П СІХ А ЛО П Я (ад зоа- + псіхалогія) — галіна псіхалогіі, якая вьшучае псіхіку жьшёл.
—
---------------------------------------------
3
ЗОАПСІХОЛАГ (ад зоа- + псіхолаг) — спецыяліст y галіне зоапсіхалогіі. ЗОАСПАРАНГП (ад зоа- + спарангій) — органы непалавога размнажэння ў некаторых водарасцей і ніжэйшых грыбоў; клеткі, y якіх утвараюцца зааспоры. ЗОАТАМІЯ (ад зоа- + -тамія) — навука аб будове арганізма жывёл, яго органах і сістэмах. ЗО АФ ЕНАЛОГЫ (ад зоа- + феналогія) — навука аб сезонных з’явах y жывёльным свеце, раздзел феналогіі. ЗОАХЛАРЭЛА (ад зоа- + хларэла) — тое, пгго і эндасімбіёз. ЗО А Ц ЭН 03 (ад зоа- + -цэноз) — сукупнасць жьюёл, якія Jmaxoдзяць y склад біяцэнозу. -ЗОЙ (гр. zoe = жыццё) — другая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на сувязь з паняццем «жыццё». t
i
ЗО ЛІ (ням. Sol, ад лац. solutio = растварэнне) — вельмі дробныя часцінкі якога-н. рэчыва ў вадкім, цвёрдым або газападобным асяроддзі; адрозніваюць гідразолі, арганазолі і аэразолі. ЗО ЛІ2 (ням. Soil = паніжэнне) — невялікія круглаватыя ўпадзіныванны глыбінёй да 5 м і дыяметрам да 60 м, якія ўтвараюцца ў выніку прасадкі г р у т у на месцы пахаванага водна-ледніковымі адкладамі «мёртвага» лёду. t ЗОНА (лац. zona, ад гр. zone = noяс) — прастора, раён, тэрыторыя паміж якімі-н. граніцамі, характарызуецца агульнымі адзнакамі (напр. арктычная з., лясная з., бяз’ядзерная з.).
501
3 ЗОНГ (англ. song = песня) — від балады, часта парадыйнага, гратэскнага характару з бадзяжніцкай тэматыкай, блізкай да джазавага рытму, якая змяшчае вострую сатыру і крытыку грамадстаа; выконваецца ў выглядзе інтэрмедыі або аўтарскага каментарыя. ЗОНД (фр. sonde) — 1) медыцынскі інструмент ў выглядзе трубачкі, якая ўводзіцца ўнутр арганізма з дыягнастычнай ці лячэбнай мэтай; 2) металічны бур для даследавання падглебы; 3) невялікі паветраны шар з самапісным прыстасаваннем для вывучэння верхніх слаёў атмасферы. ЗОНДЭРБУНД (ням. Sonderbund = асобы саюз) — палітычны саюз сямі кансерватьіўна-каталіцкіх швейцарскіх кантонаў y 1845— 1848 гт., які супрацьстаяў імкненшо пратэстанцкіх кантонаў да цэнтралізацыі і правядзення ліберальных рэформ (параўн. зібербунд). 3ÔPA (н.-лац. zora) — павук сям. клубіянідау, які пашыраны ў лясах. ЗОРААСТРЬІЗМ (ад гр. Zoroas ter, ад перс. Zaratusira = імя прарока) — рэлігія, якая была пашырана ў старажытнасці і ў перыяд сярэдневякоўя ў краінах Блізкага і Сярэд. Усходу і прапаведавала ідэю барацьбы дабра і зла. ЗУАЎ (фр. zouave, ад ар. zuaua = назва аднаго з плямён y Алжыры) — 1) салдат французскіх каланіяльных войск, якія фарміраваліся з жыхароў Алжыра; 2) салдат наёмных стралковых часцей y арміі султанскай Турцыі. ЗУМЕР (ням. Summer) — электрамагнітны прыбор для падачы
гукавых сігналаў; выкарыстоўваецца ў радыётэхніцы, тэлефаніі. ЗУМПФ (ням. Sumpf) — 1) назапашвальная ёмістасць для вады ці гідрасумесі, якія потым перапампоўваюцца землясосам, вуглясосам ці інш.; 2) частка шахтавага ствала, заглыбленая ніжэй самага глыбокага эксплуатацыйнага гарызонту; 3) адстойнік для прамывачнага раствору пры разведвальным бурнні; 4) заглыбленне ў ніжняй частцы стаяка лінейнай формы. ЗУРНА (тур. zuma, ад перс. suma) — усходні народны духавы музычны інструмент тыпу габоя. ЗЫ ЧЫ Ц Ь (польск. zyczyc) — 1) жадаць, выказваць каму-н. якія-н. пажаданні; 2) абяцаць, прадказваць што-н. З^ДА ЛЬ (ст.-польск. zedel, ад с.-в.-ням. sëdel) — услон, пераносная яаўкз. на ножках. ЗЮ ЙД (гал. zuiden) — 1) поўдзень, паўднёвы напрамак; 2) паўднёвы вецер. ЗЮЙД-ВЕСТ (гал. zuid-west) — 1) паўднёвы захад, паўднёва-заходні напрамак; 2) паўднёва-заходні вецер. ЗЮЙДВЕСТКА (гал. zuidwester) — 1) капялюш з непрамакальнай тканіны з шырокімі палямі; 2) шырокі непрамакальны плашч з капюшонам. ЗЮ ЙД-ОСТ (гал. zuid-oost) — 1) паўднёвы ўсход, паўднёва-ўсходні напрамак; 2) паўднёва-ўсходні вецер.
502
---------------------------
1
I ІА А Ш ТЫ (ад лац. Joannes = імя святога) — тое, што і госпітальеры. ІА Н А 30Н Д (ад іон + зонд) — радыётэхнічнае ўстройства для вызначэння вышыняў, дзе адбіваюцца ад іанасферы радыёхвалі на пэўных частотах або ў дыяпазонах частот. ІАНАСФЕРА (ад іон + сфера) — верхні слой атмасферы (ад 80 да 500 км), які ўтрымлівае ў сабе іоны і свабодныя электроны. ІА Н А Ф 0Н (ад іон + -фон) — генератар ультрагукавых ваганняў. ІАНІЗАВАЦЬ (ад іон) — выклікаць іанізацыю, насычаць іонамі (напр. і. газ). ІАШ ЗАТАР (ад іанізаваць) — 1) тое, нгго выклікае іанізацыю (рэнтгенаўскія прамяні, гама-прамяні і інш.); 2) прыбор для іанізацыі (налр. паветра ў памяшканні). ІА НПАЦЫ Я (ад іанізаваць) — утварэнне іонаў (напр. і. паветра).
ІАНОЛ (ад іон + -cm) — арганічнае злучэнне, парашок жоўтага колеру, які выкарысто ўваецца як антыакісляльнік пры вырабе харчовых прадуктаў, каўчуку і інш. Ш ЕРЫ С (н.-лац. iberis) — травяністая расліна сям. капуставых з ланцэтным цёмна-зялёным лісцем і белымі кветкамі ў гронках, пашыраная ў Паўд. Еўропе і Малой Азіі; на Беларусі вырошчваецца як дэкараты5шая. ІБ ІС (лац. ibis, ад гр. ibis, з егіп.) — птушка атрада буслападобных з доўгімі нагамі і доўгай загнутай дзюбай, якая жыве ў балоцістых месцах трапічнага і ўмеранага паясоў. Ш Н (ар. ibn = сын) — кампанент ва ўласным імені перад імем бацькі, які абазначае «сын», «нашчадак», y народаў, што карыстаюцца арабскай мовай. ГОАСІ (рус. мвасн, ад яп. iwasi) — невялікая прамысловая рыба сям. селядцовых, ціхаакіянская сардзіна. t
ІА Ш ТЫ (ад іон) — рэчьгоы, здольныя выклікаць абмен іонамі, уплываць на абмен іонаў; іонаабменнікі. ІА Н Ь ш Ы (ір ionikos); і. о рд э р — архітэктурны ордэр, які склаўся ў іанічных абласцях Стараж. Грэцыі; вызначаецца наяўнасцю базы, валюты на капітэлі і антаблементам без метопаў і трыгліфаў (параўн. дарычны, карынфскі).
t
ІГАПО (парт. igapo) — ландшафт нізкіх пойм уздоўж вялікіх рэк y басейне Амазонкі. ІГЛ У (англ. igloo, ад эскім. igdlu) — купалападобная хаціна з лёду ў канадскіх эскімосаў. ІГНАРА в Ац Ь ( польск. ignorow ac, ад лац. ignorare = не ведаць, не прызнаваць) — свядома не звяртаць увагі на каго-н., што-н., пагардліва ставіцца да каго-н., чаго-н. (нагтр. і. факты).
503
I -—
— ІГУМ ЕННЯ (гр. hegoumeni) — настаяцельніца праваслаўнага жаночага манастыра.
ІГНАРАНЦЫ Я (лац. ignorantia = няведанне) — недасведчанасць. П Н Ш Б Р Ы Т (ад лац. ignis = агонь + imber = лівень) — вулканічная горная парода са сплаўленых абломкаў лавы і попелу з лінзападобнымі ўюпочэннямі вулканічнага цёмнага шкла.
ІДА (эсп. ido = нашчадак) — найбольш вядомая разнавіднасць перапрацаванага эсперанта.
11НШ УНКТУРА (ад лац. ignis = агонь + punctura = укол) — 1) спосаб лячэння бародавак, мазоляў і некаторых пухлін прыпяканнем распаленым металам; 2) метад кітайскай народнай медыцыны; прыпяканне скуры ў пэўных пунктах тлеючымі палачкамі з сухога палыну. ЕГШТРОН (ад лац. ignis = агонь + -трон) — аднаанодны ртутны вентыль 3, y якім перыядычнае прапусканне току адбываецца пры дапамозе спецыяльнага электрода; выкарыстоўваецда як выпрамнік пераменнага току. ІГРЭК (фр. y grec = грэчаскае «і») — 1) назва перадапошняй літары (у) лацінскага алфавіта; 2) мат. невядомая велічыня, якая абазначаецца пры вылічэннях гэтай літарай (побач з літарамі х, z). ЕГУАНА (ісп. iguana, з індз.) — буйная яшчарка, якая жыве пераважна на дрэвах y трапічнай частцы Паўд. Амерыкі. ІГУАНАДОНТ (ад ігуана + -адонт) — буйны раслінаедны дыназаўр падатрада арнітаподаў, які жыў y мелавы перыяд (гл. мезазой). ІГУМ ЕН (гр. hegoumenos = вядучы, кіраўнік) — настаяцель праваслаўнага мужчьшскага манастыра.
ІДАЛ (гр. eidolon = малюнак, падабенства) — 1) фігура, статуя, якой пакланяліся язычнікі як богу; 2) перан. прадмет абажання або нізкапаклонства. і д Ал ЬГА, Г і д Ал ЬГА (ісп. hidalgo) — дробнамаянтковы рыцар y сярдневяковай Іспаніі.
іды (лац. idus) — пятнаццаты дзень сакавіка, мая, ліпеня, кастрычніка і трынаццаты дзень астатніх месяцаў y старажытнарымскім календары. ІДЫЁМА (гр. idioma = своеасаблівы выраз) — устойлівы моўны выраз, значэнне якога не супадае са значэннямі асобных слоў, што яго складаюць (напр. сабаку з’есці —: набыць вопыт). ІДЫ ЁТ (лац. idiota, ад гр. idiotes = невук) — 1) чалавек, хворы на ідыятыю,; 2) перан. дурань, тупіца. ІДЫ ЛІЯ (гр. eidyllion = карцінка) — 1) жанравая разнавіднасць буколікі, паэтычны твор, y якім ідэалізавана абмалёўваецца сельскі быт на ўлонні прыроды; 2) nepan. мірнае, шчаслівае, гарманічнае жыццё, існаванне пераважна на ўлонні прыроды (напр. і. вясковага жыцця). ІДЬПІІ (ням. jüdisch = яўрэйскі) — мова часткі яўрэяў, якія пражываюць y Еўропе, Амерыцы, Паўд. Афрыцы, заснаваная на нямецкіх дыялектах.
504
----------- I ІДЫЯ- (гр idios = свой, уласны) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «свой, уласны», «асобіш», «своеасаблівьо>. ІДЫЯАДАПТАЦЫЯ (ад ідыя- + адаптацыя) — прыстасаванне арганізмаў да пэўнага вузкага кола ўмоў існавання, якія выпрацаваліся ў працэсе эвалюцыі (параўн. арамарфоз). і д ы я б л Ас т ы (ад ідыя- + -бласты) — раслінныя клеткі, якія адрозніваюцца па форме, структуры або змесціву ад астатніх клетак той жа тканкі (нагтр. камяністыя клеткі плода грушы).
ІДЫЯГРА м А (ад ідыя- + -грама) — схематычнае адлюстраванне гаплоіднага (гл. гаплоід) набору храмасом арганізма, якія размяшчаюць y рад адпаведна з іх памерамі. ІДЫ ЯЛЁКТ (ад ідыя+ (дыя)яект) — індьюідуальная мова, моўныя навыкі індьшідуума ў пэўны перыяд. ІДЫ ЯМ АРФІЗМ (ад ідыя- + -марфізм) — здольнасць мінералаў, якія крышталізуюцца ў магме, набьшаць уласцівыя ім крышталеграфічныя абрысы. ІДЫЯМ АТЫКА (гр. idiomatikos = асаблівы) — 1) вучэнне аб ідыёмах; 2) сукупнасць ідыём якой-н. мовы. ІДЫ ЯМ АГЫ ЧНЫ (гр. idiomati kos) — які адносіцца да ідыяматыкі. ІДЫЯПЛАЗМА (ад ідыя- + -плазма) — сукупнасць структурных кампанентаў клеткі, звязаных са
зберажэннем і перадачай генетычнай інфармацыі.
ІДЬІЯСІНКРАЗІЯ (гр. idiosynkrasia) — павышаная, хваравітая адчувальнасць чалавечага арганізма да пэўных рэчываў; адрозніваецца ад анафілаксіі развіццём пасля першага ўвядзення, без папярэдняй сенсібілізацыі 1. ІДЫ ЯТЫ ЗМ (гр. idiotismos) — 1) тое, пгго і ідыятыя; 2) перан. неразумнасць, бязглуздасць. ІДЫ ЯТЫ П (ад гр. idios = свой, уласны + тып) — сукупнасць спадчынных фактараў асобіны, якая складаецца з генома, ппазмона, a ў зялёных раслін яшчэ і з пластома. ІДЫ ЯТЫ Я (гр. idioteia) — псіхічная хвароба, цяжкая форма разумовай адсталасці (.алігафрэніі),; параўн. дэбільнасць, імбецыльнасць. ІДЫЯФОНЬІ (ад ідыя- + -фон) — музычныя ўдарныя інструменты, y якіх гук узнікае праз ваганне ўсяго інструмента (напр. звон, гонг). ІДЭАГРА м А (ад гр. idea = паняцце + -грама) — умо5шы знак, які абазначае (у адрозненне ад літары) не гук якой-н. мовы, a цэлае паняцце, напр. кітайскі або егіпецкі іерогліф, матэматычная лічба і знак. ІДЭАГРАФІЯ (ад гр. idea = паняцце + -графія) — пісьмо пры дапамозе ідэаграм, калі знак абазначае цэлае паняцце, напр. кітайскае іерагліфічнае пісьмо, матэматычныя лічбы і знакі. t ІДЭАЛ (фр. idéal, ад гр. idea = паняцце) — 1) вышэйшая ш та дзейнасці грамадства, асобы, мяжа ім-
505
I -----------
кненняў, жаданняў; 2) дасканалы, найлепшы ўзор (напр. і. чалавека). ІДЭАЛІЗАВАЦЬ (фр. idéaliser, ад гр. idea = паняцце) — паказваць каго-н., што-н. лепшым, чым ёсць y сапраўднасці; надзяляць ідэальнымі якасцямі. ІДЭАЛІЗАЦЫ Я (фр. idéalisation, ад п.-лац. idealis = ідэальны, ад гр. idea = паняцце) — паказ каго-н., чаго-н. лепшым, чым ёсць y сапраўднасці; надзяленне ідэальнымі якасцямі. ІДЭАЛІЗМ (фр. idéalisme, ад п.лад. idealis = ідэальны, ад гр. idea = паняцце) — 1) філасофскі кірунак, процілеглы матэрыялізму, які асновай усяго існуючага лічыць свядомасць, ідэю, a не матэрыю (напр. суб’ектыўны і.); 2) схільнасць да ідэалізацыі, прыхарошвання рэчаіснасці; 3) здольнасць, жаданне бескарысліва служыць якой-н. справе, перавага высокіх маральных ідэалаў над матэрыяльнымі. ІДЭАЛІСТ (фр. idéaliste, ад п.-лац. idealis = ідэальны, ад гр. idea = паняцце) — 1) паслядоўнік ідэалізму 1; 2) чалавек, схільны ідэалізаваць, прыхарошваць рэчаіснасць. ІДЭА ЛО ГМ (ад гр. idea = паняцце + -логія) — сістэма поглядаў, уяўленняў, ідэй якога-н. грамадства, класа, палітычнай партыі. i ІДЭАЛЬНЫ (п.-лац. idealis, ад гр. idea = паняцце) — 1) які існуе толькі ў свядомасці, y ідэях і ўяўленнях; 2) які адпавядае паняццю аб ідэале\ узвышаны (напр. і-ая любоў); 3) вельмі добры, узорны (напр. і-ыя ўмовы).
ІДЭАМАТОРНЫ ( ад гр. idea = ідэя, вобраз + лац. motor = які прыводзіць y pyx); i. a к т — з’яўленне нервовых імпульсаў, якія забяспечваюць пэўны рух пры ўяўленні аб гэтым руху. ІДЭНТАГРАФІЯ (ад лац. identicus = аднолькавы + -графія) — нефатаграфічны, зроблены тушшу або алоўкам негатыў. ІДЭНТЫФІКАВАЦЬ (с.-лац. identificare = атаясамліваць) — рабіць ідэнтыфікацыю. ІДЭНТЫ Ф ІКАЦЫ Я (ад ідэнтыфікаваць) — устанаўленне поўнага супадзення, адпаведнасці аднаго прадмета, з’явы, паняцця другому; атаясамліванне. ІДЭНТЫ ЧНЫ (с.-лац. identicus) — такі самы, аднолькавы, раўназначны, цалкам адпаведны чаму-н. (напр. і. тэкст). ІДЭОЛАГ (ад гр. idea = паняцце + -лаг) — прыхільнік, абаронца ідэалогіі якога-н. грамадскага класа, групы, кірунку. ІДЭФЙСС (фр. idée fixe) — апантанасць чалавека неадчэпнай, маніякальнай ідэяй. ІД ^Я (гр. idea = паняцце) — 1) сукупнасць паняццяў, уяўленняў аб рэчаіснасці ў свядомасці чалавека, якая выражае яго адносіны да навакольнага свету; 2) асноўны, істотны прынцып светапогляду; 3) асноўная думка, задума, якая вызначае змест чаго-н. (наітр. і. рамана); 4) намер, план (напр. і. эканамічнага развіцця). Ш ГАВІСТ (ад ст.-яўр. Jahwe = імя бога ў юдаізме) — член хрысціянскай секты, заснаванай y 1872 г. ў ЗПІА; прызнаюць адзіным бо-
506
— -------- I гам Іегову, адвяргаюць асноўныя хрысціянскія догматы. IÉHA (яп. іепа) — грашовая адзінка Японіі, роўная 100 сенам. IE РАДЫЯКАН (гр. hierodiakonos) — манах y сане дыякана. IEPAMAHÀX (гр. hieromonachos) — манах y сане свяшчэнніка. IEPÀPX (гр. hierarches) — царкоўна-афіцыйная назва епіскапа. ІЕРАРХГЧНЫ (гр. hierarchikos) — які мае адносіны да іерархн, згодны з іерархіяй (напр. і-ая лесвіца). ІЕРАРХІЯ (гр. hierarchia) — паслядоўнае размяшчэнне пасад, званняў, з’яў ад ніжэйшых да вышэйшых y парадку іх падпарадкаванасці (службовая і-ія). ІЕРАТЫ ЗМ (ад гр. hieratikos = абрадавы, свяшчэнны) — урачыстая застыласць і абстрактнасць адлюстравання постацей, характэрная галоўным чынам для мастаіггеа старажытнага свету і сярэдневякоўя. ІЕРА ТЫ ЧН Ы (гр. hieratikos) — свяшчэнны, жрэцкі; і - a е п і с ь м о — скорапіс, які стварылі егілцяне на аснове іерогліфаў для Ha riiсання рэлігійных тэкстаў. ІЕ Р 0Г Л ІФ Ы (гр. hieroglyphoi = свяшчэнныя знакі) — 1) фігурныя знакі ў ідэаграфічным пісьме (гл. ідэаграфія), якія абазначаюць цэлыя паняцці, словы або склады (напр. старажытнаеппецкія іерогліфы> кітайскія іерогліфы); 2) перан. неразборлівы почырк. ІЕРЭЙ (гр. hiereus = літар. жрэц) — адна з назваў свяшчэнніка ў праваслаўнай царкве.
ІЕРЭМІЯДА (ад н.-лац. Jeremias = імя біблейскага прарока) — слёзная, горкая скарга, нараканне. ІЗА- (гр. isos = роўны, аднолькавы) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «роўны», «аднолькавы». I3AAKTÂH (ад іза- + актан) — насычаны вуглевадарод, бясколерная вадкасць з пахам бензіну, якая выкарыстоўваецца для вырабу авіяцыйнага бензіну. ІЗААМШ ПТЎДЫ (ад іза- + амплітуда) — ізалініі аднолькавай амплітуды таго або іншага метэаралагічнага элемента (тэмпературы, ціску, вільготнасці паветра і інш.) за пэўны перыяд. ІЗА А Н ЕМ 0Н Ы (ад іза- + гр. апеmos = вецер) — ізалініі сярэднегадавой хуткасці ветру. ІЗААНКІЯ (ад іза- + гр. onkos = велічыш, цяжар) — адносная пастаяннасць анкатычнага ціску плазмы крыві. ІЗААНТЫ (ад іза- + гр. anthos = кветка) — ізалініі тэрмінаў зацвітання якіх-н. раслін. ІЗААСМІЯ (ад іза- + гр. osmos = ппуршок) — адносная пастаяннасць асматычнага ціску ў вадкіх асяродцзях і тканках арганізма. ІЗ а А т М Ы (ад іза- + гр. atmos = выпарванне) — ізалініі выпарвання за пэўны перыяд. ІЗАБАЗЫ (ад іза- + база) — ізалініі тэктанічных падніманняў або апусканняў за пэўны перыяд. ІЗАБАРЫ (ад іза- + гр. baros = цяжар, ціск) — 1) ізалініі атмасфернага ціску ў пэўны момант; 2) лініі на дыяграме, якія паказваюць залежнасць паміж фізічнымі велічы-
507
I -----------
нямі пры пастаянным ціску; 3) атамныя ядры розных хімічных элементаў з аднолькавым масавым лікам. і з а б а т ы (ад іза- + гр. bathos = глыбіня) — ізалініі глыбінь вадаёмаў (акіянаў, мораў, азёр і інш.).
В А БР О Н Т Ы (ад іза- + гр. bronte = гром) — ізалініі колькасці навальнічных дзён. ІЗАБУТАН (ад іза- + бутан) — арганічнае злучэнне, якое адрозніваецца ад бутану толькі змяшчэннем вугалю і вадароду ў часцінцы. ІЗАБУТЫ ЛЁН (ад іза- + бутылен) — арганічнае злучэнне, бясколерны газ, з якога атрымліваюць ізаактан, сінтэтычны каўчук, сінтэтычныя смолы. ІЗАВЕЛЫ (ад іза- + лац. velox = які хутка рухаецца) — тое, пгго і ізаанемоны. ІЗАВЕРЫН (ад іза- + лац. verus = дзейсны) — лекавы прэпарат, які выкарыстоўваецца для паскарэння родаў і скарачэння мускулатуры маткі ў пасляродавы перыяд. ІЗАГАЛІНЫ (ад іза- + гр. hais = соль) — ізалініі салёнасці вады. ІЗАГАМ ЕТЫ (ад іза- + гаметы) — гаметы аднолькавай велічыні, формы і рухомасці. ІЗА ГА М М (ад іза- + -гамія) — тып палавога працэсу ў ніжэйшых раслін, пры якім палавыя клеткі, пгго зліваюцца, аднолькавыя па знешняму выгляду і адрозніваюцца толькі фізіялагічнымі ўласцівасцямі. 13АГАНАЛЬНЫ (ад іза- + гр. gonia = вугал) — мат. роўнавугольны.
ВАГЕАТЭРМ Ы (ад іза- + геа- + -тэрмы) — ізалініі пунктаў зямной кары з аднолькавай тэмпературай на глыбінях, куды не даходзяць гадавыя ваганні тэмпературы. ІЗА ГіЁТЫ (ад іза- + гр. hyetos = дождж) — ізалініі колькасці атмасферных ападкаў за пэўны перыяд. ІЗА П П С Ы (ад іза- + гр. hyp so s = вышыня) — ізалініі вышыні зямной паверхні над узроўнем мора. ІЗАГЛОСА (ад іза- + глоса) — лінія на дыялекталагічнай карце, якая абазначае граніцу пашырэння асобнай моўнай з’явы. ІЗ А Г б н Ы (гр. іза- + -гон) — ізалініі арыентацыі пэўнай фізічнай велічыні (напр. y метэаралогіі — напрамак ветру, y астраноміі — сонечнага зацьмення). В А ГРА Ф (ад іза- + -граф) — мастак-іканапісец. В А ГРА Ф ІЯ (ад іза- + -графія) — 1) дакладнае ўзнаўленне якіх-н. пісьмёнаў, рукапісаў, почыркаў і інш.; 2) іканапіс. ІЗАДРОМ (ад іза- + -дром) — устройства, якое забяспечвае гнуткую зваротную сувязь y аўтаматычных рэгулятарах. ВАДЫ НАМ Ы (ад іза- + гр. dyna mis = сіла) — ізалініі напружання магнітнага поля Зямлі. ВАДЭНСЫ (ад іза- + лац. densus = шчыльны) — ізалініі густаты паветра. В А ЗІМ Ы [ад іза- + (эн)зімы\ — тое, пгго і ізаферменты. ! ВАЗОМ А (ад іза- + гр. zoma = пояс) — насякомае атрада перапончатакрылых; шкодзіць зерневым
508
культурам, травам і пладовым дрэвам. ІЗ А І0 Ш Я (ад іза- + іоны) — адносная пастаяннасць іоннага складу ўнутранага асяродцзя арганізма. ВАКАТАБАЗЫ (ад іза- + гр. katabasis = pyx уніз, спуск) — ізалініі апускання зямной кары ў працэсе векавых ваганняў. ІЗАКЕФАЛІЯ (ад іза- + гр. kehpa1е = галава) — размяшчэнне галоў на адным узроўні ў рэльефах і жывапісе. ІЗАКЛ ш Ал Ь (ад іза- + гр. klino = нахіляю) — складка горных na po д, якая характарызу ецца паралельным размяшчэннем пластоў. ІЗАКЛІН Ы (ад іза- + гр. klino = нахіляю) — ізалініі велічыні магнітнага схілення. ІЗА К 0Л Ы (ад іза- + гр. kolos = надламаны) — ізалініі скажэння вуглоў і плошчаў на геаграфічных картах. I3AKCITÉHA (ад іза- + аксіген) — ізалінія змяшчэння кіслароду ў вадаёме. ІЗАЛАБАРЫ (ад іза- + гр. alios = іншы + baros = цяжар) — ізалініі змены атмасфернага ціску за пэўную адзінку часу на адну і тую ж велічыню. ІЗА Л А П П С Ы (ад іза- + гр. alios = іншы + hypsos = вышыня) — ізалініі змены вышыні ізабарычнай (гл. ізабары 1) паверхні за пэўную адзінку часу. ІЗАЛАТЭРМЫ (ад іза- + гр. alios = ініны + -тэрмы) — ізалініі змены тэмпературы паветра за пэўную адзінку часу.
—
------- I
ІЗАЛЕЙЦЫ Н (ад іза- + лейцын) — неабходная для чалавека і жьшёл амінакіслата, якая ўваходзіць y склад бялкоў. t , „ ІЗА ЛП Ш (ад іза- + лінія) — лініі на геаграфічнай карце, графіку, якія злучаюць пункты з аднолысавымі паказчыкамі якіх-н. фізічных велічынь (ціску, тэмпературы, вільготнасці і інш.). В А Л Ю К С Ы (ад іза- + лац. lux = святло) — ізалініі роўнай асветленасці, якая выражана ў люксах. ІЗАЛЯВАЦЬ (польск. izolowac, ад фр. isoler) — 1) праводзіць ізаляцыю 1; 2) праводзіць ізаляцыю 2; 3) пакрываць ізаляцыйным матэрыялам (напр. і. электрычны провад). ІЗАЛЯТАР (фр. isolateur) — 1) рэчыва, якое не праводзіць электрычнага току (гл. дыэлектрык\ цеплыні або не прапускае гукаў; 2) дэталь з ізаляцыйнага рэчьюа для замацавання і раз’яднання частак электрычнага абсталявання; 3) адасобленае памяшканне ў бальніцах, санаторыях, інтэрнатах, лагерах для размяшчэння хворых з нераспазнанымі ці заразнымі хваробамі; 4) камера ў турме для аднаго чалавека. В А Л Я Ц Ы Я (фр. isolation = адасабленне, раз’яднанне) — 1) адасабленне, аддзяленне каго-н. або чаго-н. ад навакольнага асяродцзя (напр. і. інфекцыйна хворых); 2) змяшчэнне асобна, пазбаўленне кантактаў з кім-н. (напр. і. злачынцаў); 3) раз’яднанне частак электрычнага абсталявання пры дапамозе матэрыялу (рэчыва), які не праводзіць электрычны ток, a гаксама сам гэты мазэрыял (рэчыва);
509
I ------------
4) раз’яднанасць з іншымі, адасобленае становішча (напр. маральная і., палітычная і.).
В А Л Я Ц Ы Я Ш ЗМ (англ. isolatio nism, ад фр. isolation = адасабленне, раз’яднанне) — 1) палітыка дзяржаўнай замкнёнасці, адасобленасці; 2) палітычная плынь y ЗПІА, якая ўзнікла ў 19 ст. і развівалася пад лозунгам неўмяшання ў еўрапейскія справы. ІЗАЛЯЦЫ ЯНІСТ (ад ізаляцыянізм) — прыхільнік ізаляцыянізму. В А М А Р Ф В М ( ад іза- + -марфізм) — 1) здольнасць рэчываў, блізкіх паводле хімічнага саставу, крыпггалізавацца ў аднолькавых формах; 2) мат. наяўнасць узаемаадзначанага адлюстравання дзвюх сукупнасцей, якое захоўвае іх струюіурныя ўласцівасці. В А М А РФ ІЯ (ад іза- + гр. morphe = форма) — аднолькавыя марфалагічныя прыкметы ў прадстаўнікоў розных груп арганізмаў, далёкіх з пункту погляду сістэматыкі. ІЗАМЕРАЗЫ (ад ізамеры) — ферменты, якія каталізуюць унутрымалекулярную перабудову, y тым ліку ўзаемапераўтварэнне ізамераў арганічных злучэнняў y жывых клетках. ! ІЗАМ ЕРЫ (гр. isomères = роўна падзелены) — хімічныя злучэнні з аднолькавым саставам і малекулярнай масай, але з рознымі фізічнымі і хімічнымі ўласцівасцямі. ІЗАМ ЕРЫ з Ац Ы Я (фр isomérisa tion, ад гр. isomères = роўна падзелены) — ператварэнне аднаго ізамера ў другі. ІЗАМ ЕРЫ Я (ад іза- + -мерыя) — з’ява існавання хімічных злучэн-
няў аднолькавага колькаснага і якаснага саставу, але з рознымі фізічнымі і хімічнымі ўласцівасцямі. В А М ЕТРА ЛЫ (ад іза- + гр. атеtros = несуразмерны, няправільны) — тое, пгго і ізанамалы. ВА М ЕТРЬІЗМ (ад іза- + гр. metгоп = мера) — суразмернасць паэтьгчных радкоў неаднолькавага рытмічнага малюнка. В А М Е Т РЫ Я (ад іза- + -метрыя) — захаванне прапорцый органаў і частак цела ў перыяд росту арганізма. ІЗАМ ОРФНЫ (ад іза- + -морфны) — надзелены ізамарфізмам 1. ІЗАНАМАЛЫ (ад іза- + гр. апоmalos = няроўны) — ізалініі адхіленняў велічыні пэўнага метэаралагічнага элемента (атмасфернага ціску, тэмпературы паветра і інш.) ад значэння, прынятага за норму. В А Н Е Ф Ы (ад іза- + гр. nephos = воблака) — ізапініі хмарнасці ў дадзены момант або за пэўны перыяд. В А Ш Т Р Ы Л Ы (ад іза- + нітрылы) — тое, пгго і ізацыяніды. і з а п Аг і (ад іза- + гр. pagos = лёд) — ізалініі трываласці ледаставу на вадаёмах. ВА П А Х ІТЫ (ад іза- + гр. pachys = тоўсты) — ізапініі таўшчыні геалагічных адкладаў аднаго ўзросту або складу. В А П Ё К Т Ы К І (ад іза- + гр. pektos = зацвярдзелы, замёрзлы) — ізалініі дат замярзання вод. В А П ЕРЫ М ЕТРЫ Ч Н Ы (ад іза+ перыметр) — аднолькавы па перыметру; і - ы я задачы — клас задач варыяцыйнага вылічэн-
510
— ---------- I ня на знаходжанне ўсіх крьюых, пгго маюць аднолькавы перыметр. ІЗАППСНЫ (ад іза- + гр. pyknos = шчыльны) — ізалініі шчыльнасці марской вады. ІЗАПЛАСТЫКА (ад іза- + пластыка) — тое, што і гамапластыка. ІЗАПЛЁТЫ (ад іза- + гр. plethos = колькасць) — ізалініі якой-н. фізічнай велічыні, што адлюстроўваюць яе як функцыю дзвюх пераменных (напр. салёнасць вадаёма ў залежнасці ад глыбіні і аддаленасці ад берага).
ІЗАСЕЙСТЫ (ад іза- + гр. seistos = прыведзены ў ваганне) — ізалініі інтэнсіўнасці землетрасенняў. В А С Ш А БІЗМ (ад іза- + гр. syllabe — склад) — літ. аднолькавая колькасць складоў y вершах. ІЗАСПАРЫ Я (ад іза- + спора) — утварэнне ў раслін спораў аднолькавага памеру; раўнаспоравасць. ВАСПОРА (н.-лац. isospora) — род прасцейшых падкласа какцыдый\ унутрыклетачныя паразіты кішэчніка, узбуджальнікі какцыдыёзу.
ІЗА ІЮ РЫ (ад іза- + гр. poros = ход, праход) — ізалініі векавых змен састаўляючых зямнога магнетызму.
ВА С ТА ЗІЯ (ад іза- + -стазія) — стан раўнавагі зямной кары, пры якім яна нібы плавае на больш шчыльнай падкорнай масе па законах Архімеда.
В А П РА П А Н 0Л (ад іза- + прапан + -on) — найпрасцейшы другасны спірт аліфатычнага рада; выкарыстоўваецца ў вьпворчасці ацэтону.
В А ТА К І (ад іза- + гр. teko = растапляю) — ізалініі тэрмінаў крыгалому вод сушы.
ІЗА ПРАПІЛБЕНЮ Л (ад іза- + прапіл + бензол) — араматычны вуглевадарод, бясколерная вадкасць з пахам бензолу; выкарыстоўваецца ў вьггворчасці фенолу, ацэтону, як растваральнік для лакаў і фарбаў. ІЗА П Р^Н [ад іза- + пр(апіл)ен\ — арганічнае злучэнне, ненасьгчаны вуглевадарод аліфатычнага рада, бясколерная, лятучая, гаручая вадкасць; выкарыстоўваецца пры вырабе каўчуку. ІЗА П РЭ Н 0ІД Ы (ад ізапрэн + -оід) — група прыродных злучэнняў, якія ўтвараюцца ў жывых клетках з мевалонавай кіслаты. ІЗАРАХП (ад іза- + гр. rhachia = прыліў) — ізалініі вышыні марскіх прыліваў.
ВАТАМІДЫ (н.-лац. isotomidae) — сямейства насякомых атрада нагахвостак; жывяцца расліннымі і жьшёльнымі рэшткамі, ёсць шкоднікі раслін. В А Т А Н ІЯ (ад іза- + -танія) — 1) аднолькавасць напружання, ціску. 2) тое, што і ізаасмія. B A TÀ X I (ад іза- + гр. tachos = хуткасць) — ізалініі хуткасцей ветру, воднага цячэння і інш. В А Т 0 Н Ы (ад іза- + гр. tonos = напружанне) — атамы розных хімічных элементаў, y ядрах якіх ёсць аднолькавая колькасць нейтронаў. В А ТО П Ы (ад іза- + гр. topos = месца) — разнавіднасці атамаў аднаго і таго ж хімічнага элемента, якія маюць аднолькавую коль-
511
I ------------
касць пратонаў, але розны лік нейтронаў і адрозніваюцца масай.
ІЗАФАЗЫ (ад іза- + гр. phasis = з’яўленне) — ізалініі найболыпых фаз сонечнага зацьмення.
В А Т Р А Ш Я (ад іза- + -трапія) — аднолькавасць фізічных уласцівасцей рэчыва (напр. механічных, аптычных, электрычных) па ўсіх яго напрамках (проціл. анізатрапія 1). В А Т Р 0 П Н Ы (ад іза- + -тропны) — які характарызуецца ізатрапіяй. ВАТсМРА (ад іза- + гр. theros = лета) — лінія на карце, якая злучае месцы з аднолькавай сярэдняй тэмпературай лета. ВА ТЭРМ А БА ТЫ (ад іза- + гр. therme = цяпло + bathos = глыбіня) — ізалініі тэмпературы вады на вертыкальных разрэзах вадаёмаў. ІЗА Т Э РШ Ч Н Ы (ад іза- + гр. therme = цеплыня), і. п р а ц э с — тэрмадынамічны працэс, які адбываецца пры пастаяннай тэмпературы. ІЗАТЭРМ Ы (ад іза- + -піэрмія) — пастаянства тэмпературы цела чалавека або цеплакроўнай жывёліны, якое забяспечваецца фізіялагічнымі механізмамі тэрмарэгуляцыі. В А ТЭ РМ Ы (ад іза- + -тэрмы) — 1) ізалініі тэмпературы паветра, вады, глебы; 2) лініі на дыяграме, якія паказваюць залежнасць паміж фізічнымі велічынямі пры пастаяннай тэмпературы. ІЗАТЭЦЫУМ (к-лац. isothecium) — брыевы мох сям. лембафіліевых, які пашыраны ў Паўн. паўшар’і; скальны або эпіфітны (гл. эпіфіты).
В А Ф Е Н Ы (ад іза- + гр. phaino = паказваю) — ізалініі наступлення або працягласці пэўнай феналагічнай з’явы (гл. феналогія), напр. зацвітання якой-н. расліны. В А Ф ЕРМ ЕН ТЫ (ад іза- + ферменты) — ферменты, якія адрозніваюцца па будове, але каталізуюць адну і тую ж рэакцыю. ІЗА Ф ЛАВАН0ІДЫ (ад іза- + флаваноіды) — флаваноідныя злучэнні, бакавы фенільны радыкал 2 якіх знаходзідца ў становішчы Сз. В А Ф О Т Ы (ад іза- + гр. phos, -otos = святло) — ізадініі яркасці якога-н. аб’екта. ВАХАЗМ Ы (ад іза- + гр. chasma = бяздонне) — ізалініі паўтаральнасці палярных ззянняў. В А Х ІЁН Ы (ад іза- + гр. chioneos = пакрьпы снегам) — ізалініі вышыні або трываласці снегавога покрьшу. ВАХІМ ЕНА (ад іза- + гр. cheimon = зіма) — лінія на карце, якая злучае месцы з аднолькавай сярэдняй тэмпературай зімы. В А Х 0 Р Ы (ад іза- + гр. chora = прастора, месца) — лініі, якія паказваюць на дыяфрагме працэсы, што адбываюцца пры пастаянным аб’ёме. ВАХ РА М АТЫ ЧНЫ (ад іза- + храматычны) — аднолькавага колеру; і - ы я ф о т а м а т э р ы я л ы — фотаматэрыялы, аднолькава адчувальныя да розных участкаў аптычнага спектра.
512
---------ВА Х РА Ш ЗМ (ад іза- + гр. chronos = час) — аднолькавая працягласць гучання адзінак мовы, напр. адрэзкаў верша (на прынцыпе ізахранізму пабудавана метрычнае вершаскладанне). ІЗАХРОННЫ (ад іза- + гр. chronos = час) — роўны па прадягласці ў часе чаму-н. іншаму, аднолькавай працягласці. ІЗАХРОНЫ (ад іза- + гр. chronos = час) — ізалініі тэрмінаў наступлення якой-н. геафізічнай або астранамічнай з’явы (напр. сонечнага зацьмення, навальніцы). ІЗАЦЫ ЯНАТЫ (ад іза- + цыян) — арганічныя рэчывы, якія маюць адну або некалькі ізацыянатных груп, звязаных з арганічным радыкалам; выкарыстоўваюцца для атрымання поліурэтанаў, пестыцыдаў, для апрацоўкі ттсанін і скуры. ІЗАЦЫ ЯНІДЫ (ад іза- + цыяніды) — арганічныя вытворныя ізамернай формы сінільнай кіслаты; выкарыстоўваюцца для атрымання розных злучэнняў, што маюць азот. ІЗАЭНЗІМ Ы (ад іза- + энзімы) — тое, што і ізаферменты. ІЗАЭНТРАШ ЧНЫ (ад іза- + энтрапія) — звязаны з нязменнасцю энтрапіі; і. п р а ц э с — змена стану фізічнай сістэмы, калі не змяняецца яе энтрапія. ІЗІД Ь Ы (н.-лац. ізісіішп, ад гр. Isis = імя багіні ўрадлівасці, вады і ветру ў старажытнаегіпецкай міфалогіі) — орган вегетатыўнага размнажэння некаторых лішайнікаў y выглядзе вырасту на паверхні слаявішча лішайніка. 17 A. М. Булы ка, т. 1
і
В О К А Л А Н (гр. isokolon, ад isos = аднолькавы + ko Ion = іголка) «— стылістычная фігура, пры якой y двух або некалькіх адрэзках мовы члены сказаў размешчаны ў аднолькавым парадку, поўны паралелізм 4. ІЗУМРЎД (тур. zümrüd < перс. zumurrud, ад гр. smaragdos = смарагд) — мінерал, разнавіднасць берылу, капггоўны празрысты камень ярка-зялёнага колеру; выкарыстоўваецца ў ювелірнай сгтраве. B IÔ M (тур. üztim) — тое, што і разынкі. ПСАНАГРАФІЯ (гр. eikonographia, ад eikon = выява, вобраз + гр. grapho = пішу) — 1) сістэматычнае вьшучэнне і апісанне мастацкіх палотнаў, прысвечаных якой-н. тэме або асобе; 2) строга ўстаноўленыя правілы мастацкага выяўлення пэўнага сюжэта або асобы; 3) сукупнасць мастацкіх палотнаў на адну тэму, сюжэт (напр. i. К. Каліноўскага). ІКАНАКЛАЗМ (с.-лац. iconoclasmus, ад гр. eikon = выява, вобраз + klasis = зламанне) — рэлігійны рух y сярэднія вякі, накіраваны супраць хрысціянскага культу абразоў; іканаборства. ПСАНАЮі А с Т (гр. eikonoklastes) — прадстаўнік іканаклазму; іканаборац. ІКАНАЛОГІЯ (ад гр. eikon = выява, вобраз + -логія) — кірунак y мастацтвазнаўстве 20 ст., які даследуе сюжэты і выяўленчыя матывы ў мастацкім творы для вызначэння яго гісторыка-культурнага сэнсу і выражанага ў ім светапогляду.
513
I ----------ПСАНАМЕТР (ад гр. еікоп = выява, вобраз + -метр) — відашукальнік фотаапарата ў выглядзе дзвюх сувосевых рамак, адна з якіх замацоўваецца ў гшоскасці а б ’ектыва, a другая ў плоскасці фотаматэрыялу.
ІКА Н А С К 0П (ад гр. eikon = выява, вобраз + -скоп) — тэлевізійная перадавальная электронна-прамянёвая трубка для пераўтварэння агпычнага адлюстравання ў электрычны сігнал. ІКАНАСТАС (ад ікона + гр. stasis = месца стаяння) — упрыгожаная абразамі сценка ў праваслаўнай царкве, якая адцзяляе алтар. ПСАНАТЭКА (ад гр. eikon = выява, вобраз + -тэка) — калекцыя, збор малюнкаў па пэўнай тэматыцы. ПСАСАэ ДР (ад гр. eikosi = дваццаць + -эдр) — дваццаціграннік, цела, абмежаванае дваццаццю плоскасцямі. ІКЕБАНА (яп. ikebana) — 1) майстэрства складаць з кветак, раслін букеты, мастацкія кампазіцыі, часам з сімвалічным значэннем, a таксама сам такі букет, кампазіцыя; 2) вазы для гэтых букетаў, кампазіцый. DCÔHA (с -гр. eikona, ад гр. eikon — выява, вобраз) — малюнак бога або святога як прадмет рэлігійнага пакланення. ПСС (лац. іх = назва літары х) — 1) назва трэцяй ад канца літары (х) y лацінскім алфавіце; 2) мат. невядомая велічыня, якая абазначаецца пры вылічэннях гэтай літарай (побач з літарамі y, z).
ІКСАДЗІДЫ (н.-лац. ixodidae) — сямейства кляшчоў атрада паразітаформных з нерасчлянёным целам даўжынёй ад 3 да 25 мм і чатырма парамі ног, якое ў сусветнай фауне налічвае каля 700 відаў; часовыя вонкавыя паразіты млекакормячых, гпушак, паўзуноў, земнаводных. ІК С ІЯ (н.-лац. іхіа, ад гр. iksia) — травяністая расліна сям. касачовых, пашыраная ў Паўд. Афрыцы; некаторыя віды вырошчваюцца як дэкаратыўныя. ПСТ (лац. ictus = удар) —рытмічны націск y вершы, які не заўсёды супадае з граматычным. ПСТА (ар. ikta = надзел) — умоўнае падараванне зямельнага надзелу феадалу за ваенную ці грамадзянскую службу ў краінах Блізкага і Сярэд. Усходу перыяду сярэдневякоўя. ІКТЫДАЗАУТЫ (ад гр. iktis, -idos = ласіца + -заўр) — дробныя, велічьшёй з ласіцу, вымерлыя драпежныя звяркі падатрада тэрыядонтаў, якія жылі ў мезазоі. ІЛ А ГІЧН Ы (ад лац. il- = не + лагічны) — які супярэчыць логіцы, недарэчны, неразумны. ІЛЕУС (rp. eileos) — раптоўная непраходнасць кішэчніка. ІЛІМ ЕРЫ ЗАЦЫ Я (ад лац. illimere = закідваць ілам) — перамяшчэнне ілістых часцінак глеб y форме водных суспензій з верхніх гарызонтаў y ніжнія. ІЛІРЫ ЗМ (ад гр. іііугіоі = ілірыйцы) — грамадска-палітычны і культурны рух 1830— 1840-х гг. y Харватыі, Славеніі і іншых паўднёва-славянскіх землях, абумоў-
514
лены гтрацэсам складвання харвадкай нацыі, ідэолагі руху лічылі паўднёвых славян нашчадкамі старажытных ілірыйцаў. ІЛО ТЫ (гр. heilotai) — 1) земляробы ў Стараж. Спарце, якія знаходзіліся ў становішчы рабоў; 2) перан. бяспраўныя людзі. ІЛ ЬМ ЕН ІТ [рус. нльмегагг, ад Нльменскне горы (на Урале)] — мінерал падкласа складаных вокіслаў, вокісел жалеза і тытану, крыпггалічны, чорнага колеру. Ц П 0В Ш (лац. illuvies = глей) — мінеральныя і арганічныя рэчывы, вымьггыя вадой з верхніх пластоў грунту і адкладзеныя ў ніжніх. Ш Ю ЗІЁН (фр. illusion, ад лац. illusio — падман) — устарэлая назва кінематографа. i ІЛ Ю ЗЫ (лац. illusio = падман) — 1) скажонае ўспрыманне рэчаіснасці, прыняцце ўяўнага за сапраўднае (напр. і. цішыні, зрокавая і.); 2) перан. надзея, якой не суджана збыцца ІЛ Ю ЗІЯ Ш ЗМ (фр. illusionnisme, ад лац. illusio = падман) — 1) су б ’ектыўна-ідэал істычны светапогляд, паводле якога знешні свет з’яўляецца толькі ілюзіяй, падманам пачуццяў; 2) від цыркавога мастацтва, заснаваны на ўменні артыста пры дапамозе спецыяльнай апаратуры ствараць уражанні знікнення або з’яўлення прадметаў. ІЛЮ ЗІЯН ІСТ (ад ілюзіянізм) — эстрадна-цыркавы артыст, які паказвае складаныя фокусы, часта з прымяненнем спецыяльнай апаратуры.
—------- I ЦЕОЗОРНЫ (ад лац. îllusorius = падманлівы) — заснаваны на ілюзіяху уяўны, несапраўдны. ІЛЮ М Ш АВАЦЬ (польск. iluminowac, ад лац. illuminare) — упрыгожваць яркім асвятленнем, агнямі, электрычнымі гірляндамі (напр. і. вуліцы). Ш Ю М Ш АТАР (лац. illuminator = асвятляльнік) — 1) круглае акно ў борце судна, самалёта, касмічнага карабля; 2) спецыяліст па наладжванню ілюмінацыі. ІЛЮ М Ш А ТЫ (лац. illuminatus = асветлены, яскравы) — члены тайнай рэлігійна-палітычнай арганізацыі, заснаванай y 1776 г. y Баварыі, якія прапаведавалі замену хрысціянства дэізмам.
ілюмшАцыя (лац. illuminatio = асвятленне) — яркае асвятленне вуліц, будынкаў рознакаляровымі агнямі ў сувязі са святам, урачыстасцю. ІЛЮСТРАВАЦЬ (польск. ilustrowad, ад лац. illustrare = рабіць ясным) — 1) забяспечваць тэкст ілюстрацыямі; 2) перан. пацвярджаць думкі, выказванні нагляднымі прыкладамі, словамі, жэстам і.
ІЛЮСТРАТАР (лац. illustrator = які паясняе, адлюстроўвае) — MacTax, які робіць малюнкі да тэксту. ІЛЮСТРАцЫЯ (лац. illustratio = выява, жьшое апісанне) — 1) малюнак y кнізе, часопісе, які суправаджае тэкст, тлумачыць змест, 2) перан. прыклад, які наглядна паказвае, пацвярджае пгго-н. ІМ -----гл. in-. Ш А Б Ш І з Ац Ы Я (ад лац. immo bilis = нерухомы) — 1) мед. ства-
515
I -----------рэнне нерухомасці (спакою) пашкоджанай ці хворай частцы цела, каб пазбегнуць паўторнага пашкоджання або з лячэбнай мэтай; 2) камерц. ускосныя затраты, звязаныя з фарміраваннем матэрыяльных заласаў.
Ш А РА Л ІЗМ (ад фр. immoral, ад лац. іт - = не + moralis = маральны) — тое, пгго і амаралізм. Ш А РА Л ЬН Ы (фр. immoral, ад лац. іт - = не + moralis = маральны) — тое, што і амаральны.
Ш А Г А (лац. imago = выгляд) — апошняя стадыя індывідуальнага развіцця насякомых. Ш А Ж ЬІЗМ (англ. imagism, ад image =* вобраз) — дэкадэнцкая плынь y англійскай і амерыканскай паэзіі пач. 20 ст., якая імкнулася да перадачы суб’ектыўных уражанняў, ппучнага аб’яднання метафар і вобразаў. ІМ АЖ Ы НІЗМ (рус. нмажнннзм < англ. imagism, ад image = вобраз) — дэкадэнцкая фармалістычная плынь y рускай і беларускай паэзіі 1920-х гадоў, якая сцвярджала вызваленне формы, вобраза ад зместу, ідэі. ІМ А Ж Ы Ш СТ (ад імажынізм) — паслядоўнік імажынізму. IMAM (тур. imam, ад ар. imam = які знаходзіцца наперадзе) — 1) правіцель мусульманскай дзяржавы, які спалучае ў адной асобе свецкую і духоўную ўладу; 2) духоўны і свецкі кіраўнік мусульманскай абшчыны; 3) кіраўнік богаслужэння ў мячэці. IMAMAT (ад імам) — форма мусульманскай тэакратыі, дзяржаўнае кіраванне на чале з імамам. ІМАНЕНТНЬІ (лац. immanes, -ntis) — унутрана ўласцівы якомун. прадмету, з’яве, працэсу, абумоўлены іх сутнасцю (проціл. трансцэндэнтны).
Ш А Р Т ^ Л І (фр. immortel = бессмяротны) — травяністыя расліны сям. складанакветных, якія гтры засушванні добра захоўваюць натуральную афарбоўку і колер кветак; сухацветы, бессмяротнікі. ІМ АГРЫ КУЛЯВАЦЬ (с.-лац. immatriculare) — уст. выконваць іматрыкуляцыю. Ш АТРЬПСУЛЯЦЬІЯ (фр. imma triculation, ад с.-лац. immatriculare = уносіць y спіс) — уст. унясенне ў спіс (матрыкул). ЕМАТЭРЫЯШЗМ (ад ім- + матэрыялізм) — ідэалістычны погляд, які адмаўляе існаванне матзрыі і прызнае толькі існаванне духа. Ш БЕ Ц Ы Л ЬН А С Ц Ь (ад імбецыльны) — псіхічная недаразвітасць, сярэдняя ступень разумовай адсталасці (алігафрэніі) паміж ідыятыйй і дэбільнасцю Ш Б Е Ц Ы Л Ь Н Ы (лац. imbecil lus) — псіхічна недаразвіты, які характарызуецца імбецыльнасцю. ІМ БІБШ Ы Я (ад лац. imbibere = усмоктваць, убіраць y сябе) — насычэнне тканак арганізма рэчывамі, растворанымі ў вадкасці (напр. жоўцевымі пігментамі ў час жаўтухі). ІМ БІР ( п о л ь с к . imbir < с.-в.-ням. ingebër, imbër, ад лац. zingiber) — 1) травяністая расліна сям. імбірных з двухрадным лісцем, адзіночнымі кветкамі ў суквеццях і мясіс-
516
----------тым коранем, багатым на эфірны алей; пашырана ў тропіках; 2) прыправа з каранёў гэтай расліны. Ш БРЬІЧ А К (польск. imbiyczek, ад imbryk < тур. ibrik, ад ар. ibrik = збан діія вады) — y cm. чайнік для заваркі чаю. ІМ ЕДЫ ЯГРАФІЯ (ад п.-лац. im mediate = непасрэдна + -графія) — спосаб непасрэднай здымкі на адчувальную металічную пласцінку. ІМЕЛЬМ А н [ням. М. Immelman = прозвішча ням. лётчыка (1890— 1916)] — фігура вышэйшага пілатажу, пераварот самалёта цераз крыло ў верхнім пункце мёртвай пятлі. ІМ ЁРСІЯ (лац. immersio = паглыбленне, апусканне) — 1) астр. уваход аднаго нябеснага цела ў цень другога; 2) увядзенне кроплі вадкасці паміж аб’ектывам мікраскопа і прадметам, які разглядаецца, для ўзмацнення яркасці і атрымання больш выразнага малюнка. ІМІГРАВАЦЬ гл. імігрыраваць. ІМПТАНТ (лац. immigrans, -ntis = перасяленец) — 1) іншаземец, які прыехаў y якую-н. краіну на пастаяннае жыхарства (параўн. эмігрант)\ 2) жывёла (від, род), якая перасялілася на дадзеную тэрыторыю з іншай, дзе яна ўзнікла і развівалася раней. ІМ ІГРАЦЫ Я (ад лац. immigrare = усяляцца) — уезд на пастаяннае жыхарства ў якую-н. краіну. IМІГРЫ РА ВАЦЬ, ІМІГРАВАЦЬ (лац. immigrare = усяляцца) — прыязджаць y якую-н. краіну на пастаяннае жыхарства. ІМ ІДЖ (англ. image) — 1) паказ, адлюстраванне; узор; 2) мысленны
1
вобраз, уяўленне; 3) фарміраванне ўстойлівага станоўчага ўражання аб тавары, паслузе прадпрыемства, якое вырабляе або роалізуе тавар. ЕУПТАВАЦЬ (польск. imitowac, ад лац. imitari) — 1) па-майстэрску пераймаць каго-н., што-н. (напр. і. салаўіны спеў); 2) падрабляць што-н. пад што-н. (напр. і. пад арэх); 3) паўтараць музычны матыў y другім голасе на інтэрвал вышэй або ніжэй. Ш ГГАТАР (лац. imitator = пераймальнік) — 1) той, хто імітуе каго-н., што-н.; 2) артыст, які гтрафесіянальна займаецца імітацыяй. Ш ТГАЦЫ Я (лац. imitatio) — 1) майстэрскае перайманне каго-н., чаго-н. (нагтр. і. воўчага голасу); 2) падробка чаго-н. пад што-н. (напр. і. пад чырвонае дрэва); 3) паўтарэнне музычнага матыву (мелодыі) y другім голасе на інтэрвал вышэй або ніжэй. ЕМПАЗАНТНЫ (фр. imposant) — велічны, паважны, які робіць уражанне сваім выглядам (і-ая фігура). ІМ ПАКТЫ ТЫ (ад англ. impact = удар, сутыкненне) — асобны клас адносна рэдкіх шклаватых або абломкава-шклаватых горных парод, якія ўтварыліся ў прыпаверхневай зоне зямной кары ў выніку ўдарнавыбуховых працэсаў, што адбываюцца гтры падзенні на Зямлю буйных метэарытаў. г ЕУШАНАВАЦЬ (лац. imponere — укладваць) — адпавядаць чыім-н. патрабаванням, густам, настроям; падабацца. i ЕМПАРТ (англ. import, ад лац. importare = увозіць) — 1) увоз y краіну замежных тавараў для рэа-
517
I ------------
лізацыі ix на ўнутраным рынку (проціл. экспарт 1); 2) агульная колькасць або агульны кошт тавараў, якія дастаўляюцца ў якую-н. краіну з-за мяжы, a таксама сам дастаўлены тавар.
ІМПАРТАВА ц Ь (лац. imortare = увозіць) — увозіць y краіну замежныя тавары для рэалізацыі іх на ўнутраным рынку (проціл. экспартаваць). Ш П А РЦ Ё Р (ад лац. importare = увозіць) — краіна, установа або асоба, якія займаюцца імпартам 1 (проціл. экспарцёр). Ш П А ТЭН Т (лац. impotens, -ntis = бяссільны) — чалавек, які пакутуе на імпатэнцыю 1. ІМ П А Т^Н Ц Ы Я (лац. impotentia = слабасць, бяссілле) — 1) палавое бяссілле; 2) перан. няздольнасць да творчай дзейнасці. Ш П ЕДА н С (англ. impedance, ням. Impedanz, ад лац. impedire = перашкаджаць) — 1) поўнае супраціўленне электрычнага ланцуга пераменнаму току, абумоўленае амічным, індуктыўным і ёмістым супраціўленнямі ланцуга; 2) рэактыўнае супраціўленне жьшой тканкі пераменнаму току. Ш П Е РА Т А Р (лац. imperator = уладар, палкаводзец) — самы высокі тытул манарха. Ш П Е РА Т Ы Ў (лац. imperativus = загадны) — 1) катэгарычнае патрабаванне, загад (напр. маральны і.); 2) лінгв. загадны лад дзеяслова. ІМ ПЕРАТЬІЎНЬІ (лац. imperati vus) — загадны; і- м а н д а т — абавязковы да выканання наказ выбаршчыкаў свайму дэпутату;
2) юр. які не дапускае выбару (проціл. дыспазітыўны). Ш ПЕРСАНА л Ь Н Ы (п.-лац. im personalis) — лінгв. безаасабовы; і. с к a з — безаасабовы сказ. Ш П Е Р Ф Ё К Т (лац. imperfectus = незакончаны) — прошлы час дзеяслова ў некаторых мовах, які выражае працягласць і незакончанасць дзеяння; прошлы незакончаны час. Ш П Ё Р Ы Я (лац. imperium = улада, дзяржава) — 1) манархічная дзяржава на чале з імператарам; 2) буйная каланіяльная дзяржава; 3) перан. буйная манаполія, якая ажыццяўляе кантроль над пэўнай галіной прамысловаці, над якой-н. дзейнасцю. Ш П Е РЫ Й Л (фр. impérial, ад п лац. imperialis = імператарскі) — 1) гатунак сыру ў Францыі і іншых еўрапейскіх краінах; 2) руская залатая манета, якая чаканілася з 1775 г. і была вартасцю 10 рублёў, a пасля 1897 г. да 1917 г. — 15 рублёў; 3) верхні паверх y двухпавярховых дыліжансах, омнібусах. ІМ П ЕРЫ ЯЛІЗМ (фр. impérialis me, ад лац. imperium = улада) — 1) гістарычны перыяд, які адзначаецца сусветным дамінаваннем некалькіх вялікіх дзяржаў; 2) вьпшйшая стадыя развіцця капіталізму, якая характарызуецца панаваннем буйных манаполій, барацьбой паміж буйнымі дзяржавамі за крыніцы сыравіны і рынкі збьпу; 3) дзяржаўная палітыка, накіраваная на заваяванне тэрыторый, калоній, устанаўленне палітычнага або эканамічнага кантролю над іншымі дзяржавамі.
518
Ш П Е Р Ы Я Ш С Т (фр. impérialis te) — асоба, якая гтраводзіць або падтрымлівае палітыку іхтерыялізму. Ш П Е Т Ы Г А (лац. impetigo, ад impetere = нападаць, паражаць) — інфекцыйнае гнойнае захворванне скуры, выкліканае стрэптакокамі і стафіпакокамі. ЕМШЧМЕНТ (англ. impeachment = асуджэнне, ганьбаванне, абвінавачванне) — асобы парадак і ўстаноўленая працэдура прыцягнення да адказнасці вышэйшых службовых асоб дзяржавы (прэзідэнта, кіраўніка ўрада і інш.). ІМ ПЛАЗІЎНЫ (лац. implosivus) — лінгв. змычны зычны гук, пры вымаўленні якога за змычкай няма выбуху (напр. «абмыць»). ГМПЛАНТ Ацыя (ад ім- + plantatio = саджанне) — 1) тое, што і трансплантацыя\ 2) укараненне зародка ў слізістую абалонку маткі. ЕМПЛПСАДЫЯ (лац. implica tio) — лагічная аперацыя, якая ўтварае складанае выказванне з двух выказванняў пры дапамозе лагічнай звязкі, што адпавядае злучніку «калі..., то». ІМ ПШ ЦЬІТНЫ (лац. implici te) — скрыты, не выказаны яўна, які падразу мяваецца (проціл. экспліцытны). i ЕМПЛОЗІЯ (ад лац. im + plaudere = біць, удараць) — лінгв. першая фаза артыкуляцыі змычнага зычнага — змыканне. ІМ Ш ІЮ ВІЙ (лац. impluvium = вадасцёк) — чатырохвугольны неглыбокі басейн y цэнтры атрыя,
куды праз камплювій сцякала са страхі дажджавая вада. ІМ ІЮ С Т (фр. imposte, іт. imposta, ад лац. imponere = укладваць) — архіт. верхні камень слупа, сцяны, калоны, які з’яўляецца падпорай аркі або бэлькі. ІМПРАВІЗАВА ц Ь (іт. improwisare, ад лац. improvisus = непрадбачаны) — ствараць што-н. без папярэдняй падрыхтоўкі, на хаду, y час выканання (напр. і. верш). ЕУШРАВІз Ат АР (фр. improvisa teur) — той, хто імправізуе, мае здольнасць імправізаваць. Ш П РА ВІЗА Ц Ы Я (фр. improvisa tion, ад лац. improvisus = непрадбачаны) — 1) стварэнне чаго-н. (напр. верша, музыкі) без папярэдняй падрыхтоўкі, на хаду, y час выканання; 2) літаратурны або музычны твор, створаны ў час выканання, без папярэдняй падрыхтоўк і.
ІМ ПРЬІНТЫ НГ (англ. imprin ting) — спецыфічная форма навучання жьшёл, фіксацыя ў іх памяці адрознівальных прыкмет аб’ектаў, некаторых прыроджаных актаў паводзін. ІМПРЭГНАВАЦЬ (с.-лац. ітрга^паге = напаўняць) — насычаць розныя тканкі, драўніну эмульсіямі або растворамі. ш п р э г н Ац ы я (ад ім- + лац. praegnas, -atis = напоўнены) — метад насычэння фіксаванай тканкі жьшёл растворам солей серабра, золата, свінцу, осмію для выяўлення іх структуры.
Ш П Р Э с А Р Ы О ( і т . impresario) — асоба, якая арганізуе канцэрты,
I спектаклі, гастролі, заключае для артыстаў кантракты. ІМ ПРЭСІЯ (лац. impressio) — 1) мімалётнае ўражанне, настрой, перажыванне; 2) кароткі літаратурны твор эмацыжальна-суб’ектыунага характару. ІМ П РЭ С ІЯ Н В М (фр. impression nisme, ад лац. impressio = уражанне) — кірунак y мастацтве і літаратуры апошняй трэці 19 — пач. 20 ст., які адлюстроўваў суб’ектыўныя перажыванні, настроі і ўражанні аўтара, узятыя без сувязі з рэчаіснасцю. Ш П РЭ С ІЯ Н ІС Т (фр. impression niste) — мастак, музыкант, пісьменнік — паслядоўнік імпрэсіянізму. ІМ ПУЛЬС (лац. impulsus = удар, штуршок) — 1) унутранае пабуджэнне, штуршок да дзеяння (напр. і. да таорчасці); 2) мера руху і сілы; э л е к т р ы ч н ы і. — імгненны адзінкавы скачок току або напружання ў электрычным ланцугу; н е р в о в ы і. — хваля ўзбуджэнняў, якая распаўсюджваецца па нервовай сістэме. ІМПУЛЬСАТАР (ад лац. impul sus = удар, нггуршок) — генератар імпульсаў пастаяннага току, пры дапамозе якога стымулююцца скарачэнні сардэчнай мышцы. ІМ ПУЛЬСІЎНЫ (п.-лац. împulsivus = пабуджальны) — 1) які мае адносіны да імпульсу, выкліканы ўнутраным пабуджэннем (напр. і-ыя дзеянні дзяцей); 2) схільны дзейнічаць пад уплывам раптоўнага імпульсу (напр. і. чалавек). ІМ ПУЛЬСТЭРАШ Я (ад імпульс + тэрапія) — прымяненне з лячэбнай мэтай розных фізічных
дзеянняў (электрычнага току, ультрагуку, святпа і інш.), пры якіх энергія падводзіцца да арганізма ў выглядзе рытмічных порцый. ШШЙТ (польск. impet, ад лац. impetus — парыў, разбег, напор) — 1) разгон, парывістасць, імклівасць (і. руху); 2) перан. запал, напорыстасць (напр. юнацкі >)• ІМУНА- (лац. immunis = свабодны ад чаго-н., некрануты) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцце «імунітэт». ІМ УНАБІЯЛОГІЯ (ад імуна- + біялогія) — раздзел біялогіі, які вывучае адпорныя рэакцыі арганізмаў супраць вірусаў, ядаў. ЕМУНАГЕНЕЗ (ад імуна- + -генез) — узнікненне імунітэту ў жьшёльным або раслінным арганізме. ІМУНАГЕНЕТЫКА (ад імуна- + генетыка) — раздзел генетыкі, які вывучае фактары перадачы ў спадчыну імунітэту 1. Ш УН АГЛАБУЛ f Н Ы (ад імуна+ глабуліны) — складаныя бялкі з групы глікапратэідаў, якія змяшчаюцца ў сьшаратцы крыві па> ваночных жывёл і чалавека і ўдэельнічаюць y стварэнні імунітэту. ІМУНАДЫЯГНОСТЫКА (ад імуна- + дыягностыка) — метад вызначэння інфекцыйных захворванняў пры дапамозе імунных сываратак. Ш УНАДЭПРЭСАНТЫ (ад імуна- + дэпрэсанты) — рэчьшы, якія паніжаюць імунітэт арганізма.
520
— ------ I Ш УНАДЭПРЭСІЯ (ад імуна- + дэпрэсія) — зніжэнне стойкасці арганізма, звязанае з аслабленнем дзеяння яго прыродных апорных мехашзмаў. ІМ У Н А Л 0ГІЯ (ад імуна- + -логія) — навука аб неўспрымальнасці арганізма да заразных хвароб і атрутных рэчываў. ІМУНАМАРФАЛОГІЯ (ад m y na- + марфалогія) — раздзел імуналогіі, які вывучае анатомію, гісталогію і паталогію імуннай сістэмы арганізма.
ІМ УШ ЗАЦЫ Я (ад лац. immunis = свабодны ад чаго-н.) — стварэнне ппучнага імунітэту ў чалавека і жывёл супраць заразных хвароб. ІМ УШ ТЭТ (лац. immunitas, -atis = вызваленне ад чаго-н.) — 1) непадатлівасць арганізма якім-н. заразным хваробам (напр. прыроджаны і.); 2) выключнае права не падпарадкоўвацца некаторым законам, якое даецца пэўным асобам (напр. дыпламатычны і.)ЕУГУНОЛАГ (ад імуна- + -лаг) — спецыяліст y галіне імуналогіі.
ІМ У Н А П А ТА Л бгіЯ (ад імуна+■паталогія) — раздзел імуналогіі, які вывучае працэсы, пгго ўзнікаюць y выніку шкоднага ўздзеяння на клеткі і тканкі арганізма імуналагічных рэакцый.
ІМ ЎННЫ (лац. immunis = свабодны ад чаго-н., некрануты) — 1) абаронны, axojmbi (напр. і-ая сываратка); 2) неўспрымальны да яду, да заражэння чым-н. (і-ая ўласцівасць арганізма).
[МУНАПРАФІЛАКТЫ КА (ад імуна- + прафілактыка) — папярэджанне інфекцыйных хвароб жывёл i чалавека стварэннем y арганізме штучнага (набытага) імунітэту 1.
ІМ У РА цЫ Я (ад ім- + лац. murus = сцяна) — прыжыццёвае замур о^ан не арганізмаў, якое вядзе да іх гібелі (адрозніваюць літамурацыю, біямурацыю і анахарэтызм). ! ІМША (польск. msza < ст.-чэш. mse, ад ст.-в.-ням. missa < с.-лац. missa) — каталіцкая абедня.
IМУНАТЭРАПІЯ (ад імуна- + тэрапія) — лячэнне інфекцыйных хвароб імуннымі прэпаратамі — вакцынамі, сывараткамі (гл. сератэрапія), гама-глабулімамі. ІМУНАХІМІЯ (ад імуна- + хімія) — раздзел імуналогіі, які вывучае хімічныя асновы імунітэту I ІМУНАЦЬГГЫ (ад імуна- + -цыты) — клеткі, якія ажьпідяўляюць імунны адказ, y пазваночных утвараюць адзіную функцыянальную (імунную) сістэму. і м у н в а в Ац ь (ад імунізацыя) — праводзіць імунізацыю.
Ш-, Ш - (лац. in-, іт - = не, у, да, на) — прэфікс, які абазначае пярэчанне, адсутнасць чаго-н. або пранікненне ў што-н. Ш АВАЦЫЯ (лац. innovatio) — 1) новаўвядзенне, абнаўленне; укладванне сродкаў y распрацоўку новай тэхнікі, тэхналогіі, навуковыя даслсдаванні; 2) лінгв. новая з’ява ў мове (напр. лексічная і.). ІНАДАПТАЦЫЯ (ад ін- + адаптацыя) — наяўнасць y асобных груп жывёл такіх прыстасаванняў, якія ў ходзе эвалюцыі выяўляюцца
521
I ------------
недасканалымі i вядуць да вымірання гэтых груп.
Ш А ЗІТ (ад гр. is, inos = мышца) — арганічнае злучэнне, адзін з вітамінаў групы В, шасціатамны цыклічны спірт, які змяшчаецца ў тканках чалавека і большасці жывёл і раслін. Ш-АКТАВА (лац. in octavo) — фармат кнігі, пры якім старонка складае восьмую частку стандаргнага папяровага аркуша. Ш АКТЫ ВАЦЫ Я (ад ін- + лац. activus = дзейны) — зніжэнне актыўнасці мікраарганізмаў пад уплывам ферментаў, антыбіёіыкаў і інш. Ш А КУЛЯЦ Ы Я (лац. inoculatio = прышчэпліванне) — увядзенне жывых мікраарганізмаў y арганізм расліны або жывёлы, a таксама чалавека. ІНАЎГУ р Ац Ы Я (лац. inaugura tio) — урачыстая працэдура ўступлення на пасаду кіраўніка дзяржавы, каранацыі манарха. ШАЦЭРАМЫ (н.-лац. inoceramus, ад гр. is, inos = мышца + keramos = шкарлупіна) — выкапнёвыя марскія малюскі класа двухстворкавых; якія мелі буйную ракавіну з канцэшрычнымі складкамі; былі пашыраны ў мезазоі. Ш БРЫ Д ЗШ Г (англ. inbreeding, ад in = y, унутры + breeding = развядзенне) — скрыжоўванне жьшёл або раслін, якія знаходзяцца ў блізкароднасных адносінах y межах адной папуляцыі арганізмаў (параўн. аўтбрыдзінг, кросбрыдзінг).
Ш БРЭДН Ы (ад інбрыдзінг) — атрыманы ў выніку блізкароднаснага скрыжоўвання. Ш ВАГШ АЦЫ Я (ад ін- + лац. va gina = похва) — 1) адзін са спосабаў гаструляцыі, калі частка сценкі зародка заварочваецца ў яго гіоласць і ўтварае ўнутры лісток — першасную энтадэрму\ 2) мед. заходжанне адной кішкі ў другую; адна з форм негтраходнасці кішэчніка. Ш ВАЗІЯ (лац. invasio = напад) — заражэнне чалавека, жывёл і раслін паразітамі жьшёльнага паходжання (глістамі, насякомымі і інш.). Ш ВАЙРАНМЕНТ (англ. environ ment = акружэнне, наваколле) — від сучаснага мастацтва, які спалучае твор і адначасова мастацкае дзеянне, скіраваныя на арганізацыю прасторы, што дае магчымасць гледачу адчуваць сябе арганічна ўключаным y дзею праз аўдыа-візуальныя, кінетычныя і іншьы сродкі ўздзеяння і сувязі; узнік y ЗША і Еўропе ў 1960-я гады як вынік развіцця поп-арту і постканструктывізму. ІНВАЙРАНМЕНТАЛІЗМ (англ. environmental!sme, ад environment = акружэнне, наваколле) — кірунак геаграфічнага дэтэрмінізму, які адводзіць геаграфічнаму асяроддзю вырашальную ролю ў развіцці грамадства і грамадскай вытворчасці. Ш ВАЛІД (лац. invalidus = бяссільны, слабы) — чалавек, які страціў працаздольнасць y выніку ранення, хваробы, калецтва. ІНВАЛІДНАСЦЬ (ад інвалід) — працяглая або пастаянная страта
522
працаздольнасці ці значнае абмежаванне яе. Ш ВАЛЮ ТА (лац. invaluta = абгорнутая) — тое, што і эвапьвента. Ш В А Л І0Ц Ь Ы (лац. involutio — згортванне) — 1) рэдукцыя або страта ў эвалюцыі асобных органаў (напр. рэдукцыя адростка сляпой кішкі ў драпежных жывёл); 2) адваротнае развіццё органаў, тканак, клетак (наітр. і. маткі ў пасляродавы перыяд); 3) атрафія органаў пры паталогіі і старэнні; 4) дэгенератыўныя змены ў прасцейшых і бактэрый, выкліканыя несгтрыяльнымі ўмовамі жыцця; 5) мат. такое адлюстраванне некаторай сукупнасці ў сабе, што пры паўторным яго прымяненні кожны элемент вяртаецца на сваё месца. ІНВАР (англ. invar, ад лац. invariabilis = нязменны) — сплаў жалеза і нікелю; ужываецца для вырабу дэталяў дакладных вымяральных прыбораў. ІНВАРЫЯНТ (н.-лац. invarians, -ntis = які не змяняецца) — 1) велічыня, якая застаецца нязменнай пры тых ці іншых пераўтварэннях, напр. плошча фігуры, вугал паміж дзвюма прамымі; 2) лінгв. структурная адзінка мовы (фанема, марфема, лексема і г.д.) y адцягненні ад яе канкрэтных рэалізацый. . ІНВАРЫ ЯНТНАСЦЬ (ад інварыянт) — нязменнасць, пастаянства пры пераўтварэннях, пры пераходзе да новых умоў (напр. і. фізічных законаў). ІНВЕКТЫВА [лац. invectiva (ora tio) = лаянкавая (прамова)] — рэзкае выступленне, выпад супраць каго-н., чаго-н.
— ------ I Ш ВЕНТАР (п.-лац. inventarium = вопіс) — 1) сукупнасць рэчаў, прылад, якія складаюць маёмасць прадпрыемства, установы, арганізацыі; 2) дакладны спіс гэтай маёмасці; вопіс, рэестр; 3) апісанне феадальных уладанняў y Польшчы, Вялікім княстве Літоўскім, Венгрыі ў 16 — першай пал. 19 ст.
Ш ВЕНТАРЫ з Ац Ы Я (ад п.-лац. inventarium = вопіс) — перыядычная праверка наяўнасці і стану маёмасці прадпрыемства, установы, арганізацыі шляхам падліку, вопісу яе. ІНВЕНЦЫ Я (лац. inventio = выдумка) — кароткая музычная п ’еса поліфанічнага характару, напісаная ў свабоднай імітацыйнай (гл. імітацыя 3) форме. Ш ВЕРСАР (ад лац. inversio = перастаноўка) — механізм, які ператварае кругавы рух y прамалінейны. ІНВЕРСІЯ (лац. inversio = перастаноўка) — 1) лінгв. змяненне звычайнага парадку слоў і словазлучэнняў y сказе для надання фразе пэўнай стылістычнай афарбоўкі; 2) мат. парушэнне нармальнага парадку двух элементаў y пастаноўцы; 3) павышэшіе тэмпературы паветра ў атмасферы з вышынёй замест звычайнага яе паніжэння; 4) змена напрамку (палярнасці) магнітнага поля Зямлі на адваротны пры адным і тым жа напрамку геамагнітнай восі; 5) геал. завяршальная стадыя ў цыкле развіцця геасінкліналі, якая адбываецца ў змене апускання зямной кары падняццямі. ШВЕРТАВАЦЬ (лац. invertere = пераўтвараць) — пераўтвараць
523
I
пастаянны электрычны ток y пераменны. ІНВЕРТАЗА (ад лац. invertere = змяняць) — тое, што і цукраза. Ш ВЕРТАР (ад лац. invertere = пераўтвараць) — прыстасаванне для пераўтварэння пастаяннага электрычнага току ў пераменны. ІНВЕСТАР (англ. investor, ад лац. investire = адзяваць) — укладчык, які ажьпдцяўляе інвестыцыю. Ш ВЕСТЫ ТУРА (с.-лац. investitu ra) — 1) акт перадачы зямельнага ўладання феадалу ў сярэдневяковай Зах. Еўропе; 2) зацвярджэнне біскупа y духоўным сане. ІНВЕСТЬІЦЫ Я (ням. Investition, ад лац. investire = адзяваць) — укладванне капітала ў якое-н. прадпрыемства, асабліва за мяжой, каб атрымаць прыбытак. Ш ВЕСЦІРАВАЦЬ (ням. investieren, ад лац. investire = адзяваць) — укладваць капітал y якое-н. прадпрыемства, асабліва за мяжой, каб атрымаць прыбытак. Ш ГАЛЯТАР (ад лац. inhalare = удыхаць) — 1) апарат для лячэння інгаляцыяй\ 2) апарат для падачы кіслароду шахцёру, які пацярпеў пры аварыі ў шахце. Ш ГА Л ЯТО РЫ Й (ад лац. inhalare = удыхаць) — памяшканне, гірызначанае для інгаляцыі. Ш ГА ЛЯЦ Ы Я (лац. inhalatio = удыханне) — лячэнне верхніх дыхальных пшяхоў удыханнем лекавых рэчываў, распыленых пры дапамозе спецыяльных апаратаў. Ш ГШ ІТА Р (ад лац. inhibire = затрымліваць) — 1) рэчыва, якое замаруджвае хімічныя рэакцыі або спыняе іх; 2) рэчыва, якое паніжае
актыўнасць ферментаў y арганізме або тармозіць біялагічныя працэсы. Ш ГРЭДЫ ЕНТ (лац. ingrediens, -ntis = які ўваходзіць) — састаўная частка хімічнага злучэння або сумесі. Ш ГРЭДЫ ЕНТЫ (лац. ingrediens, -ntis = які ўваходзіць) — віды раслін, што растуць на вольных месцах паміж пастаяннымі кампанентамі расліннай групоўкі (фітацэнозў). Ш ГРЭС ІЯ (лац. ingressio = уваходжанне) — пранікненне марскіх вод y паніжэнні рэльефу прыбярэжнай паласы пры павышэнні ўзроўню мора або паніжэнні берага. Ш ГУМ А Ц Ы Я (англ. inhumation, ад лаід. inhumare - накрываць зямлёй) — пахаванне нябожчыка паводле абраду трупапалажэння ў грунтавой магіле (параўн. крэмацыя). Ш ДА КСІЛ [ад інд(ыга) + гр. oksys = кіслы] — арганічнае злучэнне, светла-жоўтае крыпггалічнае рэчьша з непрыемным пахам; выгтрацоўваецца ў жывёльным кішэчніку, з’яўляецца важным элементам y сінтэзе індыга. ІНДАЛОГІЯ (ад гр. Indos = Інд + -логія) — сукупнасць навук, якія вывучаюць гісторыю, эканоміку, мастацтва, мову і літаратуру Індыі. Ш ДАНТРЭН [ад інд(ыга) + антра(хінон)] — сіні антрахінонавы фарбавальнік. ШДАСАМЕНТ (ням. Indossament, іт. indossamento, ад лац. in = на + dorsum = спіна) — перадатачны
524
I надпіс на адвароце вексаля, чэка і іншых капггоўных папер, які сведчыць аб пераходзе правоў па гэтых дакументах іншай асобе. ІНДАСАНТ (ням. Indossant, іт. mdossante) — асоба, якая робіць на адвароце вэксаля, чэка або іншай канггоўнай паперы перадатачны надпіс. Ш ДАСАТ (ням. Indossat) — асоба, якой перадаецца вэксаль, чэк або іншая капггоўная папера праз перадатачны надпіс. ГНДАФЕНОЛЫ (ад лац. indicum = сіняя фарба + фенолы) — сінтэтычнае злучэнне, якое належыць да кубавых фарбавальнікаў; выкарыстоўваецца ў вытворчасці фарбавальнікаў, y аналітычнай хіміі як індыкатар 2. Ш ДОЛ [ад інд(ыга) + -on] — арганічнае злучэнне гетэрацыклічнага рада, бясколернае крыпггалічнае рэчыва з непрыемным пахам; выкарыстоўваецца для прыгатавання лекавых прэпаратаў, y парфумернай прамысловасці. ГНДРЫКАТс)РЫІ (н.-лац. indricotherium) — вымерлыя гіганцкія бязрогія насарогі, якія жылі ў алігацэне і раннім міяцэне. ІНДУЗШ (лац. indusium = верхняя туніка) — плеўка на паверхні ліста папарацей, якая пакрывае сорусы. Ш ДУІЗМ (ад санскр. hindumata) — рэлігія большасці насельніцтва Індыі, звязаная з культам багоў Вішну і Шывы. Ш ДУКТАНС (фр. inductance) — супраціўленне пераменнага току ў электрычным ланцугу, які складаецца са шпулькі самаіндукцыі; састаўная частка імпедансу.
Ш ДУКТАР (лац. inductor = які ўводзіць, пабуджае) — 1) электрамагніт, які ўтварае магнітнае поле ў генератары пастаяннага току; 2) электрьгчная машына з ручным прыводам, якая выпрацоўвае высокае напружанне (напр. тэлефонны і.). Ш ДУКТАТЭРМ ІЯ (ад лац inductio = увядзенне, пабуджэнне + -тэрмія) — метад электралячэння, пры якім пэ5шыя ўчасткі цела хворага награваюць дзеяннем электрамагнітнага поля. ІНДУКТЬІЎНАСЦЬ (ад індуктыўны) — фізічная велічыня, якая характарызуе здольнасць правадніка накопліваць энергію магнітнага поля, калі ў ім працякае электрычны ток. Ш ДУКТЫ ЎНЫ (ад індукцыя) — 1) які карыстаецца метадам індукцыі 1, заснаваны на індукцыі; 2) які характарызуецца індуктыўнасцю. ІНДУКЦЫ Я (лац. inductio = увядзенне, пабуджэнне) — 1) спосаб разважання ад асобных прьшатных фактаў да агульных вывадаў, абагульненняў (параўн. дэдукцыя)\ 2) узбуджэнне электрычнага току пры руху яго ў магнітным полі або пры змяненні вакол яго магнітнага поля; 3) узаемадзеянне працэсаў узбуджэння і тармажэння ў нервовай сістэме, пры якім узнікненне аднаго працэсу выклікае развіццё другога, процілеглага. ІНДУЛЬГЕНЦЫ Я (лац. indulgentia = міласць, спагадлівасць) — грамата на поўнае або частковае адпушчэнне грахоў, якая выдаецца каталіцкай царквой ад імя папы
525
I
рымскага за плату або за асобыя заслугі перад царквой.
індывідуапізм y паводзінах, поглядах.
Ш ДУСТРЫ Я (фр. industrie, ад лац. industria = дзейнасць) — важнейшая галіна народнай гаспадаркі, якая аказвае рашаючае ўздзеянне на ўзровень развіцця вытворчых сіл грамадства; прамысловасць (напр. цяжкая і., лёгкая і.).
Ш ДЬІВІДУАЛЬНАСЦЬ (ад шдывідуальны) — 1) асаблівасці характару і псіхічнага складу, якія адрозніваюць адзін індывідуум ад другога; 2) асоба, індывідуум.
Ш ДУСТРЫ ЯЛІЗАЦЫ Я (ад с.-лац. industrialis = прамысловы) — працэс стварэння буйной машыннай вытворчасці ва ўсіх галінах народнай гаспадаркі, y першую чаргу ў прамысловасці. Ш ДУСТРЫ ЯЛЬНЫ (с.-лац. in dustrialis = прамысловы) — звязаны з індустрыяй, яе развіццём; прамысловы.
ІНДЫВІДУАЛЬНЬІ (фр. indivi duel, ад лац. individuum = непадзельнае, асобіна) — 1) уласцівы толькі адной асобе (індывідууму), асабіспы (напр. і. густ, і. падыход); 2) які знаходзіцца ў асабістыМ карыстанні, не калектыўны (напр. і. транспарт), 3) асобны, адзінкавы (напр. і. выпадак). Ш ДЫ ВІДУАЦЫЯ (лац. indiv idu atіо) — выдзяленне адзінкавага і індьшідуальнага з агульнага.
Ш ДУЦЬІРАВАЦЬ (лац. induce re) — выклікаць выпрамяненне атамаў або малекул уздзеяннем знешняга электрамагнітнага поля.
ШДЬЮІДУУМ, Ш ДЫ ВІД (лац. individuum) — 1) кожны асобна ўзяты жьюы арганізм; 2) асобны чалавек сярод іншых людзей.
ІНДЫВІД гл. індывідуум.
Ш ДЫ ГА (ісп. indigo, ад лац. indicus = індыйскі) — сіняя фарба, якая ў мінулым здабывалася з соку трапічных раслін, a зараз атрымліваецца хімічным спосабам.
Ш ДЫВІДУАЛІ з Ац Ы Я (фр individualisation, ад лац. individuum = непадзельнае, асобіна) — працэс стварэння чаго-н. індывідуальнага, своеасаблівага, не падобнага на іншае. Ш ДЫ ВІДУАЛІЗМ (фр. indivi dualisme, ад лац. individuus = непадзельны) — 1) тып светапогляду, y аснове якога ляжыць супрацьпастаўленне асобы (індывідуума) грамадству; 2) імкненне да выражэння сваёй асобы, індывідуальнасці ў супрацьпастаўленні сябе калектьшу. ГНДЫВІДУАЛІСТ (фр. individua liste, ад лац. individuus = непадзельны) — чалавек, які гтраяўляе
ІНДЫ ГАКАРМШ (ад індыга + кармін) — арганічнае злучэнне, ппучны фарбавальнік сіняга колеру; выкарыстоўваецца для прыгатавання чарніла, акварэльнай фарбы і сінькі, a таксама як хімічны індыкатар. Ш ДЫГАФЁРА (ад індыга + лац. ferre = несці) — травяністая або кустовая расліна сям. бабовых з няпарнаперыстым лісцем і ружовымі, пурпуровымі або белымі кветкамі ў гронках, пашыраная ў тропіках і субтропіках; дае сіні фарбавальнік індыга.
526
Ш ДЫ ГЕНАТ (фр. indigénat) — 1) грамадзянстаа дадзенай дзяржавы; 2) выкарыстанне правоў, прадугледжаных міжнароднымі дагаворамі. ІНДЫГОІДЫ (ад індыга + -оід) — сінтэтычныя фарбавальнікі розных колераў. ІН Д Ы Й (н.-лац. indium, ад лац. indicum = сіняя фарба) — хімічны элемент, рэдкі метал серабрыстабелага колеру, мякчэйшы за свінец. ІНДЬІК (польск. indyk, ад лац. indicus = індыйскі) — вялікая свойская птушка атрада курыных, якая гадуецца на мяса. Ш ДЫ КАН (ад лац. indicus = індыйскі) — 1) рэчыва, якое змяшчаецца ў некаторых раслінах (індыгаферы і інш.) і служыць для вырабу сіняй фарбы індыга, 2) рэчыва, якое ўтвараецца ў арганізме жывёл з прадуктаў распаду бялку. ІНДЫКАТАР (лац. indicator = паказальнік) — 1) прыбор для вымярэння фізічных велічынь (ціску, нагрузкі і інш.), a таксама для адлюстравання ходу працэсаў або стану аб’екта назірання; 2) рэчыва, якое ўводзіцца ў раствор для выяўлення хімічнага працэсу, што адбываецца ў растворы; 3) рэчыва, якое вызначае ступень забруджвання знешняга асяроддзя антрапагеннымі таксікантамі. Ш ДЫ КАТРЫ СА (фр. indicatrice = літар. якая паказвае) — м am. крывая, якая наглядна паказвае змены векпіараў y прасторы або на плоскасці.
— г—
1
Ш ДЫ КАТЫ Ў [лац. (modus) indicativus = абвесны (лад)] — лінгв. абвесны лад дзеяслова. Ш ДЫ КАЦЫ Я (лац. indicatio) — рэгістрацыя якой-н. інфармацыі на шкале індыкатарнага гтрыбора, светлавым табло і інш. ІНДЬІКТ (лац. indictum = аб’яўленае) — адзінка старога царкоўнага летазлічэння, роўная 15 гадам; была ўведзена ў 312 г. візантыйскім імператарам Канстанцінам I. Ш ДЫ КТЫ ЁН (ад лац. indictio = абвяшчэнне) — прамежак часу ў 15 гадоў, пасля якога праводзіўся перапіс маёмасці для вызначэння памераў падаткаў y Рымскай імперыі. Ш ДЫ Ф ЕРЭН ТНЫ (лац. indiffe rens, -ntis) — 1) абыякавы, раўнадушны да каго-н., чаго-н. (напр. і. стан, і-ыя адносіны); 2) які не дзейнічае, не рэагуе на знешнія ўмовы (напр. і-ае рэчьгоа). Ш ДЫ Ф ЕРЭНТЫ ЗМ (ад лац. in differens, -ntis = абыякавы) — абыякавасць, раўнадушнасць. Ш ДЫ Х ЕШ ЗМ (ісп. indigenismo) — плынь y літаратуры і мастаіггве краін Лац. Амерыкі, звязаная з распрацоўкамі тэматьпсі, што характарызуе жыццё індзейскага насельнііггва. ЕВДЭКС (лац. index) — 1) спіс, пералік чаго-н. (напр. і. тавараў); 2) лічбавы паказчык, які выражае змены якой-н. эканамічнай з’явы (напр. і. цзн); 3) лічбавы або літарны паказчык, які змяшчаецца звычайна ўнізс літары, пгго ўваходзіць y матэматычны вьграз; 4) умоўнае абазначэнне з лічбаў або літар, якое надаецца паштовым аддзя-
527
I ------------
ленням, бібліятэчным раздзелам і інш.
кніжным
Ш ДЭКСАЦЫ Я (ад індэкс) — 1) абазнаюнне ва ўказальніку, рэестры, спісе імён, назваў, адрасоў і г.д.; 2) сістэма літарных або лічбавых абазначэнняў — бібліятэчнабібліяграфічная, паштовая і г.д.; 3) характарыстыка якога-н. дасягнутага ўзроўню, якая вызначаецца гпляхам разліку велічынь, што супастаўляецца (напр. і. рэальных даходаў); 4) пераразлік велічыні грашовага змяшчэння ўкладаў, каштоўных папер y залежнасці ад узроўню інфляцыі; 5) мат. выкарыстанне лічбавага або літарнага ўказальніка, які стаіць часцей за ўсё ўнізе літары, пгго ўваходзіць y матэматычнае выражэнне; 6) метэар. сістэма лікавай характарыстыкі якога-н. прыроднага гтрацэсу або стану. ІНДЭМ Ш ТЭТ (ням. Indemnitat, ад лац. indemnitas, -atis = пакрыццё страт) — 1) пакрыццё страт, кампенсацыя (звычайна ў міжнародным праве); 2) звальненне дэгіутатаў ад адказнасці за парламенцкую дзейнасць (выступленні, галасаванне і інш.). Ш ДЭНТАР (ад англ. indent = пакідаць адбітак) — наканечнік, уцісканнем якога вымяраюць цвёрдасць матэрыялаў. Ш ДЭПЕНДЭНТЫ (англ. inde pendents, ад н.-лац. independens, -ntis = незалежны) — прадстаўнікі рэлігійна-палітычнай групоўкі пурытан як аднаго з кірункаў пратэстантызму ў перыяд англійскай буржуазнай рэвалюцыі 17 ст. Ш ДЭТЭРМ ІНІЗМ (ад ш- + дэтэрмінізм) — філасофская кан-
цэпцыя, якая, y процілегласць дэтэрмінізму, адмаўляе ўсеагульную заканамернасць і прычынную залежнасць з ’яў прыроды і грамадства і прызнае наяўнасць беспрычыннай выпадковасці. ІН ЕКЦЫ Я (лац. iniectio = укідванне) — 1) увядзенне лякарства ў тканкі і поласці арганізма шляхам упырсквання; 2) дадатковыя сродкі, якія ўліваюцца ў якую-н. сферу эканамічнага жыцця (інвестыцыі, урадавыя закупкі тавараў і паслуг, экспарт). ІНЕРВАЦЫЯ (ад /'н- + нервы) — забяспечанасць якога-н. органа або тканкі нервовымі клеткамі і валокнамі. Ш ЁРТН Ы (лац. iners, -rtis) — 1) які знаходзіцца ў стане спакою або руху, не падвяргаючыся ўздзеянню якой-н. знешняй сілы (напр. і-ая маса); 2) перан. вялы, бяздзейны, безініцьіятьіўньі (напр. і. чалавек). Ш ЁРЦ Ы Я (лац. inertia = нерухомасць, бяздзейнасць) — 1) уласцівасць цела захоўваць стан спакою або раўнамернага прамалінейнага руху, пакуль якая-н. знешняя ітрычьша не вьшедзе яго з гэтага стану; 2) перан. вяласць, бяздзейнасць, коснасць (напр. і. мыслення, і. быт у ).
Ш Ж Ы Н ЕР (польск. inzynier, ад фр. ingénieur) — спецыяліст з вышэйшай тэхнічнай адукацыяй (напр. і.-канструктар, горны і.). ІНЖ ЬІНЕРЫ Я (ад інжынер) — інжынерная справа, творчая тэхнічная дзейнасць. Ш Ж Ы Ш РЫ Н Г (англ. enginee ring = інжынерная справа) — сфера дзейнасці па распрацоўцы
528
----------аб’ектаў прамысловасці, іх інфраструктуры і інш., перш за ўсё ў форме прадастаўлення на камерцыйнай аснове розных інжынернакансультацыйных паслуг. Ш Ж ЬІР (кр.-тат. inzir, ад перс. ângir) — 1) пладовае дрэва сям. тутавых, пашыранае ў субтропік&х; смакоўніца; 2) салодкі плод гэтага дрэва; ф і г а, с м о к в а . Ш Ж ЭКТАР (фр. injecteur, ад лац. iniectare = укідваць) — 1) струменная помпа нагнятання вадкасцей y розныя апараты і рэзервуары; 2) фіз. дапаможны паскаральнік зараджаных часціц для ўводу іх y больш магутны (асноўны) паскаральнік. ш ж ж ц ы я (ад інжэктар) — 1) увядзенне носьбітаў зарада ў галіну, дзе яны з’яўляюцца неасноўнымі; 2) увод пучка зараджаных часціц y паскаральнік для наступнага іх паскарэння або накаплення; 3) упырскванне паліва ў камеру згарання рухавіка. Ш Ж Э Ш 0 (фр. ingénu) — уст. амплуа актрысы, якая выконвае ролі прастадушных, наіўных дзяўчат. ІН ІЦЫ ЯЛЫ (лац. initialis = пачатковы) — 1) пачатковыя літары імя і імя па бацьку або імя і прозвішча; 2) пачатковыя літары раздзела кнігі або абзаца, як правіла, больш буйныя і аздобленыя ўзорамі. ІШ ЦЫ Я ТА Р (фр. initiateur, ад лац. initiator) — асоба, група асоб або арганізацыя, якім належыць пачын y якой-н. справе. Ш ІЦЫ ЯТЬІВА (фр. initiative, ад лац. initiare = пачынаць) — 1) самастойны пачын y якой-н. сгтраве, абумоўлены ўнутраным пабуджэн-
1
нем да дзеяння; 2) вядучая роля ў якіх-н. дзеяннях; 3) здольнасць да самастойных актыўных дзеянняў; прадпрымальнасць. ІН Ш Ы Я Ц Ы Я (лац. initiatio = выкананне таінства) — 1) пасвячальны абрад y родавым грамадстве, звязаны з пераводам юнакоў і дзяўчат ва ўзроставы клас дарослых мужчын і жанчын; 2) урачыстае прыняцце новага члена ў якую-н. секту. ГНІЯ (н.-лац. inia) — рачны дэльфін, які жьше ў рэках і азёрах Паўд. Амерыкі. Ш КАГЕРЭНЦЫ Я (ад ін- + лац. cohaerentia = унутраная сувязь) — страта паслядоўнасці думкі, тыповае праяўленне шызафрэніі. ПЖ АНГРУЭНТНЫ (лац. incon gruens, -ntis = неадпаведны) — неаднолькавы, розны; і. п р а ц э с — працэс, вынікі якога па элементарнаму складу не тоесныя таму, з чаго пачынаецца гэты працэс. Ш КАПСУЛЙЦЫ Я (ад ін~ + капсула) — утварэнне шчыльнай абалонкі са злучальнай тканкі вакол іншародных для арганізма рэчываў. ІНКАРВІЛЕЯ (н -лац. incarvilІеа) — травяністая расліна сям. бігноніевых з перыста-рассечаным лісцем і буйнымі ружовымі кветкамі, пашыраная ў Паўд.-Усх. і Цэнтр. Азіі; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. Ш КАРНАЦЫЯ (лац. inkamatio = увасабленне) — 1) увасабленне душы ў матэрыяльным целе; 2) ачалавечанне Бога ў некаторых ролігіях (напр. y хрысціянстве).
529
I — ------Ш КАРПАРАВАЦЬ (лац. incorpo rare = далучаць) — выконваць інкарпарацыю 1. Ш КАРПАРАЦЫ Я (лац. incorpo ratio) — 1) далучэнне, уюпочэнне ў свой склад чаго-н. (напр. і. новых раёнаў); 2) сістэматызацыя выдадзеных y розны час законаў па асобных галінах права без унясення змен y іх змест, 3)лінгв. спосаб сінтаксічнай сувязі паміж словамі, пры якім галоўны член словазлучэння зліваецца з залежнымі членамі ў фанетыка-марфалагічны комплекс, аналагічны слову. Ш КАСА (іт. incasso) — аперацыя атрымання банкам грошай па даручэнні кліента і залічэння іх на яго банкаўскі рахунак. Ш КАСАТАР (ад інкасацыя) — службовая асоба, якая займаецца прыёмам і выдачай грошай галоўным чынам па-за ўстановай. ІНКАСАЦЫ Я (ад іт. ineas sare = літар. класці ў скрыню) — збор і транспартаванне грошай і каштоўнасцей, якія выконваюцца банкамі па даручэнні кліентаў. Ш КАСІРАВАЦЬ (ням. inkassieren, ад іт. ineas sare = літар. класці ў скрыню) — атрымліваць грошы па плацежнаму дакументу і залічаць іх на банкаўскі рахунак. Ш -КВАРТА (лац. in quarto = y чатыры столкі) — y чацвёртую частку аркуша (пра фармат кнігі). ШКВІЗГГАР (лац. inquisitor = следчы) — 1) член інквізідыйнага суда; 2) перан. жорсткі чалавек, мучыцель. ІН КВ ІЗШ Ы Я (лац. inquisitio = вышук, расследаванне) — 1) следчая і судовая арганізацыя, створа-
ная ў 13 ст. каталіцкай царквой для барацьбы са сваімі праціўнікамі, якая дзейнічала шляхам тайнага шпіянажу і жорсткіх катаванняў; існавала да пач. 19 ст.; 2) nepan. жорсткасць, пакута. ШКВІЛПгізМ (ад лац. inquilinus = арандатар, жылец) — адна з форм міжвідавых узаемаадносін, разнавіднасць сінайкіі, калі жывёла-інквілін, пранікаючы ў жыллё іншага віду, звычайна знішчае гаспадара. ІН КЛШ А М ЕТРЫ Я (ад лац. incli nare = нахіляць + -метрыя) — вызначэнне вугла нахілу і азімута скрыўлення свідравіны, каб кантраляваць яе тэхнічны стан і атрымліваць неабходныя геалагічныя звесткі. Ш КЛШ А ТА Р (ад лац. inclinare = нахіляць) — прыбор для вымярэння магнітнага схілення. Ш К Л Ш 0М Е Т Р (ад лац. inclinare = нахіляць + -метр) — прыбор для вымярэння скрыўлення буравой свідравіны. ІНКЛЮ ЗІЎ (фр inclusif = ЯКІ ўюпочае ў сябе) — лінгв. займеннікавыя або дзеяслоўныя формы, якія ўказваюць на тое, што адрасат маўлення ^аходзіць y лік удзельнікаў дзеяння. ШКОГНГГА (іт. incognito, ад лац. incognitus = непазнаны, невядомы) — 1) таемна, скрытна, хаваючы сваё імя (з’явіцца і.); 2) прабыванне пад выдуманым імем (захоўваць сваё і.); 3) асоба, якая ўтойвае сваё сапраўднае імя (сустрэцца з І) Ш КРАСБРЫДЫНГ (англ. incross breeding) — скрыжоўванне дзвюх добра спалучальных інбрэдных лі-
I
ній розных парод жывёл для атрымання высокапрадукцыйнага патомства. Ш КРО С Ш Г (англ. incrossing) — скрыжоўванне дзвюх інбрэдных добра спалучальных ліній адной пароды жьюёл для атрымання высокапрадукцыйнага патомства. Ш КРУСТАВАЦЬ (лац. incrusta re) — рабіць інкрустацыю. Ш КРУСТАЦЬІЯ (лац. incrustatio = пакрыццё чым-н.) — узоры, малюнкі на паверхні якога-н. прадмета з урэзаных y яе кавалачкаў дрэва, косці, перламутру і інш. Ш КРЫ М Ш АВАЦЬ (с.-лад. іпсгішіпаге) — прад’яўляць каму-н. абвінавачванне ў чым-н. (напр. і. пакражу). ІНКРЫ М ІНАЦЫ Я (с.-лац. incri minatio) — прад’яўленне каму-н. абвінавачвання ў чым-н. П Ж РЭ ТО РН Ы (ад інкрэты) — тое, што і гарманальны. Ш К Р ^Т Ы (лац. incretus = выдзелены) — тое, што і гармоны. Ш К Р ^Ц Ы Я (лац. incretio = выдзяленне) — выдзяленне пэўнай групай залоз арганізма чалавека і жьшёл асаблівых фізіялагічна актыўных рэчываў (гармонаў) непасрэдна ў кроў або лімфу. Ш КУБАТАР (ад лац. incubare = выседжваць птушанят) — апарат для штучнага вывядзення маладняку сельскагаспадарчых гпушак з яец. Ш КУБА ТО РЫ Й (ад лац. incuba re = выседжваць птушанят) — спецыяльны будьшак, дзе ўстаноўлены і дзейнічаюць інкубатары. ш к у б Ац ы я (лац. incubatio = выседжванне гпушанят) — 1)
штучнае вывядзенне маладняку сельскагаспадарчых птушак y інкубатарах; 2) скрыты перыяд хваробы з моманту заражэння да з’яўлення яе знешніх сімптомаў.
Ш КУ н А б УЛА (лац. incunabula = ранняе дзяцінства; першыя крокі; пачатак) — кніга, надрукаваная ў пачатковую пару кнігадрукавання (да 1501 г.), знешне падобная на рукапісную. Ш КУРА БЕЛ ЬНЫ (ад ін- + лац. curabilis = выліковы) — невылічальны, неахопны. Ш -ПЛАНА (лац. in plano) — фармат выдання ў цэлы разгорнуты аркуш. Ш САЙД (англ. inside = унутры) — гулец y футбольнай або хакейнай камандзе, які займае ў лініі нападу становішча паміж крайнім і цэнтральным гульцамі. Ш САЙДЭР (англ. insider) — фізічная асоба, якая мае інфармацыю аб справах (стане дзейнасці) фірмы, прадпрыемства (дырэктар, менеджэр, бухгалтар і інш.). Ш САЙТ (англ. insight = разуменне) — акт непасрэднага зразумення ў штуітьюістычнай тзорыі пазнання. Ш САЛЙЦЫ Я (лац. insolatio) — апрамяненне якой-н. паверхні сонечным святлом. Ш СЕКВЁН ТНЫ (ад інг + лац. sequens, -ntis = наступны); і - a я д a л і н a — рачная даліна, напрамак якой амаль не залежыць ад тэктанічнай структуры. Ш СЕКТА РЫ Й (с.-лац. insecta rium, ад лац. insectum = насякомае) — памяшканне, дзе ў навуко-
531
I
вых мэтах разводзяць насякомых; разнавіднасць віварыя. Ш СЕКТАФУНГІЦЬІДЫ (ад лац. insectum = насякомае + fungus = грыб + -цыды) — атрутныя хімічныя прэпараты, прызначаныя для знішчэння насякомых і грыбоў-паразітаў. Ш СЕКТЫ Ц ЬІД Ы (ад лац. insec tum = насякомае + -цыды) — 1) хімічныя рэчывы для знішчэння шкодных насякомых; 2) расліны, якія маюць атрутныя для насякомых рэчывы. Ш С ІГН П (лац. insignia) — знакі вышэйшай улады (скіпетр, залатая дыядэма і інш.) y рымскіх імпераггараў; знакі адрознення вышэйшых магістратаў 1 y час рэспублікі. ш с ш у А т а р (лац. insinuator які тайна пралазіць) — той, хто карыстаецца метадам інсінуацый\ паклёпнік.
Ш СШ У А Ц Ы Я (лац. insinuatio = ліслівасць, падлашчванне) — злосная выдумка, паклёп з мэтай зняславіць каго-н. Ш СШ УІРАВАЦЬ (лац. insinuare = пралазіць, пракрадвацца) — узводзіць паклёп на каго-н. (гл. інсінуацыя).
ган, які сочыць за выкананнем устаноўленых гтравіл (напр. пажарная і., дарожная і.).
ШСШРАВАЦЬ (лац. inspirare) — 1) усяляць каму-н. пэўныя думкі, погляды, 5псі-н. спосаб дзеяння; 2) нагаворамі, падбухторваннем выклікаць што-н. (напр. і. выступленні).
Ш СШ РАТАР (лац. inspirator = натхніцель) — той, хто інспіруе іігто-н ., падбухторшчык. Ш СШ РАДЫЯ (лац. inspiratio) — 1) падгаворванне, падбухторванне; 2) мед. удых, удыханне (параўн. экспірацыя).
Ш СТАЛЯЦЫЯ (с.-лац. installatio = вылучэнне ва ўрад) — 1) комплекс тэхнічных прыстасаванняў для правядзення электрычнасці, газу, вады ў памяшканні будынка; 2) y cm. вылучэнне ва ўрад; 3) від мастаідва поп-арту, мантаж y прасторы аб’ектаў з рэчавага асяроддзя ці сканструяваных мастаком. Ш СтА нЦ Ы Я (лац. instantia = непасрэдная блізкасць) — ступень, звяно ў супадпарадкаванні дзяржаўных, прафсаюзных, судовых і іншых органаў (напр. вышэйшая і., судовая і.).
Ш СПЕКТАВАЦЬ (лац. inspectare = аглядаць, назіраць) — ажыццяўляць інспекцыю 1.
Ш С ТРУКТАВАЦЬ (лац. instrue
Ш СПЕКТАР (лац. inspector = наглядальнік) — службовая асоба, якая ажыццяўляе інспекцыю 1.
ШСТРЎКТАР (лац. instructor = арганізатар) — 1) службовая асоба, якая інструктуе падведамасныя ўстановы, грамадскія арганізацыі; 2) спецыяліст, які вучыць і дапамагае правільна наладзіць якую-н. сгтраву (напр. і. фізкультуры).
Ш СП ЁКЦ Ы Я (лац. inspectio = нагляд) — 1) кантроль за правільнасцю дзеянняў падведамасных органаў і асоб, за выкананнем якіх-н. правіл; 2) кантрольны ор-
re) — даваць кіруючыя ўказанні, інструкцыі.
532
I
Ш СТРУКТЬІЎН Ы (фр. instructif, ад лац. instruere = настаўляць) — які змяшчае ў сабе кіруючыя ўказанні, інструкцыі (напр. і-ая размова). Ш С ТРЎ К Ц Ы Я (лац. instructio = наказ, настаўленне) — 1) кіруючыя ўказанні, падрабязныя настаўленні, як выконваць што-н.; 2) правілы карыстання машынай, прыборам, прамысловым вырабам. Ш СТРУМ ЕНТ (лац. instruméhtun) — 1) прылада для выканання якой-н. работы, a таксама сукупнасць такіх прылад (напр. слясарны і., хірургічны і.); 2) музычная прылада (напр. духавы і., струнны і.); 3) перан. сродак для дасягнення чаго-н. (напр. і. пазнання). Ш СТРУМ ЕНТАШ ЗМ (англ. instrumentalism, ад с.-лац. instrumen talis = інстру ментальны ) — су б1еюыўна-ідэал істьгчньі філасофскі кірунак (разнавіднасць прагматызму), які лічыць свядомасць адным са сродкаў прыстасавання да асяроддзя. ІНСТРУ М ЕНТАЛІСТ (ад інструменталізм) — 1) філас. паслядоўнік інструменталізму; 2) музыкант, які іграе на якім-н. музычным інструменце. Ш СТРУМ ЕНТА л Ь Н Ы (с.-лац. instrumentalis) — 1) які мае адносіны да інструментаў, звязаны з іх вырабам (напр. і. склад, і. цэх); 2) які прызначаны для выканання на музычных інструментах або выконваецца імі (напр. і-ая п’еса, і-ая музыка). Ш СТРУМ ЕНТАРЫ Й (н.-лац. іпstnimentarium, ад лац. instrumen tum = прылада) — сукупнасць ін-
струментаў, якія выкарыстоўваюцца ў пэўнай галіне.
Ш СТЫ ГАТАР (ст.-польск. instygator, ад лац. instigator) — 1) галоўны пракурор y Польшчы і Вялікім княстве Літоўскім (16— 18 ст.); 2) судовы ўраднік y Трыбунале каронным (з 1578 г.) і Трыбунале Вялікага княства Літоўскага (з 1581 г.). Ш СТЫ ЛЯЦЫ Я (лац. instillatio) — мед. укапванне лякарстваў. Ш СТЫ Н КТ (лац. instincus = пабуджэнне) — 1) прыроджаная здольнасць жывёльных арганізмаў рабіць бессвядомыя мэтанакіраваныя дзеянні ў адказ на знешнія або ўнутраныя раздражненні (напр. і. самазахавання); 2) перан. неўсвядомленая цяга, пачуццё (напр. мацярынскі і.); 3) перан. унутранае чуццё, прадчуванне чаго-н. (напр. і. страху). Ш СТЫ Н КТЫ ВІЗМ (ад шстынкт) — кірунак y сацыялогіі, які імкнецца растлумачыць сацыяльныя з’явы і працэсы з дапамогай звяртання да біялагічнай прыроды чалавека. ІНСТЫ НКТЫ ЎНЫ (да інстынкт) — абумоўлены інстынктам, адвольны. Ш СТЫ ТУТ (фр. institut, ад лац. institutum = установа, устанаўленне) — 1) навучальная ўстанова, якая дае вышэйшую адукацыю ў пэўнай галіне; 2) сярэдняя навучальная ўстанова закрытага тыпу для жанчын дваранскага паходжання ў дарэвалюцыйнай Расіі; 3) навукова-даследчая ўстанова; 4) сукупнасць норм, якія рэгулююць грамадскія адносіны (напр. і. гтрава).
533
I Ш СТЫ ТУЦ ЬП (лац. institutio = настаўленне) — 1) элементарныя падручнікі старажытнарымскага права, складзеныя ў 6 ст. y Візантыі пры імператары Юстыніяне; як і дыгесты, мелі сілу закона; 2) установы, арганізацыі. ІНСТЫ ТУЦЫ ЯНАЛІЗМ (ад інстытуцыі) — кірунак y правазнаўстве ЗІПА 20 ст., які лічыць інстытуцыі (сям’ю, партыю, дзяржаву і інш.) асновай разгляду праблем грамадства, дзяржавы і права
Ш СЦЭШ РАВАЦЬ (ад ін- + сцэна) — 1) надаваць літаратурнаму таору сцэнічную форму (напр. і. раман); 2) перан. прытворна рабіць што-н. з намерам выдаць яго за сапраўднае (напр. і. вяселле).
Ш С У Л ІН (н.-лац. insulinum, ад лац. insula = востраў) — гармон падстраўнікавай залозы, які рэгулюе вугляводны абмен y арганізме.
ІНТАКСІКАДЫ Я (ад ін- + гр. toksikon = яд) — атручванне арганізма ядавітымі рэчывамі (таксінамі).
Ш СУЛ Ш А ТЭРА ігіЯ (ад інсулін + тэрапія) — метад лячэння цукровага дыябеіу, a таксама некаторых псіхічных хвароб прэпаратамі інсуліну. Ш СУЛЬТ (лац. insultus = прыступ, скачок) — апаплексія галаўнога мозга, якая сугтраваджаецца раптоўнай стратай прытомнасці і паралічамі. Ш СУЛЯРЫ ЗАЦЫ Я (ад лац insula = востраў) — працэс узнікнення ізаляцыі папуляцый ва ўмовах існавання на астравах. Ш С У Р Г ІН Т (лац. insurgens, -ntis = які паўстае) — уст. удзельнік узброенага паўстання супраць урада, паўстанец. Ш СУРЭКЦЫ Я (лац. insurrectio) — y cm. узброенае паўстанне. ІНСЦЭНВАЦЫ Я (ад ін- + сцэна) — сцэнічная апрацоўка і пастаноўка драматычнага твора на сno ne, артыстычная /нтэрпрэта ц ыя драматычнага тэксту на сцэне.
ІНСЦЭНІРОЎКА (ад інсцэніраваць) — 1) перапрацоўка апавядальнага (празаічнага ці паэтычнага) твора для сцэны, радыё, тэлебачання; 2) масавае відовішча, якое ўзнаўляе эпізоды гістарычных падзей.
ІНТАКТНЫ (лац. intactus) — непарушны. Ш ТА Л ІЯ (іт. intaglio = разьба) — разьблёны камень з паглыбленым рэльефным адлюстраваннем (параўн. камея)\ гл. таксама гема. Ш ТАНАВАЦЬ (лац. intonare = гучна вымаўляць) — вымаўляць або выконваць што-н. з якой-н. інтанацыяй. Ш ТА Н А Ц ЬЫ (фр. intonation, ад лац. intonare = гучна вымаўляць) — 1) рытміка-меладычны лад мовы, чаргаванне павышэнняў і паніжэнняў тону пры вымаўленні (напр. пытальная і.); 2) манера вымаўлення, якая выражае пачуцці таго, хто гаворыць (напр. раздражнёная і.); 3) ступень дакладнасці перадачы вышыні гукаў пры музычным выкананні (напр. чыстая і.). Ш ТА РСІЯ (іт. intarsio — інкрустацыя) — драўляная інкрустацыя. ШТАРсКГ (польск. interes, ад с.-лац. intéressé) — 1) цяга да чаго-н.,
534
I
зацкаўленасць чым-н. (напр. і. да літаратуры); 2) карысць, выгада; патрэбнасць (напр. гтрактычны і.). Ш ТРАВЕРТЫ ЎНЫ (ад лац. intro = унутр + vertere = паварочваць) — павернуты ўнутр; звязаны з псіхалагічнай характарыстыкай асобы, самапаглыбленай на ўнутраны свет думак, перажыванняў. Ш ТРАГРЭСІЯ (англ. introgression) — біял. пранікненне генетычнага матэрыялу аднаго віду пры аддаленай гібрыдызацыі. ІНТРАДА (парт., ісп. entrada = уступ) — інструментальная п’еса ўрачыстага характару; уступная частка сюіты. ІНТРАДУКЦЬІЯ (лац. introductio = увядзенне) — 1) кароткі ўступ да асноўнай часткі музычнага твора; 2) перасяленне карысных жывёл і раслін y мясцовасці, дзе іх раней не было. Ш ТРА ЕКЦ Ы Я (н.-лац. introiectio = укідванне) — уключэнне індывідам y свой унутраны свет поглядаў, матьюаў і ўстановак іншых людзей. Ш ТРАЗАНАЛЬНАСЦЬ (ад лац. intra = унутры + зона) — пашырэнне пэўнай прыроднай з’явы на асобных участках унутры некалькіх сумежных зон, прыватны выпадак азанальнасці. Ш ТРАЗАНАЛЬНЫ (ад лац. intra = унутры + занальны) — які адносіцца да расліннасці, што не ўтварае самастойнай зоныу a ўваходзідь y склад занальнай расліннасЦі. ІНТРАМАЛЕКУЛЙРНЫ (ад лац. intra = унутры + малекулярны) —
унутрымалекулярны; i - a е д з е я н н е — акісляльна-аднаўляльны працэс, які адбываецца ў малекулах раслін і некаторых жывёл без доступу свабоднага кіслароду, y выніку расшчаплення арганічш>гх рэчываў y клетках.
ШТРАНВАЦЫЯ (ад ін- + трон) — урачыстае ўзвядзенне на прастол зноў абранага рымскага папы або патрыярха. Ш ТРА СКА Ш Я (ад лац. intro = унутр + -скапія) — візуальнае вывучэнне ўнутранай мікраструктуры непразрыстых рэчываў і матэрыялаў. Ш ТРАСКОП (ад лац. intro = унутр + -скоп) — прыбор для правядзення інтраскапіі. Ш ТРАСПЕКТЬІЎНЫ (ад штраспекцыя) — заснаваны на інтраспекцыі (напр. і. метад). ІНТРАСПЕКЦЫЯ (лац. introspec tio) — метад вывучэння псіхічнага жыцця чалавека саманазіраннем. IHTPÔH (англ. intron, ад inter vening sequence = прамежкавая паслядоўнасць) — участак гена эўкарыётаў, які, як правіла, не нясе генетычнай інфармацыі, што адносіцца да сінтэзу бялку. ШТРУЗГЎ (ад лац. intrusus = увапхнуты) — горная парода, якая ўтварылася пры застыванні магмы ў тоўшчы зямной кары ва ўмовах высокага ціску. Ш ТРУЗІЎНЫ (ад лац. intrusus = увапхнуты) — які мае адносіны да інтрузіву. Ш ТРУЗІЯ (п.-лац. intrusio = упіхванне) — 1) працэс нагнятання магмы ў тоўшчу зямной кары; 2)
535
I -----------геалагічнае цела (бакаліт, лакаліт і інш.), складзенае з інтрузіваў. Ш ТРЫ ГА (фр. intrigue, ад лац. intricare = заблытваць) — 1) скрытыя непрыстойныя дзеянні з мэтай нашкодзіць каму-н.; нагаворы, падкопы; 2) развіццё дзеяння і спосаб яго арганізацыі ў літаратурным творы пры дапамозе складаных перыпетый; 3) нядоўгая любоўная сувязь. Ш ТРЫ ГАВАЦЬ (фр- intriguer) — 1) весці інтрыгі 1; 2) узбуджаць цікавасць таямнічасцю, незвычайнасцю, загадкавасцю. Ш ТРЫ ГА Н (фр. intrigant) — той, хто робіць інтрыгі, нагаворшчык. Ш ТУ б Ац Ы Я (ад ін- + лац. tuba = труба) — увядзенне ў гартань праз рот спецыяльнай трубкі пры разладзе дыхання. Ш ТУІТЫ Ш ЗМ (ад н.-лац. intuitio = інгуіцыя, ад лац. intuitus = прыглядванне) — ідэалістычны кірунак y філасофіі, які абсалютызуе інтуіцыю як адзіна верагодны від пазнання. Ш ТУІТЫ ЎН Ы (ад інтуіцыя) — заснаваны на інтуіцыі (проціл. дыскурсіўны). Ш ТУ ІЦ Ы Я (н.-лац. intuitio, ад лац. intuitus = прыглядванне) — неўсвядомленае пачуццё, заснаванае на папярэднім вопыце, якое накіроўвае на правільныя дзеянні; прадбачлівасць, здагадка. Ш Т У Ш Ы Я Ш ЗМ (ад інтуіцыя) — кірунак y філасофіі маіэматыкі, які лічыць інтуіцыю асноўным крытэрыем строгасці матэматычных разважанняў (параўн. лагістыка 2).
Ш ТУСУСЦЭПЦЫ Я (ад лац intus = унутр + susceptio = прыманне на сябе) — разрастанне абалонак раслінных клетак y выніку ўкаранення новых малекул цэлюлозы і протапекціну (параўн. апазіцыя2 2). Ш ТЫ М А (лац. intimus = унутраны) — унутраная абалонка сценкі крьшяносных сасудаў. Ш ТЬІМ НЫ (фр. intime, ад лац. intimus = асабісты, унутраны) — 1) глыбока асабісты, пагаемны; сардэчны (напр. і-ыя перажыванні); 2) блізкі, прыязны, таварыскі (напр. і-ыя адносіны). Ш ТЬШ А (ад лац. intus = унутры) — унутраная абалонка пылковага зерня насенных раслін. Ш ТЫ ФАДА (ар. intifada = вытрасанне) — вызваленчы рух арабаў y Палестьше. Ш ТЭГРАВАЦЬ (лац. integrare = узнаўляць) — 1) праводзіць інтэграцыю 1; 2) мат. знаходзіць інтэграл пэўнай функцыі. Ш ТЭГРАЛ (ад лац. integer = цэлы) — паняцце ў матэматыцы аб цэлай велічыні як суме сваіх бясконца малых частак (неазначальны і., азначальны і.)Ш ТЭГРА ЛЬНЫ (п.-лац. integralis) — 1) які мае адносіны да інтэграла (напр. і-ыя ўраўненні); 2) цэласны, адзіны. Ш ТЭГРАТАР (лац. integrator = які робіць цэлым) — прыбор для вылічэння некаторых інтэгралаў (напр. момантаў інерцыі, плошчаў плоскіх фігур). Ш ТЭГРАФ [ад інтэ(грал) + -граф) — прыбор для вычэрчвання інтэгральнай крывой па зададзе-
536
— ------ I
ных дыферэнцыяпьных ураўненнях. ІНТЭГРАЦЫ Я (лац. integratio = узнаўленне) — 1) аб’яднанне ў адно цэлае якіх-н. частак (проціл. дэзінтэграцыя); 2) аб’яднанне нацыянальных гаспадарак дзвюх і больш дзяржаў з аднатыповым грамадскім ладам (эканамічная і.у, 3) мат. знаходжанне інтэграла па функцыі ( і. функцыі). Ш ТЭГРЫ М ЕТР (ад лац. integer = цэлы + -метр) — механічны аналагавы вылічальны прыбор для матэматычнай апрацоўкі графічна зададзеных функцый. Ш ТЭГУМ ЕНТ (лац. integumen tum = покрыва) — знешняе покрыва цэнтральнай часткі (нуцэлуса) насеннага пачатка раслін. Ш ТЭЛЁКТ (лац. intellectus) — здольнасць чалавека мысліць, разважаць; узровень разумовага развіцця. ІНТЭЛЕКТУАЛ (лац. intellectua lis = разумовы) — чалавек з высокаразвітым інтэлектам\ рабошік разумовай працы. Ш ТЭЛЕКТУАШ ЗМ (ад лац. intellectualis = разумовы) — кірунак y філасофіі і псіхалогіі, які абсалютызуе працэсы мыслення, адрьшаючы іх ад жыццёвай асновы і праюыкі. ІНТЭЛЕКТУАЛЬНЫ (лац. intel lectualis = разумовы) — разумовы, духоўны; з высока развітым інтэлектам. Ш ТЭЛІГЕНТ (лац. intelligens, -ntis = які разумее; ведае) — асоба, якая належыць да інтэлігенцыі\ чалавек разумовай працы.
Ш ТЭЛІГЕН ТЫ (лац. intelligens, -ntis = які разумее, ведае) — 1) уласцівы інтэлігенту, інтэлігенцыі, 2) адукаваны, культурны. Ш ТЭЛ ІІ ЕНЦЬІЯ (с.-лац. intellig entia = разуменне) — сацыяльны слой людзей, які складаюць работнікі разумовай працы са спецыяльнымі ведамі ў розных галінах навукі, тэхнікі і кулыуры (вучоныя, настаўнікі, урачы, інжынеры, артысты і інш.). ІН ТЭ Л ІГІБЕЛ ЬН Ы (лац. intelligibilis) — 1) пазнавальны толькі розумам, мысленнем; 2) выдуманы, нерэальны, звышнатуральны. ІНТЭЛСАТ (англ. INTELSAT, ад International Telecommunication Satellites = міжнародныя сувязныя спадарожнікі) — міжнародная арганізацыя па стварэнні і эксплуатацыі глабальнай камерцыйнай спадарожнікавай сувязі. Ш ТЭНДАНТ (фр. intendant = кіраўнік, загадчык) — ваеннаслужачы, які займаецца вайсковай гаспадаркай і забеспячэннем воінскіх часцей і ўстаноў. Ш ТЭН ДЭН СМ (ісп. intendenсіа) — асноўная адміністрацыйнатэрьпарыяльная адзінка ў слаба асвоенай частцы Калумбіі. ІНТЭНСІЎ (п ,-лац. intensivus = напружаны) — лінгв. вьпворны дзеяслоў са значэннем большай інтэнсіўнасці дзеяння, чым выражаецца зыходным дзеясловам. ШТЭНСГУНАСЦЬ (ад інтэнсіўны) — 1) напружанасць, узмоцненая дзейнасць (напр. і. працы, і. працэсаў абмену рэчываў); 2) гушчыня патоку электрычнай, маг-
537
I ----------нітнай, гукавой, светлавой або іншай энергіі. ШТЭНСГЎНЫ (п.-лац. intensivus, ад лац. intensio = напружанне) — 1) узмоцнены, напружаны; які дае высокую прадукцыйнасць (нагтр. і-ае развіццё жывёлагадоўлі); проціл. экстэнсіўны; 2) перан. яскравы, насычаны (пра колер). ШТЭНСІФПСАЦЫЯ (фр intensi fication, ад п.-лац. intensivus = напружаны + facere = рабіць) — павелічэнне напружанасці, прадукцыйнасці, узмацненне дзейнасці (напр. і. вытворчасці). Ш ТЭН Ц Ы Я (лац. intentio = імкненне) — намер, мэта, напрамак або накіраванасць свядомасці, Bo ni, пачуцця на які-н. прадмет. Ш ТЭР- (лац. inter = паміж) — першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае «паміж», «пасярод», «разам». ІНТЭРАРЭЦЭПТАРЫ (ад лац interior = унутраны + рэцэптары) — рэцэптары, якія рэагуюць на змены ва ўнутраным асяроддзі арганізма; размешчаны ў мышцах, унутраных органах, сасудах і г.д. (гл. таксама пропрыярэцэптары)\ параўн. экстэрарэцэптары. Ш ТЭРА РЭЦ ^П Ц Ы Я (ад лац. in terior = унутраны + рэцэпцыя) — успрыняцце цэнтр&льнай нервовай сістэмай імпульсаў, якія перадаюцца ад унутраных органаў інтэрарэцэптарамі (параўн. экстэрарэцэпцыя). Ш ТЭРВАКАЛЬНЫ (ад інтэр- + вакальны) — лінгв. які знаходзіцца паміж галоснымі гукамі (напр. і-ыя зычныя).
ШТЭРВАЛ (лац. intervallum) — 1) прамежак, перапынак, адлегласць паміж з’явамі ў часе або пэўнымі пунктамі ў прасторы; 2) муз. суадносіны двух тонаў па вышыні, напр. секунда, тэрцыя, кварта, квінта, секста і інш.; 3) адлегласць паміж ваеннаслужачымі, вайсковымі падраздзяленнямі і г.д. y шырыню, калі яны павернуты да фронту 1 (параўн. дыстанцыя 1). Ш ТЭРВАЛЮ ТА (ад інтэр- + валюта) — грашовыя знакі іншаземных краін, a таксама крэдытаыя і плацёжныя дакументы, выражаныя ў іншаземных грашовых адзінках і прынятыя ў шжнародных разліках. ІНТЭРВЁНТ (рус. ннтервент, ад лац. interveniens, -entis) — удзельнік або арганізатар інтэрвенцыі, захопнік. Ш ТЭРВЕНЦЫ Я (лац. interven tio) — узброенае ўмяшанне адной ці некалькіх дзяржаў ва ўнутраныя справы другой дзяржавы з мэтай задушэння рэвалюцыі, захопу тэрьггорыі, устанаўлення свайго панавання і інш. Ш ТЭРВ’1 0 (англ. interview = сустрэча, спатканне) — 1) прызначаная для друку (радыё, тэлебачання) гутарка карэспандэнта з якімн. дзеячам па пытаннях, якія цікавяць грамадскасць; 2) газетны артыкул, які выкладае змест такой гутаркі. Ш ТЭРВ’Ю ЕР (англ. intervie wer) — журналіст, які бярэ ў кагон. інтэрв’ю. Ш ТЭРГЛЯЦЫ ЯЛ (ад інтэр- + гляцыял) — прамежак часу, які падзяляе дзве суседнія ледніковыя
538
----------- I не, якое ўскладняе працяканне іншага захворвання.
эпохі антрапагенавага перыяду; міжледнікоўе. Ш ТЭРДЫ КТ (лац. interdictum) — 1) загад старажытнарымскага прэтара, які дазваляў або забараняў пэўныя дзеянні аднаму з істцоў, 2) забарона адпраўляць набажэнстаа, якая накладалася рымскім папам на гарады, вобласці, краіны і некаторых асоб y якасці пакарання за невыкананне рашэнняў царквы. Ш ТЭ Р’ЁР (фр. intérieur = унутраны) — 1) унутраная частка будынка, памяшканне, архгпэктурна і памастацку аформленае; 2) карціна, на якой паказана ўнутраная прастора памяшкання; 3) унутраная будова органаў і тканак жывёлы (параўн. экстэр’ер). Ш ТЭРКА ЛУМ Ш Й (лац. intercolumnium, ад inter = паміж + columna = калона) — пралёт паміж побач стаячымі калонамі ў ордэрнай архітэктуры. Ш ТЭРКАЛЯРНЫ (лац. intercala rius = уставачны); і. р о с т — рост раслін y даўжыню шляхам дзялення клетак першаснай мерыстэмы, аддаленай ад апікальнай і «ўстаўленай» паміж зонамі клетак, дыферэнцыяцыя якіх ужо закончана. ІНТЭРКАЛЯЦЫ Я (лац. intercala tio = устаўка, дабаўка) — з’яўленне новых структур унутры дадзенай біялагічнай сістэмы, напр. інтэркатярны рост y некаторых раслін. Ш ТЭРК Ш ЕЗ (ад інтэр- + -кінез) — перыяд паміж першым і другім дзяленнямі меёзу. Ш ТЭРК У Р^Н ТН Ы (лац. intercurrens, -ntis = які дамешваецца) — які вьтадкова далучаецца; і. з а х в о р в а н н е — захворван-
Ш ТЭРЛ Ш ГВА (ад інтэр- + лац. lingua = мова) — міжнародная дапаможная мова, прапанаваная ў першым варыянце італьянскім матэматыкам Д. Пеана ў 1908 г , a ў другім варыянце — Міжнароднай асацыяцыяй дапаможнай мовы ў 1950 г. ІНТЭРЛІНГВІСТЫ КА (ад інтэр- + лінгвістыка) — раздзел мовазнаўства, які вьгоучае праблемы, звязаныя са стварэннем і функцыяніраваннем штучных моў, як міжнародных тыпу эсперанта, інтэрлінгва, так і матэматычных і інфармацыйна-лагічных. ІН ТЭ РЛ ІШ Я (ад інтэр- + лінія) — лінія паміж радкамі кнігі або іншага выдання. Ш Т Э РЛ Ш ЬЯ Ж (фр. interlignage, ад лац. inter = паміж + linea = лінія) — прабел паміж двума радкамі кнігі або іншага выдання. Ш ТЭРЛ Ю ДЫ Я (с.-лац. interludium, ад лац. inter = паміж + ludus = гульня) — невялікі ўстаўны ўрывак, які з ’яўляецца звязкай паміж асноўнымі часткамі музычнага твора. Ш ТЭРМ ЕДЬІН (ад лац. interme dius = прамежкавы) — лекавы прэпарат, які прымяняецца пры дэгенератыўных зменах сятчаткі вока, a таксама як сродак, што паляпшае адаптацьпо да цемнаты, павышае вастрыню зроку. Ш ТЭРМ ЁДЫ Я (лац. intermedius = прамежкавы) — 1) невялікая займальная п ’еска, якая выконваецца паміж дзеяннямі драматычнага спектакля або оперьг, 2) муз.
539
I
прамежкавы эпізод, які правядзенні тэмы ў фузе.
злучае
тай удасканалення ведаў, паглыблення спецыялізацыі.
Ш ТЭРМ ЕТАШ ДЫ (ад інтэр- + метал) — хімічныя злучэнні металаў з металамі.
Ш ТЭРНАЦЫЯНА л (фр d’internationale, ад лац. inter = паміж + natio, -onis = народ) — 1) міжнароднае аб’яднанне (напр. Першы I. — першая міжнародная арганізацыя рабочых); 2) міжнародны гімн камуністычных партый.
Ш ТЭРМ ЕЦЦА (іт. intermezzo, ад лац. intermedius = прамежкавы) — невялікая інструментальная п ’еса свабоднай формы, часам самастойны аркестравы нумар y оперы. Ш ТЭРМ ІТАВАЦЬ (лац. intermit tere = перарываць) — перыядычна перарываць, перамяжоўваць. Ш ТЭРМ ІТОЗ (ад інтэр- + Mi mos) — тое, што і інтэрфаза. Ш ТЭРМ ІТЭН Ц Ы Я (лац inter mittendo = перарыванне) — перыядычная змена дэбіту крыніц, абумоўленая рытмічнай зменай газавага ціску, што найбольш яскрава праяўляецца ў гейзерах. ! Ш ТЭРН (лац. internus = унутраны) — асоба, якая праходзіць інтэрнатуру. ІНТЭРН А ЛВМ (ад лац. internus = унутраны) — метадалагічны кірунак y гісторыі і філасофіі, які прызнае рухаючай сілай развіцця навукі ўнутраныя, інтэлектуальные фактары. Ш ТЭРНАТ (ад лац. internus = унутраны) — 1) памяшканне для сумеснага пражывання людзей, якія вучацца ў адной навучальнай установе або працуюць на адным прадпрыемстве; ш к о л а - і . — школа, y якой дзеці вучацца і жывуць; 2) установа сістэмы садыяльнага забеспячэння для інвалідаў і састарэлых. Ш ТЭРНАТУРА (ад лац. internus = унутраны) — адна з форм стажыроўкі ўрачоў-выпускнікоў з мэ-
Ш ТЭРНАЦЬІЯНАЛІЗАЦЫ Я (ад інтэр- + нацыяналізацыя) — прызнанне чаго-н. міжнародным, аднолькава даступным для выкарыстання ўсімі дзяржавамі (напр. і. праліва). Ш ТЭРНАЦЫ ЯНАЛІЗМ (фр. internationalisme, ад лац. inter = паміж + natio, -onis = народ) — светапогляд, які сцвярджае роўнасць і раўнапраўе ўсіх народаў. Ш ТЭРНАЦЫЯНАЛЗСТ (ад інтэрнацыяналізм) — прыхільнік інтэрнацыяналізму. Ш ТЭРНАЦЫ ЯНАЛЬНЫ (п лац. intemationalis = міжнародны) — 1) міжнародны (і-ыя сувязі); 2) заснаваны на прынцыпах інтэрнац ыяналізму. ІНГЭРНІ РАВАЦЬ (фр. interner, ад лац. internus — унутраны) — прымусова затрымліваць (уладамі дзяржаў, што ваююць) і пасяляць y спецыяльных месцах непрыяцельскіх грамадзян, a таксама раззбройваць на сваёй тэрыторыі (уладамі нейтральных дзяржаў) вайсковыя часці дзяржаў, якія знаходзяцца ў стане вайны. Ш ТЭ РШ С Т (ад лац. internus = унутраны) — урач па ўнутраных хваробах (тэрапеўт). ІНТЭРНУНЦЫ Й (лац. internun tius = пасрэднік) — дыпламатыч-
540
ны прадстаўнік Ватыкана, рангам ніжэйшы за нунцыя. ІНТЭРП АЛІРАВАЦЬ, ІНТЭРПАЛЯВАЦЬ (лац. interpolare = паднаўляць, змяняць) — рабіць інтэрпаляцыю. Ш ТЭРПАЛЯТАР (ад лац. inter polare = паднаўляць, змяняць) — вылічальнае ўстройства для знаходжання каардьшатаў пункта, пгго рухаецца бесперапынна па крывой, зададзенай аналітычна. Ш ТЭРПАЛЙЦЫ Я (лац. interpo latio = паднаўленне, змяненне) — 1) мат. вызначэнне прамежкавых значэнняў якой-н. зменлівай велічыні па раду суседніх вядомых яе значэнняў (проціл. экстрапаляцыя 2) ; 2) пазнейшая ўстаўка ў якім-н. тэксце, якая не належыць арыгіналу. Ш ТЭРПЕЛІРАВАЦЬ, ш тэрПЕЛЯВАДЬ (лац. interpellere = перапыняць прамову) — уносіць інтэрпеляцыю. Ш ТЭРПЕЛЙНТ (лац. interpellans, -ntis = які перапыняе прамову) — асоба, якая ўносіць інтэрпеляцыю. ІНТЭРПЕЛЯЦЫ Я (лац. interpellatio = перапьшенне гтрамовы) — спецьшльны запыт дэпутата парламента да ўрада пра яго дзеянні або дзеянні асобных міністраў, па якім пасля спрэчак прымаецца рашэнне. Ш ТЭРП О Л (фр. interpol, ад Organisation internationale de police cnminalle) — шжнародная арганізацыя крымінальнай паліцыі, створаная групай заходніх дзяржаў. Ш ТЭРПРЭТА в Ац Ь (лац. inter pretari) — растлумачваць, раскрываць сэнс чаго-н. (напр. і. закон).
---------- I ІНТЭРПРЭТАСКбп (ад лац. interpretari = тлумачыць + -скоп) — прыбор, які дапамагае дэшыфроўваць аэраздымкі.
ІНТЭРПРЭТАЦЫЯ (лац. interpretatio = растлумачванне) — 1) тлумачэнне, раскрыццё сэнсу чаго-н. (напр. і. тэксту); 2) творчае раскрыццё вобраза або музычнага твора выканаўцам. Ш ТЭРПУНКЦЫ Я (лац. inter punctio = раздзяленне мовы кропкамі) — 1) вучэнне аб расстаноўцы знакаў прыпынку; 2) тое, пгго і пунктуацыя. ІНТЭРСЕКС (ад інтэр- + лац. sexus = пол) — арганізм з прыметамі інтэрсексуальнасці. Ш ТЭРСЕКСУАЛЬНАСЦЬ (ад інтэр- + сексуальнасць) — наяўнасць y чалавека або раздзельнаполавай жьшёліны прыкмет абодвух полаў, якія носяць прамежкавы характар; адна з форм гермафрадытызму. ІНТЭРСЕМ ІЯТЫ ЧНЫ (ад інтэр- + гр. semeiotos = пазначаны) — звязаны' з рознымі знакавымі сістэмамі; і п е р а к л а д — тлумачэнне слоўных знакаў знакамі няслоўных знакавых сістэм. Ш ТЭРСТАДЫ ЯЛ (ад інтэр- + стадыял) — час пацяплення клімату і значнага скарачэння плошчы ледніка паміж двума стадыяламі на працягу аднаго і таго ж зледзянення ў антрапагене\ міжстадыял. Ш ТЭРС ТЬІЦ Ы Я (лац. intersti tium = прамежак) — прамежак паміж ідыяморфнымі (гл. ідыямарфізм) саста5чіымі часткамі магматычнай пароды.
541
I ----------Ш ТЭРС ТЫ Ц Ы Я Л ЬН Ы (ад лац interstitium = прамежак) — прамежны; і - ы я к л е т к і — клеткі, якія змяшчаюцца ў злучальнай тканцы палавых органаў і забяспечваюць убіранне з крыві цвёрдых часцінак і выдзяленне палавых гармонаў. ІН ТЗРС ТЭЛ ЯРН Ы (ад інтэр- + лац. stella = зорка) — міжзорны. Ш Т ЭРСУБ ’ЕКТЬІЎНАСЦЬ (ад інтэр- + суб ’ектыўнасць) — тэрмін y некаторых суб’ектыўна-рэалістычных тэорыях для абазначэння феноменаў (з’яў), што не залежаць ад асобнага суб’екта, выходзяць за сферу яго індьюідуальнай свядомасці, але не існуюць аб’ектыўна. Ш ТЭ РТЬІП (ад інтэр+ -тып) — наборная радковаадліўная машына, падобная па канструкцыі на лінатып. Ш ТЭРФАЗА (ад інтэр- + фаза) — стадыя жыццёвага цыкла клепсі паміж двума паслядоўнымі дзяленнямі мітозу.Ш ТЭРФАКС (англ. Interfax) — расійскае незалежнае інфармацыйнае агендтва, заснаванае ў 1989 г. Ш ТЭРФ ЕЙС (англ. interface, ад лац. inter = паміж + англ. face = твар, знешні выгляд) — сістэма уніфікаваных сувязей і сігналаў y вылічальнай іэхніцы, праз якія ўстройствы вылічальнай сістэмы злучаюцца паміж сабой. Ш ТЭРФ ЕРО М ЕТР [ад інтэрфер(энцыя) + -метр\ — аптычны вымяральны прыбор, дзеянне якога заснавана на з ’яве інтэрферэнцыі (гл. таксама мікраінтэрферо-
метр, радыёінтэрферометр).
Ш ТЭРФ ЕРОН (ад лац. inter = паміж + ferre = несці) — рэчьюа, якое выпрацоўваецца клеткамі пасля кантакту з вірусам і робіць іх болын-менш неўспрымальнымі да віруснай інфекцыі. Ш ТЭРФ ЕРЭН Ц ЬМ (ад інтэр- + лац. ferens, -ntis = які нясе, пераносіць) — 1) узаемнае ўзмацненне або аслабленне хваляў (светлавых, гукавых, электрычных) пры іх накладванні адна на другую; 2) з’ява пры заражэнні арганізма роз~ нымі вірусамі, калі пад уздзеяннем адных з іх клеткі арганізма выпрацоўваюць інтэрферон, што падаўляе развіццё іншых вірусаў; 3) узаемапранікненне моўных элементаў y выніку кантактавання моў. ІНТЭРФПСС (ад інтэр- + лац. fixus = прымацаваны) — лінгв. частка слова, якая служыць для злучэння іншых марфем. Ш ТЭРЦЭПТАР (лац. interceptor, ад intercipere = перахопліваць, адбіваць) — рухомае прыстасаванне на крыле самалёта перад элеронам, якое служыць для паляпшэння ўстойлівасці самалёта ў палёце. Ш Т Э РЦ Э С Ы (лац. intercessio =
літар. умяшанне) — 1) права службовых асоб y Стараж. Рыме прыпыняць дзеянні іншых службовых асоб; 2) прыняцце на сябе чужога доўгу, паручальніцтва. Ш ТЭРЫ М (лац. interim = між тым) — часовыя распараджэнні часоў Рэфармацыі, якія выдаваліся з мэтай спыніць рэлігійныя спрэчкі паміж католікамі і пратэстантамі. Ш ТЭРЫ Я РЫ ЗАЦЫ Я (фр. inté riorisation, ад лац. interior = унутраны) — фарміраванне разумовых
542
—-------
дзеянняў і ўнутранага плана свядомасці праз засваенне індьшідам знешніх сувязей з прадметамі і сацыяльных форм зносін. Ш У Л Ш (ад лац. inula = дзівасіл) — арганічнае злучэнне, складаны вуглявод расліннага паходжання з групы поліцукрыдаў.; выкарыстоўваецца для атрымання фруктозы, як заменнік крухмалу і цукру пры цукровым дыябеце. Ш ф А й Т Ы Н Г (англ. infighting, ад in = унутр + fight = бой) — бой на блізкай дыстанцыі ў боксе.
ШфАнТ
(ісп. infante, ад лац. infans, -ntis = немаўля, дзіця) — тытул прынцаў каралеўскага роду ў манархічнай Іспаніі і Партугал іі.
Ш ФАНТА (ісп. infanta) — тытул прынцэс каралеўскага роду ў манархічнай Іспаніі і Партугаліі. Ш ФАНТА д А (ісп. infantado) — парода мерыносавых авечак. Ш Ф АНТЫ Ш ЗМ (ад лац. infantillis = дзідячы) — 1) адсталасць y развіцці арганізма, якая праяўляецца ў захаванні ў дарослага чалавека фізічных і псіхічных рыс, уласцівых дзіцячаму ўзросту; 2) перан. бестурботнасць, легкадумнасць, якія спалучаюцца з крайнім эгаізмам. Ш Ф А Н ТЫ ЛЬН ЬІ (лац. infantilis = дзіцячы) — 1) уласцівы дзіцячаму ўзросту, недаразвіты (напр. і. выгляд); 2) перан. бестурботны, лепсадумны (і. чалавек). Ш Ф А Н Т ^РЫ Я (іт. infanteria) —
уст. пяхота, пяхотнае войска; г е не р а л ад і н ф а н т э р ы і — самы высокі генеральскі чын y пяхотных войсках царскай Расіі.
і
Ш Ф АРКТ (лац. infarctus = набіты, напоўнены) — амярцвенне тканак якога-н. органа з-за адсутнасці цёку крыві ў артэрыях пры спазме або закупорцы (напр. і. сардэчнай мышцы). Ш ФАРМАВАЦЬ (польск. informowac, ад лац. informare) — даваць звесткі, інфармацыю 1 аб чым-н., азнаямляць з чым-н. Ш Ф А РМ А С 0М Ы (ад лац. infor mo = фармую + сома) — унутрыклетачныя часцінкі, якія ўдзельнічаюць y біясінтэзе бялку і складаюцца з рыбануклеінавай кіслаты і бялку. Ш ФАРМ АТАР (лац. informator = які паведамляе) — той, хто інфармуе, дае інфармацыю 1. Ш ФАРМ АТЫ КА (рус. ннформатнка, ад лац. informare = паведамляць) — галіна навукі, якая вьшучае струюуру і агульныя ўласцівасці навуковай інфармацыі, a таксама пытанні, звязаныя з яе зборам, захаваннем і выкарыстаннем y розных сферах чалавечай дзейнасці. Ш ФАРМ АТЬІЎНЫ (ад інфармацыя) — насычаны інфармацыяй, які добра інфармуе. Ш ФАРМ АЦЫ Я (лац. informatio = паведамленне, растл>мачванне) — 1) паведамленне аб становішчы спраў y якой-н. галіне, аб чыёй-н. дзейнасці (напр. газетная і.); 2) сукупнасць якіх-н. звестак, ведаў; 3) звесткі аб навакольным свеце, працэсах, з’явах, падзеях, якія ў ім адбываюцца, што ўспрымаюцца чалавекам і жывымі арганізмамі, зберагаюцца машынамі і іншымі сістэмамі.
543
I ------------
ІНФАУНА (ад ін- + фауна) — сукупнасць водных арганізмаў, якія жывуць y донных грунтах вадаёма (параўн. эпіфауна). Ш Ф ЕК Ц Ы Я (лац. infectio) — заражэнне арганізма хваробатворнымі мікробамі. Ш Ф ЕРН А ЛЬН Ы (лац. infernalis, ад inferna = падземнае царства) — пякельны, падземны. Ш Ф ІК С (лац. infixus = устаўлены) — лінгв. афікс, устаўлены ў сярэдзіну асновы слова пры словаўтварэнні або словазмяненні. Ш Ф Ы ЬТ РА Т (ад ін- + фільтрат) — павелічэнне аб’ёмаў тканак y выніку скаплення ў іх клетачных элементаў з прымессю крьші і лімфы (напр. пухлінны і.). Ш Ф ІЛ Ы Р А Ц Ы Я (ад ін- + фільтрацыя) — 1) прасочванне атмасферных і паверхневых водаў праз капілярныя поры ў глебу, горную пароду; 2) пранікненне ў тканкі і клеткі арганізма пабочных рэчываў. Ш Ф Ш Г іЫ Ў (лац. infinitivus) — лінгв. неазначальная форма дзеяслова. Ш ФІЦЫ РАВАЦЬ (лац. inficere = заражаць) — уносіць інфекцыю ў арганізм, рану і інш. Ш Ф ЛЮ А Ц Ы Я (ад лац. influere = улівацца, пранікаць) — пранікненне паверхневых водаў праз трэшчыны і варонкі ў тоўшчу зямной кары.
Ш ФЛЮ ЭНЦА (іт. influenza, ад лац. influere = пранікаць) — устарэлая назва грыпу. Ш Ф Л Я Ц Ы Я (лац. inflatio = уздуцце) — абясцэньванне папяровых грошай y выніку выпуску іх
для абарачэння ў памерах, якія перавышаюць патрэбы таваразвароту (параўн. дэфляцыя). Ш -Ф О Л ІО (лац. in folio = літар. y аркуш) — фармат кнігі, альбома або іншага выдання, калі старонка складае палавіну стандартнага папяровага аркуша (гл. таксама фаліянт 1). Ш Ф РАКОН (ад лац. infra = пад + гр. eikon = малюнак) — перадавальная электронна-прамянёвая трубка з намнажэннем зараду для пераўтварэння нябачных вокам вобразаў y электрычныя сігналы. Ш Ф РА М ІКРАБІЯЛОГІЯ (ад лац. infra = пад + мікрабіялогія) — тое, пгго і вірусалогія. Ш ФРАСТРУКТЎРА (ад лац. infra = пад + структура) — сукупнасць галін і ведаў дзейнасці, якія забяспечваюць нармальнае функцыяніраванне ўсіх сфер эканомікі, як вытворчых, так і невытворчых; сюды ўваходзяць транспарт, сувязь, камунальная гаспадарка, прафесійнае навучанне і інш. Ш Ф УЗО РЫ І (н.-лац. infusoria, ад лац. infusus = уліты куды-н., разліты ў чым-н.) — клас найболын высока арганізаваных прасцейшых (аднаклетачных) жывёл; жывуць y прэсных і салёных водах і вільготнай глебе, многія вядуць паразітычны спосаб жыцця. ІНЦІНА (ад лац. Intus = унутры) — унутраны слой абалонкі пылковага зерня (у насенных) ці мікраспоры (у споравых раслін). Ш ЦУХТ (ням. inzucht, ад in = y + Zucht = развядзенне) — тое, пгго і інбрыдзінг (у раслінаводстве).
544
I Ш ЦУХТ-ДЭПРЭСІЯ (ад інцухт + дэпрэсія) — зніжэнне жыццёвасці і прадукцыйнасці раслін y выніку шматразовага блізкароднаснага скрыжоўвання. Ш Ц Ы Д ^Н Т (лац. incident, -ntis = які здараецца) — выпадак, здарэнне (звычайна непрыемнае), непаразуменне, сутычка. Ш Ц Ы ЗІЯ (лац. incisio) — рассяканне тканкі, якое робяць з лячэбнай ш тай (напр. ускрыццё гнайніка); пачатковы этап хірургічнай аперацыі. Ш ЦЫ СТАВАННЕ (ад ін- + цыста) — працэс утварэння шчыльнай абалонкі (цысты) y аднаклетачных арганізмаў пры неспрыяльных умовах. Ш Ц ЭСТ (лац. incestum) — палавая сувязь паміж блізкімі сваякамі, кровазмяшэнне. Ю Л (гал. jol) — невялікае двухмачтавае паруснае судна з косымі парусамі. Ю ЛА (ням. Jolie) — вастраносая спартыўная яхта. І0Л Б Д Ы Я (н.-лац. yoldia) — марскі малюск класа двухстворкавых; жьше на мяккіх ілістых грунтах. IÔ H (гр. ion = які ідзе) — электрычна зараджаны атам, які ўтвараецца ў выніку страты ці набыцця аднаго ці некалькіх электронаў. ІОНАЛЮ М Ш Е СЦЭНЦЫ Я (ад іон + люмінесцэнцыя) — люмінесцэнцыя, якая ўзбуджаецца пры бамбардзіраванні люмінафора іонамі. ІОНАТЭРАШ Я (ад іон + тэрапія) — лячэнне ўвядзеннем y apraнізм іонаў пры аэраіонатэрапіі 18 A. М. Булыка, т. 1
або пры дапамозе гальванічнага току (іонтафарэз). ІОНТАФАРЭЗ (ад іон + гр. phoгео = нясу) — лячэнне ўвядзеннем y арганізм лекавых рэчываў праз скуру гтры дапамозе гальванічнага току, што выклікае перамяшчэнне іонаў. Ю Х (ням. Joch) — старая адзшка зямельнай меры, якая ў Германіі была роўная 56,03 ара, y Швейцарыі — 36, y Венгрыі — 43,16 ара. Ш АДРОМ (гр. hippodromos, ад hippos = конь + dromos = месца для бегу) — спецыяльна абсталяванае месца для конных скачак і спаборніцгваў. Ш АДЫ ЙКАН (ад гр. hypo = пад + дыякан) — малодшы дыякан пры архірэі. Ш А Л 0 Г ІЯ гл. гігіалогія. ІПАМ ЁЯ (н.-лац. іротоеа, ад гр. ips, ipos = чарвяк + homoios = падобны) — павойная травяністая або кустовая расліна сям. бярозкавых з буйнымі кветкамі розных колераў y выглядзе званочкаў, пашыраная ў тропіках; некаторыя віды вырошчваюцца як дэкаратыўныя. ІПАСТАСА (гр. hypostasis - сутнасць, замена) — літ. y антычнай метрыцы замена адной стапы другой, з аднолькавым долевым аб’ёмам. Ш АСТАСЬ (гр. hypostasis = сутнасць) — 1) адна з асоб хрысціянскай тройцы (бог выступае ў трох іпастасях: бог-бацька, бог-сын і бог-дух святы); 2) перан. тое, што цесна далучаецца да каго-н., чаго-н. іншага.
545
I ----------Ш АТЭКА (rp. hypotheke = заклад) — 1) заклад нерухомай маёмасці (пераважна зямлі, будынкаў) для атрымання пазыкі, a таксама пазыка пад заклад маёмасці; 2) пазыковае пасведчанне аб закладзе нерухомай маёмасці, якое выдаецца банкам пазычальніку. Ш АХОНДРЫ Я (гр. hypochond ria) — стан душэўнай прыгнечанасці, які характарызуецца непамерным страхам за сваё здароўе. Ш ЕКАКУАНА (парт. ipecacuan ha, з індз.) — кустовая расліна сям. марэнавых, пашыраная пераважна ў Бразіліі, корань якой выкарыстоўваецца ў медыцьше як адхарквальны сродак; ванітоўны корань. Ш РЫ Т (фр. ypérite, ад Ypres = назва бельгійскага горада) — арганічнае злучэнне, бясколернае масляністае рэчыва з гарчычным пахам, якое выклікае нарывы на скуры і агульнае атручэнне арганізма; выкарыстоўваецца як баявое атрутнае рэчыва; гарчычны газ. ІРАДЫІРАВАЦЬ (лац. irradiare = ззяць) — распаўсюджвацца за межы непасрэднай крыніцы ўзбуджэння, раздражнення (пра нервовыя працэсы). ІРАДЫ ЯЦЫ Я (ад лац. irradiare = ззяць) — 1) павелічэнне ў выніку аптычнага падману памераў светлых прадметаў на чорным фоне і, наадварот, памяншэпне памераў цёмных фігур на светлым фоне; 2) распаўсюджанне працэсу ўзбуджэння або тармажэння ў цэнтральнай нервовай сістэме; 3) мед. распаўсюджанне болю за межы пашкоджанага месца.
ІРАШ ЗАВАЦЬ (фр. ironiser, ад лац. ironia = іронія) — адносіцца да каго-н., чаго-н. з іроніяй\ смяяцца, кпіць. ІРАЦЫ ЯНАЛІЗМ (ад лац. irratio nalis = неразумны) — кірунак y філасофіі, які прызнае рэчаіснасць ірацыянальнай і адмаўляе навуковае пазнанне прыроды і грамадскага жыцця. ГРАЦЫЯНАЛЬНЫ (лац. irrationalis = неразумны) — 1) паводле ідэалістычнай філасофіі — пазбаўлены заканамернасці, a таму недаступны для розуму, невытлумачальны; 2) мат. несуразмерны з адзінкай, a таму не здольны быць выражаны ні цэлым, ні дробным рацыянальным лікам, напр. квадратны корань з ліку 3 (і. лік). ІРБІС (манг. irbis) — снежны барс\ водзіцца ў гарах Цэнтр. Азіі. і р г А (манг. irgai) — кустовая расліна сям. ружавых са шматлікімі дробнымі белымі кветкамі і ядомымі сакаўнымі ягадамі, пашыраная ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная.
ІРМ А Л 0ГІЙ , ІРМ А Л 0Й (гр. heirmologion) — зборнік ірмасаў праваслаўнага богаслужэння. ÎP1V1AC (гр. heirmos = спляценне, сувязь) — царкоўнае песнапенне на ўсяночную. ІР 0 Ш Я (лац. ironia, ад гр. еігопеіа = прыгворства) — 1) тонкая насмешка, выражаная ў скрытай форме; 2) стылістычны зварот, фраза, y якіх прытворна, з мэтай насмешкі сцвярджаецца супрацьлеглае таму, што думаюць*аб сабе або прадмеце.
546
---------- і ІРПЕКС (н.-лац. irpex) — губавы базідыяльны грыб сям. порыевых, які расце на пнях, мёртвых ствалах Дрэў. ІРХА (польск. ircha, ад с.-в.-ням. irch, ад лац. hircus = казёл) — 1) вузкая палоска скуры або аўчыны, якая закладваецца ў шво кажуха, рукавіцы і інш.; 2) палоска аўчыны, якой абшываюць край адзення або абутку для ўпрыгожання; аблямоўка; 3) гіст. двухбаковая замша. IP b irÀ T A P (лац. irrigator) — спецыяліст па ірыгацыі 1. ІРЫ ГА Ц Ы Я (лац. irrigatio = арашэнне, абвадненне) — 1) штучнае арашэнне палёў пры дапамозе спецыяльных прыстасаванняў; 2) арашэнне ўзбуджанай тканкі, раны лякарствам, мінеральнай вадой і інш. ІРЫ ДАФОРЫ (ад гр. iris, -idos = радуга + -фор) — тое, што і ірыдацыты. ІРЫ ДАЦЫ Ю ПТ (ад гр. iris, -idos = радуга + цыкл) — запаленне радужнай абалонкі і раснічнага цела вока. ІРЫ ДАЦЬІТЫ (ад гр. iris, -idos = радуга + -цыты) — пігментныя клеткі ў злучальнатканкавай частцы скуры ніжэйшых пазваночных, асабліва ў рыб, і стромы радужнай абалонкі вока ва ўсіх пазваночных, акрамя млекакормячых. ІРЫ ДЫ Й (н.-лац. iridium, ад гр. iris, -idos = радуга) — рэдкі ў прыродзе хімічны элемент, цяжкі тугаплаўкі метал шаравата-белага колеру, блізкі да плаціны.
ІРЫДЫЯДЫЯГНбсТЫКА (ад гр. iris, -idos = радуга, радужная
абалонка + дыягностыка) — распазнаванне хвароб y чалавека па стану яго радужнай абалонкі вока, «вочная» дыягностыка. ГРЫЗАЦЫЯ (ад гр. iris = радуга) — яскравая вясёлкавая афарбоўка на гранях некаторых мінералаў (напр. лабрадору) пры праходжанні святла, краёў воблакаў, што знаходзяцца перад сонечным дыскам. ІРЫ С (гр. iris = радуга) — 1) радужная абалонка вока; 2) сорт цукерак y выглядзе плітачак карычневага колеру, якія робяцца з малака, цукру і патакі. 3) суканыя каляровыя ніткі для вышьюання, вязання. ІРЬІТ (гр. iris, -idos = радуга) — запаленне радужнай абалонкі Bo xa. ІРЫ ТАЦЫ Я (лац. irritatio) — у> буджанасць, усхваляванасць, узрушанасць. ІРЭАЛЬНЫ (лац. irrealis) — які не існуе ў рэальнасці, нерэальны. ІРЭГУ ЛЯРН Ы (лац. irregula ris) — не падпарадкаваны агульным правілам, нерэгулярны (напр. і-ае войска); проціл. рэгулярны 2. ІРЭДЭНТЫЗМ (іт. irredentismo, ад irredento = нявызвалены) — грамадска-палітычны рух y Італіі канца 19 — пач. 20 ст. за далучэнне зямель, часткова заселеных італьянцамі, якія не ўвайпші ў склад Італіі ў час яе ўз’яднання. ІРЭЗІНЭ (н.-лац. iresine) — травяністая, радзей кустовая або дрэвавая расліна сям. аксамітнікавых з зеленаватымі кветкамі ў суквеццях, пашыраная ў тропіках і субтропіках Амерыкі, Аўстраліі; на
547
I -----------
Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. г ІСЛАМ (ар. islam = адданне сябе волі алаха) — адна з сусветных рэлігій (нараўне з хрысціянствам і будызмам), якая ўзнікла ў 7 ст. y Аравіі і пашырылася ў краінах Сярэд. і Блізкага Усходу, Паўн. Афрыкі, Паўд.-Усх. Азіі; заснавальнікам рэлігіі лічыцца Магамет (гл. магаметанства, мусульманства).
t ІТАТСІ (яп. itatsi) — драпежны звярок сям. куніц, пашыраны ў Японіі; жыве каля вады, жывіцца дробнымі грызунамі, рыбай і птушкамі; аб’ект пушнога промыслу; японскі каланок. ІТ РЫ Й (н.-лац. yttrium, ад Ytterby = назва мясцовасці ў Швецыі) — хімічны элемент, які належыць да групы рэдказямельных элементаў, шэры лёгкі метал; выкарыстоўваецца для легіравання сталі, чыгуну і сплаваў.
ІС О П (н.-лац. hyssopus < гр. hyssopos, ад ст.-яўр. ’ezof) — травяністая або паўкустовая расліна сям. губакветных з духмяным эфіраносным лісцем, пашыраная ў Міжземнамор’і, Малой і Цэнтр. Азіі; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная і лекавая.
ГГЭРАТЬІЎ (лац. iterativum) — лінгв. мнагакратны дзеяслоў, які выражае дзеянне, пгго паўтараецца.
ІСТЭБЛШ ІМ ЭНТ (англ estab lishment, ад establish = засноўваць) — 1) прывілеяваныя групы насельнідтва ў ЗША, Англіі і іншых англамоўных краінах, a таксама высокі ўзровень іх прыбыткаў; 2) трывалае, устойлівае становішча ў грамадстве.
ІТЭРАЦЫЯ (лац. iteratio = паўтарнн е) — вынік прымянення якой-н. матэматычнай аперацыі, які атрымліваецца ў серыі аналагічных аперацый.
ІС Т ^Р Ы К (ад істэрыка) — чалавек, які пакутуе ад істэрыкі, схільны да істзрыкі. ІСТЭРЫ КА (гр. hysterikos) — прыпадак істэрыі. ІСТЭРЫ Я (гр. hystera) — 1) нервовае захворванне, якое праяўляецца ў прыпадках, павышанай зласлівасці, сутаргавым смеху са слязамі; 2) перан. нервозная ліхаманкавая дзейнасць (напр. ваенная »)■ ІТАБЕРЫТ (ад ісп. Itabira = назва горада ў Бразіліі) — назва жалезістых кварцытаў y асобных краінах Паўд. Амерыкі.
ГГЭРАТЫЎНЫ (лац. iterativus) — лінгв. шматразовы, мнагакратны (напр. і. дзеяслоў).
ГГ^РБШ (н.-лац. ytterbium, ад Ytterby = назва мясцовасці ў Швецыі) — хімічны элемент сям. лантаноідаў, серабрыста-шэры метал; выкарыстоўваецца як газапаглынальнік y электравакуумных прыборах. ІУДАІЗМ (п.-лац. iudaismus, ад лац. iudaicus = яўрэйскі) — рэлігія, пашыраная сярод веруючых яўрэяў; узнікла ў канцы 2 тыс. да н. э.; афіцыяльная рэлігія Ізраіля. ІЎРЫ Т (ад гр. hebraios = яўрэй) — сучасная мадыфікацыя старажытнаяўрэйскай мовы, якая сфарміравалася на аснове мовы мішнаіцкага перыяду; афіцыйная мова Ізраіля.
548
---------- I ІХНАЛОГІЯ (ад гр. ichnos = след + -логія) — раздзел палеанталогіі, які вьшучае сляды вымерлых жывёл. ІХ Н ЕЎ М 0Н (гр. ichneumon) — 1) від мангуста, які водзіцца ў Паўн. Афрыцы і Паўд.-Зах. Еўропе; 2) перапончатакрылае насякомае сям. наезнікаў, якое выкарыстоўваецца для барацьбы са шкоднікамі культурных раслін. ІХТЫ ЁЗ (н.-лац. ichthyosis , ад гр. ichthys — рыба) — скурная хвароба, звычайна спадчынная, пры якой скура пакрьгга цвёрдымі шурпатымі лускавінкамі. ІХ ТЫ ЁЛ (ад гр. ichthys = рыба + -ол) — густая чырвона-бурая лекавая вадкасць — прадукт перапрацоўкі сланцаў, багатых рэшткамі выкапнёвых рыб. ІХТЫ ЁЛАГ (ад гр. ichthys, -thyos = рыба + -лаг) — спецыяліст y галіне іхтыялогіі. ІХТЫ ОРШ С (ад гр. ichthys = рыба + omis = птушка) — вымерлая зубастая птушка, якая жыла ў мезазоі; добра лятала, плавала. ІХТЫ Я- (гр. ichthys, -thyos = рыба) — першая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае па значэнню словам «рыба», «рыбін». ІХТЫЯДАРУЛІТЫ (ад іхтыя- + гр. dory = кап’ё + -літ) — касцявыя шыпы, якія падтрымліваюць плаўнікі або шыпы на галаве ў некаторых рыб (напр. акулавых). і х т ы я з Аў р (ад іхтыя+ -заўр) — вымерлы марскі паўзун з рыбападобным целам даўжынёй да 12 м, які жыў y мезазоі.
ІХ Т Ы Я Л 0Г ІЯ (ад іхтыя- + -логія) — раздзел заалогіі, y якім вывучаюцца рыбы. ІХТЫ ЯСТЭГA (ад іхтыя- + гр. stege = страха) — вымерлае земнаводнае падкласа лабірынтадонmay, якое захоўвала яшчз прыметы рыб; жыло ў сярэдзіне палеазою — пачатку мезазою. ІХ ТЫ ЯТА КСІК03 (ад іхтыя- + таксікоз) — прадуктовае атручванне ў выніку ўжывання ядавітых рыб або недабраякасных рыбных прадуктаў. ІХТЫ ЯФАГ (ад іхтыя+ -фаг) — жывёла, якая харчуецца ў асноўным рыбай. ІХТЫЯФАУНА (ад іхтыя- + фауна) — сукупнасць відаў рыб якога-н. вадаёма, геаграфічнага раёна, a таксама сукупнасць рыб, якія існавалі ў той або іншы перыяд гісторыі Зямлі. ІХ ТЬМ Ф ТЫ РЫ ЁЗ (ад іхтыяфтырыус) — інвазійная (гл. інвазія) хвароба рыб, якая выклікаецца іхтыяфтырыусам. ІХ ТЫ ЯФТЫ РЫ УС (н .-лац. ichthyophthirius) — прасцейшае атрада роўнараснічных інфузорый; паразіт рыб гтрэсных і саланаватых водаў. ІХТЫ ЯЦЫ ДЫ (ад іхтыя- + -цыды) — хімічныя рэчьшы, якія выкарыстоўваюцца для знішчэння засмечвальных відаў рыб y невялікіх вадаёмах. Ш ІАК (рус. ншак, ад азерб. âsak) — свойскі асёл. ! ППУРЫЯ (ад гр. ischo = затрымліваю + -урыя) — затрымка мачы, няздольнасць звальнення мачавога пузыра ад мачы.
549
I ----------IIIIXAH (н.-лац. ischan) — рыба сям. ласасёвых з цёмнымі плямамі на целе, якая водзіцца ў возеры Севан; аб’ект развядзення. ІІІІЫ ЯС (н.-лац. ischias, ад гр. ischias) — неўралгія сядалішчнага нерва.
ІШ ЭМ ІЯ (ад гр. ischo = затрымліваю + -эмія) — малакроўе органа ці асобнага яго ўчастка з-за абмежаванага прытоку крыві пры закупорцы або спазмах артэрый.
w
Н ЙАГЎРТ (тур. jogurt) — прадукт з асобым чьшам заквашанага малака з фруктовымі дабаўкамі, які па кансістэнцыі нагадвае заварны сметанковы крэм.
ЙАРКШ Ы РЫ (англ. Yorkshire = назва графства ў Англіі) — парода скараспелых свіней, якая вызначаецца вялікай вагой і высокай пладавітасцю.
К КА- (лац. со(п) = з, разам) — першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае «з, разам». КААБА (ар. ka’bah, ад ka’b = куб) — мячэць y Мецы, пабудаваная ў форме куба, y сцяну якой умураваны «чорны камень», пгго нібьгга ўпаў з неба; служыць месцам паломнііпва мусульман. КААГУЛАПАТЫЯ (ад лац. coagulum = згусанне + -патыя) — хваравіты стан, язсі выклікаецца парушэннямі згусання крьюі. КААГУЛЯНТ (лац. coagulans, -ntis) — 1) хімічнае рэчыва, якое выклікае каагупяцыю\ 2) лекавае рэчыва, якое садзейнічае згусанню крыві (параўн. антыкаагулянт).
КААГУЛЙТ (лац. coagulatus = зацвярдзелы, згушчаны) — асадак, які ўтвараецца ў капоідным растворы пры каагуляцыі. КААГУЛЙТАР (лац. coagula tor) — апарат для выдзялення каагуляту ў калоідных растворах. КААГУЛЯЦЫЯ (лац. coagulatio = згортванне, згушчэнне) — згусанне, асяданне часцінак рэчыва ў калоідным растворы. КААДАі ІТАЦЫ Я (ад ка- + адаптацыя) — узаемнае марфалагічнае і функцыянальнае прыстасаванне органаў, якое выпрацавалася ў працэсе эвапюцыі арганізмаў. КААКСІЯЛЬНЫ (ад ка- + лац. axis = вось) — сувосевы; к. к a б е л ь — двухправодны кабель, y
550
K
якога адзін провад ідзе строга па восі кабеля, a другі аплятае ізаляцыю цэнтральнага правадніка. КААЛА (аўстрал. koala) — сумчаты мядзведзь, які водзіцца ў эўкаліптавых лясах Усх. Аўстраліі. КААЛЕСЦЭНЦЫ Я (ад лац. coa lesco = зрастаюся, злучаюся) — зліццё кропель вадкасці або пузыркоў газу пры іх сутыкненні. КААЛІН (кіт. Kao-ling = назва гары) — белая вогнетрьшалая гліна, якая выкарыстоўваецца ў фарфора-фаянсавай, папяровай, гумавай і іншых галінах прамысловасці. К А А Л Ш В Л Д Ы Я (ад каалін) — замяшчэнне ў горных пародах алюмасілікатаў на каалініт пад уплывам водаў, якія змяшчаюць кіслоты. КААЛШ ІТ (ад каалін) — мінерал класа сілікатаў белага колеру, састаўная частка болыыасці глін, асабліва кааліну. КА А Л Ш Ы Я (с.-лац. coalitio = аб’яднанне, саюз) — аб’яднанне дзяржаў, партый, грамадскіх груп для дасягнення якой-н. агульнай мэты. КААПЕРАВА ц Ь (польск. коореrowac, ад лац. со-operari = садзейнічаць) — аб’ядноўваць на прынцыпах кааперацыі (напр. к. сельскую гаспадарку). KAAITEPÀTAP (лац. co-operator = супрацоўнік) — работнік кааперацыі, член кааператыва. КААПЕРАТЬІЎ (ням. Kooperative, ад лац. cooperativus = які супрацоўнічае) — 1) калектыўнае вытворчае або гандлёвае аб’яднанне, якое ствараецца на сродкі яго чле-
наў (напр. прамысловы к., жыллёвы к.); 2) кааператыўны магазін.
КААПЕРАЦЫЯ (лац. cooperatio = супрацоўнііггва) — 1) форма арганізацыі працы, пры якой значная колькасць людзей удзельнічае ў адным або розных, але звязаных паміж сабой працэсах працы; 2) калектыўнае вытворчае або гандлёвае аб’яднанне, якое ствараецца на сродкі яго членаў (напр. сельскагаспадарчая к., спажывецкая к.). КААПТАВАЦЬ (лац. co-optare = выбіраць) — праводзіць кааптацыю. к а а п г Ац ы я (лац. cooptatio = дадатковае выбранне) — увядзенне ў склад выбарнага органа новых членаў без правядзення дадатковых выбараў.
КААРДЫНАВАЦЬ (с.-лац. соогdinare) — узгадняць, устанаўліваць каардынацыю 1 паміж чым-н. (напр. к. работу навукова-даследчых устаноў). КААРДЫНАТАР (ад с.-лац. coordinare = узгадняць) — 1) асоба, якая ажыццяўляе каардьшацыю чаго-н.; 2) прыбор, які паказвае лётчыку месцазнаходжанне (каардынаты 1) самалёта; 3) устройства ва ўпраўляемай ракеце, тарпедзе, якое забяспечвае выяўленне цэлі і навядзенне на яе гэтых снарадаў. КААРДЫНАТОГРАФ (ад каардынаты + -граф) — прыбор для нанясення гтрамавугольньо^ каардьшатаў пунктаў на тапаграфічных картах з каардынатнай сеткай і для нанясення пунктаў па каардынатах на карту.
551
K КААРДЫНАТЫ (ад ка- + лац. ordinatus = упарадкаваны) — 1) велічыні, пры дапамозе якіх вызначаецца месцазнаходжанне якога-н. пункта на плоскасці або ў прасторы (напр. геаграфічныя к.); 2) ne pa». звесткі аб месцазнаходжанні ці месцалражьшанш каго-н.
скім (14— 17 ст-Х 2) поўная залежнасць ад каго-н., заняволенне (напр. памешчыцкая к.).
КААРДЫНАЦЫЯ (с.-лац. coordi natio) — 1) узгадненне, прывядзенне ў адпаведнасць узаемасувязі паміж якімі-н. дзеяннямі, паняццямі, з’явамі; 2) адпаведнасць, узгодненасць дзеянняў, паняццяў, з’яў (напр. дасканалая к. рухаў).
КАБАЛАМ Ш [ад кобаль(т) + (віт)амін\ — вітамін B 12, які па структуры блізкі да гемаглабіну, але замест жалеза змяшчае кобальт; прысутнічае ў многіх прадуктах жьюёльнага паходжання (напр. y печані і нырках буйной рагатай жывёлы); выкарыстоўваецца пры лячэнні малакроўя, нервовых і скурных хвароб і інш.
КААТЫ (парт. caati, з індз.) — учэпістахвостыя малпы з вельмі доўгімі канечнасцямі, якія жывуць y трапічных лясах Паўд. Амерыкі. КААТЬІНГА (парт. caatinga, ад індз. саа = лес + tinga = светлы) — трапічная расліннасць на паўночным усходзе Бразіліі, што складаецца з нізкарослых дрэў і кустоўя. t КААЦІ (ісп. coati, з індз.) — драпежнае млекакормячае сям. янотавых, якое пашырана ў лясах Цэнтр. і Паўд. Амерыкі; з’яўляецца шкоднікам зерневых культур. КААЦЭРВАТЫ (лац. coacervatus = сабраны) — кроплі, якія ўтвараюцца ў растворы арганічных рэчываў, здольныя канцэнтраваць гэтае рэчыва і павялічвацца. КААЦЭРВАЦЫЯ (лац. coacerva tio = намнажэнне) — узнікненне ў растворы высокамалекулярных злучэнняў кропель, узбагачаных раствораным рэчывам (каацэрва-
КАБАЛА 2 (ст.-яўр. kabbàlah = паданне, традыцыя) — сярэдневяковае містычнае вучэнне ў іудаізме, заснаванае на пошуку асновы ўсіх рэчаў y лічбах і літарах.
КАБАЛІСТЫ КА (ад кабала2) — 1) магічныя ўяўленні і абрады ў яўрэяў, звязаныя з кабалой , 2) nepan. што-н. заблытанае, незразумелае. КАБАЛЬЕРА (ісп. coballero) — 1) тытул двараніна ў Іспаніі; 2) ветлівы зварот да мужчыны ў іспанамо5шых краінах. КАБАЛЬТРОН [ад кобаль(т) -трон\ — 1) прыбор, які выкарыстоўваецца ў медыцьше для глыбокага апрамянення злаякасных пухлін; 2) прыбор для выяўлення дэфектаў y металах. К А БА ЛЫ Ц Н (ад кобальт) — мінерал класа сульфідаў белага, сталёва-шэрага колеру; руда кобальту .
may).
i КАБАН (цюрк. kaban) — 1) самец свінні; парсюк; 2) дзік, вепр.
КАБАЛА 1 (тур. kabala, ад ар. qabâla) — 1) даўгавое абавязацельства ў Вялікім княстве Літоў-
КАБАРГА (рус. кабарга, ад алт. toorgo) — горная бязрогая ^кывёла сям. аленевых з мускуснай залозай
552
на жываце (y самцоў); пашырана ва Усх. і Паўд.-Усх. Азіі. КАБАРЭ (фр. cabaret) — 1) тэатральнае рэвю-прадстаўленне, y якім спалучаюцца музычныя нумары і сатыра; адбываюцца ў кавярні, бары; 2) рэстаран, дзе даюцца эстрадныя прадстаўленні. KABÀT (венг. kabât, ад перс. каbâ) — цёплая жаночая кофта без рукавоў. КАБАТАЖ (фр. cabotage) — гтрыбярэжнае суднаходства паміж партамі адной краіны. КАБАТЫЁЛА (н.-лац. cabatielІа) — недасканалы грыб сям. меланконіевых, які развіваецца на лісці чорных парэчак, канюшыне. КАБАЧОК (рус. кабачок, ад цюрк. kabak) — расліна сям. гарбузовых з пладамі пераважна прадаўгаватай формы, a таксама плод гэтай расліны. КАБАШОН (фр. cabochon) — капггоўны камень, якому пры шліфоўцы нададзена форма выпуклай з аднаго боку лінзы. КАБЕЛЬ (ням. Kabel, гал. kabel) — электрычны провад з асобай ізаляцыяй для перадачы на вялікую адлегласць электрычнай энергіі або электрычных сігналаў. КАБЕЛЬТАЎ (гал. kabeltouw) — 1) марская мера даўжыні, роўная 185,2 м; 2) тоўсты марскі ііяньковы канат. КАБЁРАЦ ( п о л ь с к . kobierzec) — дыванок пад ногі. КАБЕРНЭ (фр. cabernet) — 1) сорт вінаграду з цёмна-сінімі ягадамі; 2) чырвонае віно з такога вінаграду.
—
----------------------------------------------
к
КАБЕСТАН (фр. cabestan) — лябёдка з вертыкальным барабанам, якая выкарыстоўваецца для падцягвання суднаў да берага, падымання якара і інш. КАБЕЯ (н.-лац. cabaea) — najhcycтовая расліна сям. сінюхавых з перыста-складаным лісцем і фіялетавымі кветкамі ў выглядзе званочкаў, пашыраная ў трапічнай Амерыцы; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. КАБІНА (фр. cabine) — невялікае памяшканне спецыяльнага прызначэння (напр. к. для тэлефонных размоў, к. грузавіка). КАБІНЕТ (фр. cabinet) — 1) службовае памяшканне ва ўстанове, на прадпрыемстве для адказнага работніка; 2) рабочы пакой y кватэры; 3) памяшканне, абсталяванае для заняткаў, працэдур (у навучальных установах, паліклініках і інш.); 4) урад y некаторых краінах (к. міністраў). КАБЛАГРАМА (фр. câblogram me) — тэлеграма, перададзеная па падводным кабелі. КАБОМБА (н.-лац. cabomba) — водная травяністая расліна сям. кабомбавых з бліскучым ярка-зялёным лісцем, пашыраная ў вадаёмах Амерыкі; на Беларусі культывуецца ў акварыумах. КА БРЫ ЁЛ Ь (фр. cabriole) — 1) фігура парнай акрабатыкі, калі адзін акрабат вьюодзіць другога ў стойку на выцягнутых руках, рыўком прапусціўшы яго паміж расстаўленымі нагамі; 2) скачок каня з сагнутымі пярэднімі і выцягнутымі заднімі нагамі; 3) скачок y класічным балетным танцы.
553
K ----------КАБРЫРАВАЦЬ (фр. cabrer = літар. паднімаць на дыбы) — паварочваць самалёт y палёце вакол папярочнай восі, паднімаючы нос самалёта. КА БРЫ Я ЛЕТ (фр. cabriolet) — 1) лёгкі двухколы экіпаж 1 з адным сядзеннем без козлаў; 2) кузаў легкавога аўтамабіля з адкідным верхам. КА БЎКІ (яп. kabuku = адхіляцца) — від класічнага тэатра Японіі, які ўключае музыку, танцы, драму. ! КА БУЛ (афг. Kabul = назва сталіцы Афганістана) — востры соус з coi і розных спецый для прыправы страў. КАБУРА (рус. кобура, ад цюрк. kubur = калчан) — 1) футляр для пісталета; 2) скураная сумка збоку кавалерыйскага сядла. КАБЬВ, КОБЫ З (казах. kobyz) — казахскі двухструнны смычковы музычны інструмент. t KABA (польск. kawa < тур. kahve, ад ар. kahva) — парашок з зярнят кафейнага дрэва, a таксама напітак з гэтага парашка; ч о р н а я к. — моцная кава без малака. К А В А д Л А ( п о л ь с к . kowadlo) — жалезная падстаўка для коўкі металу. ! КАВАЛ (тур. kaval) — духавы музычны інструмент тыпу флейты, распаўсюджаны ў Балгарыі, Югаславіі, Румыніі. ! КАВАЛАК (польск. kawalek, ад с.-н.-ням. kavele) — частка чаго-н. (напр. к. хлеба). КАВАЛЕНТНЫ (ад ка- + валентны)\ к - а е злучэнне — тое, пгго і гомеапалярнае злучэнне.
KABAJIÉP (польск. kawaler, ад іт. cavalière) — 1) член рыцарскага ордэна ў перыяд сярэдневякоўя; 2) дваранскі тытул y Іспаніі і Італіі; 3) асоба, узнагароджаная ордэнам; 4) мужчына, які танцуе ў пары з дамай, суправаджае яе на прагулцы і г.д.; 5) нежанаты малады чалавек. КАВАЛЕРГ АРД (рус. кавалергард, ад фр. cavalier = коннік + garde = варта, ахова) — салдат або афідэр асобага палка гвардзейскай цяжкай кавалерыі ў царскай арміі. КАВАЛЕРЬЮ (фр. cavalerie) — конніца, коннае войска; л ё г к a я к. — конніца з лёгкаўзброеных воінаў; ц я ж к а я к. — конніца з цяжкаўзброеных воінаў. KABAJEbÉP (фр. cavalier) — насып уздоўж дарогі, канала або канавы. КАВАЛЬКАДА (фр. cavalcade) — група коннікаў на прагулцы. г КАВАРДАК (рус. кавардак, ад цюрк. kavyrdak = смажанае мяса) — сумятая, неразбярыха. КАВАРЫЯНСА (ад ка- + лац. variare = відазмяняць) — статыстычны паказчык y біяметрыі, які характарьпуе сумесную зменлівасць дзвюх прымет. КАВАРЫЯНТ (ад ка- + варыянт) — лік, алгебраічны выраз, які пры пэўным паратварэнні велічынь, з якімі звязаны, змяняецца па строгіх правілах, пераважна па лінейных законах. КАВАРЫЯЦЫЯ (ад ка- + варыяцыя) — сумесная зменлівасць дзвюх гтрымет y біяметрыі.
554
K
змяншэння ціску пры яе хутаім руху або пад дзеяннем ультрагуку.
KABACÂKI (яп. kavasaki) — тып далёкаўсходняга рыбалавецкага маторна-паруснага судна. КАВАДША (іт. cavatina) — невялікая сольная вакальная п’еса лірычнага характару ў оперы і араторыі. КАВЕЛШ [ад іт. W. Covelli = прозвішча іт. хіміка (1790— 1825)] — мінерал класа сульфідаў сіняга колеру; медная руда. КАВЕРКОТ (англ. covercoat) — сорт шарсцяной або паўшарсцяной тканіны для верхняга адзення. КАВЕРНА (лац. caverna) — 1) пустата, поласць y горнай пародзе; 2) поласць, якая ўтвараецца ў органах цела ў выніку разбурэння арганічнай тканкі хваробай, напр. y лёгкіх, печані, нырках. KABEPHAMÉ ТРЫ Я (ад лац. ca verna = поласць, пячора + -Mem phin) — вымярэнні, якія даюць крьгоую змен дыяметра буравой свідравіны з глыбінёй. КАВЕРНАТАШ Я (ад лац. caver na = поласць, пячора + -тамія) — хірургічная аперацыя рассякання кавернозпай поласці пры захворванні на туберкулёз лёгкіх. КАВЕРНОЗНЫ (лац. caverno sus) — які мае каверны, з кавернамі (напр. к. вапняк, к-ае лёгкае). КАВЕРЫ НГ (англ. covering) — водкуп прададзеных раней каштоўных папер, кантрактаў, тавараў для спынення абавязацельстваў па здзелках на тэрмін, заключаных біржавымі спекулянтамі. КАВГГАЦЫЯ (ад лац. cavitas, -atis = поласць, яма) — утварэнне пузыркоў y вадкасці ў выніку
КАВЎН (тур. kavun) — травяністая расліпа сям. гарбузовых з ляжачымі сцёбламі і вялікімі салодкімі сакаўнымі пладамі, пашыраная пераважна ў цёплых зонах, a таксама плод гэтай расліны; на Беларусі вырошчваецца абмежавана. КАВЙРНЯ (польск. kawiamia) — невялікі рэстаран, дзе прадаюць каву, чай, закускі, прахаладжальныя напіткі. КАГА л (ст.-яўр. kâliâl = сход) — 1) яўрэйская абшчына ў старажытнай Полыпчы, Вялікім княстве Літоўскім, a таксама ў Расійскай імперыі ў 1772— 1844 гг.; 2) перан. шумны бязладны натоўп, зборышча. КАГА н (цюрк. kahan) — тытул кіраўніка дзяржавы ў цюркскіх народаў y сярэднія вякі. КАГЕЗІЯ (лац. cohaesus = звязаны) — зліпанне частак цвёрдага цела або вадкасці пры іх кантакце. КАГЕРЭНТІіАСЦЬ (ад лац. cohaerentia = сувязь) — здольнасць да інтэрферэнцыі, якую выяўляюць пры пэўных умовах хвалі, напр. светлавыя, што маюць пастаянную розніцу фаз. КАГЕРЭНТНЫ (лац. cohaerens, -ntis) — узаемазвязаны; к - ы я х в a л і — хвалі, здольныя да інтэрферэнцыі, г. зн. такія, y якіх не змяняецца ў часе розніца фаз. КАГЁРЭР (англ. coherer, ад лац. cohaerere = звязвацца) — прыбор, які ў пачатісовы перыяд развіцця радыётэхнікі выкарыстоўваўся як дэтэктар радыёхваляў.
555
K ----------КАГНАТЫ (лац. cognati = сваякі) — асобы ў старажытнарымскім грамадстве, якія знаходзіліся ў кроўным сваянтве па мужчынскай або жаночай лініі, не падначальваючыся галаве дадзенай сям’і; нараўне з агнатамі1 1 маглі выступаць як спадчыннікі. КАГОР (фр. cahor, ад Cahors = назва французскага горада) — сорт чырвонага дэсертнага вінаграднага віна КАГОРТА (польск. kohorta, ад лац. cohors, -itis) — 1) атрад войска ў Стараж. Рыме, які складаў дзесятую частку легіёна.; 2) перан. моцна згуртаваная група людзей, аб’яднаных агульнай мэтай. КАГУЛЯРЫ (фр. cagoulards, ад cagoule = каіпур з выразамі для вачэй і рота) — члены тайнай фашысцкай арганізацыі, якая дзейнічала ў Францыі ў 30-я гады 20 ст. КАДАВЕРЫН (ад лац. cadaver = труп) — арганічнае злучэнне, бясколерная вадкасць моцнага атрутнага дзеяння, якая ўзнікае ў працэсе гніення бялковых цел., напр. мяса. КА ДА Н 0П СІС (н.-лац. codonopsis) — травяністая расліна сям. званочкавых з шырокаланцэтным лісцем і адзіночнымі жаўтаватымі кветкамі, пашыраная пераважна ва Усх. і Цэнтр. Азіі; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. КАДА н С (фр. cadence) — гарманічны або меладычны абарот, які завяршае музычны твор, падкрэсліваючы яго кампазіцыйную цэласнасць. КАДАСТР (фр. cadastre, ад с.-лац. catastrum = спіс падаткаплацель-
шчыкаў) — сістэматызаваны збор звестак аб чым-н., які з’яўляецца асновай для рашэння пэўных народна-гаспадарчых задач, напр. к. зямельны, к. месцанараджэнняў карысных выкапняў. КАДЗГРАВАЦЬ (ад код) — зашыфроўваць паведамленне пэўнымі ўмоўнымі знакамі (проціл. дэкадзіраваць). КАДМ Ш (н.-лац. cadmium, ад гр. kadmeia = цынкавая руда) — 1) хімічны элемент, серабрыста-белы метал, які знаходзіцца пераважна ў цынкавых рудах; 2) жоўтая фарба розных адценняў, якая прымяняецца ў алейным жывапісе, кераміцы і інш. К А Д 0Н (ад код) — адзінка генетычнага кода, набор з трох нуклеатыдаў y інфармацыйнай рыбануклеінавай кіслаце, які вызначае месца дадзенай амінакіслаты ў бялковай малекуле (параўн. антыкадон). КАДР (фр. cadre = рама) — 1) асобны здымак на фота- або кінаплёнцы; 2) асобная сцэна або эпізод з кінафільма. КАДРЫ (фр. cadres) — 1) пастаянны састаў войск y мірны час (служыць y кадрах); 2) састаў работнікаў якой-н. галіны дзейнасці (напр. тзхнічныя к.). КАДРЬІЛЯ (фр. quadrille, ад ісп. cuadrilla) — народны і бальны парны танец з шасці фігур, распаўсюджаны ў многіх еўрапейскіх народаў, a таксама музыка гэтага танца. КАДУК (польск. kaduk, ад лац. caducus) — 1) права на атрыманне спадчыны без завяшчання ў даўняй Беларусі (16— 17 ст.); 2) чорт, д’ябал; У)уст. тое, што і эпілепсія.
556
----------- К КАДУЦЭЙ (лац. caduceus) — 1) жазло бога Меркурыя, абвітае дзвюма змеямі, як сімвал міру ў сгаражытнарымскай міфалогіі; 2) жазло антычных паслоў як знак недатыкальнасці.
сольны эпізод y інстру ментальным канцэрце.
КАДЫЙ (кр.-тат., тур. kadi, ад ар. qâdi) — суддзя ў мусульман, які разглядае справы на аснове мусульманскага права (шарыяту) і мясцовага звычаёвага права (адату).
КАЁТ (ісп. coyote, з індз.) — млекакормячая жывёла сям. сабачых, падобная да ваўка, якая водзіцца ў Паўн. Амерыцы; лугавы воўк.
КАДЬПС (тат. kadyk = моцны, цвёрды, які выступае) — выпнутая храстковая частка гартані ў мужчьш. КАДЫ КАЛОГІЯ (ад лац. codex, -dicis = кніга + -логія) — дапаможная пстарычная дысцыпліна, якая вьшучае гісторыю падрыхтоўкі, склад і лёс рукапіснай кнігі; раздзел кнігазнаўства. КАДЫФІКА в Ац Ь (с.-лац. codiflсаге) — 1) зводзіць законы краіны па асобньіх галінах права ў адзіную сістэму; 2) прьшодзіць y пэўную сістэму якія-н. абазначэнні, правілы, палажэнні. КАДЫФПСАЦЫЯ (с.-лац. codificatio) — 1) звядзенне законаў краіны па асобных галінах права ў пэўную сістэму (напр. к. законаў аб працы); 2) прьшядзенне ў пэўную сістэму сукупнасці якіх-н. абазначэнняў, правіл, палажэнняў. КАДЭШ (н.-лац. codeinum, ад гр. kodeia = макавая галоўка) — алкалоід опію фенантрэнавага рада, вытворнае марфіну\ выкарыстоўваецца як болепатольны, заспакаяльны сродак і супраць кашлю. КА Д ^Н Ц Ы Я (іт. cadenza) — 1) тое, што і каданс^ 2) віртуозны
К А Д ^Т (фр. cadet) — выхаванец сярэдняй ваенна-навучальнай установы (кадэцкага корпуса) y Расійскай імперыі (1732— 1917 п \).
KA3ÂK (кр.-тат., тур. kazak = вольны чалавек) — 1) вольны пасяленец з беглых прыгонных сялян на паўднёвых ускраінах Усх. Еўропы ў канцы 15 — пач. 18 ст., пазней (з 18 ст.) прадстаўнік ваеннага саслоўя (жыхар вайсковых абласцей) y Расійскай імперыі; 2) коннік асобых кавалерыйскіх часцей y войску Вялікага княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай, Расіі і СССР; 3) ураджэнец былых вайсковых казацкіх абласцей; 4) nepan. спрытны малады мужчына. КАЗАКІН (фр. casaquin) — уст. мужчьшскае верхняе адзенне на апліках, са зборкамі ззаду. KA3ÀH (цюрк. kazan) — кацёл з круглым дном і шырокім верхам. КАЗАРМА (іт. caserma) — будынак для размяшчэння асабовага складу воінскай часці. КАЗЕІН (фр. caséine, ад лац. caseus = сыр) — бялковае рэчьша, якое здабьшаецца з малака, асноўная састаўная частка тварагу, сыру; выкарыстоўваецца для вырабу фарбаў, клею, лаку і інш. KA3EMÀT (фр. casemste) — 1) абарончае збудаванне ў крэпасцях, фортах для ўкрыцця ад бомбаў і снарадаў; 2) браніраванае закрытае памяшканне на караблях для
557
K ------------
ўстаноўкі гармат і захавання боепрыпасаў; 3) адзіночная камера ў крэпасці для палітычных зняволеных. КАЗЕТКА (фр. causette) — двухмесная канапка. КА ЗШ ЕТ (ням. Kasinett) — від жоўтай баваўнянай або паўшарсцяной тканіны для верхняга адзення. КА ЗШ О (фр. casino, ад іт. casi no) — клуб, ігральны дом з рэстаранам і азартнымі гульнямі (карты, рулетка і інш.). КАЗНА (рус. казна, ад палавецк. xazna) — 1) фінансавыя рэсурсы дзяржавы, цэнтралізаваныя дзяржаўныя крыніцы фінансаў; грашовыя сродкі якой-н. установьг, 2) дзяржава як суб’ект пэўных маёмасных правоў і інтарэсаў; 3) a ’em. сховішча грошай і капггоўнасцей цароў, князёў, манастыроў і інш., a таксама самі гэтыя капггоўнасці. КАЗНАЧЭЙ (рус. казначей, ад караім. xaznacy) — 1) хавальнік грошай і каштоўнасцей якой-н. установы, прадпрыемства, арганізацыі; 2) асоба, якая загадвала казначэйствам y Расійскай імперыі. КА Ш А ЧЭЙ СТВА (ад казначэй) — дзяржаўны фінансавы орган y шэрагу краін, які складае праект дзяржаўнага бюджэту, забяспечвае яго выкананне, рэгулюе дзяржаўны доўг, праводзіць эмісію (выпуск) дзяржаўных каштоўных папер. КАЗУАЛЬНЫ (лац. casualis, ад casus + выпадак) — выпадковы, які не паддаецца абагульненню. КАЗУА р (фр. casoar, ад малайск. kasuari) — буйная чорная птушка
групы бескілявых з рагавым вырастам на галаве і доўгімі трохпальцымі нагамі, якая водзіцца ў лясах Паўн. Аўстраліі і прылеглых астравоў. КАЗУАРЬІНА (н.-лац. casuarina, ад малайск. kasuari = казуар) — дрэвавая або кустовая расліна сям. казуарынавых з лісцем, якое нагадвае пер’е казуара, пашыраная ў Аўстраліі, на Малайскім архіпелагу і ў Індыі. КАЗУІСТ (фр. casuiste < ісп. casuista, ад лац. casus = выпадак)— 1) юрысту вопытны ў разборы заблытаных, складаных судовых спраў; 2) перан. асоба, якая ўмее адстойваць заблытаныя або фалыпьшыя палажэнні. КАЗУІСТЫ КА (фр. casuistique, ад лац. casus = выпадак) — 1) прымяненне агульных артыкулаў закона да розных юрыдычных выпадкаў; 2) прымяненне да асобных выпадкаў агульных дагматычных палажэнняў y сярэдневяковай схаластыцы; 3) перан. спрыт пры доказах чаго-н. непраўдзівага, фальшьшага; кручкатворства. КАЗУС (лац. casus = выпадак) — 1) незвычайны, недарэчны выпадак, здарэнне; 2) складаная судовая справа. КАЗУС Б Е Л І (лац. casus belli) — фармальная зачэпка для аб’яўлення вайны. КАЗУС ФЕДЭРЫС (лац. casus foederis = выпадак саюза) — вызначаныя міжнародным дагаворам абставіны, пры наступленні якіх дзяржавы павінны выконваць узятыя на сябе абавязацельствы., КАІК (тур. kayik) — лёгкая вузкая турэцкая лодка.
558
КА Ш П ЕРЫ У М (ад ка- + лац. imperium = улада) — сумеснае панаванне некалькіх дзяржаў над чужой тэрыторыяй, якая атрымлівае асобы міжнародны статус. КАШ ІТ (ад гр. kainos = новы) — мінерал класа суяьфатаў жаўтаватага, шаравата-белага колеру з шкляным бляскам; выкарыстоўваецца для вьграбу калійных угнаенняў. КАГГАФОБЫ (ад каітус + -фобія) — назойлівая боязь палавога акта; абумоўлена псіхасацыяльнымі фактарамі. КАІТУС (лац. coitus) — палавы акт. КАЙДАНЫ, КАЙДАНЫ (тур. kajdâni, ад ар. qajdâni) — 1) жалезныя кольцы, змацаваныя ланцугом, дпя надзявання на ногі і рукі вязням; 2) перан. тое, што звязвае чалавека, пазбаўляе яго волі (напр. к. рабстеа). к АЙЗЕР ( н я м . Kaiser, ад лац. caesar = цэзар) — імператар y «Свяшчэннай Рымскай імперыі» (962— 1806 гг.) і Германскай імперыі (1871— 1918 іт ). К А Й Л 0 (рус. кайло, ад ням. Кеіі = клін) — ручны інструмент y выглядзе востраканцовага стальнога кліна на драўляным дзяржанні для адколвання кускоў горных парод. КАЙМА (цюрк. kajma) — паласа па краі якога-н. прадмета, тканіны, якая адрозніваецца колерам, матэрыялам. КАЙМАН (ісп. caiman, ад індз. akayuman) — кракадзіл з панцырам на спіне і на жываце, які водзіцца ў Цэнтр. і Паўд. Амерыцы.
— ------ к
КАЙНАЗОЙ (ад гр. kainos = новы + zpe = жыццё) — самая новая эра ў геалагічнай гісторыі Зямлі, якая распачалася 67 мільёнаў гадоў таму назад. КА Й Н А 30Й СКІ (ад гр. kainos = н овы + zoe = ж ы ц ц ё); к - a я э р a — тое, што і кайназой. КАЙНАФІТ (ад гр. kainos = новы + -фіты) — этап эвалюцыі расліннага покрыва Зямлі, які змяніў мезафіт. КАЙНЭ (гр. koine) — агульнанародная мова, пгго ўзнікла на аснове якога-н. пашыранага дыялекта або некалькіх дыялектаў. КАЙРА (ад эст. kaur) — марская палярная птушка сям. чысцікавых з чарнавата-бурым апярэннем зверху і белым знізу. КА Й РА М 0Н Ы (ад гр. kairos = карысць + hormaino = пабуджаю) — біялагічна актыўныя рэчывы, якія выдзяляюцца арганізмам y навакольнае асяроддзе і прыцягваюць прадстаўнікоў іншых відаў, напр. драпежнікаў або паразітаў.
кА йСТРА (польск. tajstra < ням. Tanister, ад лац. canistrum) — дарожная торба, заплечны мяшок. кА йТЭ Н (яп. kajten = нябесная змена) — японскі добраахвотніксмяротнік, які кіраваў тарпедай\ дзейнічалі ў час 2-й сусветнай вайны. КАЙФ, КЕЙ Ф (ар. kâyf) — 1) стан ап’янення; 2) эфект задавальнення ад розных пачуццёвых уражанняў; прыемная бяздзейнасць і адпачынак. КАКАВА (ісп. cacao) — 1) від тэабромы, з насення якога робяць шакалад; шакаладнае дрэва; 2) па-
559
K -----------
рашок з насення гэтай расліны, a таксама прыгатаваны з яго пажыўны напітак. KAKÀBA-AJlÉîi (ад какава + алей) — алей з насення какавы, жаўтаватае, прыемнага паху рэчыва; выкарыстоўваецца як аснова для лекавых свечак, мазей, крэмаў, губной памады, a таксама ў кандытарскай прамысловасці. КЛКАДУ (ням. Kakadu, ад гал. kakatoe < малайск. kakatüa) — папугай з доўгім чубам і моцнай дзюбай, пашыраны ў Аўстраліі, Тасманіі і на прылеглых астравах. КА КА Ш (ісп. cocaina) — алкалоід, наркатычнае рэчыва, якое здабываецца з лісця кокі\ ужываецца як сродак для суціішння болю і для ўсыплення. КА КА Ш ІЗМ (ад какаін) — хваравітая цяга да какаіну як наркатычнага сродку. К АКАЛГГАФ АРЫ ДЫ (н.-лац coccolithophorales) — група мікраскапічных залацістых водарасцяў, пакрьпых какалітамі, якая пашырана ў морах тропікаў, субтропікаў і ўмераных шырот. КАКАЛІТЫ (ад гр. kokkos = зерне + -літ) — выкапнёвыя дробныя вапняковыя пласцінкі са скулыпурай y выглядзе рабрьшак, якія складалі панцыр какалітафарыдаў. КАКАМПС03 (ад какаміцэс) — хвароба раслін, якая выклікаецца паразітычным грыбам какаміцэс. КАКАМПССА (н.-лац. соссотуха) — аднаклетачная або каланіяльная водарасць сям. анкістрадэсмавых, якая пашырана ў прэсных
вадаёмах, трапляецца ў глебе, на кары дрэў. КА КА Ш ЦЭС (н.-лац. соссошуces) — сумчаты грыб сям. эўфацыдыевых, які развіваецца на лісці вішні, чарэшні, слівы, на раслінных рэштках. КАКАФАЦЫДЬШ (н.-лац. соссоphacidium) — сумчаты грыб сям. псеўдафацыдыевых, які развіваецца на апалых галінках хвоі, зрэдку на жьшых дрэвах. КАКАФОШ Я (гр. kakophonia = дрэннае гучанне) — негарманічнае спалучэнне гукаў, непрыемнае для слыху. КАКЕТ (фр. coquette) — амплуа актрысы ў дарэвалюцыйным рускім ттэатры, якая выконвала ролі прыгожых маладых жанчын. КАКЕТКА (фр. coquette) — 1) жанчына, якая сваімі паводзінамі, манерамі, туалетамі імкнецца падабацца мужчынам, звярнуць іх увагу; 2) верхняя частка сукенкі, блузкі, да якой на вышыні грудзей прышьюаецца астатняя частка і рукавы; гестка. КА КІЛ Ь (фр. coquille) — металічная форма, y якой адліваюць розныя металічныя вырабы. КАКОНЕІС (н.-лац. cocconeis) — аднаклетачная дыятомавая водарасць сям. ахнантавых, якая пашырана ў гтрэсных, марскіх і саланаватых водах. KAKÔC (парт. cocos, мн. ад co co) — 1) тое, пгго і какосавая пальма; 2) какосавы арэх, плод какосавай пальмы. КАКОСАВЫ (ад какос) — які мае адносіны да какоса; к - a я пaльмa — дрэва сям. паль-
560
----------- к
пашыраная ў Паўд. Афрыцы; выкарыстоўваецца ў кветкаводстве Беларусі.
п a л ь м a — дрэва сям. пальмаў пашыранае ў тропіках; дае какосы. KAKÔTKA (фр. cocotte) — жанчына лёгкіх паводзін, якая жыве на ўтрыманні палюбоўнікаў. КАКСАВАЦЬ (ад кокс) — ператвараць y кокс. КАКСІТ (ад лац. coxa = сцягно) — запаленне тазасцегнавога сустава ў чалавека. КАКТУСЫ (лац. cactus, ад гр. kaktos) — сямейства травяністых або кустападобных паўднёвых раслін класа двухдольных з бязлістымі сакавітымі зялёнымі сцёбламі, пакрытымі калючкамі, з яркімі кветкамі. КАКТЭЙЛЬ (англ. cocktail = літар. пеўнеў хвост) — 1) напітак з сумесі розных спіртных вырабаў (віна, лікёру, каньяку) з цукрам і вострымі прыправамі; 2) безалкагольны напітак з сумесі малака, фруктовага соку, марожанага. КАКЦЫ ДЫ (н.-лац. coccoidea, ад гр. kokkis, -idos = костачка) — падатрад раўнакрылых насякомых, які аб’ядноўвае чарвяцоў і шчытовак; шкодзяць сельскагаспадарчым культурам і лесу. КАКЦЫ ДЫ ЁЗ (ад какцыдыі) — хвароба жывёл, часам чалавека, якая выклікаецца какцыдыямі. КАКЦЬІДЫ І (н.-лац. coccidiida, ад гр. kokkis, -idos = костачка) — атрад прасцейшых класа спаравікоў; паразітуюць y клетках эпітэлію жывёл. KÀJIA (н.-лац. calla) — дэкаратыўная расліна сям. ароідных з доўгачаранковым шырокім лісцем і дробнымі кветкамі ў суквецці з белым яйцападобным пакрывалам,
КАЛАБАРАЦЫ ЯНІЗМ (ад фр collaboration = супрацоўніцтва) — здрадніцкае супрацоўніцтва з ворагамі сваёй радзімы ў час акупацыі яе фашысцкімі войскамі ў перыяд 2-й сусветнай вайны. КАЛАБАРАЦЫ ЯШ СТ (фр collaborationniste) — здраднік, які супрацоўнічаў з ворагамі сваёй радзімы ў час акупацыі яе фашысцкімі войскамі ў перыяд 2-й сусветнай вайны. КА ЛА Б0М А (гр. koloboma = адрэзаны кавалачак) — дэфект тканкі павек або абалонкі вочнага яблыка. КАЛАГЁН (ад гр. kolla = клей + -ген) — валакністы бялок, што з’яўляецца асноўнай састаўной часткай тканкі, з якой збудаваны косці, храсткі.
КАЛАГЕНбзЫ (ад калаген) — хваробы, якія характарызуюцца сістэмным паражэннем злучальнай тканкі, y тым ліку валокнаў, што змяшчаюць калаген. КАЛАДЫУМ (н.-лац. caladi um) — клубневая расліна сям. ароідных з доўгачаранковым буйным стракатым лісцем і непрыгляднымі кветкамі, пашыраная ў трапічнай Амерыцы; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. / КАЛАЖ (фр. collage = літар. наклейванне) — прыём y вобразатворчым мастацтве, пры якім на пэўную аснову наклейваюць матэрыялы, што адрозніваюцца колерам і фактурай, a таксама твор, выкананы такім прыёмам.
561
K — ------КАЛАКАГАТЬІЯ (гр. kalokagathia, ад kalos = прыгожы + agathos = добры) — гармонія знешніх і ўнутраных якасцей як ідэал выхавашія чалавека ў старажытнагрэчаскай філасофіі. КАЛАКЫ НТ (гр. kolokynthe = гарбуз) — павойная травяністая расліна сям. гарбузовых, паіпыраная ў Міжземнамор’і, жоўтыя ядомыя плады якой маюць слабіцельнае дзеянне. КА Л А К С БІІН (ад гр. kolla = клей + oksys = кіслы) — няпоўны складаны эфір цэлюлозы, цвёрдае аморфнае бясколернае рэчыва; выкарыстоўваецца пры вырабе выбуховых рэчываў, лакаў і інш. КАЛАМ (ар. kalam, ад гр. kalamos = трыснёг) — трысняговая палачка, якая ў народаў Усходу выкарыстоўвалася замест пяра для пісьма. КАЛАМ БІНА (іт. colombina) — персанаж італьянскай народнай камедыі масак — каханая арлекіна. КАЛАМБЎР (фр. calembour) — гульня слоў, жарт, заснаваны на камічным абыгрьшанні блізкіх па гучанні, але розных па значэнні слоў або словазлучэнняў.
К А Л А Ш Т Ы (н.-лац. calamitaeеа, ад гр. kalamos = трыснёг) — сямейства вымерлых дрэвападобных членістасцябловых раслін класа хвашчовых, якія існавалі ў палеазоі. КАЛАНАДА (фр. colonnade) — архіт. рад калон пад агульным перакрыццём (аркай, аркадай) або антаблементам y якім-н. збудаванні. KAJIAHÀT (лац. colonatus) — форма прыгоннай залежнасці сельскага насельніцтва ў Стараж. Рыме і еўрапейскіх краінах перыяду ранняга сярэдневякоўя. КАЛАНДР (фр. calandre) — прэс для надання тканіне, паперы, гуме гладкасці, глянцавітасці або нанясення на іх цісненнем малюнкаў. КАЛАШ ДЫ (н.-лац. calanoida) — атрад весланогіх ракападобных; пашыраны ў планктоне марскіх і прэсных вадаёмаў. КАЛАНІЗАВАЦЬ (фр. coloni ser) — 1) ажыццяўляць каланізацыю 1; 2) засяляць незанятыя землі перасяленцамі, каланістамі.
КАЛАМ ЁЛЬ (ад гр. kalos = прыгожы + mêlas = чорны) — хлорыстая ртуць, белы атрутны парашок, які выкарыстоўваецца ў тэхніцы і медыцыне.
КАЛАШ ЗАТАР (фр. colonisa teur) — 1) той, хто праводзіць палітыку каланізацыі 1; 2) перасяленец, каланіст. КАЛАШ ЗАЦЫЯ (фр. colonisa tion, ад лад. colonia = пасяленне) — 1) гвалтоўнае ператварэнне якой-н. краіны ў калонію\ 2) засяленне незанятых зямель перасяленцамі, каланістамі.
КАЛАМ Ш (с.-лац. calamina, ад ар. kadmeia = цынкавая руда) — мінерал класа сілікатаў, бясколерны або шараватага, жоўтага і іншых колераў, руда цынку.
КАЛАШ СТ (ням. Kolonist, ад лац. colonia = пасяленне) — жыхар калоніі 2. КАЛАШ ЯЛІЗМ (фр. colonialis me, ад лац. colonia = пасяленне) —
562
----------- к палітыка імперыялістычньіх дзяржаў, накіраваная на заняволенне народаў эканамічна слабаразвітых краін. КАЛАШ ЙЛЬНЫ (ад калонія) — 1) які мае адносіны да калоніі, звязаны з уладаннем калоніямі 5 (напр. к-ая палітыка, к-ая дзяржава); 2) які жьше калоніямі (напр. к-ыя паліпы). КАЛАНХОЭ (н.-лац. kalanchoe) — травяністая расліна сям. таўсдянкавых з сакаўным лісцем і шматлікімі чырвонымі, белымі, ружовымі або аранжавымі кветкамі ў суквецці, пашыраная ў тропіках і субтропіках; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. ў
КАЛАНЧА (рус. каланча < цюрк. kalaca, ад ар. каГа = крэпасць) — дазорная вышка пажарнай часці. КАЛАШ і Ак А (н.-лац. саіоріаса) — накіпны сумчаты лішайнік сям. целасхіставых, які расце на камянях, дрэвах, драўніне, імхах. КАЛАПС (лац. collapsus = які страціў прытомнасць) — 1) раптоўнае моцнае зніжэнне сардэчнай дзейнасці, якое суправаджаецца слабасцю, часам стратай прытомнасці і пагражае смерцю; 2) катастрафічнае сцісканне масіўнай зоркі пад уздзеяннем сіл гтрыцяжэння (гравітацыйны к.); 3) татальнае разбурэнне важных жыццядзейных сувязей і цэласці якога-н. утварэння або сістэмы, грамадства або дзяржавьг, катастрофа, пагібель. КАЛАПСА р Ы (ад лац. collapsus = які страціў прытомнасць) — «чорныя дзіркі», целы невялікіх памераў са шчыльнасцю рэчыва 1014— 1015 г/см3, якія ўтварыліся ў
выніку гравітацыйнага (гл. гравітацыя) калапса масіўнай зоркі. КАЛАПСАТЭРАПІЯ (ад калапс + тэрапія) — хірургічныя метады лячэння туберкулёзу. КАЛАРАТЎРА (іт. coloratura) — упрыгожванне вакальнай мелодыі хуткімі, тэхнічна цяжкімі пасажамі, трэлямі, руладамі; здольнасць голасу выконваць іх. К А Л А РГ 0Л [ад гр. ko 11a = клей + лац. arg(entum) = серабро + -ол\ — лекавы прэпарат, які выкарыстоўваецца пры гнойных захворваннях. КАЛАРЫ з Ат АР (ад лац. calor = цяпло) — частка цыліндра ўнутранага згараішя, y якой выпарваецца і запальваецца паліва. КАЛАРЫ ЗАДЫ Я (ад лац. calor = цяпло) — пакрыццё металічных вырабаў алюмініевым слоем, каб засцерагчы іх ад карозіі. КАЛАРЬІЙНАСЦЬ (ад лац. calor = цяпло) — колькасць калорый y чым-н. (напр. к. паліва, к. харчовага прадукту). КАЛАРЫ М ЕТР (ад лац. calor = цяпло + -метр) — прыбор для вымярэння колькасці цеплаты (у калорыях), якая вылучаецда або паглынаецца целам. КАЛАРЫ М ЁТРЫ Я (ад лац. calor = цяпло + -метрыя) — раздзел фізікі, які займаецца вымярэннем цеплаёмістасці розных цел. КАЛАРЫ СТ (фр. coloriste, ад лац. color = колер) — 1) мастак, які ўмела выкарыстоўвае і спалучае колеры.; 2) майстар па расфарбоўцы тканін. КАЛАРЬІТ (іт. colorito, ад лац. color = колер) — 1) гарманічнае
563
K спалучэнне фарбаў, колераў (y карціне, фрэсцы, мазаіцы), якое стварае пэўнае адзінства зместу і формы (напр. светлы к.); 2) перан. сукупнасць хараюзрных рыс, своеасаблівасць чаго-н. (напр. к. эпох і).
КАЛАРЫ ФЕР (фр. calorifère, ад лац. calor = цеплыня + ferre = несці) — прыбор y выглядзе сістэмы труб, па якіх праводзіцца гарачая вада, пара для абагравання памяшканняў. КАЛАСАЛЬНЫ (фр colossal) — надга вялікі, велізарны. КАЛАТЭРАЛІ (ад ка- + лац. lateralis = бакавы) — анат. бакавыя шляхі цячэння крыві ў абход галоўнага крывяноснага ствала (артэрыі, вены). КАЛАТЭРАЛЬНЫ (ад ка- + лац. lateralis = бакавы) — анат. бакавы (напр. к. кровазварот). ! КАЛАФОН (гр. kolophon = завяршэнне) — тэкст на апошняй старонцы рукапіснай або старадрукаванай кнігі, y якім змяшчаецца назва кнігі, звесткі аб аўтары, месцы і часе перапісвання або друкавачня. КАЛАЦЫ УМ (н.-лац. соіасішп)— каланіяльная водарасць сям. калацыевых, якая пашырана пераважна ў прэсных водах. КАЛГО ТКІ (чэш. kalhoty) — жаночыя ці дзіцячыя панчохі, вывязаныя разам са пгганамі. КАЛЕАРЫЗА (ад гр. koleios = ножны + rhiza = корань) — плеўчатая похва, якая агортвае зародкавы корань y злакаў. КА ЛЕА С П 0РЫ Й (н.-лац. саіеоsporium) — базідыяльны грыб сям.
мелампсоравых, які развіваецца на розных раслінах. КАЛЕАХЕТЭ (н.-лац. coleochaete) — пласціністая або ніткаватая зялёная водарасць сям. калеахетавых, якая пасяляецца на падводных раслінах, ракавінах малюскаў, камянях. КАЛЁГА (лац. collega) — асоба аднолькавай з кім-н. прафесіі, спецыяльнасці, таварыш па працы або занятках. КАЛЕГІУМ (лац. collegium = таварыства, супольнасць) — закрытая сярэдняя або вышэйшая навучальная ўстанова ў 16— 18 ст. y Зах. Еўропе, Полыпчы, Вялікім княстве Літоўскім. КА ЛЕГІЯ (лац. collegium = таварыства, супольнасць) — 1) адміністрацыйны, дарадчы або распарадчы орган (напр. к. міністэрсіва, рэдакцыйная к.); 2) аб’яднанне асоб некаторых прафесій (напр. к. адвакатаў); 3) тое, што і калегіум; 4) назва цэнтральных урадавых устаноў y Расіі 18 ст. (напр. ваенная К.).
КАЛЕГІЯЛЬНАСЦЬ (ад калегіяльны) — прынцьт і метад кіравання, якое ажыццяўляецца групай упа>^наважаных асоб (калегія й \ кожны з якіх нясе персанальную адказнасць за пэўную сферу дзейнасці. КА Л ЕГІЯЛ ЬН Ы (с.-лац. collegialis) — які ажыццяўляецца сумесна, групай асоб (к-ае кіраўніцтва). КАЛЁДЖ (англ. college) — вышэйшая або сярэдняя навучальная ўстанова ў Вялікабрытаніі, ЗША і некаторых іншых краінах; на Беларусі ствараюцца з 1990 г.
564
--------— к КА ЛЕЖ (фр. collège) — сярэдняя школа ў Францыі, Бельгіі і некаторых іншых краінах. КАЛЕЙДАСКОП (ад гр. kalos = прыгожы + eidos = выгляд + -скогі)— 1) агпычная прылада-цацка, y якой можна наглядаць змену розных каляровых узораў; 2) nepan. хуткая змена падзей, уражанняў. КА Л ЕЙ Д А Ф 0Н (ад гр. kalos = прыгожы + eidos = выгляд + -фон) — прыбор для даследавання гукавых ваганняў. КАЛЕКА (цюрк. kalyk) — чалавек, які страціў якую-н. частку цела або здольнасць валодаць ёю ці наогул мае які-н. фізічны недахоп.
каванш асабістых інтарэсаў грамадскім. КАЛЕКТЫ Ў (лац. collectivus = збіральны) — аб’яднанне людзей, звязаных сумеснай працай, агульнымі мэтамі і інтарэсамі (напр. к. настаўнікаў, к. мастацкай самадзейнасці). КАЛЕКТЫ ЎНЫ (лац. collecti vus) — 1) уласцівы ксшектыву, агульны, сумесны; 2) прызначаны для калектыву. КА ЛЕКЦ Ы Я (лац. collectio = збіранне) — размешчаныя ў пэўнай сістэме якія-н. аднародныя прадметы, пгго маюць гістарычную, навуковую, мастацкую цікавасць (напр. к. мінералаў, к. манет). КАЛЕКЦЫ ЯНЁР (фр. collection neur, ад лац. collectio = збіранне) — збіральнік калекцый.
КАЛЕКТАР (п.-лац. collector = збіральнік) — 1) установа, якая займаецца зборам і размеркаваннем чаго-н. па падведамасных арганізацыях (напр. бібліятэчны к.); 2) шырокі канал або труба для збору і адводу вадкасці або газаў, якія паступаюць з іншых каналаў або труб (каналізацыйны к.); 3) вузел электрычнай машыны, дзе адбываецца ператварэнне пераменнага току ў пастаянны; 4) падземная галерэя, якая пракладваецца пад паверхняй вуліц для ўкладкі кабеляў або іруб. КАЛЕКТЫ ВІЗАЦЫ Я (рус. коллектавюацня, ад лац. collectivus = збіральны) — аграмаджванне; к. сельскай гаспадарк і— аб’яднанне дробных сялянскіх гаспадарак y буйныя калектыўныя гаспадаркі.
КАЛЕМА2 (н.-лац. collema) — ліставы або накіпны сумчаты лішайнік сям. калемавых, які расце на глебе, камянях, кары лісцевых дрэў. КАЛЕМ АНІТ [ад англ. Coleman = прозвішча ўладальніка рудніка (1824— 1893)] — мінерал, водазмяшчальны барат кальцыю, бясколерная крышталічная маса; руда для атрымання бору.
КАЛЕКТЫ ВІЗМ (рус. коллектавнзм, ад лац. collectivus = збіральны) — таварыскае супрацоўніцтва, заснаванае на свядомым падпарад-
КАЛЕНДУЛА (лац. calendula) — травяністая расліна сям. складанакветных з жоўтымі або аранжавымі кветкамі ў суквеццях, пашы-
КАЛЕКЦЬІЯШ РАВАЦЬ (фр collectionner, ад лац. collectio = збіранне) — збіраць кстекцыю (напр. к. насякомых). KAJIÉMA1 (парт. calema) — моцны прыбой ля берагоў Гвінейскага заліва.
565
K -----------раная пераважна ў Міжземнамор’і; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная і лекавая; наготкі. КАЛЁНДЫ (лац. calendae) — першы дзень кожнага месяца ў старажытнарымскім календары. КАЛЕНКОР (фр. calencar) — баваўняная, моцна праклееная тканіна аднаколернай афарбоўкі (напр. пераплёт з каленкору). КАЛЕНХІМА (ад гр. ko 11a = клей + -энхіма) — тканка пераважна двухдольных раслін, якая надае трываласць іх органам. К А Л Е Н Ц Ы Т Ы (ад гр. kolla = клей + -цыты) — асобыя клетачныя элементы ў мезаглеі ў губак. К А Л Е 0П Т Ы Л Б (ад гр. koleos = ножны + ptilon = гыро) — першы верхні ліст y злакаў, які мае выгляд згорнутай трубкі з завостраным канцом, што служыць для прабівання глебы. К А Л Е 0П Т Э Р (гр. koleopteros = цвёрдакрылы) — самалёт з кальцавым крылом, які ўзлятае вертыкальна. КАЛЕСТАШ Я (н.-лац. calestaпіа) — травяністая расліна сям. парасонавых з белымі кветкамі ў парасоніках, пашыраная ва ўмераных зонах Еўразіі; лекавая. KAJIÉT (фр. collet) — 1) шырокі адкладны каўнер y сярэдневяковай вопратцы; 2) кароткі вайсковы мундзір з белага сукна ў еўрапейскіх арміях 17 — пач. 20 ст. (у прыватнасці насілі кірасіры). КАЛЕТОТРЫ Х (н.-лац. colletotrichum) — недасканалы грыб сям. меланконіевых, які развіваецца на агурках, памідорах, бульбе, фасо-
лі, канюшыне, сырадэлі і іншых вышэйшых раслінах. КАЛЁКВГУМ (лац. colloquium = гутарка) — 1) адна з форм вучэбных заняткаў, гутарка выкладчыка са студэнтамі з мэтай выяўлення іх ведаў; 2) навуковы сход, на якім заслухоўваюцца і абмяркоўваюцца даклады. K À Jn (ар. al-kali = паташ) — гідрат вокісу калію, цвёрдае гіграскапічнае бясколернае рэчыва, якое раз’ядае большасць матэрыялаў, калі яны сутыкаюцца з ім; выкарыстоўваецца ў вытворчасці рэдкага мыла і інш. К А Л ІБІЯ (н.-лац. collibya) — шапкавы базідыяльны грыб сям. радоўкавых, які расце на лясным подсціле, пнях, ламаччы, глебе; некаторыя віды ядомыя. К А Л ІБР (фр. calibre, ад ар. kâlib = форма, выгляд) — 1) дыяметр ствала агнястрэльнай зброі; 2) дакладны размер якіх-н. прадметаў вытворчасці (напр. к. цвікоў); 3) перан. памер, велічыня, форма чаго-н.; 4) вымяральны інструмент для праверкі памераў, формы вырабаў. КАЛІБРАВАЦЬ (фр. calibrer) — { 1) вымяраць, правяраць калібр чаго-н.; надаваць патрэбны калібр (напр. к. адтуліну, к. патроны); 2) правяраць шкалу дзяленняў вымяральнага прыбора (напр. к. тэрмометр). КАЛІБРАТАР (ад калібр) — прыбор для настройкі і праверкі сродкаў вымярэння, a таксама для вымярэння параметраў некаторых электрычных мер. КАЛШ РОМ ЕТР (ад калібр + -метр) — інструмент для вымя-
566
рэння дыяметра дроту або таўшчыні ліставога металу. КА ЛІБРЫ [ісп. colibri, ад індз. col-ib(a)ri] — вельмі маленькая птушка з прыгожым яркім апярэннем; харчуецца нектарам кветак, насякомымі і павукамі; водзіцца ў Амерыцы. КАЛП р А ф (ад гр. kalos = прыгожы + -граф) — чалавек, які валодае майстэрствам пісаць роўным прыгожым почыркам. КАЛЗГРАФІЯ (гр. kalligraphia, ад kalos = прыгожы + grapho = пішу) — майстэрства пісаць роўным прыгожым почыркам. КАЛІДОР (іт. corridore) — 1) праход, які злучае асобныя часткі будынка; 2) перан. вузкая, доўгая прастора, якая злучае сабой што-н., праход (напр. горны к., паветраны к.). КАЛЕЁЛА (н.-лац. koliella) — аднаклетачная або ніткаватая зялёная водарасць сям. элакатотрыксавых, якая трапляецца ў планктоне азёр, рэк, y глебе, на снезе. КАЛІЗА (н.-лац. colisa) — рыба атрада акунепадобных, якая пашырана ў вадаёмах Паўд.-Усх. Азіі. К А Ш ЗІЯ (лац. collisio) — 1) вострае сутыкненне супрацьлеглых поглядаў, імкненняў, інтарэсаў (жыццёвая к.); 2) адлюстраванне жыццёвых канфліктаў y мастацкім творы (сюжэтная к.); 3) юр. разыходжанне паміж асобнымі законамі адной дзяржавы або супярэчнасць законаў, судовых рашэнняў розных дзяржаў; 4) геал. сутыкненне вялізных літасферных пліт або кантьшентаў.
-----------к
КАЛІЙ (н.-лац. kalium, ад ар. al kali = паташ) — хімічны элемент, шчолачны метал серабрыста-белага колеру; выкарыстоўваецца як матэрыял электродаў y хімічных крыніцах току, як гетэр y вакуумных радыёлямпах і інш. КАЛІМА (н.-лац. kallima) — матылёк сям. німфапідаў з яркімі плямамі на верхнім баку крылаў, пашыраны ў тропіках Азіі і Афрык і.
КАЛІ.МАТАР (ад лац. collimare, скажонага collineare = накіроўваць па прамой лініі) — 1) аптычная сістэма для атрымання пучкоў паралельных прамянёў; 2) невялікая падзорная труба, y фокусе якой крыжападобна нацягнутыя ніткі. КАЛІМ АЦЫ Я (ад лац. collimare, скажонага collineare = накіроўваць па прамой лініі) — інструментальная памылка ў аптычных прыборах, якая ўзнікае ў выніку недакладнай перпендыкулярнасці восі абарочвання трубы прыбора да яго аптычнай восі. КАЛІМ ІКА (н.-лац. callimico) — ігрунковая малпа з густым валасяным покрывам, пашыраная ў лясах вярхоўя Амазонкі; валодае багатай мімікай. к а л і н е А р н ы (ад ка- + linea = лінія) — паралельны дадзенай прамой лініі. КА ЛШ ЕА Ц Ы Я (ад ка- + лац. linea = лінія) — пераўтварэнне, пры якім пункты адной прамой становяцца пунктамі іншай прамой. КАЛШ АГЁЯ (н.-лац. саіуроgeia) — пячоначны мох сям. калі-
567
K пагеевых, які трапляецца на глебе і гнілой драўніне, y сырых месцах.
КАЛІЦЭЛА (н.-лац. calycella) — сумчаты грыб сям. гелоцыевых, які развіваецца на ствалах павапеных дрэў. КАЛІЭРГАНЕЛА (н.-лац. calliergonella) — лістасцябловы мох сям. амблістэгіевых, які расце на балотах, забалочаных лугах, па берагах рэк і ручаёў, на глебе ў вільготаых лясах. КАЛІЭРГОН (н.-лац. calliergon) — лістасцябловы мох сям. амблістэгіевых, які расце на балотах, y забалочаных лясах.
КАЛШ СА (ісп. calypso, ад гр. Kalypso = імя адной з німф y старажытнагрэчаскай міфалогіі) — 1) народная імправізаваная песеннатанцавальная форма вострава Трынідад, 2) парны танец эратычнага характару, пашыраны на гэтым востраве. КАЛПГГРАГЁН (ад гр. kalyptra = пакрьшала + -ген) — утваральная тканка раслін, якая размешчана ў конусе нарастання кораня і дае пачатак каранёваму чахольчыку. КАЛГГ (н.-лац. colitis, ад гр. kolon = абадочная кішка) — запаленне слізістай абалонкі тоўстай кішкі. КАЛГТА (тат. kalta) — 1) вялікі кашалёк, сумка для грошай (у 14— 18 ст.); 2) сумка, торба (у народных гаворках). КАЛІФ (ар. challfa = спадчыннік, наступнік) — тое, пгго і халіф. КАШ ФАРЬІДЫ (н.-лац. calliphoridae) — сямейства насякомых атрада двухкрылых; некаторыя віды — пераносчыкі ўзбуджальнікаў інфекцыйных хвароб чалавека і дамашніх жывёл; сінія мясныя мухі. КАЛІФАТ (ад каліф) — тое, што і ханіфат. К А Л ІФ 0РН ІЙ (н.-лац. californi um, ад англ. California = назва штата ў ЗША) — пггучна атрыманы радыеактыўны хімічны элемент, які адносіцца да актыноідаў. КАЛІЦЫ УМ (н -лац. calicium) — накіпны сумчаты лішайнік сям. каліцыевых, які трапляецца ў цяністых лясах на кары хвойных і лісцевых дрэў, гнілых пнях.
КАЛКАН (тур. kalkan) — рыба атрада камбалападобных, якая водзіцца пераважна ў Чорным і Адрыятычным морах. КАЛН (латыш. kalns) — марэнны ўзгорак, града. К А Л 0Д Ы Й (н.-лац. collodium, ад гр. kollodes = клейкі) — густы клейкі раствор нітрацэлюлозы ў сумесі спірту і эфіру; выкарыстоўваецца ў медыцыне і фатаграфіі. КАЛОІД (ад гр. kolla = клей + -oià) — некрышталізаванае рэчыва (бялок, крухмал, клей і інш.), растворы якога не праходзяць праз жывёльныя і раслінныя перапонкі. К А Л 0ІД Н Ы (ад калоід) — які мае адносіны да калоіду, з уласцівасцямі калоіду (напр. к. раствор). КАЛОН1 (лац. colonus = земляроб) — 1) арандатар невялікага ўчастка зямлі ў буйнога землеўладальніка ў Стараж. Рыме; 2) прадстаўнж розных катэгорый сялянства (батрак, здолыпчык, паўпрыгонны арандатар і інш.) y раманскіх краінах і ў Лац. Амерыцы. К А Л 0Н 2 (ісп. colon) — грашовая адзінка Коста-Рыкі, роўная 100
568
сентыма, і Сальвадора, роўная 100 сентава. KAJIÔHA (фр. colonne, ад лац. columna) — 1) збудаванне ў выглядзе слупа, якое служыць апорай ці дэкаратыўна-мастацкім элементам y будынку, a таксама ўзводзіцца як манумент y памяць якой-н. падзеі; 2) воінскі строй, глыбіня якога большая за яго шырыню або роўная ёй; гіарадак пастраення войск, пры якім падраздзяленні стаяць або рухаюцца адно за адным на пэўнай дыстанцыі; 3) група людзей або машын, трактароў і інш., якія размешчаны або рухаюцца выцягнутай лініяй, адзін за адным (напр. к. дэманстрантаў, к. аўтамашын). К А Л 0Н Е ІС (н.-лац. caloneis) — аднаклетачная дыятомавая водарасць сям. навікулавых, якая пашырана ў прэсных і саланаватых водах. К А Л 0Н ІЯ (лац. colonia = пасяленне) — 1) краіна, якая гвалтоўна захоплена і эксплуатуецца імперыялістычнай дзяржавай; 2) пасяленне перасяленцаў з іншай краіны, вобласці (напр. грэчаская к. на чарнаморскім узбярэжжы); 3) згуртаванне землякоў y чужым горадзе, чужой краіне; 4) месца жыхарства асоб, паселеных разам з гтэўнай мэтай (лячэбнай, выхаваўчай, працоўнай); 5) сукупнасць арганізмаў, якія жывуць злучаныя адзін з адным (напр. к. каралаў). КАЛОНТЬІТУЛ (ад фр. colonne = калонка + тытугі) — загаловачныя звесткі, пгго змяшчаюцца ў некаторых выданнях над тэкстам старонкі (прозвішча аўтара, назва
----------- К
кнігі або часопіса, асобнага артыкула, раздзела і інш.). К А Л 0 Р Ы Я (ад лац. calor, -loris = цеплыня) — пазасістэмная адзінка вымярэння колькасці цеплыні, роўная 4,1868 джоўля.
КАЛОС (гр. kolossos = вялікая статуя) — 1) статуя, калона велізарных памераў (напр. к. Радоскі); 2) перан. значная ў якой-н. галіне дзейнасці асоба; што-н. велічнае (напр. к. навукі); к. н а г л і н я н ы х н а г а х — што-н. велічнае з выгляду, але слабае ўнутры, гатовае распасціся. КАЛ0ТРЫ КС (н.-лац. calothrix) — ніткаватая сіне-зялёная водарасць сям. рывулярыевых, якая трапляецца на водных раслінах, на ракавінах малюскаў, на камянях y прыбярэжнай зоне, часам y планктоне прэсных і марскіх вадаёмаў. КАЛОТЫ (н.-лац. calotes) — яшчаркі сям. агамавых з кароткай галавой і доўгімі канечнасцямі і хвастом, пашыраны ў Паўд. і Паўд.-Усх. Азіі, жывуць на дрэвах y лясах. К А Л 0Ц Ы БЕ (н.-лац. calocybe) — шапкавы базідыяльны грыб сям. радоўкавых, які расце на ламаччы, лясным подсціле, глебе. КАЛОЦЭРА (н.-лац. саіосега) — базідыяльны грыб сям. дакрыміцэвых, які развіваецца на рэштках драўніны, пераважна хвойных парод. К А Л У М Б ІР Ы Й (лац. columba rium) — месца для захоўвання урнаў з прахам пасля крэмацыі. КАЛУМ БІТ (ад англ. Columbia = назва акругі ў ЗША) — тое, іігго і ніабіт.
569
к ------------
КАЛУС (лац. callus = тоўстая скура, мазоль) — тканка, якая развіваецца ў месцах пашкоджання органаў раслін, на прывіўках або ў культуры ізаляваных тканак.
КА ЛХ ІЦ ЬШ (н.-лац. colchicum, ад гр. kolchikon = пазнацвет) — алкалоід, які змяшчаецца ў колхікуме\ выкарыстоўваецца ў медыцыне. КАЛЧАДА н (фр. calcédoine, ад гр. Chalkedon = назва горада ў Малой Азіі) — агульная назва мінералаў, якія з’яўляюцца сярністымі, мыш’яковістымі, a таксама сурмяністымі злучэннямі металаў (жалеза, медзі і інш.). КАЛЧАН (тат. kalôan) — скураны або драўляны футарал для стрэл. КАЛЬІМ (цюрк. kalym) — 1) выкуп, які ўносіцца жаніхом бацькам нявесты (у народаў Усходу); 2) nepan. лёгкі пабочны заробак. КАЛЬВАРЫ Я (ад лац. calva = 43pan) — святое месца ў католікаў Полыпчы, Беларусі і Літаы, куды сцякаліся набожныя, хворыя, калекі, старцы на пакаянне. КА Л ЬВ ІЛ Ь (фр. calville, ад Calville = назва мясцовасці ў Нармандыі) — сорт паўднёвай яблыні з вялікімі ружова-жоўтымі яблыкамі, a таксама плод гэтай яблыні. КАЛЬВППЗМ [ад фр. J.Calvin = прозвішча фр. тэолага (1509— 1564)] — адно з пратэстанцкіх веравучэнняў (гл. пратэстантызм), язсое ўзнікла ў 16 ст. y Швейцарыі на аснове вучэння Ж Кальвіна і пашырылася ў Еўропе. КАЛЬДЭЗІЯ (н.-лац. Caldesia) — травяністая расліна сям. шальнікавых з акруглым лісцем y разетках і
дробнымі белымі кветкамі ў мяцёлках, пашыраная ў Еўразіі на берагах вадаёмаў і на балотах. К А Л ЬД ^РА (ісп. caldera = літар. вялікі кацёл) — вялікая авальная ўпадзіна вулканічнага паходжання. KAJIbÉ (фр. collier, ад лац. collum = шыя) — каралі з капггоўных камянёў або іх замяняльнікаў. КАЛЬКА (фр. calque = копія) — 1) празрыстая папера або тканіна для зняцця копій з чарцяжоў і малюнкаў; 2) копія чарцяжа або малюнка на такім матэрыяле; 3) лінгв. слова або выраз, утвораны па ўзору слова або выразу з іншай мовы (напр. жыццеапісанне — гр. biographia, ад bios = жыццё + grapho = пішу). КАЛЬКАВАЦЬ (фр. calquer) — 1) знімаць копію пры дапамозе калькі 1; 2) лінгв. ствараць кальку 3. КАЛЬКАХІМ ІЯГРА Ф ІЯ (ад калька + хімія + -графія) — спосаб прыгатавання без фотаапарата штрыхавых клішэ. КАЛЬКВІЦЫ Я (н.-лац. kolkwitzia) - — кустовая расліна сям. бружмелевых з апушаным знізу лісцем і ярка-ружовымі кветкамі ў выглядзе званочкаў, пашыраная ў Цэнтр. Кітаі; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. КА Л ЬК ІТЫ (ад лац. calx, -Icis = вапна) — намнажэнне вуглякіслага кальцыю ў месцах выхаду насычаных кальцыем грунтавых вод (у азёрах, балотах, каля крыніц); прэснаводныя вапнавыя адклады. КАЛЬКУЛЙТАР (лац. 'calcula tor) — 1) спецыяліст па калькуля-
570
цыі', 2) тое, што і мікракалькулятар. КАЛЬКУЛЯЦЫ Я (лац. calcula tio) — вылічэнне сабекошту, пакупной і прадажнай вартасці таваРУКАЛЬКУЛЯВА ц Ь (лац. calcula re) — складаць, рабіць калькуляцыю. КАЛЫСУЛОГРАФ (ад лац. calcu lo = лічу + -граф) — прыбор для вызначэння працягласці міжгародняй тэлефоннай размовы. КАЛЬМ АР (фр. calmar) — марскі драпежны галаваногі малюск атрада дэкаподаў; мяса многіх відаў з’яўляецца кашгоўным харчовым прадуктам. КАЛЬМ А т Аж (фр. colmatage, ад лац. colmata = насып) — 1) гтрыроднае або ппучнае асяданне мулу на ўчастку зямлі, y выніку чаго ўтвараецца новы пладаносны слой; 2) прыроднае або штучнае ўмыванне гліністых або мулістых часцінак y поры грунту, што памяншае фільтрацыю вады праз сценкі каналаў, вадаёмаў. КАЛЬМАТА ц Ы Я (ад фр. colma ter = наглейваць) — тое, што і кальматаж. КАЛЫ ІА СКА Ш Я (ад гр. kolpos = похва + -скапія) — метад даследавання жаночых палавых органаў пры дапамозе кальпаскопа. КАЛЫ ІА СКО П (ад гр. kolpos = похва + -скоп) — прыбор для даследавання жаночых палавых органаў, які стварае ппучнае асвятленне і павелічэнне ў 20—30 разоў. КАЛЫ Й Т (ад гр. kolpos = похва) — тое, што і вагініт.
— ------- к
КАЛЬРАБІ (ням. Kohlrabi) — разнавіднасць агароднай капусты з патаўшчэннямі на сцябле. КАЛЬРАЎШ Ы Я (н.-лац. cohlrauschia) — травяністая расліна сям. гваздзіковых з вострым лісцем і ружовымі або чырвона-ліловымі кветкамі ў галоўчатых суквеццях, пашыраная ў Сярэд. Еўропе, Малой Азіі; на Беларусі заносная. КАЛЬСОНЫ (фр. caleçons) — споднія мужчынскія пгганы; споднікі.
кАльцый (н.-лац. calcium, ад лац. calx, -Icis = вапна) — хімічны элемент, шчолачны метал серабрыста-белага колеру, які ўваходзіць y састаў вапнякоў, мармуру і інш. КАЛЬЦЬШ А (ад лац. calx, -Icis = вапна) — сплаў волава з свінцом. КАЛЬЦЫ НАЦЫ Я (лац. саісіпаtio) — гтраграванне мелу, вапняку, соды, солей, руд і іншых рэчьшаў з мэтай іх акіслення, разлажэння і інш. КАЛЬЦЫ НОЗ (ад кальцый + -ноз) — адклады солей кальцыю ў скуры. КАЛЬЦЫ Т (ад лац. calx, -Icis = вапна) — мінерал класа карбанатаў, састаўная частка вапняку, мармуру і інш.; вапнавы шпат. КАЛЬЦЫ Ф ЕРОЛ (ад лац. calx, -Icis = вапна + ferre = несці) — арганічнае злучэнне, якое рэгулюе абмен кальцыю і фосфару ў арганізме (вітамін Дг). КАЛЬЦЭАЛЙРЫЯ (ад лац. cal ceolus = чаравічак) — травяністая або кустовая расліна сям. залознікавых з жоўтымі або пурпуровымі кветкамі, пашыраная пераважна ў
571
K -----------
Паўд. i Ц э т р . Амерыцы; некаторыя віды вырошчваюцца як дэкаратыўныя. КАЛЬЦЭКС (н.-лац. саісех) — лекавы прэпарат, y склад якога ўваходзяць солі хлорыстага кальцыю і уратрапіну; выкарыстоўваецца пры прастудных хваробах. K AЛЬЦЭ Ф ІЛ Ы (ад лац. calx, -Icis = вапна + -філ) — расліны, якія добра развіваюцца на багатых кальцыем глебах (напр. вятроўнік, лістоўніца); параўн. кальцэфобы. КА ЛЬЦ ЭФ ІТЫ (ад лац. calx, -Icis = вапна + -фіты) — расліны, якія растуць на багатых вапнай глебах. КАЛЫДЭФОБЫ (ад лац. calx, -Icis = вапна + -фоб) — расліны, якія адмоўна рэагуюць на наяўнасць солей кальцыю ў глебе (напр. тарфяныя імхі); параўн. кальцэфілы. КАЛЬЯН (тур. kalyan, ад перс. kaljàn) — курыльная прылада, y якой тытунёвы дым ачышчаецца, праходзячы праз ваду (распаўсюджана ў народаў Усходу). КАЛЮ ВШ (лац. colluvio = нагрувашчванне) — абломкавы маттэрыял абвалаў, асыпанняў, што нагрувашчваецца на схілах і каля падножжа гор. ! КА ЛЮ Р (фр. colure, ад гр. koluros = бясхвосты) — вялікі круг нябеснай сферы, які праходзіць праз полюсы свету і пункты веснавога і асенняга раўнадзенстваў або праз полюсы свету і пункты летняга і зімовага сонцастаянняў. i КАЛЮ С (лац. callus = тоўстая скура, мазоль) — тканкавае новаўтварэнне ў раслін y месцах надрэ-
заў, трэшчын, якое садзейнічае зажыўленню ран. КАЛЯНДАР (лац. calendarium) — 1) даведачная табліца або кніжка, y якой пералічаны ўсе дні года з указаннем святочных і памятных дат (напр. адрыўны к.); 2) сістэма летазлічэння; Ю л і я н с к і к. — летазлічэнне, уведзенае ў 46 г. да н.э. рымскім імператарам Юліем Цэзарам; y ім тры гады па 365 сутак чаргуюцца з высакосным, што мае 366 сутак (высакоснымі лічацца гады, лічбавае выражэнне якіх дзеліцца на 4); стары стыль; Г р ы г а р ы я н с к і к. — летазлічэнне, уведзенае папай Грыгорыем ХІП y 1582 г.; y ім лічэнне перасунута на 10 сутак наперад, каб ліквідаваць адставанне ад сонечнага календара, і выюпочаны з высакосных гады, лічбавае выражэнне якіх заканчваецца на 00, калі дзве першыя лічбы не дзеляцца на 4; новы стыль; Р э с п у б л і к a н с к і к. — каляндар, які дзейнічаў y Францыі ў 1793— 1805 гг.; y ім год пачынаўся 22 верасня і складаўся з 12 месяцаў, што насілі назвы, звязаныя са з’явамі прыроды па сезонах; 3) размеркаванне асобных відаў дзейнасці па днях, месяцах (напр. вьпворчы к ). КАЛЙНДРА (лац. coriandrum) — травяністая расліна сям. парасонавых з дробнымі белымі або ружовымі кветкамі ў парасоніках, пашыраная ў Міжземнамор’і; на Беларусі вырошчваецца як вострапрыгтраўная і лекавая. КАЛЯТЭРА л і (ад ка- + лац. late ralis = бакавы) — анат. бакавыя злучэнні паміж сістэмамі дзвюх розных артэрый або вен.
572
----------- к КАМАДОР (англ. commodore, ад іт. commodore) — камандзір злучэння караблёў, які не мае адміральскага звання, y флотах Вялікабрытаніі, ЗІПА і Ыідэрландаў. КАМАНДА (фр. commande) — 1) каротаі вусны загад камандзіра; 2) узначальванне якой-н. воінскай часці (напр. прыняць каманду над ротай); 3) невялікае вайсковае падраздзяленне, атрад спецыяльнага прызначэння (напр. каравульная к., к. падрыўнікоў); 4) экіпаж судна; 5) спартыўны калектыў (напр. баскетбольная к.); 6) спецыяльны двайковы код (прадпісанне, указанне, інструкцыя), які запісаны на машыннай мове дадзенай ЭВМ і вызначае яе дзеянні пры пэўнай аперацыі ў вылічальным працэсе. Ан д а в а ц ь (рус. командовать, ад фр. commander) — 1) аддаваць каманду 1, вымаўляць словы каманды; 2) быць камандзірам якой-н. воінскай часці (напр. к. батальёнам, к. парадам); 3) перан. аддавадь распараджэнні. кам
КАМАНДАС (англ. comman dos) — 1) спецыяльныя атрады ва ўзброеных сілах Вялікабрытаніі і некаторых іншых краін, якія прызначаны для разведвальна-дыверсійных дзеянняў; 2) атрады апалчэнцаў y арміі бураў y час англабурскай вайны 1899— 1902 гг. КАМАНДЗІР (рус. команднр, фр. commandeur) — 1) начальнік вайсковай часці, падраздзялення, ваеннага судна і інш.; 2) перан. старшы ў якой-н. грамадзянскай групе (напр. к. дружыны, к. будаўнічага атрада).
КАМАНДЗІРАВАЦЬ (ням kommandieren) — адпраўляць куды-н. са службовым даручэннем. КАМАНДЗІРОЎКА (рус. команднровка, ад ням. Kommandierung) — 1) службовае заданне, даручэнне, звязанае з паездкай кудын.; 2) камандзіровачнае пасведчанне. КАМАНДЗІТНЫ (фр. commandi te = таварыства на веры) — які мае адносіны да гандлёвага таварыства, члены якога адказваюць па абавязацельствах усёй сваёй маёмасцю, a астатнія ўдзельнікі толькі сваімі ўкладамі. КАМАНДОР (фр. commandeur) — 1) вышэйшае званне ў сярэдневяковым рыцарскім ордэне\ 2) воінскае званне афіірраў y ваенных флотах некаторых дзяржаў, напр. y Расіі ў 18 — пач. 19 ст., y Польшчы; 3) кіраўнік спартыўнага (аўтамабільнага, матацыклетнага, коннага, лыжнага і інш.) прабегу. КАМАРАФІЛУС (н.-лац. camarophyllus) — шапкавы базідыяльны грыб сям. гіграфоравых, які расце на глебе ў лясах, на лугах; некаторыя віды ядомыя. КАМ АРЫ ЛЛЯ (ісп. camarilla) — група прыдворных, якая ў карыслівых мэтах уплывае сваімі інтрыгамі на дзяржаітыя справы. КАМ АСАЦЫЯ (польск. komasacja, ад ням. Kommassation) — аб'яднанне некалькіх дробных зямельных надзелаў сялян y адно цэлае з мэтай ліквідацыі цераспалосіцы. КАМ АСІТ (ад гр. kamaks, -akos = кій) — мінерал, які змяшчаецца ў жалезных метэарытах і з’яўляец-
573
K
ца сумессю крыпггалічнага жалеза з нікелем. КАМ АТОЗНЫ (ад гр. koma, -atos = сон, драманне) — які знаходзіцца ў санлівым, прыгнечаным стане. КАМАШ Ы ( н я м . Kamasche, ад фр. gamache) — y cm. тое, што і гамашы. КАМ БАЙН (англ. combine) — складаная машына, якая адначасова выконвае некалькі розных аперацый (напр. збожжаўборачны к., горны к.). КАМ БАЙНЕР (англ. combiner) — механізатар, які працуе на збожжаўборачным камбайне. КАМБАЛА (рус. камбала, ад фін. kampala) — прамысловая марская рыба сям. камбалавых са сплюснутым целам і вачамі на адным баку. КАМ БАТАНТЫ (фр. combattant = воін) — асобы ў міжнародным праве, якія ў час вайны ўваходзяць y склад узброеных сіл і непасрэдна прымаюць удзел y ваенных дзеяннях (параўн. нонкамбатанты). КАМ БІЗМ (англ. cambizm) — стратэгія валютных аперацый, сутнасць якіх заключаецца ў пошуку найбольш эфектыўных метадаў пераводу сродкаў y іншую краіну. КА М БШ (н.-лац. cambium) — тканка ў сцёблах і каранях голанасенных і двухдольных раслін, размешчаная паміж драўнінай і лубам, якая абумоўлівае рост y таўшчыню. к а м б ш а в Ац ь (лац. combinare = звязваць, спалучаць) — 1) злучаць розныя элементы ў пэўных суадносінах, размяшчаць y пэўным парадку (напр. к. фарбы); 2)
рабіць, прыдумваць камбінацыі 2, 3. КАМ БШ АТ (п.-лац. combinatus = злучаны) — 1) аб’яднанне прамысловых прадпрыемстваў розных галін, y якім прадукцыя аднаго прадпрыемства служыць сыравінай або паўфабрыкатам для другога (напр. цэлюлозна-папяровы к.); 2) аб’яднанне некалькіх прадпрыемстваў мясцовай прамысловасці або прадпрыемстваў бытавога абслугоўвання; 3) аб’яднанне навучальных устаноў розньрс ступеней пры якім-н. прадпрыемстве (вучэбна-вытворчьі к.). КАМ БШ АТАР (фр. combinateur) — спрытны дзялок, які дасягае мэты шляхам лоўкіх аперацый, хітрыкаў. КАМ БШ АТОРНЫ (ад лац. com binare = звязваць, спалучаць) — 1) які адносіцца да камбінаторыкі (напр. к. аналіз); 2) лінгв. пазіцыйны; які залежыць ад пазіцыйнага становішча гукаў і іх артыкуляцыйнага ўзаемадзеяння (гл. алафон). К А М БШ А Т0РЫ КА (ад лац. combinare = звязваць, спалучаць) — раздзел матэматыкі, y якім вывучаюцца магчымью злучэнні элементаў y зададзеным канечным мностве. КАМ БШ АЦЫ Я (с.-лац. combina bo = злучэнне) — 1) спалучэнне, узаемазвязанае размяшчэнне чагон. (напр. к. лічбаў); 2) перан. хітрыкі, загадзя абдуманы манеўр для дасягнення якой-н. мэты (спрытная к.); 3) сукупнасць аб’яднаных адной задумай прыёмаў, дзеянняў (напр. футбольная к., шахматная
574
к.); 4) жаночая сарочка, якую надзяваюць непасрэдна пад сукенку. К А М БІН Е 30Н (фр. combinai son) — рабочы касцюм, які складаецца з курткі і пгганоў, сшьпых разам. КАМ БІО (іт. cambio = размен) — вэксаль, пазыковы ліст (параўн. рэкамбіо). КАМ БІСТ (іт. cambista = мяняла) — асоба, якая займаецца вэксальнымі аперацыямі і продажам вэксаляў і замежных манет. К А М БІФ 0РМ (ад камбій + форма) — элементы лубу (флаэмы) пераважна травяністых раслін, якія ўзнікаюць з клетак пракамбія ці верацёнападобных клетак камбія і захоўваюць характэрную для іх форму. КА М БІЯЛ ЬН Ы (ад н.-лац. cambi um = абмен, змена) — абменны, зменны; к - ы я клеткі — клепсі, якія пастаянна абнаўляюць тканку ў чалавека і жывёл. КАМ БРЫ К (англ. cambric, ад Cambrai = назва горада ў Францыі) — тонкае празрыстае палатно, падобнае да батысту. КАМБУЗ (ням. Kambüze, гал. kombuis) — кухня на судне. КАМБУС ТЫ Я Л О ГІЯ (ад лац combustum = апёк + -логія) — раздзел медыцыны, які вывучае апёкавыя хваробы. КА М В бЛ БН Ы (ад ням. Kammwolle = чэсаная воўна) — 1) выраблены з тонкай чэсанай шэрсці (к-ыя тканіны); 2) заняты вырабам тонкіх шарсцяных тканін (к. камбінат). КАМЁДЗЬ (гр. kommidion) — густы клейкі сок некаторых дрэў,
----------- к
які выкарыстоўваецца ў тэкстыльнай прамысловасці, медыцьше і як канцьілярскі клей. КАМ ЕДЫ ЁГРАФ (ад камедыя + -граф) — драматург, які піша камедыі. КАМ ЕДЫ Я (лац. comoedia, ад гр. komodia) — 1) драматычны твор з вясёлым, гумарыстычным або сатырьгчным зместам; 2) перан. прытворства, крывадушнае разыгрьшанне якой-н. ролі з пэўнай мэтай (ламаць камедыю); 3) перан. смешнае здарэнне, прыгода. КА М ЕДЫ ЯГРАФ Ы (ад камедыя + -графія) — 1) камедыйнае пісьменніцкае мастацтва; 2) сукупнасць камедыйных твораў народа, пэўнай эпохі, пісьменніка. КАМЕДЫЯНТ (іт. commediante) — 1) даўпейшая назва акцёра; 2) перан. крывадушнік, прытворшчык. КАМ ЕЛІЯ (фр. camélia, ад іт. Ca melli = прозвішча іт. натураліста 18 ст.) — вечназялёная дрэвавая або кустовая расліна сям. чайных з буйнымі белымі або чьгрвонымі кветкамі, пашыраная ў тропіках і субтропіках Азіі; некаторыя віды вырошчваюцца як дэкаратыўныя. КАМЕНДАНТ (ням. Kommendant, ад лац. commendans, -ntis) — 1) начальнік войск кропасці або ўмацаванага раёна; 2) вайсковы начальнік, які наглядае за парадкам нясення службы ў гарнізоне\ 3) асоба, якая наглядае за парадкам перамяшчэння войск і вайсковых грузаў на шляхах зносін (ваенны к ); 4) асоба, якая адказвае за ахову і маёмасць якога-н. грамадскага будынка (напр. к. інтэрната).
575
K —-------КАМЕНДАТУРА (ням. Kommandantur) — установа, якую ўзначальвае камендант гарнізона, a таксама памяшканне гэтай установы. КАМЕНДА ц ЬІЯ (лац. commen datio = даручэнне) — характэрны для перыяду ранняга сярэдневякоўя акт пераходу васала ў залежнасць ад сеньёра. КАМ ЕНДОР (англ. comman der) — матрос-аріылерыст y рускім флоце (18 ст. — 1917 г.) і флотах некаторых іншых дзяржаў. КАМ ЕНСАЛІЗМ (ад фр. com mensal = сатрапезнік, ад лац. com = сумесна + mensa = стол) — форма сумеснага жыцця жывёл розных відаў, пры якой адзін арганізм жыве за кошт другога, не робячы яму шкоды (напр. рыба-прыліпала на целе акулы); к. болып блізкі да сімбіёзу, чым да паразітызму 1. КАМЕНСА л Ы (фр. commensal = сатрапезнік) — жывёлы, якія жывуць на целе ці ў поласці цела іншых жывёл, маючы ад гэтага карысць і не робячы шкоды гаспадаРУ к а м е н т Ар ы й (лац. commenta rius) — 1) тлумачэнні, паясненні да якога-н. друкаванага тэксту (напр. к. да твораў К.Чорнага); 2) тлумачэнні і крытычныя заўвагі з выпадку якой-н. падзеі (гістарычнай, палітычнай, спартыўнай і
інпі.). КАМЕНТАТАР (лац. commenta tor) — той, хто каменціруе пгго-н.; аўгар каментарыя (налр. к. па знешнепалітычных пытаннях). КАМЕНЦІРАВАЦЬ (лац. com mentari) — 1) даваць каментарый
да якога-н. тэксту (напр. к. вершы М.Багдановіча); 2) абмяркоўваць пгго-н., рабіць свае заўвагі аб чымн. (напр. к. спектакль). KÀMEPA (лац. camera) — 1) памяшканне асобага, спецыяльнага прьгіначэння (напр. к. для хавання багажу, турэмная к.); 2) закрытая прастора ў якой-н. машыне, гтрыборы, збудаванні (напр. к. фотаапарата, к. шлюза); 3) унутраная гумавая абалонка пад шынай аўтамабіля, пакрышкай мяча, якая напампоўваецца паветрам. к А м е р а - а б с к ^ р а (лац. came ra obscura = цёмны пакой) — прататып фотаапарата ў выглядзе закрытай скрынкі з невялікай адтулінай y сценцы, якая з’яўляецца аб’ектьюам.
КАМ ЕРАЛІСТЫ КА (ням. К атеralistik, ад п.-лац. camera = казна) — цыкл адміністратыўных і эканамічных дысцыплін, якія ў 17— 18 ст. выкладаліся ў універсітэтах Германіі і іншых еўрапейскіх краін з мэтай падрыхтоўкі кіраўнікоў буйных гаспадарак. КАМ ЕРАЛЬНЫ (с.-лац. cameratis = пакаёвы) — які праводзіцца ў кабінеце, лабараторыі; к - ы я р a б о т ы — апрацоўка матэрыялаў, сабраных y выніку палявых тапаграфічных, геалагічных і іншых даследаванняў; к - ы я н a в y к і — тое, што і камераліспіыка. КАМ ЕРГЁР (ням. Kammerherr) — прыдворнае званне, на ступень вышэйшае за камер-юнкера, y некаторых манархічных дзяржавах. КАМ ЕРДЫ НЕР (ням. Kammerdiener) — пакаёвы слуга, лакей y буржуазна-дваранскім побЬпде.
576
----------- к КАМ ЕР-КАЛЕГІЯ ( н я м . Kammerkollegium) — заснаваная Пятром I установа, якая ведала дзяржаўнымі даходамі. КАМЕР-ЛАКЁЙ (ням. Кашшегlackei) — старшы прыдворны лакей. КАМ ЕРНЫ (ад лац. camera = пакой) — прызначаны для невялікага памяшкання, для абмежаванага кола слухачоў (напр. к-ая музыка, к. аркестр). КАМЕРСАНТ (фр. commerçant, ад лац. commercium = гандаль) — той, хто займаецца камерцыяй. KAMEPTÔH (ням. Kammerton) — прылада ў выглядзе стальной вілкі з двума зубцамі, які пры ўдары дае гук пэўнай вышыні, умоўны тон для настройкі музычных інструментаў. KÀMEP-ФРЭЙЛІНА (ням. Кашmerfraulein) — прыдворнае званне для дачок саноўнікаў y царскай Расіі. КАМ ЕР-ФУР’ЕР (ням. Kammerfurier) — прыдворны чьшоўнік шостага ранга ў царскай Расіі. / КАМ ЕРЦЫ Я (лац. commercium = гандаль) — дзейнасць, y аснове якой ляжыць ажыццяўленне афіцыяльна дапушчальных гандлёвых аперацый, пгго прьшосяць камерсанту прыбытак. КАМ ЕРЫ СТКА (іт. camerista) — пакаёўка, служанка пры пані ў буржуазна-дваранскім побыце. КАМ ЕР-Ю НКЕР (ням. Kammerjunker) — малодшае гтрыдворнае званне ў царскай Расіі і некаторых іншых манархічных дзяржавах. KAMÉTA [лац. cometa, ад гр. kometes (aster) — хвастатая (зор19 A. М. Булыка, т.
ка)] — нябеснае цела ў выглядзе абкружанага туманнай абалонкай яркага ядра са светлай паласой y форме хваста. КАМ ЕТАЛОГІЯ (ад камета + -логія) — галіна астраноміі, якая вывучае рух, будову і развіццё камет.
КАМЕТОЛАГ (ад камета + -лаг) — спецыяліст y галіне каметалогіі. КАМ ЁЯ (фр. camée, ад іт. cammeo) — разьблёны камень з выпуклым рэльефным адлюстраваннем (параўн. інталія)\ гл. таксама гема. КАМ ЗОЛ (фр. camisole) — кароткая мужчынская куртка без рукавоў, замененая пазней камізэлькай. к а м і з Ар ы (фр camisards) — удзельнікі сялянскага антыфеадальнага паўстання на поўдні Францыі ў пач. 18 ст.
КАМ ІЗМ (ад гр. komikos = смешны) — камічнае, смешнае ў людзях, здарэннях, сітуацыях. КАМІЗЭЛЬКА (польск. kamizelka, ад фр. camisole) — кароткае мужчынскае адзенне без каўняра і рукавоў, якое надзяваюць пад пінжак. КАМП сАд ЗЕ (яп. kamikaze = вецер багоў) — 1) лётчык-смяротнік y японскай арміі ў перыяд другой сусветнай вайны, які ішоў на смерць разам з накіраваным на цэль самалётам; 2) перан. самаахвярны фанатык-смяротнік. КАМІ л АЎКА (гр. kamelaukion) — высокі цыліндрычны галаўны ўбор з аксаміту як знак адрознення ў праваслаўных свяшчэннікаў.
577
K КАМЬЛЬФО (фр. comme il faut = літар. як належыць) — адпаведнасць правілам свецкай прыстойнасці ў дваранска-буржуазным асяродцзі. КАМ ІН (ням. Kamin < лац. caminus, ад гр. kaminos = печ) — 1) печ y пакоях з шырокай адкрытай топкай; 2) электрычны або газавы прыбор для абагрэву пакоя. К А М С А В А Ц Ь (рус. комнссовать, ад лац. commissio = камісія) — вызваляць на медыцынскай камісіі ад ваеннай службы, работы па стану здароўя. КАМ ІСАР (с.-лад. commissarius) — 1) службовая асоба, надзеленая ўрадам якімі-н. спецыяльнымі паўнамоцтвамі (напр. ваенны к.); 2) ураднік са спецыяльнымі абавязкамі на тэрыторыі Беларусі ў 16— 17 ст. Ар ы я (ісп. comisaria) — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў Калумбіі.
каш с
КАМ ІСАРЫ ЙТ (фр. commissa riat) — установа, на чале якой стаіць камісар 1 (напр. раённы ваенны к.). КА М ІС ІЯ (польск. komisja, ад лац. commissio) — 1) часовы орган з выбарных або прызначаных асоб са спецыяльнымі задачамі і даручэннямі (напр. выбарчая к., экзаменацыйная к.); 2) орган дзяржаўнага кіравання з гоўнымі функцыямі (дзяржаўная планавая к.); 3) даручэнне купіць або прадаць што-н. з пэўнай аплатай за паслугу (напр. здаць рэчы на к ). КА М ІСІЯН ЕР (фр. commission naire) — асоба, якая выконвае гандлёвыя даручэнні за пэўную пла-
ту; пасрэднік y здзелцы за кошт камітэнта, але ад свайго імя. КАМІСЎРА (лац. commissura) — з’яднанне, злучэнне, спайка ў анатоміі чалавека і жывёл (напр. з ’яднанне губ y кутках рота). К А М ІСУ РАТОМ Ы (ад камісура + -томія) — аперацыя раз’яднання зросшыхся створак клапанаў сэрца. КАМ ІТАТ (с.-лац. comitatus = вобласць) — найбольш буйная адзінка адміністрацьшна-тэрытарыяльнага дзялення ў Венгрыі. КАМ ГГ^НТ (лац. committens, -ntis = які даручае) — асоба, якая даручае камісіянеру заюпочыць якую-н. здзелку (куплю, продаж і інш.). ІСАМІТЭТ (фр. comité, ад лац. committere = даручаць) — 1) выбарны орган, які кіруе якой-н. работай (напр. прафсаюзны к.); 2) орган дзяржаўнага кіравання з пэўнымі функцыямі (напр. Дзяржаўны камітэт Рэспублікі Беларусь па архітэктуры і будаўніцтву). КА М Ш ЬП (лац. comitia) — народныя сходы ў Стараж. Рыме. КА М ІЧНЫ (гр. komikos) — 1) вельмі смешны, забаўны (напр. к. выгляд); 2) камедыйны (напр. к. акцёр). KAMKÀ (цюрк. kamka, ад перс. kâmhâ) — шаўковая каляровая тканіна з узорамі. КА М К 0РД Э Р [ад англ. cam(era) + (re)corder] — тое, пгго і відэакамера. KAMJIÔT (фр. camelot) — тканіна з вярблюджай або авечай воўны
578
часта з прымессю баваўняных нітак. КАМОДА (польск. komoda, ад фр. commode) — невысокая шафа з шуфлядамі для бялізны і розных дробных рэчаў. КАМОРА (польск. komora, ад лац. camara) — 1) невялікае памяшканне пры хаце для захоўвання запасаў ежы і розных хатніх рэчаў; 2) мытня ў Вялікім княстве Літоўскім, дзе ацэньваўся тавар, які прывозілі купцы і іншыя гандляры, і спаганялася мыта; 3) кантора пры лясніптве (у 19 — пач. 20 ст.). КАМ О РШ К (польск. komomik, ад komora < лац. camara) — 1)уст. спецыяліст па межаванню зямельных надзелаў; 2) гіст. прадстаўнік жыхароў Вялікага княства Літоўскага, што не мелі ўласнага двара і зямлі, a наймалі жыллё і зямлю за грошы. KAMÔPPA (іт. camorra) — тайная бандыцкая арганізацыя, якая існавала на поўдні Італіі ў 18— 19 ст. (аналагічная мафіі 1). КАМПАЗІТАР (лац. compositor = складальнік) — аўтар музычных твораў. КАМПАЗГГНЫ (ад іт. composito = змешаны); к. о р д э р — архітэктурны ордэр, y якім схема карынфскай капітэлі ўскладнена чатырма іанічнымі валютамі, што падгрымліваюць абак. КАМ ПАЗІЦЫ Я (лац. compositio = складанне, спалучэнне) — 1) будова мастацкага твора, абумоўленая яго зместам, характарам, гтрызначэннем (параўн. архітэктоніка 1); 2) мастацкі твор (музычны, жывапісны, скулыггурны і інш.), які з’яўляецца арыгінальным спалу-
----------- к
чэннем асобных частак (напр. скульгпурная к.); 3) тэорыя складання музычных твораў (займацца па класу кампазіцыі). КАМ ПАКТ-ДЫСК [ад кампакт(ны) + дыск\ — аптычны дыск невялікага дыяметра з інфармацыяй, закадзіраванай y лічбавай форме. КАМ ПАКТНЫ (лац. compac tus) — 1) сціснуты пгчыльна, без прамежкаў (напр. к-ая маса); 2) які займае мала месца пры вялікай змяшчальнасці (напр. к. выклад, к. шрыфт); 3) перан. кароткі, сціслы. КАМПАКТУС (лац. compactus = шчыльны) — сістэма шаф, стэлажоў y кнігасховішчах, архівах, што свабодна можа перамяшчацца па пракладзеных на падлозе рэйках. КАМПАНА в Ац Ь (лац. compone re = складаць) — складаць цэлае з асобных частак (напр. к. нумар часопіса). КАМПАНЕЛА (іт. campanella = званочак) — музычная п ’еса, якая перадае гучанне званочкаў. KAMIIAHÉHT (лац. componens, ntis) — састаўная частка чаго-н. (напр. к. рэчыва, к. сказа).
КАМПАНІЛА (іт. campanile) — званіца ў італьянскай архітэктуры перыяду сярэдневякоўя і эпохі Адраджэння ў выглядзе чатырохграннай або круглай вежы, якая стаіць асобна ад храма. t
i
КАМ ПАШ Я (польск. kompania, ад фр. compagnie) — 1) гандлёвае або прамысловае аб’яднанне прадпрыемцаў (напр. чыгуначная к., акцыянерная к.); 2) група асоб, якія разам праводзяць вольны час.
579
K КАМ ПАШ Я2 (фр. campagne) — 1) сістэма мерапрыемстваў для вырашэння якой-н. важнай грамадска-палітычнай або гаспадарчай задачы (напр. выбарчая к., пасяўная к.); 2) сукупнасць ваенных дзеянняў, абмежаваных месцам, часам (напр. зімняя к.Х 3) перыяд знаходжання карабля ў плаванні. КАМ ПАНЬЁН (фр. compag non) — 1) член гандлёвай або прамысловай кампаніі1\\ 2) той, хто разам з кім-н. удзельнічае ў чым-н. КАМПАНЬЁНКА (фр. compag n o n s ) — жанчына, якую наймалі ў панскі дом дпя ўвесялення і суправаджэння дам або дзяўчат. КАМПАНЬЯНАЖ Ы (фр. com pagnonnages, ад compagnon = падмайстар) — арганізацыя ўзаемадапамогі падмайстраў y Францыі 12— 18 ст. КАМПАРАТАР (лац. compara tor) — вымяральны прыбор, які дзейнічае па прынцыпу параўнання велічыні, якая вымяраецца, з эталоннай. КАМПАРАТЫШ ЗМ (ад лац. comparativus = параўнальны) — параўнальна-гістарычны метад y мовазнаўстве і літаратуразнаўстае. КАМПАРАТЫВІСТЫКА (ад лац. comparativus = параўнальны) — раздзел мовазнаўства, які займаецца параўнальна-гістарычным вывучэннем блізкароднасных моў. КАМПАРАТЫЎ (лац. comparati vus = параўнальны) — лінгв. граматычная катэгорыя гтрыметніка і прыслоўя, якая абазначае большую ступень праяўлення прыметы ў параўнанні з той жа прыметай,
названай y звычайнай (напр. лепшы, лепш).
ступені
КАМ ПАРТЫМ ЕНТ (фр. compar timent) — 1) кампазіцыйны элемент садовай клумбьг, 2) біял. аддзел (адсек) клеткі, які адасабляецца ад яе астатаяй часткі пранікальнай мембранай і характарызуецца спецыфічнымі марфалагічнымі ці біяхімічнымі ўласцівасцямі. КАМПАРТЫМЕНТАЛІЗАЦЫЯ (ад кампарт ымент ) — раздзяленне клеттсі на кампартыменты. КАМПАСТАВАЦЬ (ад кампост) — ператвараць y кампост. КАМПАСЦІРАВАЦЬ (ад фр. composteur = кампосцер) — прабіваць кампосцерам які-н. дакумент з мэтай кантролю (напр. к. тралейбусны талон). ! КАМ ПАСЫ (парт. campos = раўніны) — расліннасць тыпу саваннаў y Бразіліі. КАМ ПАТРЫЁТ (фр. compatriote, ад лац. cum = разам + patria = айчына) — уст. суайчыннік. КАМ І і АЎНД (англ. compound = састаўны) — 1) паравая машына з двума цыліндрамі, y якіх пара працуе паслядоўна; 2) сумесь рэчываў, якая не з’яўляецца хімічным злучэннем; 3) ізаляцыйны матэрыял з асфальтавых і парафіністых рэчываў і масел. к а м п а ў н д а в Ац ь
(ад англ. compound = састаўны) — змешваць два або некалькі масел, відаў паліва, каб атрымаць спецыяльныя прадукты зададзеных якасцей. КАМПЕНДЫУМ, КАМПЕНДЫЙ (лац. compendium = скарачэнне) — сціслы выклад асноўных палажэнняў якой-н. навукі, даследавання.
580
----------- к
(напр. к. вучоны, к-ая думка); 2) які мае пэўныя паўнамоцтвы (напр. к-ая арганізацыя).
КАМПЕНСАВАЦЬ (лац. compen sare = ураўнаважваць, ураўноўваць) — пакрьшаць якія-н. выдаткі, страты. КАМПЕНСАТАР (ад лац. com pensare = ураўнаважваць, ураўноўваць) — 1) усякі прыбор, прызначаны ўраўнаважваць уздзеянне знешніх фактараў (тэмпературы, ціску, скорасці і інш.) на работу механізмаў; 2) прыбор для ўраўнаважвання зруху фаз току і напружання; 3) прыбор (напр. патэнцыёметр), прынцып дзеяння якога заснаваны на параўнанні вымеранай велічыні з аднароднай узорнай велічынёй; 4) тэрмамагнітны жалеза-вугляродзісты сплаў, які выкарыстоўваецца ў электравымяральных прыборах як элемент магнітнай сістэмы для змяншэння ўплыву тэмпературы. КАМ ПЕН с Ац Ы Я (лац. compen satio) — 1) аплата, узнагарода за што-н., пакрыццё якіх-н. выдаткаў, страт (напр. грашовая к. за нявыкарыстаны адпачынак); 2) мед. рэакцыя арганізма на пашкоджанне, пакрыццё функцый пашкоджанага органа або тканкі за копгг здаровых органаў і тканак (параўн. дэкампенсацыя)\ 3) псіх. аднаўленне парушанай раўнавагі псіхічных і псіхафізіялагічных працэсаў праз стварэнне процілегла накіраванай рэакцыі ці імпульсу.
К А М П ЕТ^Н Ц Ы Я (лац. compe tentia = адпаведнасць, згоднасць) — 1) дасведчанасць, вопышасць y якой-н. галіне; кваліфікаванасць, аўтарытэтнасць; 2) кола паўнамоцтваў, правоў якой-н. установы, асобы (напр. к. суда). Ам ПЕШ (фр. campêche, ад Campeche = назва горада ў Мексіцы) — дрэва сям. бабовых, пашыранае ў тропіках, зпсое дае капггоўную драўніну і фарбавальнік; кампешавае дрэва.
к
КАМ ПІЛАБАКТЭРЫ Ё3 (ад лац. compilare = набіць, адлупцаваць + бактэрыёз) — тое, пгго і вібрыёз. КАМ Ш ЛАДЫ СКУ С (н-лац. campylodiscus) — аднаклетачная дыятомавая водарасць сям. сурырэлавых, якая трапляецца ў глеі на дне прэсных і марскіх вадаёмаў. КАМГОЛІУМ (н.-лац. сатруІішп) — лістасцябловы мох сям. амблістэгіевых, jnci расце на балотах і забалочаных лугах, на глебе ў лясах. КАМПШ ЯВА ц Ь (лац. compila re) — займацца кампіляцыяй 2. КАМ ПІЛЯТАР (лац. compila tor) — той, хто займаецца кампіляцыяй 2, аўтар кампіляцыі 1.
КАМ ПЕРЫ Я (н.-лац. сотрегіа) — травяністая расліна сям. архідных з буйнымі кветкамі, пашыраная ў Турцыі, Іраку, Зах. Іране, Крыме.
к а м ш л Ац ы я (лац. compilatio = крадзеж, аграбленне) — 1) навуковая праца, заснаваная на выкарыстанні чужых думак, без самастойнага даследавання і вывадаў; 2) састаўленне такіх прац.
КАМ ПЕТЭНТНЫ (лац. compe tens, -ntis = адпаведны, згодны) — 1) які валодае кампетэнцыяй 1
КАМПЛАНАРНЫ (ад лац. com = разам + planum = плоскасць) — мат. к - ы я в е к т а р ы — век-
581
K -----------
тары, паралельныя адной плоскасці. КАМ ПЛЕКСОНАМ ЕТРЫ Я (ад камплексоны + -метрыя) — хімічны аналіз, заснаваны на ўіварэнні камплексонаў. К А М П Л ЕК С 0Н Ы (ад лац. com plexus = сувязь, ахоп) — група арганічных злучэнняў, амінаполікарбонавыя кіслоты і іх вьггворныя (напр. двухнатрыевая соль этылендыямінтэтравоцатнай кіслаты). КАМ ПЛЕКТ (лац. complectus = поўны) — 1) поўны набор прадметаў, якія маюць агульнае прызначэнне і складаюць што-н. цэлае (напр. к. падручнікаў, к. музьічных інструментаў); 2) пэўная колькасць асоб, устаноўленая па штату (напр. к. вучняў). КАМ ПЛЁКЦЫ Я (лац. complexio = сувязь, злучэнне) — склад цела чалавека (напр. поўная к., сярэдняя к.). КАМ ПЛЕМ ЕНТ (лац. comple mentum = дадатак) — бяж овае рэчыва з групы бактэрыялізінаў, якое змяшчаецца ў сыраватцы крыві жывёл і чалавека. КАМПЛЕМЕНТАРНЫ (фр. com plémentaire, ад лац. complementum = дадатак) — y заемадапаўняльньг, к. г е н ы — дзве незалежныя пары дамінантаых генаў, якія выяўляюць узаемадапаўняльнае дзеянне на фарміраванне пэўнай прыметы арганізма. КАМПЛПСАЦЫЯ (лац. complica tio) — ускладненне, заблытанасць. КАМ ПШ М ЕНТ (фр. compli ment) — пахвала каму-н., сказаная з мэтай зрабіць прыемнае.
КАМ ПЛОТ (фр. complot) — уст. змова супраць каго-н. К А М Ш П 0В ІЙ (лац. compluvi um) — прамавугольная адгуліна ў страсе атрыя старажытнарымскага жылога дома для сцёку дажджавой вады ў басейн (імплювій). К А М П 0С Т (англ. compost, ад лац. compositus = складзены) — арганічнае ўгнаенне з сумесі адкідаў расліннага і жьшёльнага паходжання з зямлёй і торфам. КА М П 0СДЕР (фр. composteur) — прылада для прабівання ўмоўных знакаў кантролю на пасажырскіх білетах і іншых дакументах. К А М П 0Т (фр. compote) — пітво з садавіны і ягад (часцей сушаных), згатаваных y вадзе з цукрам. К А М П РА Д 0Р (ісп. comprador = пакупнік) — туземны купец, пасрэднік паміж іншаземным капіталам і ўнутраным рынкам y некаторых залежных краінах Усходу. КАМПРАМЕТА в Ац Ь (фр. com promettre) — знеслаўляць каго-н. чым-н., наводзіць цень на яго рэпутацыю. КАМПРАМЕТА ц Ы Я (ад фр. compromettre = падрываць рэпутацыю) — распаўсюджванне звестак, якія знеслаўляюць каго-н., наводзяць цень на яго рэпутацыю. ! КАМПРАМІС (лац. compromis sum) — пагадненне на падставе ўзаемных уступак; уступка камун. y чым-н. КАМ ПРАЧЫ КОСЫ (ісп. со тprachicos, ад сотргаг = купляць + chico = дзіця) — злачынцы ў Іспаніі, Англіі і іншых краінах 13— 17 ст., якія выкрадалі або куплялі дзяцей, ператваралі іх y фізічных
582
пачвар і прадавалі ў якасці блазнаў і камедыянтаў y багатыя дамы, цыркавыя балаганы. КАМ ПРЫ М АРЫ Ё (іт. comprima nt)) — оперны артыст, які выконвае другарадныя партыі. КЛМ ІІРЫ М ІРАВАЦЬ (лац. comprimere = сціскаць) — падвяргаць газ сцісканню кампрэсарам для яго звадкавання з мэтай атрымаць з яго якія-н. рэчьгоы. КАМПРЭС (фр. compresse, ад лац. compressus = сціснуты) — лячэбная павязка на хворае месца з марлі або палатна, змочанага вадой або лекавым растаорам (напр. сагравальны к.). КАМПРЭСАР (лац. compressor = які сціскае) — машына ддя сціскання паветра, газу, пары. К А М П Р^С ІЯ (лац. compressio = сцісісанне) — сцісканне паветра, газу або гаручай сумесі ў цыліндры рухавіка, паветра ў кампрэсары. КАМ ПТАЗОІ (н.-лац. kamptozoa) — тып скалецыдаў; сядзячыя адзіночныя або каланіяльныя арганізмы з чашападобным целам даўжьшёй ад 1 мм да 1 см, пашыраныя пераважна ў марскіх водах. KAM11TАТЭЦЫУМ (н.-лац. comptothecium) — лістасцябловы мох сям. брахітэцыевых, які трапляецца на гліністай глебе па сухіх травяністых адхонах. КАМ ПТОМ ЕТР (ад фр. compter = лічыць + -метр) — лічыльная машына для арыфметычных дзеянняў над лікамі. КАМП’іб т Э Р (англ. computer, ад лац. computare = лічыць, вылі-
----------- к
чаць) — электронная вылічальная машына. КАМ П’Ю ТЭРЫ ЗАДЫ Я (ад камп ’ютэр) — аснашчэнне народнай гаспадаркі электроннымі вылічальнымі машьшамі. ! КАМУНА (фр. commune, ад лац. communis = агульны) — 1) тып гарадскога самакіравання ў сярэдневяковай Еўропе; 2) калектыў людзей, якія аб’ядналіся для сумеснага жыцця і працы пры агульных сродках вытворчасці (напр. сельскагаспадарчая к.); П a р ы жс к a я К. — рэвалюцыйны ўрад парыжскіх працоўных y 1871 г.; 2) ніжэйшая адміністрацыйпа-тэрытарыяльная адзінка ў Францыі, Італіі. КАМ УНАЛІЗМ (ад англ. commu nal = агульны, ад лац. communis = агульны) — рэакцыйная палітыка правых колаў y Індыі і некаторых іншых азіяцкіх краінах, накіраваная на распальванне варожасці паміж рознымі рлігійнымі групамі, кастамі і народнасцямі.
КАМ УНАЛЬНЫ (фр. communal, ад лац. communis = агульны) — які адносіцца да гарадской гаспадаркі (напр. к-ая кватэра, к-ыя паслугі). КАМУНАР (фр. communard) — член камуны 2. КАМУНЕРАС (ісп. comuneros, ад лац. communis = агульны) — 1) паўстанне сярэдневяковых гарадоў Као тыліі ў 16 ст. супраць каралеўскага абсалютьпму; 2) удзеаьнікі антыіспанскага паўстання ў Новай Грэнадзе ў 18 ст.; 3) левая плынь y Іспанскай рэвалюцыі 1820— 1823 гг.
583
K - ---------КАМ УШ ЗМ (фр. communisme, ад лац. communis = агульны) — паводле вучэння марксізму-ленінізму, грамадска-эканамічная фармацыя, заснаваная на грамадскай уласнасці на сродкі вытворчасці, a таксама, y больш вузкім сэнсе, — другая, вышэйшая ў параўнанні з сацыялізмам, бяскласавая ступень гэтай фармацыі, пры якой будзе ажыццяўляцца прынцып «ад кожнага па яго здольнасцях, кожнаму — па яго патрэбнасцях». КА М У Н Ж А БЕЛ ЬН Ы (фр. com municable = які аб’ядноўваецца, ад лац. communicare = аб’ядноўваць) — здольны да наладжвання кантактаў і сувязей. КАМ УШ КАТЫ ЎНЬІ (лац. com municativus) — які мае адносіны да перадачы інфармацыі пры дапамозе мовы. КА М У Н Ж Л Ц Ы Я (лац. communi catio) — 1) шлях транспартных зносін (напр. паветраная к., водная к.); 2) лінія сувязі (напр. тэлеграф, тэлефон, радые)\ 3) лінія энерга-, газа- або водазабеспячэння; 4) абмен думкамі, перадача інфармацыі пры дапамозе мовы. КА М УШ Я (польск. komunia, ад лац. communio = супольнасць) — 1) прычасце, прыняцце асвячонага хлеба і віна; 2) трэцяя частка імшы ў касцёле. КАМУТАТАР (рус. коммутатор, ад лад. commutare = мяняць, перамяняць) — 1) прыбор для замыкання электрычнага ланцуга або для змянення напрамку току; 2) прыстасаванне для ручнога злучэння тэлефонных ліній. КАМУТАТЫЎНЫ (лац. commu tatus = пераменны) — перамяшчальны, звязаны з перамяшчэн-
нямі; мат. к. з a к о н — закон, які выражае нязменнасць сумы або выніку пры перастаноўцы складаемых або сумножнікаў. КАМ УТАЦЫ Я (лац. commutatio = змена) — 1) працэс пераключэння электрычных злучэнняў y канструкцыях аўтаматыкі, электраэнергеіыкі, электрасувязі і інш.; 2) лінгв. метад даследавання, які абапіраецца на тое, што пры зменах y адным плане мовы (напр. y плане выражэння) адбываюцца некаторыя змены ў другім плане (напр. y плане зместу); 3) працэс замены паншчыны і аброку грашовай рэнтай y перыяд феадалізму. КАМ УФЛЁТ (фр. camouflet) — 1) ваен. падземны разрыў артылерыйскага снарада, міны, авіябомбы; 2) падземны ўзрыў, які спецыяльна робяць для разбурэння падземных пабудоў прадіўніка; 3) nepan. нечаканая непрыемнасць, няўдача. КАМ УФЛЯЖ (фр. camouflage) — 1) спосаб маскіроўкі, пры якім прадметы, будынкі, ваенная тэхніка фарбуюцца ў плямы рознага колеру; 2) здольнасць некаторых жывёл прымаць афарбоўку гтрадметаў навакольнага асяроддзя. КАМФАРА, КАМФАРА, КАМФОРА (с.-лац. camphora < гр. kamphora, ад ар. kâfûr) — бясколернае крышталічнае рэчьша з моцным характэрным пахам, якое здабываюць з камфараносных раслін; выкарыстоўваецца ў медыцыне і тэхніцы. КАМ ФАР0СМ А (ад камфара + гр. osme = пах) — травяністая расліна сям. лебядовых, пашыраная ў Паўд. Еўропе і Азіі; дае эфірны алей.
584
----------- к КАМФ APT АБ ЕЛЬН Ы (англ. comfortable) — утульны, з камфортам (напр. к-ая гасцініца). КАМ ФЕН (ад камфара) — вуглевадарод з групы тэрпенаў, бясколернае крышталічнае рэчыва з пахам камфары, якое змяшчаецца ў эфірных алеях, шкіпінары; выкарыстоўваецца для атрымання камфары. К А М Ф 0РА гл. камфара. К А М Ф 0РТ (англ. comfort) — добраўпарадкаванасць і ўтульнасць жылля, грамадскіх устаноў, сродкаў зносін (у аўтамабілях, самалётах і інш.). г КАМ Ы (ням. Kamm = літар. грэбень) — узгоркі, складзеныя сартаванымі слаістымі пяскамі, галечнікам і гравіем, якія сустракаюцца ў месцах, дзе некалі праходзіў край мацерыковых леднікоў. КАМ Ю Ш КЕ (фр. communi qué) — афіцыйнае паведамленне, пераважна па пыганнях міжнароднага значэння. КАМЯЛІНА (н.-лац. commeliпа) — травяністая расліна сям. камялінавых з сінімі кветкамі ў суквеццях, пашыраная на Далёкім Усходзе; на Беларусі вырошчваецца ў пакоях. КАНА (афр. kanna) — самая буйная жьюёла з групы антылоп, якая пашырана ў Паўд. і Усх. Афрыцы. КАНАВАЛЫ (н.-лац. canavaІіа) — расліна сям. бабовых, пашыраная ў тропіках і субтропіках Амерыкі і Афрыкі; дае ядомыя бабы. КАНАДОНТЫ (н.-лац. conodonti, ад гр. konos = конус + odus, odontos = зуб) — рэшткі вымерлых жьшёл y выглядзе дробных
зубападобных утварэнняў з фосфарна-кіслага кальцыю, якія сустракаюцца ў адкладах палеазою.
KAHÂK (тур. konak) — урадавы будынак, дзяржаўная ўстанова ў мусульман. КАНАЛ (іт. canale, ад лац. canalis = труба) — 1) напоўненае вадой ппучнае рэчышча для суднаходнай сувязі паміж вадаёмамі, a таксама для водазабеспячэння, арашэння і інш. (напр. Панамскі к., абвадняльны к.); 2) вузкая пустая прастора ўнутры чаго-н. y выглядзе трубы, трубкі (напр. к. ствала гарматы); 3) перан. шлях, сродак для дасягнення чаго-н. (напр. дыпламатычны к.). КАНАЛІЗАЦЫЯ (ад лац. canalis = труба) — 1) сістэма падземных трубаправодаў для выдалення нечыстот (напр. гарадская к.); 2) размеркаванне электрычнай энергіі паміж асобнымі спажыўцамі; к a б е л ь н а я к. — сістэмападземных кабельных ліній сувязі (тэлефон, тэлеграф і інш.). КАНАНАДА (фр. canonnade) — моцная бесперапынная стральба з многіх гармат. KAHAHÉPKA (фр. canonnière) — невялікі ваенны карабель з артылерыйскім узбраеннем, прызначаны для дзеянняў y прыбярэжных раёнах мора і ў рэках. КАНАН в Ац Ы Я (с.-лац. canoni zabo, ад гр. kanonizo = падпарадкоўваю правілу) — 1) залічэнне каго-н. царквою ў святыя; 2) nepan. узаконьванне, ператварэнне якога-н. правіла ў абавязковае. КАНАНІР (ням. Капопіег, ад фр. canon = гармата) — радавы салдатартылерыст ва ўзброеных сілах не-
585
K -----------
каторых дзяржаў, напр. y Расіі (18 — пач. 20 ст.), y ФРГ. КА Н А Ш ЧН Ы (лац. canonicus, ад гр. kanon = норма, правіла) — 1) які з’яўляецца канонам.; прызнаны царквой y якасці свяшчэннага пісання; 2) перан. цвёрда ўстаноўлены, прыняты за ўзор. КАНАПА (польск. kanapa, ад фр. canapé) — від мяккай мэблі для сядзення і ляжання (са спінкай і падлакотнікамі). КАНАРЭЙКА (рус. канарейка, ад фр. canari) — пеўчая іггушка атрада вераб’іных з ярка-жоўтым апярэннем, якая водзіцца на Канарскіх астравах, a ў Еўропе больш вядомая як пакаёвая. KAHACAMÉHT (фр connaisse ment) — дакумент аб прыняцці грузаў, які выдаецца адпраўшчыку пры перавозцы грузу марскім шляхам (параўн. рэцэпіса). г КАНАТ (рус. канат, ад н.-гр. kanati) — тоўстая моцная вяроўка з валакна або дроту. КАНАТАЦЫЯ (п.-лац. connotatio) — лінгв. дадатковае значэнне моўнай адзінкі або катэгорыі. КАНАУС (перс. kanaus) — шаўковая тканіна з палатняным перапляценнем. КАНАЦЭФАЛУМ (н.-лац. сопоcephalum) — пячоначны мох сям. канацэфалавых, які трапляецца па берагах ручаёў, y зацененых месцах, лагчьшах. t КАНВА (фр. canevas) — 1) рэдкая сятчатая баваўняная або льняная тканіна, якая служыць асновай гтры вышьюанні; 2) перан. аснова чаго-н. (напр. сюжэтная к. рамана).
КАНВАІР (фр. convoyeur = які суправаджае) — 1) узброены чалавек, які суправаджае каго-н. для аховы або прадухілення ўцёкаў; 2) ваенны карабель або самалёт, які суправаджае для аховы асобнае судна ці групу суднаў. КАНВАІРАВАЦЬ (фр. convoy er) — суправаджаць канвоем. КАНВАКАЦЫЯ (польск. konwokacja, ад лац. convocatio) — сейм, які склікаўся ў Полыпчы 16— 18 ст. напярэдадні выбараў караля. КАНВАЛЮ Т (лац. convolutus = сплецены) — зборнік, складзены з раней самастойных друкаваньіх твораў ці рукапісаў, пераплеценых y адзін том. KAHBÉEP (англ. conveyer) — устройства для бесперапьпшага перамяшчэння вырабаў пры іх апрацоўцы ад адной аперацыі да другой або для транспарціроўкі грузаў; п а к а н в е е р ы — ад аднаго да другога. КАНВЕЕРЫ з Ац Ы Я (ад канвеер) — механізацыя вытворчых працэсаў пры дапамозе транспарціровачных устройстваў. КАНВЕКТАР (ад лац. convectio = гтрывоз, прынясенне) — награвальны прыбор y сістэме цэнтральнага ацяплення, y якім цяпло перадаецца па прынцыпу канвекцыі. КАНВЕКЦЫЯ (лац. convectio = прывоз, прынясенне) — 1) перанос цяпла або электрычных зарадаў струменямі паветра, пары або вадкасці; 2) водаабмен паміж верхнімі і ніжнімі слаямі ў морах і азёрах, выкліканы змяненнем шчыльнасці вады, рознасцю тэмператур і салёнасці.
586
----------- к KAHBÉHT (лац. conventus = сход) — выбарны орган з асобымі заканадаўчымі паўнамоцтвамі ў некаторых краінах; н а ц ы я н a л ь н ы к. — вышэйшы заканадаўчы і выканаўчы орган y Францыі ў час Французскай рэвалюцыі 1789— 1799 гг.
узнікненне ў розных месцах незалежна адна ад другой падобных або аднолькавых культурных з’яў пад уздзеяннем агульных законаў грамадскага развіцця.
КАНВЕНЦЫ Я (лац. conventio = дагавор) — міжнародны дагавор па якім-н. спецыяльным пытанні (напр. к. аб аўтарскім праве, чыгуначная к.).
КАНВЕРСІЯ (лац. conversio = ператварэнне, змяненне) — 1) перавод прамысловасці і іншых галін эканомікі з вытворчасці ваеннай прадукцыі на вытворчасць грамадзянскай і наадварот, 2) абмен адной валюты 3 на другую па пэўнаму валютааму курсу; 3) змяненне ўмоў выпушчанай раней дзяржаўнай пазыкі, напр. тэрміну яе пагашэння; 4) фіз. вылет электрона з атама пры перадачы яму лішняй энергіі атамнага ядра; 5) лінгв. утварэнне новага слова ў выніку пераходу дадзенай асновы ў іншую парадыгму скланення.
КАНВЕНЦЫ ЯНАШ ЗМ (ад лац. conventionalis = які грунтуецца на ўмове) — суб’ектыўна-ідэалістычны кірунак y філасофскім тлумачэнні навукі, паводле якога навуковыя тэорыі і паняцці з’яўляюцца не адлюстраваннем аб’ектыўнага свету, a вынікам дамоўленасці паміж вучонымі, умоўнымі правілам і.
КАНВЕНЦЫ ЯНАЛЬНЫ (лац conventionalis = які грунтуецца на ўмове) — умоўны, прыняты. КАНВЕРГЁНТЫ (лац. conver gens, -ntis = які збліжаецца) — элементы адной або некалькіх моў, якія збліжаюцца ў працэсе іх гістарычнага развіцця; мовы, якія збліжаюцца ў выніку непасрэднага ўзаемадзеяння. К А Н В ЕРІЕН Ц Ы Я (с.-лац. con vergendo) — 1) біял. супадзенне якіх-н. уласцівасцей y няроднасных арганізмаў y выніку іх прыстасавання да аднолькавых умоў існавання (параўн. дывергенцыя 1); 2) анат. сыходжанне зрокавых восей вачэй на блізкім прадмеце пры яго разгляданні (параўн. дывергенцыя 2); 3) лінгв. прыпадабненне элементаў адной або некалькіх моў (параўн. дывергенцыя 3); 4)
КАНВЕРСАВАДЬ (фр. converser, ад лац. conversio = змяненне) — падвяргаць канверсіі.
KAHBÉPT (рус. конверт, ад фр. couvert) — 1) пакет з паперы для перасылкі пісьма па пошце; 2) коўдра для грудных дзяцей, пашытая ў форме пакета. KAHBÉPTАР (англ. converter, ад лац. convertere = змяняць, ператвараць) — апарат для атрымання сталі (бесемеру) з вадкага чыгуну шляхам прадзімання яго паветрам або кіслародам, a таксама чарнавой медзі прадзіманнем паветра праз штэйн. КАНВЕРЦІН (ад лац. convertere = змяняць, ператвараць) — фермент, які прымае ўдзел ва ўтварэнні актыўнага тромбапласціну, неабходнага для згусання крыві. к а н в е р ц і п л А н (ад лац. con vertere = змяняць, ператвараць + -план) — самалёт, які ў палёце пе-
587
K
ратвараецца з апарата вертыкальнага ўзлёту і пасадкі ў апарат гарызантальнага палёту, аб’ядноўваючы ўласцівасці верталёта і самалёта. КАНВЕРЦІРАВАЦЬ (лац. con vertere = змяняць, ператвараць) — 1) ажыццяўляць канверсію\ 2) прадзімаць y канвертары чыгун або штэйн. KAHBICÀPCTBA (ад польск. konwisarz: < ням. Kannengiesser = ліцейшчык) — адліўка з волава ліхтароў, падсвечнікаў, пасуды і інш. КАНВОЙ (фр. convoi = абоз, суправаджэнне) — 1) група ўзброеных людзей, якая суправаджае Ka ro-н. з мэтай аховы або для прадухілення ўцёкаў; 2) група ваенных караблёў, якія ахоўваюць транспаргаыя і гандлёвыя судны ў час марскіх пераходаў ад нападу ворага. КАНВУЛЬСІЎНЫ (лац. convul sus) — сутаргавы. КА Н В У Л ЬС Ы (лац. convulsio) — рэзкае неадвольнае скарачэнне мыпіц, якое суправаджаецца вострым болем; сутарга. КА Н ГЕШ Я Л ЬН Ы (ад лац. con = разам + genius = дух) — які супадае па духу, складу думак, таленавітасці. КАНП.ІПДУМ (н.-лац. congylidum) — павук сям. павукоў-пігмеяў, які жьгое на пустках і ў траве па берагах вадаёмаў. КАНГJIAMEPÀT (лац. conglome ratus = сабраны) — 1) бессістэмнае, механічнае злучэнне чаго-н. разнароднага (напр. к. плямён і народаў, к. поглядаў); 2) форма манапалістычнага аб’яднання фірм, кампаній і прадгтрыемстваў роз-
ных галін з адзіным фінансавым і арганізацыйным кантролем; 3) асадачная горная парода, якая складаецца з разнародных сцэментаваных часцінак. КАНГЛАМЕРАЦЫЯ (лац. con glomeratio = збіранне) — 1) працэс утварэння кангламерату 2; 2) буйны горад разам з прыгарадамі са шматмільённым ^ насельніцгвам, напр. Токіо, Нью-Йорк, Масква. КАНГРУЭНТНЫ (лац. congruens, -ntis = згодны, адпаведны) — які супадае пры накладанні (пра геаметрычныя фігуры). КАНГРУЭНЦЫ Я (лац. congruen tia = адпаведнасць) — 1) згоднасць, адпаведнасць; 2) супадзенне геаметрычных фігур пры накладанні адной на другую. КА Н ГРЭГАДЬМ (лац. congrega tio) — 1) сход, арганізацыя; 2) аб’яднанне манаскіх абшчьш аднаго ордэна 2 y рымска-каталіцкай царкве; 3) адміністрацыйны орган пры рымскім папе, які займаецца пэўным колам пытанняў. КАНГРЭГАДЫ ЯНАЛІСТЫ (ад лац. congregatio = аб’яднанне, саюз) — 1) прадстаўнікі плыні ў кальвінізме, ж ая ўзнікла ў 16 ст. y Англіі; выступалі за самастойную і незалежную царкоўную абшчыну; 2) члены духоўных кангрэгацый 1. t КАНГРЭС (лац. congressus = сустрэча, сход) — 1) з’езд, нарада звычайна міжнароднага характару ; 2) заканадаўчы орган (парламент) y ЗІПА і некаторых іншых краінах. КАНГРЭСМ ЕН (англ. congress man) — член кангрэса 2. К А Н ГР^Ў (англ. Kongreve = прозвішча англ. канструктара 19 ст.) — рэльефнае цісненне на пе-
588
раплёце кніг, радзей на шчыльнай паперы. КАНДА к (гр. kontakion) — кароткая хвалебная песня ў гонар Хрыста, божай маці, святога або царкоўнага свята. КАНДАМ ІШ УМ (с.-лац. condo minium) — дзяржаўнае кіраванне якой-н. тэрьгторыяй сумесна дзвюма або некалькімі краінамі. КАНДАЦЬЕР (іт. condottiere) — 1) кіраўнік наёмнага вайсковага атрада ў сярэдневяковай Італіі; 2) наёмны ваяка, які служыць таму, хто больш плаціць; 3) перан. чалавек, які дзеля выгады гатовы абараняць любую справу. КАНДУІТ (фр. conduite = паводзіны) — журнал для запісаў звестак аб паводзінах вучняў y навучальных установах царскай Расіі. КАНДУКТАМ ЕТРЫЯ [ад англ conducti(vity) = электраправоднасць + -метрыя\ — электрахімічны метад аналізу, які грунтуецца на вымярэнні электраправоднасці раствораў. КАНДУКТАР (фр. conducteur, ад лац. conductor = праваднік) — 1) работнік на чыгунцы (радзей y іншым транспарце), які суправаджае дягнік і наглядае за парадкам y ім; 2) прыстасаванне да свідравальных станкоў, якое забяспечвае ўзаемна правільнае размяшчэнне інструмента і вырабу; 3) горн. першы рад труб, якія апускаюцца ў свідравіну на пэўную глыбіню. КАНДУКТОМ ЕТР [ад англ conducti(vity) = электраправоднасць + -метр]— гтрыбор для вымярэння электраправоднасці вадкасці або пары. КАНДЫДА (н.-лац. candida, ад лац. candidus = белы) — сумчаты
----------- к
грыб падкласа геміаскаміцэтаў, які развіваецца ў глебе, вадаёмах, на раслінах, харчовых прадуктах.
КАНДЫДАМПСОЗ (ад кандыда + мікозы) — хвароба чалавека і жывёл, якая выклікаецца дрожджападобнымі грыбкамі роду кандыда. КАНДЫДАТ (лац. candidatus = адзеты ў белае) — 1) той, каго намячаюць выбраць, прызначыць, гтрыняць куды-н. (напр. к. y дэпутаты); 2) першая вучоная сіупень, якая прысуджаецца на падставе абароны дысертацыі (напр. к. філалагічных навук). КАНДЫДАТУРА (ад кандыдат) — асоба, якую намячаюць для прызначэння на пасаду, абрання ў выбарны орган або для прыёму ў якую-н. арганізацыю. КАНДЫЛОМА (гр. kondyloma = пухліна) — мясцовае вузлападобнае разрастанне скуры або слізістых абалонак чалавека, якое мае запаленчы характар. КАНДЫ ЛЬ (гр. kandelon = лампада) — сорт сакаўных крымскіх яблыкаў. КАНДЫ ЛЙРТРЫ (н.-лац. condylarthra, ад гр. kondylos = мышчалка + arthron = сустаў) — атрад вымерлых капытных, знешне падобных на драпежных (напр. фенакод\ якія жылі ў палеагене. КАНДЫ ЛЯРЫ ЕЛА (н.-лац. сапdelariella) — накіпны сумчаты лішайнік сям. леканоравых, які трапляецца на кары лісцевых дрэў, гнілой драўніне, валунах, цэментаваных падмурках. КАНДЫТАР (лац. conditor) — спецыяліст па прыгатаванні салодкіх мучных вырабаў, цукерак і іншых ласункаў.
589
к :-----------
КАНДЫ ЦЫ Я (лац. condicio = умова, патрабаванне) — норма, якасць, ж ім павінен адпавядаць той ці іншы тавар, матэрыял (напр. пасяўная к. насення). КАНДЫ ЦЫ ЯНАШ ЗМ (ад лац. condicio = умова) — плынь y фізіялогіі і медыцыне, прадстаўнікі якой адмаўляюць паняцце прычыны, зводзяць яе да комшіексу ўмоў, пгго выклікаюць хваробу. КА Н ДЫ Ц Ы ЯН ЁР (фр. condition neur, ад лац. condicio = умова, патрабаванне) — 1) спецыяльная ўстаноўка для забеспячэння патрэбнай тэмпературы, чысціні і вільготнасці паветра ў памяшканні; 2) апарат для гідратэрмальнай апрацоўкі збожжа, якая павышае яго мукамольныя ўласцівасці і паляпшае якасць мукі. КАНДЫ ЦЫ ЯШ РАВАЦЬ (фр. conditionner, ад лац. condicere = патрабаваць паводле ўмовы) — прыводзіць y адпаведнасць з пэўнымі нормамі, патрабаваннямі (напр. к. збожжа, к. паветра). КАНДЭЛА (лац. candela = свяча) — асноўная адзінка сілы святла ў Міжнароднай сістэме адзінак (СІ), роўная сіле святла выпраменьвальніка, пгто мае тэмпературу зацвердзявання плаціны пры нармальным ціску. КАНДЭЛЯБР (фр. candelabre) — падсвечнік з разгалінаваннямі для некалькіх свечак або электрычных лямп y выглядзе свечак. КАНДЭНСАВАЦЬ (лац. condensare = згушчаць) — 1) ператвараць пару, газ y вадкі стан; 2) згушчаць што-н. (напр. к. малако); 3) назапашваць што-н. (напр. к. энергію). КАНДЭНСАР (лац. condensare = згушчаць) — кароткафокусная лін-
за або сістэма лінз, якая выкарыстоўваецца ў ашьгчным прыборы для канцэнтрацыі светлавога струменя і раўнамернага асвятлення прадмета, што разглядаецца. КАНДЭНСАТ (лац. condensatus = згушчаны) — прадукт, які атрымліваецца ў выніку кандэнсавання (гл. кандэнсаваць 1) газу або пары. КАНДЭНСАТАР (ад лац. conden sare = згушчаць) — 1) апарат, y якім адпрацаваная пара ахалоджваецца і ператвараецца ў ваду; 2) прыбор для назапашвання электрычнасці. КАНДЭНСАДЬЫ (лац. condensa tio) — 1) ператварэнне пары, газу ў вадкі стан; 2) згушчэнне, ушчыльненне чаго-н. (напр. к. малака); 3) назапашванне чаго-н. (напр. к. энергіі). КА Н ’ЕКТУРА (лац. coniectura) — 1) меркаванне, здагадка; 2) выпраўленне або аднаўленне на аснове здагадак сапсаванага, цяжкага для чытання тэксту. КА Н ЕЛЮ РЫ (фр. cannelure = паз, жалабок) — архіт. вертыкальныя жалабкі на ствале калоны або пілястры і гарызантальныя на базе калоны іанічнага ордэра. КАНЕТАБЛЬ (фр. connétable, ад лац. comes stabuli = загадчык стайні) — галоўнакамандуючы французскай арміяй з 12 ст. да 1627 г. КАНІБАЛ (фр. cannibale < ісп. canibal, ад karibal = караіб) — 1) людаед-дзікун; 2) перан. надга люты, жорсткі чалавек. КА Ш БА Л ІЗМ (фр. cannibalisme, ад cannibale = канібал) — 1) людаедства; 2) паяданне жывёламі асобін свайго віду; 3) перан. лютасць, жорсткасць, варварства (напр. к. нораваў).
590
КАНІДЬП (ад гр. konia = пыл + eidos = выгляд) — споры бясполага размнажэння ў многіх грыбоў. К А Ш К 0Н Х П (н.-лац. сопісопchia) — група вымерлых арганізмаў, якія ўмоўна адносяць да малюскаў, рэпггкі вядомы ў палеазойскіх адкладах. КА Н ІКУ Л Ы (польск. kanikuly, ад лац. caniculares = самая гарачая пара года) — перапынак y занятках навучэнцаў, студэнтаў на працяглы час для адпачынку; п а р л а м е н ц к і я к. — перапынак y рабоце парламента. КАНІСТРА (англ. canister = бляшанка) — невялікі плоскі бак для бензіну, змазачнага масла. к а ш ф А с (гал. kannefas) — лёгкая баваўняная тканіна з рэльефным малюнкам, даўней паласатая.
КА Ш Ф О Л Ь [ад лац. calophonia (resina) = калафанійская смала] — шклопадобнае рэчыва са смалы хваёвых дрэў; выкарыстоўваецца ў прамысловасці, a таксама для націрання смыкоў струнных музычных інструментаў. КА Ш Ц ЁЛ Ь (фр. cannetille) — 1) вельмі тонкая залатая або сярэбраная нітка для вышывання; 2) nepan. нудная, зацяжная справа, валакіта (разводзіць к.). К А Ш Ч Н Ы (гр. konikos) — 1) які мае адносіны да конуса (напр. к-ая паверхня); 2) які мае форму конуса (напр. к-ая колба). КАНЫ Ф О РА (н.-лац. coniophoга) — базідыяльны грыб сям. каніяфоравых, які расце на кары, пнях, ламаччы і драўніне лісцевых і хвойных парод дрэў, разбурае драўляныя пабудовы.
— ------ к
КА Ш ЯЦ Ы БЕ (н.-лац. сопіосуЬе) — накіпны сумчаты лішайнік сям. каліцыевых, які расце ў вільготных лясах на аголеных каранях, трэшчынах кары дрэў, імхах, гнілых раслінных рэпггках. КАНКАН (фр. cancan) — французскі эстрадны танец з непрыстойнымі рухамі цела. КАНКАРДАНС (фр. concordance, ад лац. concordare = згаджацца) — поўны паказальнік слоў з ілюстрацыямі пэўнага літаратурнага тэксту. КАНКАРДАНТНЫ (лац. concor dans, -ntis = які згаджаецца) — сходны па якой-н. генетычнай прымеце (напр. к-ыя блізняты); параўн. дыскардантны. КАНКАРДАНЦЫЯ (лац. concor dantia = узгодненасць) — рэестр слоў да тэксту з паказам месца кожнага з іх y гэтым тэксце. КАНКАРДАТ (лац. concordatum = дагавор) — дагавор паміж рымскім папам і ўрадам пэўнай дзяржавы аб становішчы і прывілеях каталіцкай царквы ў гэтай дзяржаве. КАНКІСТА, КАНКШ СТА (ісп., парт. conquista = заваяванне) — перыяд заваявання іспанцамі і партугальцамі Паўд. і Цэнтр. Амерыкі (канец 15 — першая пал. 16 ст.). КАНКІСТАД0Р, КАНКВІСТАД 0 Р (ісп. conquistodor = заваёўшіс) — 1) удзельнік іспанскіх заваёўніцкіх паходаў y Паўд. і Цэнтр. Амерыку ў 15— 16 ст.; 2) перан. заваёўнік, грабежнік. к а н к л Аў (лац. conclave = зачынены пакой) — савет кардыналаў, які выбірае рымскага папу.
591
K -----------КАНКЛЮ ДЭНТНЫ (ад лац. concludere = заключаць) — юр. накіраваны на заключэнне дагавора; к - а е д з е я н н е — дзе5шне, якое сведчыць аб маўклівай згодзе асобы заюпочыць дагавор. KAHKÔPC (англ. concourse) — размеркавальная зала для пасажыраў на вакзалах, станцыях метрапалітэна. КАНКРОІД (ад лац. cancer, cancri = рак + -оід) — рак скуры, які развіваецца з паверхневых слаёў эпітэлію. КАНКРЭМ ЕНТЫ (лац. concre mentum = зрастанне) — шчыльныя ўтварэнні ў арганізме з солей і калоідных рэчьюаў y вьшіку парушэння абмену рэчьюаў. КАНКРЭТНЫ (лац. concretus = згушчаны, ушчыльнены) — які рэальна існуе, дакладны, пэўны ў адрозненне ад абстрактнага, адцягненага (напр. к. прадмет, к-ая прапанова). КАНКРЭТЫЗА в Ац Ь (фр concrétiser, ад лац. concretus = згушчаны, ушчыльнены) — даваць канкрэтнае выражэнне чаму-н.; удакладняць пгго-н. (напр. к. план). КАНКРЭТЫ з Ац ЬІЯ (фр. concré tisation) — 1) вьгражэнне ў дакладнай, канкрэтнай форме; 2) удакладненне чаго-н.; 3) прывядзенне канкрэтнага прыкладу. КАНКРЭЦЫ Я (лац. concretio = згушчэнне) — мінеральнае ўтварэнне акруглай формы ў тоўшчы асадачных горных парод. КАНКУБШ АТ (лац. concubina tus) — 1) не аформлены юрыдычна шлюб y старажытнарымс кай дзяржаве; 2) перан. пазашлюбнае сужыццё.
КАНКУР (фр. concours, ад лац. сопсштаге = збягацца, сустракацца) — пераадольванне перашкод y конных спаборніцтвах. КАНКУРСАНТ (лац. concursans, -ntis = які сустракаецца) — удзельнік конкурсу. КАНКУРЬІРАВАЦЬ (лац. con currere = бегчы разам) — 1) сапернічаць, змагацца з кім-н. за дасягненне найлепшых вынікаў, пераваг; 2) удзельнічаць y канкурэнцыі за найболыныя прыбыткі. КАН КУ Р^НТ (лац. concurrens, -ntis = які бяжыць разам) — той, хто канкурыруе з кім-н. КАНКУРЭНЦЫЯ (с.-лац. concur rentia) — 1) спаборніцтва, барацьба за дасягненне найлепшых вынікаў, пераваг; 2) эканамічная барацьба, саперніцтва паміж разрозненымі вытворцамі прадукцыі за атрыманне найболыпых прыбыткаў. КАННА (н.-лац. canna, ад гр. karma) — травяністая расліна сям. каннавых з вялікімі чырвонымі кветкамі, пашыраная ў тропіках і субтропіках; выкарыстоўваецца ў кветкаводстве Беларусі. КАННЕКТЬІВЫ (ад лац. con = з, разам + nectere = вязаць) — анат. падоўжныя нервовыя цяжы, якія злучаюць аднайменныя нервовыя вузлы (гангліі). КАНОІД (гр. konoeides) — мат. паверхня, складзеная з паралельных да дадзенай плоскасці прамых, якія перасякаюць дадзеную прамую і дадзеную лінію. KAHÔH (гр. kanon = норма, правіла) — 1) асноўнае правіла, палажэнне якога-н. кірунку, вучэння (напр. царкоўныя каноны, каноны класшызму); 2) тое, што з’яўляец-
592
K
ца традыцыйнай, абавязковай нормай (напр. тэхнічныя каноны). KAHÔH3K (лац. canonicus, ад гр. kanon = норма, правіла) — член капітула ў каталіцкай і англіканскай цэрквах. К А Н 0П А (ад гр. Kanobos = назва старажытнаегіпецкага горада) — сасуд для захавання вантробаў бальзамаванага нябожчыка (у Стараж. Егіпце) або попелу пасля крэмацыі (у Этрурыі). КАНОЦЫ БЕ (н.-лац. сопосуЬе) — шапкавы базідыяльны грыб сям. бальбітыевых, які расце на абочынах дарог, сярод травы на апалых галінках. К А Н 0Э (англ. canoe, ад ісп. сапоа, з індз.) — 1) выдзеўбаны човен паўночнаамерыканскіх індзейцаў; 2) лёгкая спартыўная лодка для аднаго або двух чалавек, y якой грабуць адналопасцевым вяслом, стоячы на адным калене. КАНРЬІНГІЯ (н.-лац. сопгіпgia) — травяністая расліна сям. крыжакветных з падоўжаным лісцем і бледна-жоўтымі кветкамі з доўгімі ногцікамі, пашыраная ў Еўразіі; на Беларусі заносная. КАНСАШ ДАВАЦЬ (лац. conso lidare = умацоўваць) — 1) з'ядноўваць, згуртоўваць каго-н., пгго-н.; 2) ажыццяўляць кансалідацыю 2. КАНСАЛІДАЦЬІЯ (лац. consoli datio) — 1) аб’яднанне асобных людзей, груп, арганізацый, грамадскіх сіл для барацьбы за агульныя мэты; 2) ператварэнне кароткатэрміновых даўгавых абавязацельстваў y доўгатэрміновыя (напр. к. пазык). КАН с Ал і ЦНГ (англ. consalting = кансультаванне) — 1) парады спецыялістаў, кансультаванне; 2)
экан. работа спецыяльных кампаній па кансультаванню вытворцаў, гандляроў, пакупнікоў y галіне экспертнай, тэхнічнай і эканамічнай дзейнасці.
KAHCAMÉ (фр. consommé) — від булёну. KAHCAHÀHC (фр. consonance, ад лац. consonare = згодна гучаць) — \)м уз. адначасовае спалучэнне тонаў стройнага, згоднага гучання (проціл. дысананс 1); 2) літ. від няпоўнай рыфмы, y якой сугучныя зычныя гукі пры частковай або поўнай разбежцы галосных. КАНСАНАНТ (лац. consonans, -ntis) — лінгв. зычны гук. КАНСАНАНТЫЗМ (ад лац. conconans, -ntis = зьгчны гук) — сістэма зычных гукаў якой-н. мовы (параўн. вакалізм). КАНСЕКВЕНТНЫ (лац. conse quens, -ntis) — паслядоўны. КАНСЕПТЫ ЗМ (ісп. сопсерtismo, ад concepto = паняцце, думка) — адна з дзвюх асноўных школ іспанскага барока (разам з гангарызмам), паслядоўнікі якой займаліся пошукамі глыбінных і нечаканых сувязей паміж далёкімі гтрадметамі, з’явамі, паняццямі, імкнуліся да выяўлення парадаксальных заканамернасцей быцця, максімальнай выразнасці і сэнсавай насычанасці выказвання. КАНСЕРВАВАЦЬ (лац. conser vare = захоўваць) — 1) гатаваць кансервы з чаго-н. (напр. к. мяса); 2) захоўваць ад псавання спецыяльнай апрацоўкай або стварэннем адпаведных умоў захавання (напр. к. кроў, к. драўніну); 3) часова прыпыняць развіццё, дзейнасць чаго-н. (напр. к. будаўнііггва).
593
K - --------KAHCEPBAHT (лац. conservans, -ntis = які зберагае) — хімічнае рэчыва, якое забяспечвае кансервацыю харчовых прадуктаў. KAHCEPBÀTAP (лац. conservator = ахавальнік) — 1) чалавек старых, аджыўшых поглядаў, праціўнік новага, прагрэсіўнага; 2) член кансерватыўнай партыі. КА Н С ЕРВ А Т0РЫ Я (іт. conservatorio) — вышэйшая музычная навучальная ўстанова, якая рыхтуе выканаўцаў, кампазітараў, музыказнаўцаў. КАНСЕРВАТЬІЗМ (фр. conserva tisme, ад лац. conservare = ахоўваць, захоўваць) — схільнасць да ўсяго старога, аджыўшага і варожасць да новага, прагрэсіўнага. КАНСЕРВАТЫ ЎНЫ (лац. con servativus = ахавальны) — прыхільны да старога, аджыўшага, варожы ўсяму новаму, прагрэсіўнаму (напр. к-ыя погляды); к - a я п a р т ы я — палітычная партыя, заснаваная на прынцыпах кансерватызму, якая прадстаўляе пераважна інтарэсы буйных уласнікаў (напр. y Вялікабрытаніі). КАНСЕРВАЦЫ Я (лац. conserva tio) — 1) спецыяльная апрацоўка або стварэнне спецыяльных умоў для засцярогі чаго-н. ад псавання (напр. к. крыві, к. берасцяных грамат); 2) часовае спыненне дзейнасці, развіцця чаго-н. (напр. к. прадпрыемства). К А Н С ІР В Ы (фр. conserves, ад лац. conservare = ахоўваць, захоўваць) — спедыяльна апрацаваныя харчовыя прадукты, змешчаныя ў наглуха закрытыя бляшанкі або слоікі для засцярогі ад псавання. KAHCETHÀHT (лац. consignans, -ntis = які засведчвае) — уладаль-
нік тавару, які прадае яго за мяжу праз пасрэдніцтва кансігнатара. КАНСІГНАТАР (ад лац. consig nare = прыкладваць пячатку) — пасрэднік пры экспарце тавараў. к а н с і г н Ац ы я (лац. consigna tio = пісьмовы доказ) — форма камісійнага продажу тавараў за мяжу, калі ўладальнік перадае тавар кансігнатару з даручэннем гтрадаць яго на пэўных умовах. КАНСІЛГУМ (лац. consilium) — нарада ўрачоў для вызначэння характару захворвання і спосабаў яго лячэння. KAHCICTÔM ETP [ад ш сіст(энцыя) + -метр] — прыбор для вызначэння кансістэнцыі розных рэчываў. КАНСІСТОРЫ Я (лац. consisto rium = месца збораў) — 1) падначалены архірэю калегіяльны епархіяльны орган з царкоўна-адміністрацыйнымі і судовымі функцыямі; 2) нарада кардыналаў з удзелам рымскага папы. КАНСІСТЭНЦЫ Я (лац. consis tentia = састаў) — ступень шчыльнасці, цвёрдасці рэчыва; густата чаго-н. (напр. цвёрдая к., вадкая к.). КАНСКРЬІПЦЫ Я (лац. conscrip tio = запіс) — спосаб камплектавання арміі ў ігорагу еўрапейскіх дзяржаў на аснове воінскай павіннасці з правам выкупіцца або паставіць на сваё месца іншага. КАНСОЛІ (англ. consols, ад con solidated annuities = кансалідаваная рэнта) — аблігацыі доўгатэрміновых або бестэрміновых дзяржаўных пазык, выпушчаных y Англіі. КАНСОЛЬ (фр console) — 1) выступ y сцяне для падгрымкі некаторьгх частак будынка (карніза,
594
K
балкона i інш.) або для ўстаноўкі на ім скулыпур; 2) падстаўка ў выглядзе калонкі для кветак, лямпы, статуэткі і інш. KAHCÔPT (англ. consort, ад лац. consors, -itis = суправіцель) — муж англійскай каралевы, які не з’яўляецца манархам. КАНСОРЦЫ УМ (лац. consortium = саўдзел) — часовае пагадненне паміж прамысловымі фірмамі або банкамі для сумеснага правядзення фінансавых аперацый. КАНСО РЦ Ы Я (лац. consortio = супольнасць) — група відаў жывёл і раслін, болып-менш звязаных з адным з шдывідуумаў або з цэлай папуляцыяй якога-н. віду жывёл ці раслін. КАНСПЕКТ (лац. conspectus = агляд) — кароткі запіс, сціслы выклад зместу кнігі, лекцыі, даклада. КАНСШ РАВАЦЬ (лац. conspi rare) — прымяняць канспірацыю, захоўваць y тайне што-н. (напр. к. дзейнасць). КАНСШ РАТАР (с.-лац. conspira tor) — той, хто прымяняе канспірацыю, захоўвае ў тайне што-н. КАНСШ РАТЫ ЎНЫ (лац. con spiratus = тайны) — звязаны з канспірацыяй, тайны, падпольны. КАНСШ РА ДЫ Я (лац. conspira tio) — 1) тайныя метады дзейнасці падпольнай арганізацыі і яе членаў; 2) перан. захоўванне тайны. КАНСТАНТА (лац. constan, -ntis = нязменны, пастаянны) — 1) пастаянная велічыня (у матэматыцы, фізіцы, хіміі); 2 )літ. асноўны рытмастваральны кампанент, які вызначае рытмічную прыроду верша. КАНСТАНТАН (ад лац. constans, -ntis = нязменны, пастаянны) —
сплаў медзі з нікелем і гтрымесямі некаторых іншых элементаў. КАНСТАНТНАСЦЬ (ад канстантны) — псіх. адноснае пастаянства ўспрымальных характарыстык аб’екта (яго велічыні, формы, колеру) пры параўнальна шырокім дыяпазоне змены ўмоў успрымання (аддаленасці, ракурсу, асветленасці і інш.). КАНСТАНТНЫ (лац. constans, -ntis) — пастаянны, нязменны, устойлівы. КАНСТАТАВАЦЬ (фр. consta ter) — адзначаць, пацвярджаць наяўнасць чаго-н. (напр. к. факт). КАНСТАТАЦЫЯ (фр. constata tion) — адзначэнне, пацвярджэнне наяўнасці чаго-н. (напр. к. факта). КАНСТРУКТАР (с.-лац. construc tor, ад лад. construere = будаваць) — 1) спецыяліст, які стварае канструкцыі машын, збудаванняў, мастоў і іншых аб’ектаў; 2) набор дэталей і матэрыялаў для дзіцячай гульні (складвання розных прадметаў, машын, збудаванняў). КАНСТРУКТЫ ВІЗМ (ад п.-лац. constructivus = які складае аснову) — фармалістычны кірунак y мастацтве і архітэктуры 20 ст., які адмаўляе ідэйны змест і падмяняе мастацкі вобраз абстракцыяй 1. КА Н СТРУ КТЫ Ы СТ (ад канструктывізм) — паслядоўнік канструктьшізму. КАНСТРУКТЬІЎНЫ (п.-лац. constructivus) — які можна ўзяць за аснову пры выпрацоўцы рашэнняў, вывадаў (напр. к-ая прапанова). КАНСТРУКЦЫ Я (лац. construc tio) — 1) будова, узаемнае размяшчэіше частак, дэталей якога-н. збудавання, механізма (напр. к.
595
K маста, к. самалёта); 2) збудаванне, механізм складанай будовы (напр. жалезабетонная к.); 3)лінгв. спалучэнне слоў y мове (напр. к. сказа).
КАНСТЫ ТУЦЫ ЯНАЛЬНЫ (ад лац. constitutio = будова) — які датычыць канстытуцыі 2. К А Н С Т ^БЛ Ь (англ. constable, ад фр. connétable = канетабль) — ніжэйшы паліцэйскі чын y Англіі і ЗША, a таксама камендант крэпасці або палаца ў Англіі.
КАНСТРУ Я вА цЬ (лац. construe re = будаваць) — 1) ствараць канструкцыю чаго-н., будаваць механізмы, машыны, збудаванні з выкананнем іх праектаў і разлікаў (напр. к. аўтамабілі); 2) ствараць y пэўным саставе (напр. к. прэзідыум з’езда).
КАНСТЭЛЙЦЫЯ (лац. constella tio) — 1) узаемнае размяшчэнне нябесных свяцілаў, якое служыць падставай для астралагічных прароцтваў; 2) збег абставін.
КАНСТРЫ КТАР (ад лац. const rictio = сцяжэнне, звужэнне) — мускул, які звужае які-н. прыродны канал y арганізме чалавека і жывёл.
КАНСУЛАТ (лац. consulatus) — тое, пгто і консульства 2. КАНСУЛЬТАВАЦЬ (лац. consultare) — даваць кансультацыю 2.
КАНСТЫ ТУАНТА [фр. (assem blée) constituante = устаноўчы сход] — устаноўчы сход y Францыі з мэтай распрацоўкі або змены канстытуцыі 1.
КАНСУЛЬТАНТ (лац. consultans, -ntis = які радзіць) — асоба, якая дае кансулыпацыі па пытаннях сваёй спецыяльнасці. КАНСУЛЬТАТЫЎНЫ (фр. con sultatif, ад лац. consultare = радзіць) — дарадчы, з дарадчымі правамі (напр. к. орган).
К А Н С ТЫ ІУ ІРА В А Ц Ь (лад. con stituere = устанаўліваць) — устанаўліваць, вызначаць склад, змест чаго-н. (напр. к. органы канферэнцыі). КАНСТЫ ТУТЬІЎНЫ (фр. consti tutif, ад лац. constitutus = вызначаны) — ж і складае аснову чаго-н. (напр. к-ыя ферменты). KАНС ТЫ ТУЦ Ы Я (лац. consti tutio = будова; устанаўленне) — 1) асноўны закон дзяржавы; 2) будова арганізма, склад цела (напр. к. чалавека). КЛНСТЫ ТУЦЫ ЯНАЛІЗМ (фр. constitutionnalisme, ад лац. consti tutio = будова; устанаўленне) — плынь y палітыцы і юрыдычнай навуцы, якая прызнае найлепшай сістэмай кіравання канстытуцыйную манархію.
КАНСУЛЬТАДЫ Я (лац. consul tatio) — 1) нарада спецыялістаў па якому-н. пытанню (напр. двухбаковыя кансультацыі па міжнародных пытаннях); 2) парада спецыяліста, a таксама дадатковае тлумачэнне навучэнцам праграмнага матэрыялу (напр. к. урача, к. па матэматыцы); 3) установа, ж ая дапамагае насельніцтву парадамі па жіх-н. пытаннях (напр. юрыдычная к., дзіцячая к.). КАНСУМ ЕНТЫ (ад лац. consu mo = спажываю) — арганізмы, якія харчуюцца жывым арганічным рэчывам (напр. драпежныя жывёлы, паразітычныя арганізмы, насжомаедныя расліны).
596
K
КА Н СЬЕРЖ (фр. concierge) — швейцар, брамнік. КАНСЬЮ М ЕРЬІЗМ (фр. con sumérisme) — арганізаваны рух грамадзян і дзяржаўных органаў за расшырэнне правоў і ўплыву пакупнікоў y адносінах да прадаўцоў. КАНСЬЯНЕРА (ісп. сапсіопего) — зборнікі любоўнай і сатырычнай паэзіі ў Іспаніі ў 12— 14 ст. КАНС^НСУС (лац. consensus = згода, аднастайнасць) — 1) збег думак; агульная згода па спрэчных пытаннях удзельнікаў канферэнцый, перагавораў, пасяджэнняў і г.д.; 2) форма калегіяльнага прыняцця рашэння, якое ўступае ў сілу толькі тады, калі за яго выказаліся ўсе без выключэння ўдзельнікі галасавання. КАНТ (польск. kant, ад ням. Kante) — 1) рабро, край y чым-н.; 2) аблямоўка па краях або па швах y адзенні ў выглядзе каляровага шнурка. КАНТАБІЛЕ (іт. cantabile = пявуча) — пявучы характар выканання музычнага твора або яго часткі. КА Н Т А П Ё ЗН Ы (лац. contagio sus) — заразлівы (напр. к-ае захворванне). КАНТАГШ (лац. contagium = зараза) — узбуджальнік інфекцыйнай хваробы. К А Н Т А Д йЙ Н (ад лац. kontego = укрьюаю) — 1) хаатычная канцэнтрацыя ці групоўка арганізмаў, што склалася ў выніку стыхійнага працэсу масавага высялення жывёл y неўласцівыя для іх мясцовасці (напр. y час стыхійных бедстваў); 2) метад вывучэння распаўсюджанасці віду, заснаваны на атрыманні проб па квадратах і
складанні рада градацый шчыльнасці відавога насельніцтва. КАНТАКАРЭНТ (іт. conto corrente) — бягучы рахунак, які адкрьюаецца асобамі, фірмамі, банкамі сваім пастаянным кліентам для ўзаемнага разліку паміж імі. KAHTÀKT (лац. contactus) — 1) сутыкненне, непасрэдная блізкасць па месцы знаходжання; 2) злучэнне двух праваднікоў y электрычным ланцугу, a таксама месца гэтага злучэння; 3) перан. блізкія адносіны, цесная сувязь (нагтр. літаратурныя кантакты).
КАНТАКТАР (ад лац. contactus = сутыкненне) — электрамагнітны апарат, прызначаны для дыстанцыйнага ўюпочэння, выключэння і пераключэння электрычных ланцугоў. КАНТАМШ А ц Ы Я (лац. conta minatio = сутыкненне, змешванне) — 1) змешванне дзвюх або некалькіх з’яў, падзей пры іх апісанні; 2) утварэнне новага слова або словазлучэння шляхам аб’яднання двух блізкіх па значэнні ці гучанні слоў або выразаў. КАНТАНАЛЬНЫ (фр. canto nal) — які мае адносіны да кантона, звязаны з пэўным кантонам. КАНТАНГА (англ. contango) — суадносіны цэн, пры якіх цэны па здзелках на тэрмін перавышаюць цэны на наяўны тавар, a цэны на тавар з аддаленымі тэрмінамі пастаўкі вышэйшыя, чым з бліжэйпіымі (проціл. бэквардэйшн).
КАНТАігісТ (ням. Kantonist = навабранец, ад фр. canton = акруга) — 1) рэкрут y Прусіі ў 18— 19 ст.; 2) салдацкі сьш, які з дня нараджэння лічыўся за ваенным ведам-
597
K ствам i рыхтаваўся да ваеннай службы ў ніжэйшай ваеннай школе (у Расіі першай пал. 19 ст.). КАНТАР1 (польск. kantar, ад венг. kantâr) — аброць без цугляў для прьгоязвання каня. КАНТАР2 (лац. cantor) — 1) пеўчы хору ў каталіцкай царкве; 2) галоўны спявак y сінагозе; 3) настаўнік і дырыжор хору, a таксама арганіст y пратэстанцкай царкве. КАНТАР3 (тур. kantar, ад ар. qintar) — 1) адзінка масы ў многіх краінах Блізкага Усходу і Міжземнамор’я (ад 45 да 320 кг); 2) уст. разнавіднаць бязмена. КАНТАРАФІЛІЯ (ад гр. kantharos = жук + -філія) — перакрыжаванае апыленне раслін пры дапамозе жукоў. КАНТАРЙДА (гр. kantharis, -idos) — жук сям. нарыўнікаў, пашыраны ў Еўразіі; шкоднік лісцевых дроў і кустоў; шпанская мушка. КАНТАРЫ ДЗІН (ад кантарыда) — атрутная субстанцыя, якая змяшчаецца ў крыві і палавых залозах кантарыды; выкарыстоўваецца для вырабу лекавай мазі. КАНТАРЭЛЮ ЛЯ (н.-лац. cantharellula) — шапкавы базідыяльны грыб сям. радоўкавых, які расце ў імшыстых хваёвых лясах; ядомы; лісічка шэрая пукатая. KAHTÂTA (іт. cantata) — 1) буйны музычны твор урачыстага, лірыка-эпічнага зместу для хору, саліста і аркестра; 2) урачысты лірычны верш, ода. KAHTÔH (фр. canton) — 1) адміністрацьшна-тэрьггарьіяльная адзінка ў некаторых краінах, нагтр. y Францыі, Бельгіі, Швейцарыі; 2) выбарчая акруга ў Францыі.
КАНТОРА (ням. Kontor) — установа або аддзел гтрадпрыемства з адкяністраід>ійна-канцьшярскімі функцыямі, a таксама памяшканне такой установы або аддзела. КАНТРАБАНДА (іт. contrabbando) — 1) тайны правоз або перанос цераз дзяржаўную граніцу тавараў, валкпы, капггоўнасцей, a таксама прадметы, п^амешчаныя такім спосабам; 2) перан. усё забароннае, пгго робіцца, прыврзіцца або прыносіцца тайна. КАНТРАБАНДЬІСТ (ісп. contrabandista) — той, хто займаецца кантрабандай. KAHTPABÂC (іт. contrabbasso) — самы вялікі па памеры і нізкі па гучанні смычковы музычны інструмент. KAHTPABÉP3A (фр. controverse, ад лац. controversia = спрэчка) — спрэчка, супярэчнасць; спрэчнае пьгганне. КАНТРАГАЛС (ад лац. contra = супраць + галс) — галс, процілеглы таму, якім ідзе сустрэчнае судна КАНТРАДЫ КТОРНЫ (лац. con tradictorius = які супярэчыць)--супярэчлівы (напр. к-ыя меркаванн і).
КАНТРАДЬІКЦЬІЯ (лац. contra dictio = супярэчнасць) — лагічна супярэчлівае суджэнне. КАНТРАКТ (лац. contractus = здзелка) — пісьмовы дагавор, пагадненне, заюпочанае двума бакамі з узаемнымі абавязацельствамі. КАНТРАКТ АВАЦЬ (ад кантракт) — заюпочаць кантракт на атрыманне, выкарыстоўванне каго-н., чаго-н.
598
KAHTPAKTÂHT (фр. contractant, ад лац. contractus = здзелка) — асоба або арганізацыя, якія бяруць на сябе якія-н. абавязацельствы па кантракту. КАНТРАКТАЦЫ Я (ад кантрактаваць) — спосаб нарыхтоўкі сельскагаспадарчай прадукцыі на аснове дагавораў, якія заюпочаюцца паміж нарыхтоўчымі арганізацыямі і гаспадарчымі прадпрыемствамі. КАНТРАКТУРА (лац. contractura = звужэнне, скарачэнне) — значнае абмежаванне рухомасці ў суставе ў выніку паталагічных працэсаў, якія адбьшаюцца ў суставе і ў мяккіх тканках, пгго яго акружаюць. КАНТРАКЦЫ Я (лац. contrac tio) — сцісканне (напр. тэктанічная к.). КАНТРАЛЁР (фр. controleur) — службовая асоба, якая правярае каго-н., пгго-н., кантралюе чыю-н. дзейнасць (напр. аўтобусны к.). КАНТРАЛЬТА (іт. contralto) — 1) самы нізкі жаночы голас; 2) спявак з такім голасам. К А Н ІРА Л Я В А Ц Ь (фр. contrô ler) — праводзіць кантроль, правяраць, сачыць за правільнасцю дзеянняў каго-н., чаго-н. КАНТРАМАРКА (фр. contremar que) — талон узамен білета на права ўваходу ў тэатр, цырк і інш. К А Н ТРА П 0С Т (іт. contraposto) — малюнак фігуры чалавека, y якім становішча адной часткі цела кантрастна про ціі іастаўлена становішчу іншай (напр. верхняя частка тулава паказана ў павароце, a ніжняя франтальна).
—
-------------------------- к
КАНТРАПУНКТ (іт. contrappunto) — 1) тое, што і паліфанія\ 2) мелодыя, якая гучыць адначасова з асноўнай мелодыяй; 3) аддзел тэорыі музыкі гтра разнавіднасці і правілы поліфаніі. КАНТРАРНЫ (лац. contrarius) — процілеглы, супраціўны; к - ы я с у д ж э н н і — процілеглыя суджэнні, якія выключаюць адно другога. КАНТРАСТ (фр. contraste) — 1) рэзка выражаная процілегласць; 2) рэзкая розніца ў яркасці або колеры прадметаў (у фатаграфіі і жывапісе). КАН'ГРAФАКЦЫ Я (лац. contrafactio = падробка) — 1) перавыданне чужога твора без згоды аўтара; 2) уст. падробка твораў літаратуры, мастацгва; 3) выкарыстанне чужых знакаў на сваіх таварах з мэтай увесці ў зман пакупнікоў і атрымаць даход. КАНТРАЦЭПЦЫ Я [ад контра+ лац. (con)ceptio = зачацце] — метады і сродкі пазбягання цяжарнасці. КАНТРДАНС (фр. contredance, ад англ. country-dance = літар. сялянскі танец) — даўнейшы танец, які вьпсонваўся чатырма, шасцю або васьмю парамі, a таксама музыка да гэтага танца. KAHTPÔJIEP (англ. controller = літар. кіраўнік) — прыбор для рэгулявання работы электрарухавіка (у трамваях, тралейбусах, электравозах і інш.). К А Н Т Р0Л Ш Г (англ. control ling) — улік і кантроль на прадпрыемстве. КАНТРОЛЬ (фр. contrôle) — 1) праверка дзейнасці каго-н., чагон.; назіранне з мэтай праверкі; 2)
599
K установа, якая займаецца такой праверкай (напр. дзяржаўны к.). КАН ТРЫ БЎЦ Ы Я (лац. contribu tio) — 1) грашовая сума, якая спаганяецца дзяржавай-пераможцай з пераможанай дзяржавьц 2) грашовыя або натуральныя паборы, якія збіраюцца чужаземным войскам з насельніцтва захопленай ім тэрыторыі. КА Н ТР^Й Л ЕР [ад кан(тэйнер) + англ. trailer = які цягне] — кантэйнер на колах для перавозкі грузаў на чыгуначных платформах і па шасэ. КАНТЎЗІЯ (лац. contusio = удар) — агульнае пашкоджанне арганізма без парушэння цэласці скуры, напр. пры разрьгое бомбы, снарада. КАН ТЫ (лац. cantus = спяванне) — пахвальнае песнапенне ўрачыстага свецкага або царкоўнага зместу. КАНТЫЛЁНА (лац. cantilena = спеў) — 1) старадаўняя французская лірыка-эпічная народная песня; 2) плаўная, напеўная медодыя. КАНТЫ НГЁНТ (лац. contingens, -ntis = які дастаецца на долю) — 1) сукупнасць людзей аднароднай y якіх-н. адносінах групы, катэгорыі (наіф. к. вучняў, к. слухачоў музычнага лекторыя); 2) найбольшая колькасць, норма чаго-н., якая ўстанаўліваецца для пэўнай мэты (напр. экспартны к. тавараў).
ня якіх-н. краін дзяржавай, што пануе на кантыненце. КА Н ТЫ Н ЕН ТА лЬН Ы (ад лац. continens, -ntis = кантынент) — які адносіцца да кантынента, мацерыковы; к. к л і м a т — клімат, які характарызуецца значнымі ваганнямі тэмпературы паветра, невялікай колькасцю ападкаў. КА Н ТЫ Н У ІТ^Т (ад лац. con tinuitas = бесперапыннасць) — 1) пераемнасць y развіцці права; 2) бесперапыннасць пасяджэнняў парламента. КАНТЬІНУУМ (лац. continu um) — 1) бесперапыннасць, непарыўнасць з’яў, гтрацэсаў; 2) мат. непарыўная сукупнасць, напр. сукупнасць усіх пунктаў адрэзка прамой; 3) фіз. суцэльнае матэрыяльнае асяроддзе, уласцівасці якога змяняюцца ў прасторы бесперапынна. КАНТЫ ЧКА (польск. kantyczka, ад лац. canticum = песня) — зборнік каталіцкіх царкоўных песень. КАНТЫЯНСТВА [ад ням. I.Kant = прозвішча ням. філосафа (1724— —1804)] — ідэалістычны філасофскі кірунак, які сваім вьгтокам мае вучэнне нямецкага філосафа І.Канта; адмаўляе магчымасць пазнання навакольнага свету (гл. агнастыцызм\ лічыць прастору, час, прычыннасць, заканамернасць спрадвечнымі формамі нашай свядомасці.
КАНТЫ НЕНТ (лац. continens, -ntis) — буйны ўчастак сушы, акружаны акіянам; мацярык (напр. Афрыканскі к.).
КАНТЭЙНЕР (англ. container) — спецыяльная скрыня для перавозкі грузаў без дадатковай упакоўкі, для навуковай апаратуры, напр. на касмічным караблі.
КАНТЫ НЕНТАЛІЗМ (ад кантынентальны) — палітыка эканамічнага і палітычнага падначален-
К А Н Т^К С Т (лац. contextus = злучэнне, сувязь) — закончаная ў сэнсавых адносінах частка тэксту,
600
----------- к
якая дазваляе ўдакладніць значэнне кожнага слова, пгго ў яго ўваходзіць.
КАНФАБУЛЯЦЫ Я (лац. confa bulatio = размова) — парупюнне памяці (разнавіднасць парамнезіі), пры якім яе прагалы запаўняюцца фантастычнымі выдумкамі.
КАНТЭЛЕ (фін. kantele) — фінскі і карэльскі струнны шчыпковы музычны інструмент, падобны на гуслі.
КАНФАКАЛЬНЫ (ад лац. con = з, разам + фокус) — які мае агульны фокус (напр. арбіты планет з’яўляюцца канфакальнымі крывымі).
КАНТ^НТ-А н Аш З (ад англ. content = змест, сутнасць + аналіз) — метад выяўлення і ацэнкі спецыфічных характарыстык тэкстаў і іншых носьбітаў інфармацыі.
КАНФАР (гр. kantharos) — старажытнагрэчаскі кубак для віна з дзвюма вертыкальнымі ручкамі.
КАНТЭСТАТАР (ад лац. con testor = клічу ў сведкі) — свяшчэннаслужыцель або веруючы ў каталіцкай царкве, які не згодны з пунктам погляду рэлігійных вярхоў на с ацыяльна-палітычныя пытанні.
КАНФАРМ АЦЫІ (лац. confor matio) — геаметрычныя формы, якія прымаюць малекулы арганічных злучэнняў пры свабодным вярчэнні асобных фрагментаў малекул вакол простых вугляродных сувязей.
КАНТЭСТАЦЫ Я (ад фр. contes ter = пярэчыць; сумнявацца) — 1) дыскусія, спрэчка па грамадскіх і мастацкіх праблемах; 2) выражэнне пратэсту, асабліва ў палітычным руху, таорчасці, рэлігіі; 3) сапернііцва, конкурс.
КАНФАРМІЗМ (ад лац. confor mis = падобны) — прыстасавальніцтва, пасіўнае прыняцце існуючага парадку і пануючых поглядаў, беспрынцыповае прьггрымліванне таго, што насаджаейда сілай аўтарытэту.
КАНУЛ ЯРЫ І (ад гр. konus = конус + laros = прыемны) — клас вымерлых кішачнаполасцевых жывёл тыпу кнідарый з ракавінай y выглядзе чатырохграннай піраміды, рэшткі якіх трапляюцца ў адкладах палеазою.
КАНФ АРШ еТ (англ. conformist, ад лац. conformis = падобны) — прыхільнік англіканскай царквы. КАНФЕДЭРАТ (лад. confoedera bis = які ўваходзіць y аб’яднанне) — 1) арганізацыя або дзяржава, якія ўваходзяць y склад канфедэрацыі 1; 2) удзельнік канфедэрацыі ў феадальнай Полыпчы.
КАНУРБАЦЫ Я (ад лац. con = з, разам + urbs = горад) — група блізка размешчаных і цесна звязаных паміж сабой гарадоў; разнавіднасць агламерацыі 3. КАНУФЕР (ад перс. karanfi) — травяністая расліна сям. складанакветных, пашыраная пераважна на Каўказе, y Малой Азіі; выкарыстоўваецца ў кулінарыі і для барацьбы са шкоднымі насякомымі.
КАНФЕДЭ р Ат КА (польск. konfederatka, ад лац. confoederabis = які ўваходзіць y аб’яднанне) — 1) польскі галаўны ўбор y выглядзе чатырохвугольнай шапкі без казырка, якую насілі некалі канфедэраты, 2) польская вайсковая man ica з чатырохвугольным верхам.
601
K -----------КАНФЕДЭРАЦЫЯ (лац. confoe deratio) — 1) аб’яднанне, саюз якіх-н. грамадскіх арганізацый або дзяржаў (напр. Усеагульная к. прафсаюзаў y Францыі); 2) часовы саюз шляхты ў Полыпчы 16— 18 ст., які ствараўся для дасягнення пэўных палітычных мэт. КАН Ф ЕКЦ Ы ЁН (ням. Konfektion, ад лац. confectio = выраб) — гандаль гатовым адзеннем, a таксама майстэрня, дзе шыюць адзенне для продажу. КАНФЕРАНС (фр. conférence) — выступленне на сцэне, звязанае з аб’яўленнем нумароў праграмы эстраднага прадстаўлення, a таксама тэкст такога выступлення. КАНФЕРАНСЬЕ (фр. conféren cier = дакладчык, лектар) — артыст, які вядзе канцэртна-эстраднае прадстаўленне, аб’яўляючы нумары праграмы і займаючы гледачоў y перапынках паміж нумарамі. КАНФЕРЫ РАВАЦЬ (фр. confé rer, ад лац. conferre = групаваць) — выконваць абавязкі канферансье. КАНФЕРЭНЦ-ЗАЛА (ням. Копferenzsaal) — зала для ўрачыстых сходаў, канферэнцый. КА НФ ЕРЭНЦЫ Я (лац. conferen tia) — нарада прадстаўнікоў урадаў, грамадскіх, навуковых і іншых арганізацый для абмеркавання пэўных пытанняў. КАНФ ЕСІЯ (лац. confessio) — разнавіднасць якога-н. веравучэння ў спалучэнні з уласцівай яму абраднасцю; веравызнанне. КАНФ ЕСІЯНАЛЬНЫ (лац. сопfessionalis) — звязаны з веравызнаннем.
КАНФЕЦІ (іт. confetti) — рознакаляровыя папяровыя кружочкі, якімі абсыпаюць адзін аднаго на балях, маскарадах, карнавалах. КАНФІГУРАЦЫ Я (лац. configu ratio) — 1) абрысы, форма чаго-н. (напр. к. воблакаў); 2) узаемнае размяшчэнне прадметаў або іх частак; 3) астр. бачнае становішча планеты на нябеснай сферы адносна Сонца (злучэнне, элангацыя, квадратура 3 Іапазіцыя 3). КАНФІДЭНТ (лац. confidens, -ntis) — тайны агент, агент разведк і.
КАНФІДЭНЦЫЯ (лац. confidentia) — прыязныя, даверныя адносіны; давер. КАНФІДЭНЦЫ ЯЛЬНЫ (ад канфідэнцыя) — які не падлягае агалашэнню, даверны, сакрэтны (напр. к-ая размова, к. тон). КАНФІРМАВАЦЬ (лац. confir mare) — 1) зацвярджаць пастанову, судовы прыгавор; 2) спраўляць абрад канфірмацыі 3. КАНФЕРМАЦЫЯ (лац. confirma tio = зацвярджэнне) — 1) зацвярджэнне судовага прыгавору вышэйшай уладай y некаторых краінах; 2) права рымскага папы зацвярджаць епіскапаў; 3) абрад мірапамазання ў католікаў. КАНФІСКАВАЦЬ (лац. confis care) — забіраць маёмасць, грошы ў карысць дзяржавы. КАНФІСКАТ (лац. confisca tum) — канфіскаваная рэч. к а н ф і с к Ац ы я (лац. confisca tio) — 1) прымусовае бязвыплатнае адабранне маёмасці, грошай y карысць дзяржавьг, 2) забарона карыстацца творамі друку.
602
----------- к КАНФПЦОР (фр. confiture) — разнавіднасць джэму, жэле з фруктаў або ягад, звараных з цукрам і жэлейнымі рэчывамі. КАНФ ЛІКТ (лац. conflictus = сутыкненне, барацьба) — 1) рэзкае сутыкненне процілеглых поглядаў, імкненняў, сіл (у прыродзе і грамадстве) (напр. міжнародны к-Х 2) супярэчнасць, сутычка супрацьлеглых сіл, пакладзеная ў аснову сюжэта мастацкага твора (напр. к. рамана). КА Н Ф Л Ю ^Н Ц Ы Я (п.-лац. con fluentia = з ’яднанне, зліццё) — 1) сумесны рух двух або некалькіх леднікоў; 2) зліццё рэк, злучэнне некалькіх струменяў y адзін. К А Н Ф 0РК А (рус. конфорка, ад гал. komfoor = прыстасаванне для раскладвання агню) — круглая адтуліна на кухоннай пліце для каструль, скавародак, a таксама кружок, якім закрьшаюць гэту адіулін у.
К А Н Ф 0РМ Н Ы (лац. conformis) — падобны, адпаведны, к -a e a д л ю с т р а в а н н е — адлюстраванне адной паверхні на другую, пры якім зберагаюцца вуглы паміж усімі напрамкамі (напр. адлюстраванне зямной паверхні на карце). КАНФРАНТАЦЫ Я (фр. confrentation, англ. confrontation, ад с.-лац. confrontatio) — проціборства, супрацьпастаўленне палітычных прынцыпаў, сацыяльных сістэм. КАНФУЗ (лац. confusus) — няёмкае становішча; стан няёмкасці, збянтэжанасці, сораму. КАНФУЦЫЯНСТВА [ад кгг. Kon-fu-tsy = імя старажытнакітайскага філосафа (6 ст. да н.э.)] — сістэма маральна-філасофскіх по-
глядаў, заснаваная на вучэнні Канфуцыя, якая вызначае ўзаемаадносіны паміж людзьмі і патрабуе пакоры малодшых старэйшым. KAHXACTPÂKI (н.-лац. сопchostraca) — падатрад жабраногіх ракападобных; дробныя ракі, якія трапляюцца ў вадаёмах, што перасыхаюць. КАНХІЯЛОГІЯ, КАНХІЛІЯЛ О Г Ы (ад гр. konche, -chylion = ракавіна + -логія) — раздзел заалог і'/, язсі вывучае ракавіны сучасных і вымерлых малюскаў, плечаногіх і іншых жывёл. КАНХОІДА (ад гр. konche = ракавіна + -оід) — мат. плоская крывая, якая атрымліваецца пры павелічэнні або памяншэнні радыусвектара кожнага пункта дадзенай крывой на адзін і той жа адрэзак. КАНЦАНЁТА (іт. canzonetta = песенька) — невялікая канцона 3. к Ан ЦДЕР ( н я м . Kanzler, ад с.лац. cancellarius) — 1) кіраўнік дзяржаўнай канцылярыі ў Вялікім княстве Літоўскім, хавальнік вялікай дзяржаўнай пячаткі, член паноў-радьг, 2) вышэйшая службовая асоба ў некаторых краінах; 3) прэм’ер-міністр y Аўстрыі і Германіі.
КА Н Ц 0Н А (іт. сапсопе) — 1) род лірычнага верша ў італьянскай і старафранцузскай паэзіі сярэдніх вякоў; 2) свецкая шматгалосая песня эпохі Адраджэння, блізкая простым складам да народнай; 3) вакальная або інструментальная п’еса з напеўнай мелодыяй. КАНЦЫ ЛЯРЫ Я (с.-лац. cancellaгіа) — аддзел установы, 5псі займаецца справаводствам, a таксама памяшканне гэтага аддзела.
603
K - ---------КАНЦЫ Ш ЗМ (ад лац. concinnere = правільна аб’ядноўваць) — кірунак y традыцыйнай логіцы, прадстаўнікі якога намагаліся зліць логіку з псіхалогіяй.
але адрозніваюцца па складанасці і аб’ёме. КАНЦЭНТРЫ ЗМ (ад канцэнтры) — паўтаральнасць вучэбнага матэрыялу праграм ніжэйшай ступені навучання ў праграмах наступных яго ступеней.
КАНЦЫ ЯНАЛ (с.-лац. cantionale, ад лац. cantio = спяванне) — зборнік шматгалосых рэлігійных песнапенняў евангеліцкай царквы для сумеснага выканання царкоўным хорам і абшчынай.
КАНЦЭНТРЬІЧНЫ (ад лац. con = з, разам + цэнтр) — 1) які мае агульны цэнтр (напр. к-ыя кругі); 2) заснаваны на канцэнтрызме (напр. к-ая сістэма навучання)
КАНЦЭЛШ Г (англ. cancelling = скасаванне) — крайні тэрмін гтрыбыцця зафрахтаванага судна ў порт для пагрузкі, пасля якога фрахтавальнік мае права скасаваць кантракт.
К А Н Ц ^П Т (лац. conceptus = думка, паняцце) — галоўная думка, фармуліроўка. КАНЦЭПТУАЛІЗМ (ад с.-лац. conceptualis = паняційны) — кірунак y сярэдневяковым наміналізме, які адмаўляў існаванне агульных паняццяў незалежна ад адзінкавых рэчаў, але прызнаваў іх існаванне ў розуме суб’екта.
КАНЦЭНТРАВАДЬ (ад лац. con = з + centrum = сярэдзіна) — 1) збіраць, сцягваць, групаваць y адным месцы (напр. к. войскі); 2) перан. накіроўваць на пгго-н. увагу, думкі; 3) насычаць раствор якім-н. рэчьюам. КАНЦЭНТРАТ (н.-лац. concen trates = засяроджаны, сабраны) — 1) гатовы харчовы прадукт y сухім прасаваным выглядзе (напр. к. кашы); 2) корм высокай пажыўнасці для жывёлы; 3) горн. прадукт абагачэння карысных выкапняў, прызначаны для далейшай перапрацоўкі. КАНЦЭНТРАЦЫЯ (лац. concent ratio) — 1) збіранне, засяроджанне ў адным месцы (напр. к. рабочай сілы); 2) ступень насычанасці раствору якім-н. рэчывам (раствор высокай канцэнтрацыі). К А Н Ц ^Н ТРЫ (ад лац. con = з, разам + цэнтр) — 1) кругі рознай велічыні, але з агульным цэнтрам; 2) паслядоўныя ступені ў навучанні, якія звязаны адзінстаам зместу,
КАНЦЭПТУ АЛЬН Ы (с.-лац. conceptualis) — які датычыць паняццяў, паняційны. КАНЦЭПЦЫЯ (лац. conceptio) — 1) сістэма поглядаў, спосаб разумення якіх-н. з’яў (напр. к. вучонага); 2) асноўная думка чаго-н. (напр. к. твора). КАНЦЭР (лац. cancer) — злаякасная пухліна, рак. КАНЦЭРАГЕНЁЗ (ад канцэр + -генез) — працэс узнікнення і развіцця злаякасных пухлін. КАНЦЭРАГЕННЫ (ад канцэр + -генны) — здольны выклікаць злаякасныя пухліны (напр. к-ае рэчыва). КАНЦЭРАГЕНЫ (ад канцэр + -ген) — рэчьшы, якія садзейнічаюць узнікненню злаякасных пухлін.
604
КАНЦЭРАФОБІЯ (ад канцэр + -фобія) — назойлівы страх захварэць ракам. КАНЦЭРН (англ. concern) — адна з складаных формаў манапалістычных аб’яднанняў, якая ўключае прадпрыемствы прамысловасці, транспарту, гандлю і банкаўскай сферы. К А Н Ц ^Р Т (польск. koncert, ад іт. concerto) — 1) публічнае выкананне музычных і іншых твораў па загадзя складзенай праграме; 2) буйны музычны твор для аднаго інструмента ў суправаджэнні аркестра (напр. к. для скрыпкі). КАНЦЭРТАНТ ( н я м . Konzertant, ад іт. concertante) — артыст, які дае канцэрт або ўдзельнічае ў канцэрце. КАНЦЭРТМАЙСТАР (ням. Копzertmeister) — 1) кіраўнік адной з струнных груп y аркестры (скрыпак, альтоў, віяланчэлей); 2) скрыпач-саліст сімфанічнага або опернага аркестра; 3) піяніст, які развучвае партыі са спевакамі і акампаніруе ім (параўн. коррэпетыmap). КАНЦЭРЦІНА (іт. concertina) — 1) музычны твор меншых памераў, чым канцэрт 2, для саліста з аркестрам; 2) група музычных інструментаў, якая выконвае сола ў канцэрце; 3) музычны інструмент, які мае вьп'ляд шасціграннага гармоніка. / КАНЦЭСІЯ (лац. concessio = дазвол, уступка) — 1) дагавор аб перадачы замежнай фірме ў эксплуатацьпо на пэўны тэрмін прыродных багаццяў, прадпрыемстваў і іншых гаспадарчых аб’ектаў, якія належаць дзяржаве; 2) прадпрыем-
----------- к
ства, якое арганізавана на аснове такога дагавору. КАНЦЭСІЯНЁР (фр. concession naire) — уладальнік канцэсіі 2. КАНЧУК (укр. канчук, ад кр.-тат. kamcyk) — раменны бізун. КАНЬЁН (ісп. canon = літар. труба) — вузкая глыбокая рачная даліна, дно якой цалкам занята рэчышчам. КАНЬЯК (фр. cognac, ад Cognac = назва фр. горада) — моцны алкагольны напітак са спірту, атрыманага перагонкай вінаградных він і вытрыманага ў дубовых бочках. КА Н ’Ю ГА ТЫ (н.-лац. conjugatophyceae, ад coniugatio = злучэнне) — клас зялёных водарасцяў; пераважна аднаклетачныя арганізмы з ніткаватай будовай слаявішча, для якіх характэрны палавы працэс кан ’югацыя; жывуць y прэсных вадаёмах, на паверхні глебы ў сырых месцах, на ледніках і высакагор’ях. КА Н ’Ю ГА Ц Ы Я (лац. coniugatio = злучэнне) — палавы працэс y інфузорый, водарасцяў; 2) папарнае часовае збліжэнне гамалагічных храмасом, y час якога паміж імі можа адбывацца абмен гамалагічнымі ўчасткамі. К А Ш 0 Л Я (фр. canula) — полая трубка для ўвядзення ў арганізм лекавых рэчываў і вывядзення з поласцей органаў і крывяносных сасудаў крыві і сакрэтаў. КА Н ’Ю НКТЎРА (с.-лац. coniunctura) — 1) сукупнасць умоў, становішча, абставіны, якія склаліся ў той ці іншай галіне дзейнасці, напр. y палітыцы, эканоміцы, гандлі і інш., уплываюць на ход якіхн. падзей, спраў (напр. спрыяльная к.); 2) сукупнасць прымет, якія ха-
605
K
рактарызуюць стан эканомікі сусветнай гаспадаркі, эканомікі асобных краін ці якой-н. галіны гаспадаркі за пэўны перыяд (месяц, квартал, год). КА Н ’Ю НКТЫ ВА (лац. coniunctivus = злучальны) — слізістая абалонка вока, якая пакрьюае ўнутраную паверхню павек і пярэднюю частку вочнага яблыка. КА Н ’Ю Н КТЫ ВІТ (ад лац. coniunctivus = злучальны) — запаленне кан ’юнктывы. К А Н ’Ю Н КТЫ Ў (лац. coniunctivus = злучальны) — лінгв. умоўны лад дзеяслова. КА Н ’К ІН К Ц Ь Ы (лац. coniunctio = сувязь, аб’яднанне) — аперацыя матэматычнай логікі, якая аб’ядноўвае два ці болып выказванняў з дапамогай лагічнай звязкі «і». КАПА (польск. кара, ад с.-лац. сарра) — узорыстае пікейнае пакрывала на ложак. КАІІАЛ (ісп. copal) — цвёрдая выкапнёвая смала расліннага паходжання, якая выкарыстоўваецца для прыгатавання лакаў, лінолеуму і інш. КА П А ігіР (фр. caponnière) — фартыфікацыйнае збудаванне, з якога можна весці флангавы або косапрыцэльны агонь y двух процілеглых напрамках. КАПАР (ст.-польск. kapar, kafar, ад ням. Keffer) — 1) металічная або драўляная канструкцыя для забівання паляў; 2) тое, што і капёр\ 2) прыстасаванне для драбнення металічнага лому і адходаў вытворчасці на металургічных заводах. КАПАТАВАДЬ (фр. capoter) — 1) пакрьшаць капотам частку самалёта, аўтамабіля і інш.; 2) пера-
кульвацца праз насавую (маторь ную) частку пры аварыі (пра самалёт, аўтамабіль). КАПАТА ж (фр. capotage) — від аварыі, калі самалёт пры руху па зямлі або аўтамабіль перакульваецца цераз насавую (маторную) частку. КАПАЦЫ ТАЦЫ Я (ад лац. ca pacitas = здольнасць) — набыццё сперматазоідамі млекакормячых здольнасці да пранікнення праз яйцавую абалонку ў яйцо. КАПЕШ А (н.-лац. сореіпа) — рыба атрада карпападобных, яхая пашырана ў вадаёмах Паўд. Амерыкі; на Беларусі гадуецца як акварыумная. КАПЕЛАН (польск. kapelan, ад с.лац. capellanus) — каталіцкі свяшчэннік пры капліцы або ў арміі. КАПЕЛІРАВАЦЬ (фр. coupeller, ням. kapellieren) — аддзяляць золата і серабро ад прымесі іншых металаў шляхам праграванш^са свінцом y капелі. КАПЁЛЬ (ням. Кареііе) — пасудзіна з порыстых матэрыялаў, y якой капеліруюць. КАПЕЛЬДЬШ ЕР (ням. Kapelldieпег) — работнік y тэатры, які правярае 5^ваходныя білеты і сочыць за парадкам. КАПЕЛЬМ АЙСТАР (пям. Кареіmeister) — кіраўнік хору, аркестра; дырыжор. КАПЕПОДЫ (н.-лац. сорероda) — падклас ракападобных, якія насяляюць марскія і прэсныя вадаёмы; служаць ежай для многіх рыб; весланогія ракападобныя. кАПЕР(гал. kaper) — 1),прьшатнаўласніцкае судна, якое з ведама свайго ўрада займалася ў ваенны
606
час захопам гандлёвых суднаў праціўніка (да 19 ст.); 2) уладальнік такога судна. КАПЕРС (н.-лац. capparis, ад гр. kapparis) — 1) кустовая расліна сям. калерсавых з паўзучымі галінамі, пашыраная ў тропіках і субтропіках; 2) мн. пупышкі гэтай расліны, якія ў марынаваным выглядзе выкарыстоўваюцца як прыправа. КАІТЁР (рус. копёр, ад ням. Kâpfer = галава бруса) — збудаванне над шахтай для ўстаноўкі пад’ёмніка. КАШ ГО ЛЬД (англ. copyhold, ад copy = копія + hold = валоданне) — асноўная форма феадальна залежнага сялянскага валодання ў Англіі ў 15— 17 ст., на права якога селяніну выдавалі копію з судовага пратакола К А ІШ '0Л БД Э Р Ы (англ. copyholders) — феадальна залежныя арандатары памешчыцкай зямлі ў Англіі ў 15— 17 ст. (параўн. лізгольдэры, фрыгольдэры). КАГШПЦЫЙ (лац. capillitium = валоссе) — сукупнасць ніткападобных валаконцаў y пладовых целах многіх міксаміцэтаў і некаторых грыбоў гастэраміцэтаў. КА Ш Л ЯРА ГРА Ф Ы (ад капіляры + -графія) — графічнае выражэнне капіляраскапічнага (гл. капіляраскапія) малюнка. КАШ ЛЯРАСКАШ Я (ад кстіляры + -скапія) — метад даследавання капіляраў скуры, слізістых абалонак, абалонак мозга з мэтай удакладнення дыягназу хваробы. КА Ш ЛЯРН Ы (лац. capillaris = валасяны) — 1) які мае адносіны да капіляраў 1; 2) тонкі (у адносінах да пораў, каналаў, сасудаў).
— ------- к
КАГПЛЯРЫ (лац. capillaris = валасяны) — 1) трубкі з вузкім унутраным каналам; 2) усякія невялікія вузкія каналы (напр. поры глебы, дрэва); 3) найдрабнейшыя крывяносныя і лімфатычныя сасуды, якія пранізваюць органы і тканкі ў болыпасці жьюёл і чалавека. КА Ш ЛЯРЫ М ЁТР (ад капіляры + -метр) — прыбор для вызначэння паверхневага напору вадкасці шляхам вымярэння вышыні яе паднімання ў капілярных трубках. К А ігін П (ад лац. copia = мноства)— утварэнні ў калоніі некаггорых гідразояў, аналагічныя карзінцы. К А ІІІР [ням. Kopier(schablone)] — дэталь капіравальнага станка, якая перадае рух інструменту, пгго выконвае пэўную аперацыю. КАШ РАЙТ (ад англ. copy = капіраваць + right = права) — аўтарскае права, прававая норма, якая рэгулюе ўзаемаадносіны, звязаныя са стварэннем і выкарыстаннем твораў літаратуры, навукі і мастаіггва; для абароны выдавецкіх правоў публікацыя суправаджаецца спецыяльным знакам ©. к а ш т Ал (ням. Kapital, фр. capital, ад лац. capitalis = галоўны) — 1) вартасць, якая з’яўляецца пры капіталізме сродкам атрымання прыбавачнай вартасці; 2) буйная сума грошай, a таксама наогул багацце, кап по^асц ь, скарб. КАШ ТАЛІЗАВАЦЬ (фр. capitali ser, ад лац. capitalis = галоўны) — праводзіць кстіталізацыю 1. К А Ш Т А Л В Л цЫ Я (фр. capitali sation, ад лац. capitalis = галоўны) — 1) пераход на капіталістычны шлях развіцця; укараненне форм капіталістычнай гаспадаркі;
607
K -----------
2) ператварэнне прыбавачнай вартасці ў капітал. КАШ ТАЛІЗМ (ад лац. capitalis = галоўны) — грамадскі лад, пры якім асноўныя сродкі вытворчасці належаць класу капіталістаў. K A lU TA jriC T (фр. capitaliste, ад лац. capitalis = галоўны) — прадстаўнік пануючага класа капіталістычнага грамадства, які валодае капіталам. КАПГГАЛЬ [ад лац. (scriptura) capitalis] — лацінскае пісьмо вялікімі літарамі, якія характарызуюцца простымі лініямі. KA111TАЛЬН Ы (лац. capitalis = галоўны) — 1) асноўны, галоўны; істотны, карэнны (напр. к-ае будаўніідва, к. рамонт); 2) грунтоўны, значны, важны (напр. к. твор). КАПГГАН (с.-лац. capitaneus, іт. capitano) — 1) самае высокае званне малодшага афіцэра; 2) камандзір судна; 3) кіраўнік спартыўнай каманды (напр. к. футбольнай каманды). КАШ ТАНАВАЦЬ (фр. capiton ner) — абіваць мяккую мэблю скурай, тканінай такім чынам, каб абіўка ўтварала чатьгрохвугольнік з гузікамі. КАПГГАН-ЛЕЙТЭ н Ан Т (ад капітан + лейтэнант) — афіцэрскае званне ў ваенна-марскім флоце, якое ідзе за званнем старшага лейтэнанта. КАПІТУЛ (лац. capitulum) — 1) калегія духоўных асоб пры епіскапе ў каталіцкай і англіканскай царкве; 2) калегія кіруючых асоб манаскага ордэна; 3) установа, якая займалася ўзнагароджваннем ордэнамі ў царскай Расіі. КАПГГУЛЯВАЦЬ (лац. capitulare = дамаўляцца) — 1) аб’яўляць ка-
пітуляцыю 1; 2) перан. адмаўляцца ад працягу барацьбы, адступаць перад цяжкасцямі (напр. к. y спрэчцы). КАГПТУЛА н Т (с.-лац. capitulans, -ntis) — той, хто адступае перад цяжкасцямі, адмаўляецца ад цвёрдай лініі ў чым-н. КАПГГУЛЙРЬП (лац. capitula ria) — законы і распараджэнні франкскіх каралёў з дынастыі Каралінгаў. КА Ш ТУЛЯЦЫ Я (н.-лац. capitulatio) — 1) спыненне ваенных дзеянняў і здача пераможцу на прадыктаваных ім умовах; 2) перан. адмаўленне ад працягу барацьбы, ад прынцыповай абароны сваіх поглядаў, прызнанне свайго бяссілля ў чым-н. (к. перад цяжкасцямі); 3) нераўнапраўны дагавор, на аснове якога іншаземцам прадастаўляецца рад прывілегій y параўнанні з карэнным насельніцтвам. КАШ ТЭЛЬ (лац. capitellum = галоўка) — верхняя частка калоны, або пілястры, размешчаная паміж ствалом апоры і гарызантальным перакрыццём (антаблементам). КАПКАН (цюрк. kapkan) — паляўнічая звералоўная пастка, якая складаецца з дзвюх жалезных дуг і спружыны. КАПЛІДА (польск. kaplica < ст.чэш. kaplicé, ад с.-лац. capella) — невялікае хрысціянскае культавае збудаванне без алтара. КАПЛУН (ст.-польск. kaplun, ад чэш. kapün с.-в.-ням. каррйп) — пакладаны певень, якога адкормліваюць на мяса. КА П ІЮ ДЫ Й (н.-лац. capnodium) — сумчаты грыб сям. капнодыевых, які развіваецца на лісці дуба, ліпы, яблыні, слівы, вішні.
608
K КАІТОК (малайск. kapok) — валакно, якое здабываюць з пладоў так званага баваўнянага дрэва і выкарыстоўваюць для набівання матрадаў, выратавальных кругоў, для гукаізаляцыі і інш. KAIIÔ T1 (фр. capot) — адкідная металічная накрыўка для аховы розных механізмаў ад пылу, вільгаці (напр. к. аўтамабіля). К А П 0Т 2 (польск. kapota, ад фр. capote) — жаночае хатняе адзенне прасторнага пакрою. КАП р Ал (фр. caporal, ад іт. сарогаіе) — воінскае званне малодшага каманднага саставу ў арміях некаторых краін. KAIIPAJIAKTÀM [ад капро(н) + лац. lac, lactis = малако + ам(іны)] — арганічнае азотазмяшчальнае злучэнне гетэрацыклічнага рада; цвёрды крышталічны прадукт, служыць сыравінай для вытворчасці капрону. КАПРАЛІТ (ад гр. kopros = кал + -літ) — акамянелы памёт выкапнёвых пазваночных. KAÜPACTÀ3 (ад гр. kopros = кал + -стаз) — затрымка калавых мас y кіігочніку. КАЛРАФАГТ (ад гр. kopros = кал + фагі) — арганізмы, якія харчуюцца экскрэментамі (напр. жукгнаявік, лічынкі некаторых насякомых). КАПРА Ф ІЛЫ (ад гр. kopros = кал + -філ) — грыбы, якія развіваюцца на гноі. КАПРОН (рус. капрон, ад лац. capra = каза) — ппучнае валакно высокай трываласці з сінтэтычнай поліаміднай смалы, a таксама тканіна з гэтага валакна. 20 A. М. Б улы ка, т. 1
КАПРЫ ЁЛЬ (іт. capriole) — скачок манежнага каня на месцы. КАПРЬІЗ (фр. caprice, ад лац. сарга = каза) — 1) беспадстаўнае, але настойлівае патрабаванне, недарэчнае жаданне; 2) перан. што-н. нечаканае, выпадковае (напр. к. моды, к. надвор’я). КАПРЬІС (фр. caprice) — тое, што і капрычыо. КАПРЫ ФПСАЦЫЯ (лац. caprificatio, ад caprificus = фігавае дрэва) — метад, які забяспечвае апыленне і плоданашэнне культурнага інжыру.
КАПРЫ Ф0ЛШ , К А П РЫ ф блЬ (лац. caprifolium) — павойная кустовая расліна сям. бружмелевых з пахучымі ружовымі або жоўтымі кветкамі, пашыраная ў Паўд. Еўропе і Азіі; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. К А П РЫ ЧЫ О (іт. саргіссіо = ліmap. капрыз, прыхамаць) — муз. інструментальная п’еса свабоднай будовы ў віртуозным стылі. КАГІСАМЕР (ад лац. capsa = каробачка + -мер) — структурная адзінка капсіда, якая складаецца з адной або некалькіх бялковых малекул. КА ЛСЕЛЬ (ням. Kapsel) — вогнетрывалая каробка, прызначаная для абпальвання паліваных керамічных вырабаў з фарфору і фаянсу. КАПСІД (ад лац. capsa = каробачка) — бялковая абалонка віруса, якая ахоўвае нуклеінавую кіслату ад знешніх уздзеянняў. ! КАПСУЛА (лац. capsula = каробачка) — 1) аддзяляльная частка касмічнага лятальнага апарата, якая дасягае паверхні нябеснага
609
K цела; 2) абалонка для вадкіх або парашкападобных лякарстваў, якая прыгатаўля ецца з крухмалу, жэлаціну і лёгка раствараецца ў арганізме; 3) анат. тонкая абалонка або сумка, якая абвалаквае розныя органы, a таксама і паталагічныя ўтварэнні ў арганізме. КАПСУЛАТАМІЯ (ад капсула + -тамія) — тое, пгго і артратамія. к Ап с у л ь (фр. capsule, ад лац. capsula = каробачка) — тонкі металічны каўпачок з выбуховым рэчывам, якое загараецца ад удару і запальвае зарад y патронах, снарадах.
КАПТАВАЦЬ (фр. capter, ад лац. captare = хапаць, лавіць) — рабіць каптаж. КАПТА ж (фр. captage, ад лац. captare = хапаць, лавіць) — заюпочэнне ў трубу, калодзеж або іншае збудаванне падземнай крыніцы вадкасці або газу з мэтай іх найболын поўнага выкарыстання. КАПТА л (н ям . Kaptal, ад Kaptalband) — баваўняная або шаўковая стужка з патоўшчаным краем, якая служыць для змацавання кніжных аркушаў. КАГГГУТ1 (польск. kaptur, ад чэш. kaptour) — 1) дзіцячы або жаночы галаўны ўбор y выглядзе шапачкі з вушкамі; 2) невялікі дах, навес конусападобнай формы над чым-н.; з к о п т у р а м — вышэйкраёў, з верхам. КАПТУР2 (ст.-польск. kaptur, ад лац. captura) — часовая надзвычайная ўстанова ў сярэдневяковых феадальных дзяржавах, якая дзейнічала ў час бескаралеўя, каб здзяйсняць правасуддзе па найбольш важных пытаннях; на Бела-
русі вядомы з 1587 г.; каптуровы суд. КАПТЭНАРМУС (рус. каптенармус, ад фр. capitaine d’armes) — службовая асоба малодшага каманднага саставу ў арміях некаторых краін, якая адказвае за ўлік і выдачу харчавання, абмундзіравання, зброі. КАГГУЖРАВАЦЬ (лац. copulare = злучаць) — рабіць прышчэпку чаранком. КАПУЛЙЦЬЫ (лац. copulatio) — палавы працэс y ніжэйшых арганізмаў (грыбоў, водарасцяў). КАПУЦЬШ (с.-лац. cappucinus) — 1) член каталіцкага манаскага ордэна, заснаванага ў 1528 г. як адгалінаванне ордэна францысканцаў (носіць плашч з капюшонам); 2) малпа з доўгімі валасамі, якая водзіцца ў трапічных лясах Цэнтр. і Паўд. Амерыкі; 3) голуб з пер’ем на шыі накшталт кагаошона. КАПШ УК (тур. kapcuk) — мяшочак для тьпуню, які зацягваецца шнурком. КАПЭЛА (польск. kapela, ад с.лац. capella = капліца) — 1) хор, a таксама ансамбль, інструментальны ці змешаны (са спевакоў і музыкантаў); 2) хор пеўчых; 3) каталіцкая ці англіканская капліца ў выглядзе асобнага збудавання, прыбудоўкі да касцёла або ў самім касцёле. КАПЮ Ш ОН (фр. capuchon) — адкідны галаўны ўбор, прымацаваны да каўняра верхняга адзення. КАПЯЛЮ Ш (польск. kapelusz, ад с.-лац. cappellus) — галаўны ўбор з палямі і высокім верхам. КАР (ням. Каг) — чашападобнае паглыбленне каля вяршыні гары,
610
пгго ўтвараецца пад уплывам марознага выветрывання. КА РА БІН (фр. carabine) — 1) баявая вінтоўка з кароткім ствалом; 2) паляўнічая вінтоўка, з якой палююць на буйнога звера; 3) спружыновая зашчапка ў ланцужках, лейцах і інш. КА РА БШ ЕР (фр. carabinier, іт. carabiniere) — 1) салдат, узброены карабінам 1, y арміях Зах. Еўропы ў 17— 19 ст.; 2) жандар y Італіі. КАРАВАН (кр.-тат., тур. karwan, ад перс. kârvân) — 1) група ўючных жьшёл, якія перавозяць грузы, людзей y пустынях, стэпах (напр. к. вярблюдаў); 2) перан. доўгая чарада аднародных істот, прадметаў, якія рухаюцца ў адным напрамку (напр. к. воблакаў); 3) група суднаў, якія ідуць адно за другім або выконваюць агульную задачу.
—
---------------------------------
к
КАРАГАЧ (цюрк. kara agac = чорнае дрэва) — лісцевае дрэва сям. вязавых з шатрападобнай кронай, пашыранае ў Сярэд. Азіі і Закаўказзі. KAPATÉH (англ. carrageen) — прамысловая назва некалькіх відаў марскіх чырвоных водарасцяў; выкарыстоўваецца ў тэкстыльнай, папяровай, харчовай прамысловасЦ І.
КАРАГЁЗ (тур. karagôz = чарнавокі) — персанаж турэцкага народнага тэатра лялек, a таксама назва лялечнага тэатра ў Турцыі. к а р Аз і я (лац. corrasio = абточванне) — працэс механічнага ўздзеяння на горныя пароды рухомых мас абломачнага матэрыялу, які перамяшчаецца ветрам, вадой, лёдам.
КАРАВАШ НГ (англ. caravaning, ад caravan = прычэп, фургон) — перасоўны будьшачак для аўтатурыстаў.
KAPA3ÔJI [ад лац. cor = сэрца + ac(idus) = востры + -ол] — лекавы прэпарат, які стымулюе сардэчнасасудзістую сістэму і дыханне.
КАРАВАН-САРАЙ (ад перс. kârvân = караван + sarai = палац) — пастаялы і гандлёвы двор для караванаў y краінах Усходу.
КАРАКЛЛ (фр. caracal, ад тур. karakulah = чорнавухі) — драпежная млекакормячая жьшёла сям. каіючых, пышараная ў пустынях Афрыкі і Азіі.
KAPABÉJIA (іт. caravella, ад ісп. carabela) — старадаўняе марское паруснае судна са складанай сістэмай парусоў. КАРАВУЛ (цюрк. karaul) — 1) узброеная варта (паставіць к.% 2) нясенне варты (быць y каравуле). КАРАГАНА (н.-лац. caragana, ад цюрк. karagana) — кустовая расліна сям. бабовых з парнаперыстаскладаным лісцем і жоўтымі кветкамі, пашыраная ва Усх. Еўропе і Азіі; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная.
КАРАКСВД (ад гр. koraks = воран + -<мд) — косць плечавога пояса пазваночных. КАРАКУЛЬ (цюрк. karakul, ад узб. Karakul = назва аазіса ва Узбекістане) — капггоўнае футра з кучаравай шэрсцю, вырабленае са шкурак ягнят асобай пароды авечак. КАРАКУРТ (цюрк. karakurt) — ядавіты павук, пашыраны ў Паўн. Афрыцы, Паўд. Еўропе і Сярэд. Азіі.
611
K КАРАЛ (лац. corallium, ад гр. karallion) — 1) марская жывёла Спаліп 1), якая жыве нерухомымі калоніямі на скалах; 2) чырвоны, ружовы або белы камень з вапнавага адкладання гэтай жывёлы. КАРАЛІ (польск. korale < лац. corallium, ад гр. korallion) — пацеркі з каралавых або іншых камянёў.
КАРАНАРАТРАМБОЗ (ад каранара- + трамбоз) — сардэчна-сасудзістае захворванне, якое характарызуецца ўтварэннем інфаркта ў мышцы сэрца ў выніку парушэння каранарнага кровазвароту; інфаркт міякарда.
КАРАМБАЛІНА (ад фр. caram bole = карамболь) — 1) більярдная гульня ў пяць шароў; 2) жоўты шар y більярднай гульні.
КАРАНАРЬІТ (ад лац. coronarius = вянечны) — запаленне вянечных артэрый сэрца пры калагенозах і некаторых іншых хваробах.
KAPAMBÔJIb (фр carambole) — 1) більярдная гульня ў тры шары; 2) рыкашэтны ўдар більярднага шара, які адскочыў ад другога шара, па трэцяму; 3) чырвоны шар y більярднай гульні.
КАРАНА ц Ы Я (польск. koronacja, ад лац. coronatio) — урачыстая цырымонія ўскладання кароны на манарха, які ўступіў на трон. / КАРАНДАШ (рус. карандаш, ад цюрк. кага = чорны + tas = камень) — прылада для пісьма, чарчэння, малявання ў выглядзе тонкай палачкі з графітавым або іншым сардэчнікам.
КАРАМ ЁЛЬ (фр. caramel) — сорт цвёрдых цукерак, ледзянцовых ці з начынкай, прыгатаваных з цукру і патакі. / КАРАН (тур. когап, ад ар. qur’an = чытанне, кніга) — свяшчэнная loti ra іслама, y якой змяшчаюцца догматы і палажэнні мусульманскай рэлігіі. к а р а н а в Ац ь (польск. koronowac, ад лац. coronare) — гтраводзіць цырымонію каранацыі. КАРАНАРА- (лац. coronarius = вяночны) — першая састаўная частка складаных слоў, што выражае паняцце «які мае адносіны да вянечных артэрый сэрца». КАРАНАРАСКЛЕРОЗ (ад каранара- + скпероз) — паражэнне артэрый сэрца, выкліканае часцей за ўсё атэрасклерозам.
КАРАНАРАСПАЗМА (ад каранара- + спазма) — часовае звужэгаіе вянечных артэрый сэрца.
КАРАНА р Н Ы (лац. coronarius = вянечны); анат. к - ы я с а с у д ы — вянечныя сасуды сэрца.
КАРАНОГРАФ (ад карона + -граф) — тэлескоп для фатаграфавання сонечнай кароны. КАРАНЦІН (фр. quarantaine) — 1) часовая ізаляцыя хворых і асоб, якія мелі з імі зносіны, каб папярэдзіць распаўсюджанне інфекцыі\ a таксама сукупнасць мерапрыемстваў, накіраваных на яе ліквідацыю; 2) санітарны пункт для агляду людзей, і грузаў, пгго прыбылі з мясцовасці, дзе ёсць эпідэмія. / КАРАПАКС (фр. carapace, ад ісп. karapacho) — выпуклы верх, шчыт панцыра чарапах. КАРАТ (іт. carato, ад ар. kiràt) — мера вагі каштоўных камянёў, роўная 0,2 г. КАРАТАЖ (фр. carottage) — геафізічнае даследаванне буравых
612
свідравін з мэтай выяўлення карысных выкапняў і вывучэння геалагічнай будовы мясцовасці. КАРАТЭ (яп. karate = літар. голымі рукамі) — 1) японская сістэма самаабароны без зброі; 2) від спартыўнай барацьбы, які выкарыстоўвае прыёмы гэтай сістэмы. КАРАТЭЛЬ (ад лац. carota = морква) — сорт скараспелай морквы з кароткім акруглым коранем. КАРАЦІН (рус. каротнн, ад лац. carota = морква) — жоўта-аранжавы пігмент з групы караціноідаў, які знаходзіцца ў моркве, гарбузах, яечным жаўтку і інш. і служыць для ўтварэння вітаміну А. КА РА Ц ІН 0ІД Ы (ад карацін + -оід) — прыродныя фарбавальныя рэчывы (пігменты), якія ёсць y тканках вышэйшых раслін, водарасцях, грыбах, бактэрыях і прымаюць удзел y фотасінтэзе\ да іх належаць карацін і ксантафіл. КАРБА- (лац. carbo = вугаль) — першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае «злучэнне вугляроду». КАРБААНГІДРА з А (ад карба- + ангідрыд) — фермент, які паскарае ў арганізмах расшчапленне вугальнай кіслаты на ваду і вуглякіслы газ. КАРБАВА ц Ь (польск. karbowac, ад с.-в.-ням. kërbe = зарубка) — 1) рабіць на чым-н. зарубкі (напр. к. бярвенні); 2) рабіць складкі, гафрыраваць (напр. к. паперу). КАРБАГЕМ АГЛАБІН (ад карба+ гемаглабін) — нястойкае злучэнне гемаглабіну з вуглякіслым газам y крыві; пераносіць вугальную кіслату, што_ўтвараецца ў арганізме, да лёгкіх.
к КАРБАГЕН [ад карба- + аксі(ген)] — сумесь вуглякіслага газу з кіслародам; выкарыстоўваецца для ўдыхання пры атручванні як сродак, які ўзмацняе вентыляцыю лёгкіх. КАРБАЗОЛ [ад карба- + аз(от) + -an] — арганічнае злучэнне, якое ўюпочае азот, змяшчаецца ў каменнавугальнай смале; выкарыстозшаецца ў выгворчасці фарбавальнікаў, лекавых сродкаў.
КАРБАКСІГЕМАГЛАБІН
[ад карба- + аксЦген) + гемаглабін] — маластойкае злучэнне гемаглабіну крыві з чадным газам, не здольнае далучаць кісларод і пераносіць яго ад лёгкіх да тканак, y выніку чаго чалавек атручваецца КАРБАКСІЛ [ад карба- + anci (ген)\ — аднавалентная група атамаў, характзрная для карбонавых кіслот, напр. воцатнай.
КАРБАКСІЛІЯЗЫ [ад карба + аксі(ген) + ліязы] — тое, што і дэкарбаксілазы. КАРБАКСІПЕПТЫдЛзЫ
[ад карба- + аксі(ген) + пептыдазы] — група ферментаў, якая абумоўлівае ступеньчаты гідроліз бялкоў і паліпептыдаў. КАРБАЛЕН (ад лац. carbo = вугаль) — лекавы прэпарат, які выкарыстоўваецца як сродак, які садзейнічае адсорбцыі, пры метэарызме і дыспепсіі. КАРБАЛІНЁУМ (ад карба- + лац. oleum = алей) — прэпарат, створаны на аснове сланцавай, тарфянай або каменнавугальнай смалы, які выкарыстоўваецца ў выглядзе воднай эмульсіі для барацьбы са шкоднікамі садовых культур.
613
K КАРБАШТ (ад карба- + -літ) — пластмаса, якая атрымліваецца з фармаліну і карболавай кіслаты; выкарыстоўваецца для вырабу электраізалятараў, гузікаў і інш. КАРБАМІД (ад карба- + амід) — азоцістае арганічнае рэчыва, якое атрымліваюць з двухвокісу вугляроду і аміяку; выкарыстоўваецца для вьграбу смол, лекавых прэпаратаў і пггучных угнаенняў; мачавіна. КАРБАНЛд (фр. carbonnade < іт. carbonata, ад лац. caibo = вугаль) — філе маладой свініны, запечанае з часнаком і мускатным арэхам. КАРБАНАДА (ісп. carbonado = абвуглены, ад лац. carbo = вугаль) — тонказярністая, часам порыстая разнавіднасць алмазу.; шырока выкарыстоўваецца ў тэхніцы. КАРБАНА р Ы Й (іт. carbonaro = літар. вугалыпчык, ад лац. carbo = вугаль) — член тайнай палітычнай арганізацыі, заснаванай y Італіі ў пачатку 19 ст. для барацьбы супраць чужаземнага прыгнёгу, за ўз’яднанне Італіі. КАРБАНАТЫ (фр. carbonate, ад лац. caibo, -onis = вугаль) — 1) солі вугальнай кіслаты (напр. сода, паташ); 2) мінералы, якія з’яўляюцца вуглякіслымі солямі розных металаў (напр. кальцыт, даламіт). КАРБАНАТЫ ЗАЦЫ Я (ад карбанаты) — працэс змены горных na po д, які выклікае ўтварэнне карбанатаў кальцыю, магнію, жалеза і іншых металаў. КАРБАНАТЫ ТЫ (ад карбанаты) — горныя пароды, што складаюцца пераважна з карбанатаў. КА РБАШ з Ац Ы Я (ад лац. carbo, -onis = вугаль) — насычэнне яко-
га-н. раствору вуглякіслым газам (напр. к. піва). КАРБАНІЛ (ад лац. carbo, -onis = вугаль) — злучэнне металу з вокісам вугляроду, атрутнае рэчьша. КАРБАНІЛАВЫ (ад лац. carbo, -onis = вугаль) — які належыць да вугляроду; к - а я група — двухвалентная група, якая складаецца з аднаго атама вугляроду і аднаго атама кіслароду і з’яўляецца састаўной часпсай альдэгідаў і кетонаў. КАРБАНІТ (ад лац. carbo, -onis = вугаль) — выбуховае рэчыва, якое складаецца з нітрагліцэрыны, аржаной мукі і сапетры\ слабы дынаміт. КАРБАРУНД [ад карба- + (ка)рунд] — злучэнпе крэмнію з вугляродам, цвёрдае крышталічнае рэчыва, якое вьпсарыстоўзаецца для шліфоўкі сталі, вырабу вогнетрывалых матэрыялаў і інш. ! КАРБАС (рус. карбас, ад вепскага karbaz) — вялікая паморская лодка з высокімі бартамі, прызначаная для перавозкі грузаў. КАРБАТЭРМ Ш (ад карба- + -тэрмія) — атрыманне металаў з іх злучэнняў з вугляродам або вугляродазмяшчальнымі матэрыяламі пры павышаных тэмпературах. КАРБАФОС [ад карба+ фос(фар)] — фосфараарганічны прэпарат для барацьбы са шкоднымі насякомымі. К А РБА ЦЫ Ю ПЧНЫ (ад карба- + гр. kyklos = кольца); к - ы я з л у ч э н н і — арганічныя рэчьшы, малекулы якіх маюць цыклы (кольцы), пабудаваныя з атамаў вугляроду. КА РБІД Ы (ад карба- + гр. eidos = выгляд) — злучэнні металаў і не-
614
каторых металоідаў з вугляродам (напр. к. жалеза — цэментыт, к. крм н ію — карбарунд). К А РБ0Л А В Ы [ад карба- + лац. оі(ешп) = алей] — які змяшчае ў сабе раствор фенолу; к - a я к і с л a т a — арганічнае злучэнне араматычнага рада, ядавітая вадкасць класа фенолаў, выкарыстоўваецца для дэзінфекцыі. К А Р Б 0 Н (ад лац. carbo, -onis = вугаль) — пяты перыяд палеазою, які пачаўся каля 350 млн. гадоў таму назад і працягваўся каля 70 млн. гадоў. КАРБОНАВЫ (ад лац. carbo, -onis = вугаль); к - ы я к і с л о т ы — арганічныя злучэнні, якія змяшчаюць карбаксільную групу (напр. бензойная кіслата). КАРБУНКУЛ (лац. carbunculus = вугольчык) — 1) уст. капггоўны камень чырвонага колеру, чырвоны гранат\ 2) гнойнае запаленне глыбокіх слаёў скуры і падскурнай клятчаткі. КАРБЮ РАВАЦЬ (фр. carbu rer) — праводзіць карбюрацыю. КАРБЮ РАТАР (фр. carbura teur) — 1) прыбор y рухавіку ўнутранага згарання для ўтварэння гаручай сумесі; 2) тое, пгго і карбюрызатар. КАРБЮ РАЦЫ Я (Фр carbura tion) — прыгатаванне гаручай сумесі з вадкага паліва і паветра ў карбюратары. КАРБЮ РЫ ЗÂTАР (ад лац. carbo = вугаль + urare = паліць) — матзрыял, які служыць для цэментавання (узбагачэння вугляродам) паверхні вырабаў са сталі. КАРВАЛАНТ (фр corps volant = лятучы коргтус) — гіст. рухомае вайсковае злучэнне з конніцы, пя-
K
хоты, якая перавозілася на конях, і лёгкай артылерыі для нападу на варожыя тылы і камунікацыі. КАРВЕТ (фр. corvette) — 1) ваеннае судна ў парусным флоце 18— 19 ст., прызначанае для разведкі; 2) ахоўнае і разведвальнае судна ў англійскім і амерыканскім флотах y час 2-й сусветнай вайны. КАРГА (ісп. cargo = цяжар, пагрузка) — 1) назва карабельнага грузу пры знешнегандлёвых аперацыях; 2) страхаванне грузаў, якія транспартуюцца на суднах. кАРДА (фр. carde = воўначасалка) — скураная або з прагумаванай тканіны паласа, усаджаная стальнымі іголкамі для машыннага часання воўны, бавоўны, лёну або для ўіварэння ворсу. КАРДА ДР0М (ад корда- + -дром) — пляцоўка для правядзення спаборніцгваў і выпрабаванняў авіямадэляў пры дапамозе корды. КАРДАІТЫ (н.-лац. cordaitales, ад Corda = прозвішча аўстр. батаніка) — вымерлыя дрэвавыя голанасенныя расліны з тоўстым ствалом і ланцэтападобным лісцем, якія існавалі ў палеазоі. К А РДА М Ш 0П СІС (н.-лац. сагdaminopsis) — травяністая расліна сям. крыжакветных з апушаным лісцем і белаватымі або светла-ліловымі кветкамі; расце на сухіх схілах, пустках, y хваёвых лясах і інш. КАРДАМОН (гр. kardamoraon) — травяністая расліна сям. імбірных, пашыраная ў тропіках, a таксама насенне гэтай расліны, якое ўжываюць як вострую прыправу. КАРДАН [іт. cardano, ад G.Cardano = прозвішча іт. матэма-
615
K -----------
тыка (1501— 1576)] — 1) прыстасаванне для захавання нязменным становішча якога-н. падвешанага цела пры хістанні апор; 2) механізм, які забяспечвае павароты двух валоў пад зменным вуглом (у аўтамабілях, трактарах і інш.). КАРДАНАЖ (фр. cartonnage) — невялікія вырабы з кардону і паперы (каробкі, футляры, цацкі і інш.). КАРДАРЫ Я (н.-лац. cardaria) — травяністая расліна сям. крыжакветных з дробнымі белымі пахучымі кветкамі ў густых шчытках на верхавінцы сцябла, пашыраная ў Міжземнамор’і і Сярэд. Азіі; на Беларусі заносная. КАРДОН1 (фр. carton, ад іт. cartone) — спецыяльная тоўстая цвёрдая папера (напр. паліграфічны к., абутковы к.). КАРДОН2 (фр. cordon) — 1) дзяржаўная граніца; 2) пагранічны або загараджальны атрад, a таксама месца яго знаходжання; 3) пост аховы лесу, запаведніка (лясны к.). КАРДУЛЕГ АСТЭРЫ ДЫ (н лац. cordulegasteridae) — сямейства насякомых атрада стракоз; жьшуць каля берагоў рэк і ручаёў. КАРДЫ ЕРЫ Т [ад фр. P.Cordier = прозвішча фр. геолага (1777— 1861)] — мінерал класа сілікатаў, бясколерны або сіняга колеру, каштоўны камень. КАРДЫЁ- гл. кардыя-. КАРДЫЁГРАФ (ад кардыё- + -граф) — прыбор для рэгістрацыі работы сэрца. КАРДЫЁІДА (ад кардыё- + eidos = выгляд) — мат. крывая, апісаная пунктам акружнасці, якая са знешняга боку дакранаецца да нерухомай акружнасці, калі дыямет-
ры абедзвюх акружнасцей роўныя (па форме нагадвае кошур сэрца). КАРДЫЁЛАГ (ад кардыё- + -лаг) — спецыяліст па кардыяло-
гіі. КАРДЫ ЛЬЁРА (ісп. cordillera = хрыбет, горны ланцуг) — выцягнутая ў адным напрамку горная краіна, 5псая складаецца з хрыбтоў, размешчаных адзін за другім або кулісападобна. КАРДЫНАЛ (польск. kardynal, ад лац. cardinalis = галоўны) — 1) вышэйшы пасля рымскага папы духоўны сан y каталіцкай царкве; 2) пеўчая птушка сям. аўсянкавых з ярка-чырвоным пер’ем, якая водзіцца ў Амерыцы; 3) рыба сям. карпавых, якая водзіцца на поўдні Кітая; на Беларусі вядома як акварыумная. КАРДЫ н Ал ЬН Ы (лац. cardinalis = галоўны) — самы важны, асноўны, істотны (напр. к-ыя змены); к. л і к — махэматычны эквівалент паняцця колькасці (параўн. ардынальны). КАРДЫ Т1 (ад гр. kardia = сэрца) — агульная назва сардэчных хвароб. КАРДЬГГ2 (англ. cordite) — порах на аснове нітрацэлюлозы, выкарыстоўваецца для вырабу боепрыпасаў. КАРДЫЯ-, КАРДЫЁ-, -КАРД Ы Я (гр. kardia = сэрца) — першая або другая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцце «сэрца». КАРДЫЯІ PAMA (ад кардыя- + -грама) — графічны паказ (крывая) на паперы работы сэрца, зарэгістраваны кардыёграфам. к а р д ы я г р А ф і я (ад кардыя- + -графія) — графічная рэгістрацыя
616
работы сэрца з дапамогай кардыёграфа. КАРДЫЯКРЬІНУМ (н.-лац. сагdiocrinum) — цыбульная травяністая расліна сям. лілейных з шырокім лісцем і трубчастымі белымі пахучымі кветкамі, якая расце ў вільготных лясах Гімалаяў і ва Усх. Азіі. КАРДЫ ЯЛГІЯ (ад кардыя- + гр. algos = боль) — боль y вобласці сэрца, якая з’яўляецца праяўленнем міякардыту, неўрозу і іншых хвароб. КАРДЫ ЯЛОГІЯ (ад кардыя- + -логія) — раздзел медыцыны, які вьгоучае будову, функцыі, хваробы сардэчна-сасудзістай сістэмы і распрацоўвае метады іх лячэння. КАРДЫ ЙЛЬНЫ (лац. cardia lis) — уваходны; к - ы я з а л о з ы — трубчастыя залозы пазваночных, размешчаныя ў слізістай абалонцы ўваходнага аддзела страўніка; к - ы я ц е л ы — эндакрынныя і нейрагемальныя органы насякомых, якія накапляюць нейрасакрэты мозгу і выводзяць іх y гемалімфу. К А РД Ы Я М А Ш Т0Р (ад кардыя+ лац. monitor = наглядчык) — прыбор, які выкарыстоўваецца пры аперацыях на сэрцы для кантролю за дзейнасцю сэрца і рэгулявання яго работы. КАРДЫ ЯМ ІН (ад кардыя- + аміны) — лекавы прэпарат, які стымулюе кровазварот і дыханне. КАРДЫ ЯМ ІЯЦЬІТЫ (ад кардыя- + міяцыт) — клеткі сардэчнай мышцы (міякарда) пазваночных. КАРДЫ ЯПАТЫ Я (ад кардыя- + -патыя) — хвароба сэрца, звяза-
----------- К
ная з незапаленчым парушэннем міякарда. КА РД Ы ЯРЭЎМ А ТА Л0ГЫ (ад кардыя- + рэўматалогія) — раздзел медыцыны, які вывучае захворванні сэрца пры рэўматызме. КАРДЫЯСІГНАЛІЗАТАР (ад кардыя- + сігнагі) — прыбор, пры дапамозе якога прасочваюць на экране асцылографа змены электракардыяграмы хворага чалавека. КА РДЬЫ СКЛЕРОЗ (ад кардыя+ склероз) — захворванне, звязанае з разрастаннем y міякардзе злучальнай тканкі. К А РД Ы Я С К 0П (ад кардыя- + -скоп) — прыбор для візуальнага назірання за дзейнасцю сэрца. КАРДЫЯСПАЗМА (ад гр. kardia = уваход y страўнік + спазма) — стойкае функцыянальнае парушэнне праходнасці ніжняга ад дзела стрававода. КА РДЫ ЯТА Х 0М ЕТР (ад кардыя- + тахаметр) — прыбор для вымярэння частаты пульсавання і работы сэрца. КА РД Ы ЯФ 0Б1Я (ад кардыя- + -фобія) — назойлівы страх хваробы сэрца. КАРДЫ ЯХІРЎРГ (ад кардыя- + хірург) — спецыяліст y галіне кардыяхірургіі. КАРДЫ ЯХІРУРГІЯ (ад кардыя+ хірургія) — лячэнне сэрца гтры дапамозе хірургічных аперацый. КАРДЫ ЯЦЫ КЛОГРАФ (ад кардыя- + цыкл + -граф) — прыбор для кардыялагічнага абследавання хворых. КАРДЭБАЛЁТ (ад фр. corps de ballet) — калектыў артыстаў *балета, які выконвае групавыя танцы.
617
к - ---------КАРДЭГАРДЫЯ (фр. corps de garde) — тое, пгго i гаўптвахта 2. КАРДЭЛЬЁРЫ (фр. Cordeliers) — 1) адгалінаванне каталіцкага манаскага ордэна францысканцаў; 2) члены аднаго з палітычных клубаў часоў Французскай рэвалюцыі 1789— 1799 гг., якія збіраліся ў будынку колішняга манастыра францысканцаў-кардэльераў y Парыжы. КАРДЭНАЛІДЫ (ад гр. cardia = сэрца + эналіды) — група кардыятанічных стэроідных гпіказідаў, якія змяшчаюць пяцічленнае лактоннае кольца з адной двайной сувяззю. КАР’Е Р 1 (фр. carrière, ад іт. carrière = бег) — самы хуткі бег каня, паскораны галоп; з м е с ц a ў к. — адразу, без замаруджання, без падрыхтоўкі. KAP’ÉP2 (фр. carrière = каменяломня) — месца адкрытай расгтрацоўкі карысных выкапняў, пяску, гліны і інш. KAP’ÉPA (іт. camera = бег, жыццёвы шлях) — 1) паспяховае прасоўванне наперад y службовай, навуковай або якой-н. іншай дзейнасці; 2) род заняткаў, прафесія (напр. ваенная к.). КАР’ЕРЬІЗМ (ад кар'ера) — імкненне дасягнуць асабістага поспеху, дабрабьпу, выкарыстоўваючы ў карыслівых мэтах грамадскую справу. КА Р’ЕРЫ СТ (ад кар’ерызм) — чалавек, які думае пра асабісты поспех, жадае стварыць сабе кар’еру, не зважаючы на інтарэсы іншых. КАРКАС (фр. carcasse = шкілет) — 1) касцяк якога-н. збудавання, канструкцыі, які складаецца
з асобных змацаваных паміж сабой элементаў (напр. к. карабля); 2) дрэва сям. ільмавых, пашыранае на Каўказе, y Крыме і Сярэд. Азіі; цвёрдая драўніна гэтага дрэва ідзе на выраб духавых інструментаў; каменнае дрэва.
кАРЛПС ( польск.
karlik, ад ням. Кегі = хлопец) — чалавек ненармальна малога росту; 2) перан. што-н. вельмі малога памеру (напр. дрэва-к.). КА РЛШ Г (ням. Karling) — горная вяршыня пірамідальнай, пераважна трохграннай формы. КАРЛІСТЫ (ісп. carlista, ад Carlos = Карлас) — прадстаўнікі клерыкальна-абсалютысцкай плыні ў Іспаніі пач. 19 ст., прыхільнікі прэтэндэнта на іспанскі трон дона Карласа Старшага. KÀPMA (санскр. karma) — адно з асноўных паняццяў індыйскай рэлігіі і філасофіі, якое абазначае суму ўчынкаў усякай жьюой істоты, што вызначае характар яе новага нарадасэння, пераўвасаблення. КАРМ АЗШ (польск. karmazyn < іт. carmesino, ад перс. kermez = барвовы) — сукно цёмна-чырвонага колеру, якое мела пашырэнне ў даўняй Польшчы і Вялікім княсгве Літоўскім. КАРМАНЬЁЛА (фр. carmagnole, ад Carmagnole = назва італьянскага горада) — 1) французская народная песня-танец; 2) французская рэвалюцыйная песня, складзеная народам y Парыжы ў 1792 г. y сувязі з падзеннем каралеўскай улады, 3) куртка з вузкімі фалдамі, якую насілі якабінцы. КАРМ АФІТЫ (ад гр. kormos = пень + -фіты) — расліны, якія маюць сцябло і лісты (большасць ім-
618
хоў, папаратнікавыя і насенныя расліны); параўн. талафіты. КАРМЕЛЗТЫ (лац. carmeliti, ад Carmel = назва гары ў Палесціне) — члены каталіцкага манаскага ордэна, заснаванага ў 12 ст. ў Палесціне. КАРМ ІН (фр. carmin, ад ар. kirmiz = барвовы + лац. minium = кінавар) — ярка-чырвоная фарба, якая здабываецца з насякомага кашанілі. КАРНАВА л (фр. carnaval, ад іт. camevale) — масавае народнае гулянне з вулічнымі шэсцямі, тэатралізаванымі гульнямі, танцамі, маскарадамі (напр. навагодні к.). КАРНАЗАЎРЫ (ад лац. саго, camis = мяса + -заўр) — драпежныя дыназаўры з моцнымі кінжалападобнымі зубамі, якія жылі ў мезазоі. КАРНАЛІТ [ням. Kamallit, ад R.Camall = прозвішча ням. геолага (1804— 1874) + гр. lithos = камень] — мінерал класа хларыдаў, пераважна белага колеру або бясколерны, з якога атрымліваюць калійныя солі, магній. КАРНАТЫТ [ад фр. A.Camot = прозвішча фр. хіміка (1893— 1920)] — мінерал класа фасфатаў ярка-жоўтага колеру; руда урану, ванадыю. КАРНАЦЫ Я (фр. carnation) — жьгоапісныя прыёмы пры маляванні твару і голага цела чалавека. КАРН ЕГІЯ (н.-лац. camegiea) — дрэвападобная расліна сям. кактусавых, пашыраная ў пустынях Мексікі, ЗША. КАРНЕМ Ю З (фр. cornemuse, ад come = рог + ст.-фр. muse = дудка) — французскі духавы музычны інструмент тыпу валынкі.
— ------- к
КАРНЕОЛ (с.-лац. cam eoius) — мінерал, ружовая або чырвоная разнавіднасць халцэдону. КА РН ЕТ1 (фр. cornette = сцяг) — першы афіцэрскі чын y кавалерыі дарэвалюцыйнай рускай арміі; адпавядаў падпаручніку ў пяхоце. КАРНЕТ2 (фр. comet, ад іт. cometto) — духавы медны музычны інструмент y выглядзе ражка. KAPHÉT-A-IÜCTÔH (фр comet à pistons) — карнет2 з поршневым вентыльным механізмам. КАРНЕТЫ СТ (фр. comettistej — музыкант, які іграе на карнеце2. КАРНІЗ (ням. Kami es) — 1) гарызантальны выступ, які завяршае сцяну будынка або робіцца над вокнамі, дзвярамі; 2) папярочка над акном, дзвярамі для штор, парцьер; 3) вузкі ўступ уздоўж абрывістага схілу гор. КАРШ КУЛЙРЫ Я (н.-лац. сотпіcularia) — кусцісты сумчаты лішайнік сям. усніевых, які трапляецца на неўрадлівых глебах, пясках. К А Р Н Ш І0Н (фр. cornichon) — маленькі, зняты хутка пасля ўтварэння завязі агурок, прызначаны для марынавання. КАРОЗІЯ (п ,-лац. corrosio = раз’яданне) — 1) разбурэнне металаў пад уздзеяннем асяроддзя (напр. к. жалеза); 2) разбурэнне горных парод пад уздзеяннем вады (напр. к. глебы). КАРОНА (польск. korona, ад лац. corona) — 1) каштоўны галаўны ўбор — сімвал улады манарха; 2) перан. улада манарха (прыняць карону); 3) светлы арэол вакол Сонца, бачны ў час зацьмення.
619
K.-----------
КАРОННЫ (ад карона) — 1)уст. дзяржаўны, урадавы (у манархічных краінах); 2) які найлепш удаецца выканаўцу (напр. к. нумар канцэрта). К А Р0Т У С (н.-лац. carrhotus) — павук сям. скакуноў, які жыве на адкрьпых сонечных месцах, на высокай траве, кустах, пад камяням і.
КАРПАГОН (ад гр. karpos = плод + -гон) — жаночы палавы орган чырвоных водарасцяў y выглядзе колбападобнай клеткі, y расшыранай частцы якой развіваецца яйцаклетка. КАРПАІДЭІ (н.-лац. carpoidea, ад гр. karpos = плод) — вымерлыя прымітыўныя ігласкурыя з двухбаковасіметрычным панцырам; існавалі ў палеазоі. КАРПАЛОГІЯ (ад гр. karpos = плод + -логія) — раздзел марфалогіі 1 раслін, які вывучае плады і насенне. КАРПАРАНТ (ням. Korporant) — член студэнцкага аб’яднання ў нямецкіх універсітэтах. КАРПАРАТЫ ЎНЫ (ад карпарацыя) — вузкагрупавы, замкнуты ў межах карпарацыі. КАРПАРАЦЫ Я (англ. corpora tion, ад с.-лац. corporatio = аб’яднанне) — 1) група асоб, аб’яднаных агульнымі прафесіянальнымі або саслоўнымі інтарэсамі (напр. радыёвяшчальная к.); 2) форма акцыянернага таварыства. КАРПЁЛА (ад гр. karpos = плод) — відазменены лісток y кветках пакрытанасенных раслін, на якім развіваюцца насенныя зачаткі.
КАРПУЛЕНТНЫ (лац. corpulen tus) — уст. які мае прыметы карпуленцыі. КАРПУЛЕНЦЫ Я (лац. corpulen tia) — уст. буйны целасклад; паўната, сытасць, тлустасць. КАРПУСКУЛА (лац. corpusculum = маленькае цела) — дробная часціца матэрыі (электрон, фатон і інш.). КАРГГУСКУЛЯРНЫ (ад каргтускула) — які мае адносіны да карпускулы або складаецца з карпускул; к - а я т э о р ы я с в я т л a — тэорыя, паводле якой святло ўяўляе сабой струмень дробных часцінак рэчыва. КАРСАЖ, ГАРСАЖ (фр. corsage) — 1) частка жаночага адзення, якая аблягае грудзі, спіну і бакі; 2) пругкі пояс спадніцы і тасьма да яго. КАРСАК (цюрк. karsak) — драпежная млекакормячая жьюёла сям. сабачых, якая пашырана ў стэпах і паўпустынях Паўд.-Усх. Еўропы і Азіі; дробная ліса KAPCÀP (іт. corsaro) — y cm. марскі разбойнік, пірат. КАРСТ (ням. Karst, ад серб. Kras = назва плато ў Сербіі) — комплекс з’яў, якія ўзнікаюць y выніку растварэння горных парод прыроднымі водамі (пячоры, варонкі, катлавіны, яры і інш.); карставыя з’явы. КАРТ (англ. cart) — гоначны мікралітражны аўтамабіль з матацыклетным рухавіком і без кузава. КАРТА (польск. karta < лац. charta, ад гр. chartes) — 1) чарцёж зямной паверхні або зорнага неба (напр. геаграфічная к.); 2) ліст паперы, бланк, які трэба запоўнідь спецы-
620
яльнымі звесткамі (напр. санаторная к.); 3) цвёрды папяровы лісток з умоўнай фігурай, які ў сукупнасці з ішпымі лісткамі складае калоду для гульні. КАРТАГРАМА (ад карта + -грама) — схематычная карта, на якой графічна паказаны статыстычныя дадзеныя адносна якой-н. з’явы. КАРТАГРАФІЯ (ад карта + -графія) — навука аб складанні геаграфічных карт, a таксама само складанне іх. КАРТАДЫЯГ р Ам А (ад карта + -дыяграма) — схематычная карта, на якой пры дапамозе слупкоў, кругоў, квадрагаў паказана сумарная велічыня пэўнай з’явы ў межах тэрытарыяльнай, пераважна адміністрацыйнай адзінкі. КА РТА Д ^РЫ Я (н.-лац. cortadeгіа) — травяністая расліна сям. злакавых з шорсткім лісцем і многакветкавымі каласкамі ў густых мяцёлках, пашыраная ў Паўд. Амерыцы і Новай Зеландыі; вырошчваецца як дэкаратыўная ў субтропіках. КАРТАМ ЁТРЫ Я (ад карта + -,метрыя) — раздзел картаграфіі, які вывучае спосабы вымярэння на картах розных геаграфічных аб’ектаў для вызначэння іх плошчы, даўжыні, аб’ёму. КАРТАСХЕМА (ад карта + схема) —; спрошчаная, без маштабу і геаграфічнай сеткі карта для ілюстрацыі істотных рыс якой-н. з’явы. КАРТАТЭКА (ад карта + -тэка) — збор картак з якімі-н. даведачнымі матэрыяламі, размешчаных y пэўным парадку, напр. па алфавіту, тэмах, тэрмінах. КАРТ-Б л Ан Ш (фр. carte blanche = белы аркуш) — 1) чысты бланк^
------- к
падпісаны асобай, якая дае іншай асобе права запоўніць яго; 2) nepan. неабмежаванае паўнамоцтва. КАРТОГРАФ (ад карта + -граф) — спецыяліст y галіне картаграфіі. КАРТЎЗ (с.-н.-ням. kartuse, ад фр. cartouche) — 1) мужчынская шапка з аколышкам і казырком; 2) мяшочак для парахавога снараднага зарада. КАРТУЗІЙНЦЫ (лац. carthusiani, ад Carthusia = лацінская назва даліны Шартрэз y Францыі) — члены манаскага ордэна, заснаванага ў 11 ст. y Францыі. КА РТУЛЯРЫ І (с.-лац. chartularia, ад лац. charta = грамата) — зборнікі копій грамат, якімі ў перыяд сярэдневякоўя ў Зах. Еўропе юрыдычна афармляліся пераважна зямельныя падараванні на карысць царквы. КАРТУНА (польск. kartun, ад ням. Kattirn = бавоўна) — уст. баваўняная тканіна. КАРТУШ (фр cartouche, ад іт. cartoccio = скрутак) — скульптурнае або графічнае ўпрыгожанне ў выглядзе дэкаратыўна акаймаванага шчыта або не да канца разгорнутага скрутка з эмблемай, гербам, надпісам і інш. КАРТЫ ЗОН (ад лац. cortex = кара) — гармоны кары наднырачнікаў з групы кортыкастэроідаў, гтрадукт ператварэння ў арганізме другога гармона — гідракартызону.; выкарыстоўваецца ў медыцыне. КАРТЫ КАЛЬНЫ (ад лац. cortex, -icis = кара); к - а я рэакц ы я — змены ў паверхневым слоі яйца ў адказ на ўздзеянне сперматазоіда.
621
K КА РТЫ Н Г (англ. carting) — спартыўная гонка на аўтамабілях тыпу карт, a таксама пляц для такіх гонак.
КАРУМШ РАВАЦЬ
КАРТЬІЦЫ УМ (н.-лац. carticium) — губавы базідыяльны грыб сям. картыцыевых, які пасяляецца на драўніне, на пабудовах з сырога лесаматэрыялу.
КАРУНД (ням. Korund, ад санскр. kuruvinda = рубін) — вельмі цвёрды мінерал, разнавіднасцямі якога з’яўляюцца рубін, сапфір, тапаз. КАРУНКІ (ст.-польск. koronki, korunki) — тэкстыльныя ажурнасеткавыя вырабы, y якіх узор утвараецца перапляценнем нітак (ільняных, шаўковых і інш.); выкарыстоўваюцца для аздобы 'бялі> ны, адзення. КАРЎПЦЫ Я (лац. corruptio) — подкуп, прадажнасць службовых асоб, палітычных дзеячаў і чыноўнікаў дзяржаўнага апарату. КАРУСЕЛЬ (фр. carrousel, ад іт. carosello) — 1) апарат з сядзеннямі ў форме конікаў, экіпажаў, лодак, які верціцца вакол сваёй восі і служыць для катання ў парках, на народных гуляннях; 2) від коннага спаборніцтва. КАРЦЁЧ (польск. kartacz, ад ням. Kartatsche) — 1) начынены круглымі кулямі артылерыйскі снарад для паражэння жывой сілы праціўніка, a таксама кулі такога снарада; 2) буйны шрот для паляўнічай стрэльбы. К А РЦ Ы Н А Л О П Я (ад гр. karkinos = рак + -логія) — раздзел заалогіі, які вывучае ракападобных. КАРЦЫНОМА (ад гр. karkinos = рак + -ома) — злаякасная пухліна (рак), якая развіваецца з эпітэліяльнай тканкі ў чалавека і жывёл. КАРЦЭР (лац. career) — цёмнае і цеснае памяшканне для часовага адзіночнага зняволення (у турмах і інш.).
(л а ц . co iT u m р е г е ) — п а д к у п л я ц ь к а г о -н . г р а ш ы м а а б о ін ш ы м і м а т э р ы я л ь н ы м і д а б р о т а м і (г л . карупцыя). i
КАРТЭЖ (фр. cortège) — урачыстае шэсце, выезд (напр. вясельны
к.). КАРТЭЗІЯНСТВА (ад картэзіянцы) — філасофскае вучэнне Р.Дэкарта, прадстаўніка дуалізму, якое характарызавалася механістычным дэтэрмінізмам, рацыяналізмам і скегггыцызмам. КАРТЭЗІЯНЦЫ [ад лац. Cartesius = лацінізаваная форма прозвішча фр. філосафа R.Descartes (1596— 1650)] — паслядоўнікі картэзіянства. КАРТЭЛЬ (фр. cartel, ад іт. cartello) — 1) аб’яднанне прадпрыемстваў якой-н. галіньі прамысловасці з мэтай забяспечыць панаванне на рынках збыту; 2) y cm, пісьмовы выклік на дуэль. (англ. carter) — металічная каробка, якая засцерагае рухавік унутранага згарання ад пашкоджання і забруджвання.
картэр
К А Р Т ^Р Ы Я (н.-лац. carteria) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. хламідаманадавых, якая трапляецца ў неглыбокіх прэсных вадаёмах, азёрах. К А Р Т ^С Ы (ісп. cortes) — парламент y Іспаніі, a таксама ў Партугаліі да 1911 г. КАРУМПІРАВАНЫ (ад карумпіраваць) — прасякнуты карупцыяй.
622
----------- к КАРШ Ы КАВІЕЛА (н.-лац. korschikoviella) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. харацыевых, якая трапляецца ў планктоне азёр, рэк, вадасховішчаў. K À Pbl (цюрк. кага) — 1) карычневы (пра колер вачэй); 2)уст, буры, вараны (пра масць каня). КАРЫ БА Н ТЫ (гр. korybantes) — 1) фрыгійскія жрацы багіні Кібелы, якія суправаджалі рэлігійную службу спевамі і танцамі; 2) камедыйныя акцёры. КАРЫ БУ (індз. karibu) — паўночнаамерыканскі дзікі алень. КАРЫ ГІРАВАЦЬ (лац. corrige re) — уносіць папраўкі, выпраўляць. КАРЬІДА1 (ісп. corrida) — масавае відовішча, пашыранае ў Іспаніі і некаторых іншых краінах — бой тарэадора з быком. КАРЬІДА2 (ісп. corrido) — народная балада на надзённыя тэмы ў краінах Лац. Амерыкі. КАРЫЁЗ, КАРЫ ЕС (лац. caries = гніенне) — запаленчы працэс y цвёрдай тканцы касцей, які суправаджаецца гніеннем (напр. к. зубоў); кастаеда. КАРЫ ЁЗНЫ , КА РЫ ЕСН Ы (лац. cariosus = гнілы) — пашкоджаны карыёзам. КАРЫ ЁЛ (н.-лац. coriolus) — губавы базідыяльны грыб сям. порыевых, які пасяляецца на мёртвай драўніне, на ламаччы, лесаматэрыялах, выклікае белую гніль драўнін ы .
КАРЫ ЁЛЕЛ (н.-лац. coriolellus) — губавы базідыяльны грыб сям. порыевых, які расце на пнях, адмерлых ствалах, апрацаванай
драўніне ў пабудовах, на агароджах, мастах. К А РЫ ЁН (фр. carillon = літар. перазвон) — 1) музычная п’еса, якая імітуе перазвон; 2) ударны музычны інструмент, які ўяўляе сабой набор настроеных званоў. КАРЫ ЁТА (н.-лац. caryota) — расліна сям. пальмавых, пашыраная ў тропіках Азіі і Аўстраліі; дае будаўнічы матэрыял, крухмал, з соку суквеццяў вырабляюць віно. КАРЫКАТУРА (іт. caricatura, ад лац. сагісаге = перагружаць, перабольшваць) — 1) сатырычны паказ з ’яў рэчаіснасці ў мастацкай літаратуры, кіно, тэатры, на эстрадзе, a таксама малюнак каго-н., чаго-н. y падкрослена смешным выглядзе; 2) перан. смешнае, недасканалае падабенства да каго-н., чаго-н. КАРЫ НЕБАКТЭРЫ ЁЗ (ад карынебакатэрыі) — інфекцыйная хвароба жывёл і чалавека, якая выклікаецца карьшебактэрыямі. КЛРЫ НЕБАКТЭРЫ І (ад гр. koгупе = булава + бактэрыі) — група палачкападобных бакгэрый, якія ўтвараюць булавападобныя, кокавыя або слабагалінастыя формы. КА РЫ Н ЁЙ (н.-лац. coryneum) — недасканалы грыб сям. меланконіевых, які развіваецца на адмерлых галінках дрэвавых парод, на лісці яблыні, грушы, вішні, слівы, дуба, клёна і іншых дрэў. КАРЬШ КА (фр. corinthe, ад лац. Corinthus < гр. Korinthos = Карынф) — чорны дробны вінаград без костачак. КА РЫ Н Ф СКІ (гр. korinthos); к. о р д э р — архітэктурны ордэр, які склаўся ў старажытнагрэчаскім горадзе Карынфе; вызначаецца
623
K -----------
высокай капітэллю, упрыгожанай стылізаванымі лістамі аканта і завіткамі, пгго падгрымліваюць вуглы абака. КАРЫ Ф ЁЙ (гр. coryphée, ад гр. koryphaios = правадыр) — выдатны дзеяч y якой-н. галіне дзейнасці (напр. к. навукі, к. сусветнай літаратуры). КАРЫ ФЕНА (н.-лац. coiyphaeпа) — рыба атрада акунепадобных даўжынёй 0,7—2 м, якая пашырана ў верхніх слаях трапічных водаў усіх акіянаў; аб’ект промыслу. » КА РЫ Я (н.-лац. сагуа, ад гр. karyоп = арэх) — дрэва сям. арэхавых, пашыранае ў Паўн. Амерыцы, Цэнтр. і Усх. Азіі; плады некаторых відаў выкарыстоўваюцца ў кандытарскай прамысловасці; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўнае. КАРЫ Я- (гр. karyon = арэх, ядро арэха) — першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае «які адносіцца да клетачнага ядра». к а р ы я г А м і я (ад карыя- + -гамія) — зліццё ядзер мужчынскіх і жаночых палавых клетак (гамет) y ядро зіготы ў працэсе апладнення. к а р ы я г р Ам а (ад карыя- + -грама) — графічнае выражэнне карыятыпа. КА РЫ ЯКШ ЕЗ (ад карыя- + -кінез) — тое, пгго і мітоз. КАРЫЯЛІ'ЗІС (ад карыя- + гр. lysis = распад) — 1) растварэнне клетачнага ядра; апошні этап некрабіёзу, які папярэднічае смерці клеткі; 2) знікненне структуры клетачнага ядра ў перыяд паміж дзвюма фазамі яго падзелу.
ІСАРЫЯЛІМФА (ад карыя- + лімфа) — тое, пгго і карыяплазма. К А Р Ы Я Л 0 П Я (ад карыя- + -логія) — раздзел цыталогіі, які вывучае клетачнае ядро і яго састаўныя элементы (храмасомы, ядзерь ную абалонку і інш.). КАРЫЯПЛАЗМА (ад карыя- + плазма) — змесціва (пратаплазма) ядра жывёльнай або расліннай клеткі (параўн. цытаплазма). КАРЫ Я р Ах НА (н.-лац. согіаrachne) — павук сям. бакаходаў, які жыве пад карой дрэў, часам пад камянямі на ўскрайку лесу. КАРЫ ЯРЭКСІС (ад карыя- + гр. reksis = разрыў) — распад клетачнага ядра на часткі; адзін з прамежкавых этапаў некрабіёзу, які папярэднічае гібелі клетак. КАРЬІЯСІСТЭ м А т ЫКА (ад карыя- + сістэматыка) — раздзел сістэматыкі, які вьшучае структуры клетачнага ядра ў розных груп арганізмаў. КАРЫ ЯТАКСАНОМ ІЯ (ад карыя- + таксаномія) — тое, што і карыясістэматыка. КАРЫ ЯТЫДА (гр. karyatis, -idos = карыйская дзяўчына, жрыца храма Артэміды ў Карыі) — архіт. скульптурная выява жанчыны, якая служыць апорай перакрыцця Ў будынку. КА РЫ ЯТЫ П (ад карыя- + тып) — сукупнасць храмасом дыплоіднага набору, характэрнага для клетак дадзенага віду раслінных або жывёльных арганізмаў. K A P â (фр. carré = літар. квадрат) — 1) баявое пастраенне пяхоты ў выглядзе чатырохвугольніка, якое прымянялася ў еўрапейскіх арміях 17— 19 ст. для адбіцця атак
624
—
кавалерыі; 2) перан. пгго-н. y форме чатырохвугольніка (напр. гарлавіна жаночай кашулі). КАР э Ал ЬН Ы (ад лац. correus = саўдзельнік) — які датычыць абавязацельства, што ўскладае адказнасць за выкананне яго на ўсіх даўжнікоў разам і на кожнага з іх паасобку. КАРЭКТАР (лац. corrector = папраўшчык) — работнік выдавецтва, які займаецца чытаннем і праўкай карэктуры. КАРЭКТНЫ (ад лац. correctus = папраўлены) — ветлівы, тактоўны (напр. к-ая заўвага, к-ыя паводзіны). КАРЭКТУРА (лац. correctura) — 1) выпраўленне памылак y друкарскім наборьц 2) адбітак з друкарскага набору, прызначаны для выпраўлення памылак. К А Ю К Т Ы Ў (фр. correctif, ад лац. correctus = папраўлены) — частковае змяненне чаго-н., папраўка (напр. унесці карэктывы ў план). КАРЭЮ ЦРАВАЦЬ (рус. корректнровать, ад лац. correctus = папраўлены) — 1) уносіць папраўкі ў што-н. (напр. к. стральбу); 2) выпраўляць памылкі ў друкарскім наборы (карэктуры). К А Р^К Ц Ы Я (лац. correctio) — выпраўленне, частковае змяненне чаго-н. (напр. к. зроку). КАРЭЛОМ ЕТР [ад карэл(яцыя) + -метр\ — прыбор для вымярэння (вылічэння) карэляцыйных функцый выпадковых працэсаў. КАРЭЛЯТ (ад лац. con- = разам + relatus = аднесены) — адзін з суадносных, узаемна звязаных паміж сабой членаў карэляцыі.
--------------------- к
КАРЭЛЯТАР (ад с.-лац. correlatio = карэляцыя) — прыбор для аўтаматычнага вылічзння ўзаемнай сувязі незалежных гтрацэсаў. КАРЭЛЯТЫ УНЫ (н.-лац. соггеlativus) — які знаходзіцца ў карэляцыі з чым-н., суадносны (напр. к-ыя пары слоў). КАРЭЛЙЦЫ Я (с.-лац. correla tio) — узаемная сувязь, суадноснасць прадметаў, паняццяў або з’яў. КАРЭОПСІС (н.-лац. coreopsis, ад гр. kore = зрэнка + opsis = выгляд) — травяністая расліна сям. складанакветных з жоўтымі, цёмна-пурпуровымі або карычневымі кветкамі ў кошыках, пашыраная ў Паўн. Амерыцьц на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. КАРЭСПАНДАВА ц Ь (польск. korespondowac, ад с.-лац. correspondere = адпавядаць) — 1) адпавядаць чаму-н., суадносшда з чым-н.; 2) перапісвацца з кім-н. КАРЭСПАНД^НТ (с.-лац. correspondens, -ntis = які адпавядае) — 1) супрацоўнік газеты, часопіса, радыё, тэлебачання, які дасылае ім звесткі пра бягучыя падзеі; 2) асоба, якая вядзе з кім-н. перапіску; 3) асоба або ўстанова (фірма, банк), якая выконвае фінансавыя, камерцыйныя даручэнні для другой асобы або ўстановы (за кошт апошніх). КАРЭСПАНДЭНЦЫЯ (с .-лац. correspondentia) — 1) паведамленне, допіс, дасланыя ў газету, часопіс; 2) пісьмы, папггова-тзлеграфныя адпраўленні; 3) перапіска паміж асобамі, установамі. К А Р^ТА (польск. kareta, ад іт. carretta) — закрыты чатырохколы конны экіпаж на рысорах.
625
K КАРЭТКА (ад іт. carretta = каляска) — рухомая частка некаторых механізмаў, малгьм, апаратаў (напр. к. пішучай машынкі). КА Р^ТТА (н.-лац. caretta) — паўзун атрада марскіх чарапах, які водзіцца ў тропіках і субтропіках. КАРЭХІДОР (ісп. coiTegidor, ад corregir = выпраўляць) — каралеўскі чьшоўнік y Іспаніі часоў феадалізму, які выконваў функцыі адміністратара і суддзі ў гарадах і правінцыях. КАСА (іт. cassa) — 1) установа або адцзяленне ва ўстанове, на прадпрыемстве для прыёму і выдачы грошай (напр. ашчадная к., білетная к.); 2) скрынка, шафа для захоўвання грошай; 3) наяўныя грошы ўстановы, прадпрыемства, арганізацыі; 4) раздзеленая на ячэйкі скрынка са шрыфтам для набору. КАСАВАЦЬ (польск. kasowad, ад лац. cassare) — 1) закрэсліваць, выкрэсліваць што-н.; 2) перан. адмяняць пгго-н. (напр. к. кантракт). КАСАНДРА (гр. Kassandra = імя прарочыцы, дачкі траянскага цара Прыяма ў старажытнагрэчаскай міфалогіі) — вечназялёная кустовая расліна сям. верасовых, пашыраная ва ўмераных і халодных зонах Еўразіі і Паўн. Амерыкі; балотны верас. КАСАЦЫ Я (с.-лац. cassatiо = адмена, знішчэнне) — 1) заява, хадайніцгва аб пераглядзе прыгавору, a таксама перагляд, адмена вышэйшай судовай інстанцыяй прыгавору ніжэйшай (параўн. апеляцыя 1); 2) прызнанне выбараў несапраўднымі і адмена іх. KACÉKAHC (н.-лац. cosecans, ад complementi secans = секанс дапаў-
нення) — мат. адна з трыганаметрычных функцый, секанс дадатковага вугла. KACÉTA (англ. cassette, фр. cassette, ад іт. cassetta) — 1) святлонепранікальны футляр для захавання святпоадчувальных матэрыялаў (фота- і кінастужакХ 2) плоская каробка для магнітафоннай ленты; 3) прыстасаванне, якое забяспечвае ашымальныя ўмовы для захавання і транспарціроўкі розных прыбораў і матэрыялаў. КАСІДА (ар. kasida) — верш панегірычнага, a таксама элегічнага або рэлігійна-павучальнага характару Ў арабскай паэзіі. К А С Ш У С0ІД А (ад косінус + -оід) — графік трыганаметрычнай функцыі y = cos х. К А С ІР (іт. cassiere) — службовая асоба, якая загадвае касайу прымае і выдае грошы, прадае білеты і інш. КАСІТЭРЫ Т (ад гр. kassiteros = волава) — мінерал класа вокісаў і гідравокісаў цёмна-бурага, чырвонага, чорнага або жоўтага колеру; алавяная руда КА СІЯ (лац. cassia, ад гр. kasia) — травяністая расліна сям. бабовых з жоўтымі кветкамі ў гронках, пашыраная ў троггіках і субтропіках, лісце і плады якой выкарыстоўваюцца як слабіцельны сродак. KÀCKA1 (фр. casque, ад ісп. cas co) — металічны шлем для засцярогі галавы (у ваенных, пажарнікаў, будаўнікоў, шахцёраў і інш.). KÀCKA2 (іт. casco = шлем) — страхаванне перавозачных сродкаў (суднаў, самалётаў, аўтамабіляў, вагонаў, цыстэрн і інш.). к а с к Ад (фр. cascade, ад іт. caseata) — 1) вадаспад, які падае
626
ўступамі; 2) асобы цыркавы прыём падзення з каня; 3) перан. імклівы паток чаго-н. (напр. к. слоў). КАСКАДЗЁР (фр. cascadeur) — 1) выканаўца цыркавога прыёму падзення з каня (каскаду 2); 2) дублёр артыста кіно, які выконвае тэхнічна цяжкія і небяспечныя трукі (бег па стрэхах вагонаў, саскокванне на хаду з каня і г.д.). KACKÉTKA (фр. casquette) — лёгкі мужчынскі галаўны ўбор з казырком і аколышкам. КА С М А Г0Н ІЯ (гр. kosmogonia = паходжанне свету) — раздзел астраноміі, які вывучае паходжанне і развіццё нябесных целаў і іх сістэм. КАСМ АГРАФІЯ (гр. kosmogra phia = апісанне свету) — уст. апісанне Сусвету ў кнігах; сукупнасць кароткіх звестак з астраноміі, метэаралогіі, геаграфіі і геалогіі. КАСМАДРОМ (ад космас + -дром) — спецыяльна абсталяваная пляцоўка для запуску касмічных караблёў. КАСМ АКЛАДЫУМ (н.-лац. cosmokladium) — каланіяльная зялёная водарасць сям. касмарыевых, якая трапляецца ў сфагнавых балотах і дыстрофных вадаёмах. КАСМ АЛОГІЯ (ад космас + -погія) — вучэнне пра будову і развіццё Сусвету, a таксама раздзел астраноміі, прысвечаны гэтаму вучэнню. KACMAHŸT (ад космас + -наўт) — удзельнік палёту ў космас. к а с м а н Аў т ы к а
(ад космас + -наўтыка) — 1) сукупнасць галін навукі і тэхнікі, якія забяспечва-
K
юць асваенне космасу; 2) палёты ў касмічнай прасторы. КАСМАПАШ Т (гр. kosmopolites = грамадзянін свету) — 1) прыхільнік касмапаліт ызму\ асоба, якая адмаўляе сваю прыналежнасць да якой-н. нацыянальнасці; 2) расліна або жывёла, якая жыве па ўсім зямным шары. КАСМАПАЛГГЫЗМ (ад гр. kosmopolites = грамадзянін свету) — ідэалогія, якая прапагандуе адмаўленне ад нацыянальнага суверэнітэту, абыякавыя адносіны да радзімы і нацыянальнай культуры. КАСМ АРЫ УМ (н.-лац. cosmarium) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. касмарыевых, якая пашырана ў прэсных вадаёмах. KACMATPÔH (ад космас + -трон) — прыбор для паскарэння руху іонаў (пратонаў). КАСМАФІЗПСА (ад космас + фізіка) — тое, пгго і астрафізіка. КАСМ АХІМ ІЯ (ад космас + хімія) — навука, якая вьюучае хімічны састаў касмічных целаў і акаляючай іх прасторы, a таксама хімічныя працэсы, пгго працякаюць y космасе. КАСМ АЦЭНТР (ад космас + цэнтр) — цэнтр падрыхтоўкі і правядзення касмічных палётаў. К А С М Е Т А Л 0П Я [ад касметы(ка) + -логія] — раздзел медыцыны, які вывучае ўрачэбную і дэкаратыўную касметыку. KACMÉTbIKA [фр. cosmétique, ад гр. kosmetike (techne) = (майстэрства) упрыгожвання] — 1) вучэнне аб сродках і метадах падтрымання здаровага стану і прыгожага выгляду скуры і валасоў чалавека (напр. лячэбная к., дэкаратыўная к.); 2) сродкі для Ha-
627
K дання свежасці і прыгажосці твару, целу (пудра, крэм, масаж і інш.).
КАСІУгічНЫ (гр. kosmikos = сусветны) — 1) які адносіцца да космасу, звязаны з яго асваеннем (напр. к-ая прастора, к-ая ракета); 2) перан. велізарны, грандыёзны (к. мапггаб). ! КАСОНЕ (іт. cas sone) — драўляны сундук y сярэдневяковай Італіі, сценкі якога ўпрыгожваліся разьбой, жьшапісам. ! КАСТА (парт. casta = род, пакаленне, ад лац. castus = чысты) — 1) грамадская група людзей y некаторых краінах Усходу, адасобленая паходжаннем, родам заняткаў і прававым становішчам сваіх членаў (напр. к. жрацоў); 2) перан. замкнутая грамадская групоўка, якая ахоўвае свае інтарэсы і адасобленасць (напр. акцёрская к.). КАСТАНЬЁТЫ (ісп. castanetas, ад лац. castanea = каштан) — музычны інструмент з дзвюх драўляных пласцінак, якімі рытмічна пастукваюць y час танца, надзеўшы на пальцы. КАСТНЕРЫ Я (н.-лад. kaestneгіа) — павук сям. лініфіідаў, які жыве ва ўвільготненых лясах. KACTÔP (гр. kastor = бабёр) — суконная тканіна з густым ворсам. KACTPÀT (лац. castratus) — асобіна мужчьшскага полу, якой зрабілі кастрацыю. КАСТРАЦЫ Я (лац. castratio) — выразанне палавых залоз y жывёл і чалавека; лягчанне. КАСТРЎЛЯ (рус. кастрюля, ад ням. Kasserolle) — металічная пасудзіна для прыгатавання ежы.
КАСТРЫРАВАЦЬ (лац. castra re) — рабіць кастрацыю', лягчаць. КАСТУМ БРЬІЗМ (ісп. costumbrisme, ад costumbre = звычай) — кірунак y літаратуры і выяўленчым мастацтве Іспаніі і Лац. Амерыкі 19 ст., заснаваны на паказе народнага быту. КАСТЭЛА (н.-лац. hemigrammus costelo) — рыба атрада карпападобных, якая водзіцца ў вадаёмах Паўд. Амерыкі; вядома як акварыумная. КАСТЭЛЙН (лац. castellanus = які жыве ў крэпасці) — гіст. 1) саноўнік высокага рангу ў сярэдневяковай Полыпчы і Вялікім княстве Літоўскім; 2) камендант замка. КАСТЭТ (фр. casse-tête, ад casser = разбіваць + tête = галава) — халодная зброя ў выглядзе металічнай пласціны з адіулінамі; надзяваецца на пальцы і заціскаецца ў кулак, каб узмацніць удар. КАСХАЛВА (ад тур. koz + ар. helvasa) —сорт халвы з грэцкіх арэхаў на мёдзе. КАСЦЁЛ (польск. kosciol < чэш. kostel < ст.-в.-ням. kastel, ад лац. castellum) — каталіцкі храм. К А С ІД 0М (фр. costume) — 1) камплект мужчынскага адзення, які складаецца з пінжака, штаноў і часам камізэлькі, або жаночага — з жакета і спадніцы; 2) адзенне спецыяльнага прызначэння (напр. купальны к.). КАСЦЮ М ЕР (фр. costumier) — работнік тэатра, які рыхтуе касцюмы да спектакля і дапамагае акцёру апранацца. КАСЦЮ МІРАВАЦЬ (фр. costu mier) — апранаць y тэатральны або маскарадны касцюм.
628
----------- к КА Т1 (польск. kat) — 1) асоба, якая прьшодзіць y выкананне смяротны прыгавор, мучыць на допыце; 2) перан. жорсткі мучыцель, прыгнятальнік. КАТ2 (ran. kat) — 1) разнавіднасць судна ў Даніі; 2) снасць для падымання якара на палубу пасля выцягвання яго з вады. KATA- (гр. kata = зверху ўніз) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «сыходны рух», «паніжэнне». КАТАБАЛІЗМ (ад гр. katabole = скіданне) - - сукупнасць рэакцый абмену рэчьшаў y арганізме (метабалізму), якія суправаджаюцца распадам (дысіміляцыяй) складаных арганічных злучэнняў (проціл. анабалізм). КАТАВА с і Я (гр. katabasion = сыходжанне) — 1) заключная песня ў царкоўным каноне, y час якой абодва клірасы сыходзяцца разам на сярэдзіну царквы; 2) перан. беспарадак, мітусня, неразбярыха. КАТАВАЦЬ (польск. katowac) — 1) моцна біць, мучыць на допыце; 2) перан. дакараць, прымушаць пакутаваць. КАТАГЕНЕЗ (ад ката- + -генез) — 1) кірунак эвалюцыйнага працэсу ў бок спрашчэння будовы і функцыі арганізмаў; 2) змена асадачных горных парод пасля з’яўлення іх y выніку дыягенезу да ператварэння ў метамарфічныя пароды. КАТАГЛЯЦЫ ЯЛ (ад ката- + гляцыял) — перыяд дэградацыі і знікнення ледніка на пэўнай тэрыторыі. КА ТА Д Р0М Н Ы (ад ката- + гр. dromos = бег); к - ы я міграц ы і — рух рыб з рэк y мора для
нераставання (напр. міграцыі рачнога вугра).
КАТАДЫ ЯПТРЬІЧНЫ (ад Ka ma- + дыяптрычны)\ к - a я с і с т э м а — аптычная сістэма, якая складаецца з люстэрак і лінз. КАТАКЛАЗ (гр. kataklasis = пераламленне, рассейванне) — дэфармацыя і раздрабленне мінералаў унутры горнай пароды, выкліканыя тэктанічнымі рухамі. КАТАКЛІЗМ (гр. kataklysmos = паводка, патоп) — раптоўны разбуральны пераварот y прыродзе або грамадстве (напр. вулканічныя катаклізмы, рэвалюцыйны к.). К А Т А К 0М БЫ (іт. catacombe, ад лац. catacumba = падземная грабніца) — падзямеллі з вузкімі, доўгімі заблытанымі хадамі, калідорамі; закінутыя каменяломні. КАТАЛАЗА (гр. katallasso = змяняю) — ффмент, які расшчапляе перакіс вадароду на ваду і малекулярны кісларод; абараняе арганізм ад атрутнага ўздзеяння перакісу вадароду, пгго ўтрымліваецца ў ім. КАТАЛЕКТЫ КА (гр. katalektikos = усечаны, скарочаны) — раздзел паэтыкі, які вывучае канцоўкі верша. КА ТА ЛЕКТЫ ЧНЫ (гр. katalekti kos) — які датычыць каталектыкі, звязаны з ёіq; к. в е р ш — верш з усечанай канцоўкай, без аднаго або двух ненаціскных складоў y апошняй стапе. КАТАЛЕПСІЯ (гр. katalepsis = схватванне, авалоданне) — стан поўнай нерухомасці, які ўзнікае ў чалавека пры моцным хваляванні, пад уздзеяннем гіпнозу, пры некаторых нервовых і псіхічных хваробах.
629
K К А ТА Л В (rp. katalysis = разбурэнне) — узбуджэнне хімічнай рэакцыі або змяненне яе хуткасці пад уздзеяннем катсшізатараў. KATAJIBÀTAP (ад гр. katalysis = разбурэнне) — рэчыва, якое паскарае або запавольвае ход хімічнай рэакцыі, але само застаецца нязменным. КАТАЛПС0С (гр. katholikos = галоўны, усеагульны) — тытул патрыярхаў армяна-грыгарыянскай і грузінскай праваслаўных цэркваў. КАТАЛГГЬІЧНЫ (гр. katalytikos = які садзейнічае разлажэнню) — які мае адносіны да каталізу. КАТАЛШ Ы ЗМ (с .-лац. catholicismus, ад гр. katholikos = галоўны, усеагульны) — адзін з найболыы пашыраных кірункаў y хрысціянстве (побач з праваслаўем і пратэстантызмам\ які ўзначальвае рымскі папа. К А Т А Л 0Г (лац. catalogus, ад гр. katalogos = спіс, пералік) — спіс якіх-н. прадметаў (кніг, карцін, музейных экспанатаў і інш.), складзены ў пэўным парадку (напр. бібліятэчны к.). КАТАЛЫ ІА (англ. catalpa, ад індз. kutulpa = акрыленая галава) — лістападнае дрэва сям. бігноніевых з буйным лісцем, пашыранае ў Японіі, Кітаі і Паўн. Амерыцы; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўнае. KATAMAPÀH (англ. catamaran, ад тамільск. kattumaran = звязаныя калоды) — 1) паруснае або маторнае судна з двух карпусоў, звязаных агульнай палубай, ці з аднаго корпуса з паплаўкамі-балансірамі за бартом; 2) невялікае спартыўнае судна, катэр такой жа формы.
КАТ АМАРФОЗ (ад ката- + -марфоз) — кірунак эвалюцыйнага працэсу, звязаны са зменай умоў асяроддзя і спрашчэннем агульнай будовы арганізма. KATÀMHE3 (гр. katamnemoneuo = запамінаю) — інфармацыя аб хворым, якая збіраецца пасля заканчэння папярэдняга назірання. KATÀHTEHC (н.-лац. cotangens, ад лац. со = разам + tangens = датычны) — мат. адна з трыганаметрычных функцый, тангепс дадатковага вугла. КАТАШ ЗАЦЫ Я (ад фр. coton = 6aBoJma) — nepanpauojhca лубянога валакна (ільну, канапель і інш.) y катанін. КА ТА Н Ш (фр. cotonnine, ад coton = бавоўна) — бавоўнападобная маса, атрыманая з валокнаў ільну, канапель і інш. КАТА П ТРЫ ЧНЫ (гр. katoptrikos = адбіты ў люстэрку); к. т э л е с к о п — адлюстравальны тэлескоп, y якім замест лінз выкарыстоўваюцца металічныя люстэркі. КАТАПУЛЬТА (лац. catapulta, ад гр. katapultes) — 1) тое, што і баліста 1; 2) механізм для ўзлёіу самалётаў з палубы авіяносца і іншых невялікіх пляцовак; 3) гтрыстасаванне для аўтаматычнага выкідвання з лятальнага апарата лётчыка з далейшым спускам на парашуце. KÀTAP (польск. katar, ад гр. katarrhoos = сцяканне) — запаленне слізістай абалонкі якога-н. органа (напр. к. дыхальных шляхоў). КАТАРАБІЁНТЫ (ад гр. katharos = чысты + біёнты) — жьюёльныя арганізмы, якія жывуць y чыстых халодных водах з вялікай кдлысасцю растворанага кіслароду.
630
K
KATAPART (rp. katarrhaktes = вадаспад) — 1) вадаспад вялікай шырыні пры невялікай вышыні падзення; 2) прыстасаванне для гашэння ваганняў і аслаблення ўдараў, якія ўзнікаюць y машынах, вагонах і інш. КАТАРАКТА (гр. katarrhaktes = вадаспад) — памутненне крыпггаліка вока, якое выклікае аслабленне і страту зроку. КАТАРАЛЬНЫ (фр. catarrhal, ад гр. katarrhoos = сцяканне) — які мае адносіны да катару, звязаны з катарам (напр. к. кашаль). КАТАРА н ТУС (н.-лац. catharanthus, ад гр. catharos = чысты + anthos = кветка) — вечназялёная паўкустовая расліна сям. кутравых, пашыраная ў тропіках; лекавая. к А т а р г а (гр. katergon = галера) — 1) від пакарання за крымінальнае злачынства або палітычную дзейнасць — зняволенне з цяжкай прымусовай працай, a таксама месца такой працы; 2) перан. цяжкая праца, невьшоснае жыццё.
К А Т А Р0БЫ (ад гр. katharos = чысты + bius, biontos = які жыве) — тое, што і катарабіёнты. KÀTAPCIC (гр. katharsis = ачышчэнне) — 1) паняцце антычнай эстэтыкі, ачышчэнне эмоцый мастацгеам; 2) адзін з метадаў псіхатэрапіі ў псіхааналізе З.Фрэйда. КАТАРЫ (гр. kataros = чысты) — паслядоўнікі пашыранай y Зах. Еўропе 11— 13 ст. ерасіу якія прапаведавалі аскетызм, не прызнавалі царкоўнай іерархіі, выступалі супраць феадальнага прыгнёту. КАТАСКОШ УМ (н.-лац. catoscopium) — лістасцябловы мох сям.
катаскопіевых, які трапляецца на нізінных балотах.
КАТАСТРАФА (гр. katastrophe = паварот, пераварот) — сітуацыя, якая разгортвае і завяршае кульмінацыю дзеяння ў літаратурным творы. КАТАСТРАФІЗМ (фр. catastro phisme, ад гр. katastrophe = пераварот, знішчэнне) — вучэнне, паводле якога развіццё зямной кары і арганічнага свету адбываецца ў выніку перыядычных сусветных геалагічных катастроф і патопаў, што наступаюць пасля трывалага перыяду спакою; тэорыя катастроф. КАТАСТРОФА (гр. katastrophe = пераварот, знішчэнне) — раптоўнае бедства, стыхійная падзея з трагічнымі вынікамі (для чалавека, грамадства, прыроды). К А Т А Т 0Ш Я (ад гр. katatonos = нацягнуты) — нервова-псіхічны разлад, які характарызуецца рухальнымі парушэннямі або ўзбуджанасцю, нечаканымі ўчынкамі і інш. КАТАТЭРМАМЕТРЫЯ (ад Ka m a- + тэрмаметрыя) — сумарная ацэнка вільготнасці і хуттсасці руху паветра па паказаннях кататэрмометра. КАТАТЭРМОМЕТР (ад ката- + тэрмометр) — спіртавы тэрмометр для вымярэння ахаладжэння, якое выклікаецца паветрам. КАТАФАЛК (іт. catafalco) — 1) пахавальная павозка; 2) узвышэнне, падстаўка для труны. КАТАФАРЭЗ (н.-лац. cataphoresis, ад гр. kataphora = скіданне) — рух дадаткова нагружаных калоідных часцінак y напрамку катода
631
K пад уздзеяннем электрычнага поля (параўн. анафарэз, электрафарэз). КАТАФАТЫ ЧНЫ (гр. kataphatikos = сцвярджальны); к - a я т э а л о г і я — тэалогіяу якая апісвае бога пры дапамозе пазітыўных атрыбутаў і абазначэнняў (у адрозненне ад апафатычнай тэалогіі). КАТАФІЛАКСІЯ (ад ката- + гр. phylaksis = ахова) — паніжаная стойкасць пашкоджаных тканак чалавека і жывёл да дзеяння хваробатворных мікробаў. КА ТА Ф Р0Н Т (ад ката- + фронт) — атмасферны фронт, які характарызуецца сыходным рухам цёплага паветра (проціл. анафронт). КАТАХРЭЗА (гр. katachresis = злоўжыванне) — стылістычны прыём спалучэння супярэчлівых, лагічна несумяшчальных паняццяў, пгго стварае своеасаблівае сэнсавае адзінства (напр. «чырвонае чарніла», «чорнае золата»). КАТЛЕТА (фр. côtelette) — страва з мяснога або рыбнага фаршу (часам з агародніны, капіы), запечанага ў форме прадаўгаватага піражка. КАТЛЁЯ [н.-лац. cattleva, ад англ. W.Cattley = прозвішча англ. натураліста (памёр y 1832 г.)] — расліна сям. архідных, якая расце на дрэвах і скалах y тропіках Амерыкі; вырошчваецца ў аранжарэях. К А Т 0Д (гр. kathodos = шлях уніз) — фіз. электрод з адмоўным зарадам (проціл. анод). КАГОДАЛЮ М ІНЕСЦЭНЦЫ Я (ад катод + люмінесцэнцыя) — свячэнне рэчыва (.пюмінафораў) пад дзеяннем катодных прамянёў (струменю электронаў ад катода);
выкарыстоўваецца ў асцылографах, тэлевізійных трубках і інш. КАТОЛІК (лац. catholicus, ад гр. katholikos = усеагульны, галоўны) — той, хто прыняў каталіцызм і прытрымліваецца абрадаў каталіцкай царквы. К А Т0П ТРЫ К А (гр. katoptrikos = адбіты ў люстэрку) — раздзел оптыкі, які вьшучае будову адлюстраванняў ад люстраных паверхняў. К А Т Р ^Н (фр. quatrain, ад quatre = чатыры) — страфа з чатырох вершаваных радкоў, чатырохрадкоўе. КАТУРНЫ (лац. cothurni, ад гр. kothomoi) — 1) абутак з высокай падэшвай, які надзявалі антычныя акцёры, каб надаць паставе велічнасць; 2) перан. пыхлівасць, надзьмутасць. КА ТЫ ЁН (гр. kation = які ідзе >пніз) — дадатна зараджаны іон, які ў час электролізу рухаецца да адмоўнага электрода (катода). КАТЫ ЛАЗАЎРЫ (н.-лац. catylosauria, ад гр. kotyle = чашка + sauras = яшчарка) — атрад прымітыўных вымерлых паўзуноў, якія існавалі ў пермскі перыяд палеазою і трыясавы перыяд мезазою. К А ТЫ Л ЬЁН (фр. cotillon) — даўнейшы бальны танец, y якім чаргуюцца элементы кадрылі, вальса, мазуркі, полькі, a таксама музыка да гэтага танца. КАТЫ ЛЯРЫ Я (н.-лац. catillaгіа) — накіпны сумчаты лішайнік сям. лецыдзеевых, які пасяляецца на драўняных і камяністых субстратах. КА ТЫ Н ГІ (н.-лац. eatingidae, з індз.) — сямейства птушак атрада вераб'іных, якія пашыраны ў Паўд. і Цэнтр. Амерыцы.
632
КА ТЫ ЯШ Т (ад катыён) — іаніт, здольны абменьваць свае дадатна зараджаныя іоны на іоны знешняга асяроддзя. КАТЭГАРЬІЧНЫ (лац. categoricus, ад гр. kategorikos = які сцвярджае) — рашучы, безагаворачны (напр. к-ае патрабаванне); к - a е суджэнне — лагічнае суджэнне тыпу «А ёсць Б», y якім адносіны паміж суб’ектам і прэдыкатам не абмяжоўваюцца якімі-н. умовамі (параўн. дыз ’юнктыўны). КАТЭГОРЫ Я (лац. categoria, ад гр. kategoria = выказванне, суджэнне) — 1) навуковае паняцце, якое выражае найболып агульныя і істотныя сувязі з’яў рэчаіснасці (напр. к. прычыннасці); 2) група з’яў, прадметаў або асоб, аб’яднаных агульнымі прыкметамі (напр. узроставая к.). КАТЭДЖ (англ. cottage) — невялікі жылы дом y прыгарадзе, звычайна з мансардай і зямельным участкам.
— -------к
КАТЭНОІД (ад лац. catena = ланцуг + -оід) — мат. паверхня, якая ўтвараецца вярчэннем ланцуговай лініі вакол прамой, нгго з’яўляецца воссю гэтай лініі. КАТЭПСІНЫ (ад гр. kathepso = пераварваю) — ферменты, якія каталізуюць расшчапленне пептыдаў і бялкоў y клетках і тканках жывых арганізмаў. КАТЭР (англ. cutter) — 1) невялікае самаходнае судна для розных мэт (спартыўных, прамысловых, ваенных і інш.); 2) ваенна-марская парусна-грабная шлюпка.
КАТЭРЬІЯ (фр. coterie = гурток) — 1) узброены атрад наёмнікаў y сярэдневяковай Еўропе; 2) уст. група асоб, якая ставіла перад сабой якія-н. своекарыслівыя кэты. КАТЭТ (гр. kathetos = адвес) — мат. старана прамавугольнага трохвугольніка, што прылягае да прамога вугла. КАТЭТОМ ЕТР (ад гр. kathetos = адвес + -метр) — фіз. прыбор для вымярэння вертыкальнай адлегласці паміж двума пунктамі.
КАТ^ДЭР-САЦЫ ЯЛІЗМ (ням. Katheder-socializmus, ад Katheder = кафедра + Socializmus = сацыялізм) — кірунак y нямецкай палітычнай эканоміі 2-й пал. 19 ст., прадстаўнікі якой прапаведавалі з універсітэцкіх кафедр буржуазны рэфармізм.
КАТЭТЭР (гр. katheter = зонд) — мед. спецыяльная трубка, якая ўводзіцца ў каналы і поласці цела для іх апаражнення, прамьюання або з дыягнастычнай мэтай.
КАТЭНАНЫ (ад лац. catena = ланцуг) — хімічнае злучэнне з дзвюх або больш цыклічных малекул, звязаных паміж сабой як звёны ланцуга.
КАТЭХІЗІС (гр. katechesis = вуснае настаўленне) — рэлігійная m i ra, якая змяшчае кароткі выклад хрысціянскага веравучэння ў пытаннях і адказах.
КАТЭНАРЫЯ (н.-лац. catena ria) — ніжэйшы грыб сям. бластакладыевых, які развіваецца на раслінных і жывёльных рэпггках, гіаразітуе на беспазваночных жывёлах, водарасцях.
КАТЭХШ Ы (ад катэху) — біялагічна актыўныя рэчывы расліннага цаходжання, якія змяшчаюцца ne pae ажна ў чаі, вінаградзе, бабах какавы і рэгулююць пранікальнасць крывяносных капіляраў.
633
K -----------КАТЭХУ (н.-лац. catechu, ад малайск. katju) — экстракт, які атрымліваюць з акацыі катэху, што расце ў Індыі і Шры Ланка; выкарыстоўваецца як дубільнае рэчыва і тэкстыльны фарбавальнік. КЛТЭЭЛEKTPATÔH [ад кат(од) + электратон] — стан павышанай узбуджанасці на ўчастку, дзе прыкладаюць катод пры прапусканні пастаяннага току па нерву або іншай узбуджальнай тканцы. КАУДАЛЬНЫ (ад лац. cauda = хвост) — анат. размешчаны на падоўжнай восі цела чалавека або жывёлы бліжэй да хваста (пра якін. орган; проціл. краніяльны). КАУДЫ ЛЬЁ (ісп. caudillo = правадыр) — 1) афіцыяльны тытул Ф.Франка ў Іспаніі 1939— 1975 гг.; 2) дыктатар y некаторых краінах Лац. Амерыкі. К А У ЗА Л ГЫ (ад гр. kausis = смыленне + algos = боль) — хваравіты стан чалавека, пры якім адчуваецца нясцерпны боль y месцах паражэння нерваў. КАУЗАЛЬНЫ (лац. causalis) — прычынны, абумоўлены прычыннай сувяззю. КАУЛЕРПА (н.-лац. caulerpa, ад гр. kaulos = сцябло + herpo = паўзу) — зялёная водарасць класа сіфонавых, якая пашырана ў трапічных і субтрапічных морах. КА УЛ ІФ ЛОРЫ Я (ад лац. caulis сцябло + flos, floris = кветка) — утварэнне кветак непасрэдна на ствале або на старых галінках pac um; уласціва для абляпіхі, какавы, хурмы і інш. К А Ў Б 0 Й [англ. cowboy, ад cow = карова + boy = юнак] — конны пастух y стэпах Паўн. Амерыкі.
КАЎЛППЯ (н.-лац. caulinia) — падводная травяністая расліна сям. наядавых з ніткападобным гнуткім сцяблом і вузкім лісцем, пашыраная пераважна ў цёплых і ўмерана цёплых зонах; на Беларусі трапляецда рэдка. KAŸHÉP (польск. kolnierz < с.-в.ням. kolner, ад ст.-фр. collier) — верхняя частка адзення, якая аблягае шыю. КАЎ п Ак (тур., кр.-тат. kalpak) — 1) галаўны ўбор конусападобнай, авальнай або іншай формы (напр. к. клоуна, кухарскі к.); 2) накрыўка над чым-н. конусападобнай або акруглай формы (напр. шкляны к.). КАЎІІЕР [англ. E.Cowper = прозвішча англ. інжьшера і вынаходцы (1819— 1893)] — апарат для нагрэву паветра, пгго падаецца ў доменную печ. КАЎСТАБІЯЛІТЫ (ад гр. kaustos = гаручы + біяліты) — гаручыя выкапнёвыя горныя пароды арганічнага паходжання (вугаль, гаручыя сланцы, нафта, торф). кА Ў С Т Ы К (гр. kaustikos = пякучы) — тэхнічная назва едкіх шчолачаў. к АЎСТЫКА (q>. kaustikos = пякучы) — лінія, якая агінае месца сходжання прамянёў пасля пераламлення іх y лінзе або адбіцця ад люстэрка. КАЎСТЫ ЧНЫ (гр. kaustikos) — едкі, пякучы; к - а я сода — тэхнічная назва едкага натрыю. КАЎТЭР (гр. kauter = распаленае жалеза) — медыцынскі інструмент для прыпякання тканак арганізма. КАЎТЭРЫЗАЦЫЯ (ад гр. kauter = распаленае жалеза) — метад ля-
634
чэбнага разбурэння тканак; прыпяканне. КАЎЧЎК (англ. caoutchouc, ад індз. kahuczuc) — рэчыва з соку некаторых раслін або пггучнага паходжання, якое ўжываюць для вырабу гумы (напр. натуральны к., сінтэтычны к.). КАФ (англ. caf, ад cost and freight = вартасць і фрахт) — від знешнегандлёвага дагавору, калі ў цану тавару ўюпочаюцца яго вартасць і вартасць марскіх перавозак (фрахту) да порта прызначэння. КАФЕДРА (гр. kathedra = сядзенне) — 1) аб’яднанне выкладчыкаў аднаго або некалысіх навуковых прадметаў y вышэйшай навучальнай установе; 2) спецыяльнае ўзвышанае месца для прамоўцы, лектара, выкладчыка; 3) узвышэнне, з якога гаворацца пропаведзі ў хрысціянскай царкве. К А Ф Е Ш (ням. Koffein, ад англ. coffee = кава) — рэчыва, якое змяшчаецца ў зярнятах кофе, чайным лісці; выкарыстоўваецца ў медыцыне як стымулятар дзейнасці цэнтральнай нервовай сістэмы. КАФЕРДА м (англ. coffer-dam) — адсек на гандлёвых суднах паміж танкамі і іншымі карабельнымі памяшканнямі. КАФ ЕРМ ЁН ТЫ (ад ка- + ферменты) — небялковая група малекул некаторых ферментаў, якая прымае ўдзел y ферментатьгўных рэакцыях, пгго адбываюцца ў арганізмах (параўн. апаферменпіы). КАФІЗМА (гр. kaphisma) — назва кожнага з дваццаці раздзелаў, на якія падзелены псалтыр. КАФЛЯ (польск. kafel, kafla, ад ням. Kachel) — керамічны выраб y
----------- к
выглядзе плшсі для абліцоўкі сцен, печаў і інш. КАФТАН (тур., кр.-тат. kaftan, ад перс. kaftan) — даўнейшая верхняя мужчьшская і жаночая вопратка з доўгімі поламі. К А Ф ^ (фр. café) — тое, што і кавярня. КАФЭТЭРЫ Й (фр. cafeterie) — кавярня з самаабслугоўваннем. КАФЭШ АНТАН (фр. cafe chantant = літар. кафэ са спевамі) — кавярня з эстрадай, дзе выступаюць артысты з песнямі і танцамі лёгкага, часам непрыстойнага характару. КАХЁКСІЯ (гр. kacheksia) — стан агульнага знясілення арганізму, які развіваецца пры галаданні або цяжкіх парушэннях абмену рэчываў, хранічных захворваннях. КАХШ ХІНЫ (фр. Cochinchine = еўрапейская назва Паўд. В ’етнама) — парода курэй мяснога напрамку, вьшедзеная ў Паўд. В’етнаме. КАЦІРАВАЦЦА (фр. se coter) — 1) быць y абароце на біржы, мець тую або іншую цану (аб каштоўных паперах, таварах, валюце); 2) перан. мець тую або іншую ацэнку ў вачах грамадства. КАЦІРАВАЦЬ (ням. kotieren, ад фр. coter) — вьпначаць біржавую цану (курс) капггоўных папер, тавараў, замежнай валюты. КАЦЫ К (ісп. cacique, з індз.) — 1) індзейскі правадыр y Цэнтр. Амерыцы да яе заваявання іспанцамі; 2) уплывовы палітык мясцовага маштабу ў некаторых краінах Лац. Амерыкі і ў Іспаніі. КАЧА (іт. сассіа = літар. паляванне, пагоня) — паэтычны і музыч-
635
K -----------
ны твор, які ўзнік y Італіі ў 14 ст. і звязаны з адлюстраваннем сірн палявання. КАЧАВАЦЬ (цюрк. kôô, kôémek) — весці неаселы спосаб жыцця, пераязджаць з месца на месца. КАЧЎЧА (ісп. cachucha) — іспанскі народны танец. КАШ АЛОТ (фр. cachalot, ад парт. cachalote) — буйное марское млекакормячае атрада кітоў. КАШАМЗР гл. кагймір. КАШ АНІЛЬ (фр. cochenille, ад ісп. cochinilla) — агульная назва некалькіх відаў насякомых падатрада какцыдаў, з якіх здабываюць чырвоную фарбу кармін. ! КАШАРА (рум. casara) — загон, агароджанае месца на полі, дзе летам трымаюць авечак, кароў. KAIIIMÀ (цюрк. kosma) — посцілка з лямцу, зробленага з авечай воўны (пераважна ў качавых нароДаў). KAIIIMÂP (фр cauchemar) — 1) цяжкі, жудасны сон; 2) перан. што-н. жахлівае, цяжкае, агіднае. КАШ М ІР, КАШ АМ ІР (фр. саchemire, ад Cachemire = назва штата ў Індыі) — лёгкая ваўняная, напаўваўняная або баваўняная тканіна. КАШНЭ (фр. cache-nez, ад cacher = хаваць + nez = h o c ) — шыйная хустка або шалік. К А ІШ іб (фр. cache-pot, ад cacher = хаваць + pot = гаршчок) — дэкаратыўная ваза, звычайна керамічная, y якую ставяць кветкавы гаршчок. КАШТАВАЦЬ (польск. kosztowac, ад с.-в.-ням. kosten) — 1) мець тую або іншую грашовую
вартасць, цану; абыходзіцца ў якую-н. суму; 2) перан. патрабаваць вялікіх намаганняў; 3) спрабаваць на смак; 4) перан. зведваць, зазнаваць (напр. к. гора). КАШ т Ан (польск. kasztan < с.-в.ням. kastâne < лац. castanea, ад гр. kastanon) — дрэва сям. букавых, пашыранае ў субтропіках, якое дае плады ў выглядзе буйнога арэха, a таксама плод гэтага дрэва. КАШ ТАРЫС (польск. kosztoiys, ад koszt) — фінансавы дакумент, дзе вызначаецца план прыбыпсаў і выдаткаў. КАШ ТОУНАСЦЬ (ад кагшпоўны) — 1) каштоўная рэч; 2) важнасць, значнасць чаго-н. К А Ш Т 0Ў Н Ы (ад койті) — 1) ясі дорага каштуе, мае вялікую цану (напр. к-ыя камяні); 2) які мае важнае, істотнае значэнне (напр. к-ая прапанова). КАШ ЫРАВАЦЬ (фр. cacher = затуляць) — апрацоўваць механічна кніжны блок. КАШ ЭРНЫ (ад ідыш koser < ст.яўр. kâsër = чысты) — дазволены рэлігійнымі законамі для ўжывання ў ежу (у веруючых яўрэяў). КАЭВАЛЮЦЫЯ (ад ка- + эвалюцыя) — сумесная эвалюцыя ро> ных, але біялагічна цесна звязаных відаў (напр. паразіты і іх гаспадары, драпежнікі і здабыча, апыляльнікі і апыляемыя расліны). к а э н з і м ы (ад ка- + энзімы) — тое, пгго і каферменты.
КА ЭРЦЫ ТЫМЁ ТР (ад лац. coercitio = стрымліванне + -метр) — прыбор для вымярэння каэрцытыўнай сілы (гл. каэрцытыўны).
636
----------- к
КЛЭРЦ Ы ТЫ М ЕТРЫ Я (ад лац. coercitio = стрымліванне + -метрыя) — адзін са спосабаў магнітнага кантролю паўфабрыкатаў і вырабаў з ферамагнітных сплаваў, y аснову якога пакладзена вымярэнне іх каэрцытыўнай сілы (гл. каэрцытыўны). КАЭРЦЫ ТЬІЎНЫ (ад лац. coer citio = стрымліванне); к - a я с і л a — напружанасць магнітнага поля, якая памяншае магнетызм ферамагнетыка да нуля. КАЭСІТ (ад англ. Coes = прозвішча амер. хіміка) — мінерал з групы кварцу, адна з найбольш шчыльных паліморфных мадыфікацый крэменязёму. КАЭФІЦЫ ЕНТ (лац. coefficiens, -ntis = які ўтварае) — 1) лікавы множнік y алгебраічным выразе; 2) велічыня, якая колькасна вызначае якую-н. уласцівасць фізічнага цела (напр. к. цеплаправоднасці). KAIÔK (тур. kayik) — рачное вёслава-паруснае грузавое судна. КАКЬр (ненец. kaoti) — паганяты запрэжаных y нарты сабак або аленяў. КАЮ ТА (рус. каюта, ад гал. kajuit) — жылое памяшканне для пасажыраў або для каманды на судне. КАЮ Т-КАМПАНІЯ (ад каюта + кампанія) — агульнае памяшканне для каманды судна, якое служыць сталовай, месцам сходаў і адпачынку. КАЯК (эскім. kajak) — лёгкая скураная аднамесная лодка з двухлопасцевым вяслом y эскімосаў і іншых народаў Поўначы.
КВАГА (н.-лац. quagga, з мовы гатэнтотаў) — жьшёла сям. конепадобных, якая жьше ў Афрыцы. КВАДР (іт. quagro = квадратны) — камень для кладкі сцен, абчэсаны ў выглядзе паралелепіпеда. К в Ад РА (польск. kwadra, ад лац. quadra = чатырохвугольнік) — 1) кожная з чатырох фаз Месяца (маладзік, сход, поўня, ветах); 2) nepan. стадыя, фаза, перыяд (напр. к. жыцця). КВАДРАНТ (лац. quadrans, -ntis = чвэрць) — 1) гшоскі сектар з цэнтральным вуглом y 90°, чацвёртая частка круга; 2) старадаўні вугламерны астранамічны прыбор для вызначэння вышыні нябесных целаў; 3) ваен. прылада для вертыкальнай наводкі гарматы паводле зададзенага вугла ўзвышэння. КВАДРАТ (ням. Quadrat, ад лац. quadratus = чатырохвугольны) — 1) роўнастаронні прамавугольнік, a таксама ўсё, што мае такую форму; 2) здабытак ад памнажэння якога-н. ліку на самога сябе. КВАДРАТНЫ (ад квадрат) — 1) які мае форму квадрата; 2) які мае адносіны да квадрата (напр. к. корань). КВАДРАТРЫСА (лац. quadratrix, -icis = якая дзеліць на чатыры часткі) — геаметрычнае месца пунктаў перасяюння прамой, што паварочваейда вакол фіксаванага пункта, і прамой, якая раўнамерна перамяшчаецца паралельна да самой сябе. КВАДРАТУРА (лац. quadratu ra) — 1) велічыня плошчы, якая вылічваецца ў квадратных адзінках (напр. к. пакоя); 2) пабудова квадрата, роўнавялікага дадзенай фігуры; 3) аспір. адна з канфйура-
637
K ------------
цый 3, такое становішча Сонца, Зямлі і знешняй планеты або Месяца, калі лінія, якая злучае цэнтры Зямлі і Сонца, складае прамы вугал з лініяй цэнтраў Зямлі і планеты або Месяца. КВАДРУПОЛЬ (ад лац. quadrum = чатырохвугольнік + полюс) — сістэма чатырох электрычных зарадаў, якая складаецца з двух дыполяў, электрычныя моманіы якіх роўныя па велічыні і процілеглыя па кірунку. К ВАДРЬІВГУ М, КВАДРЬІВШ (лац. quadrivium = літар. перасяч^нне чатырох дарог) — павышаны курс адукацыі ў сярэдневяковай школе, які ішоў услед за трывіумам і ўключаў чатыры прадметы — музыку, арыфметыку, геаметрыю, астраномію. КВАДРЫГА (лац. quadriga) — двухколая антычная калясніца, запрэжаная чацвёркай коней y адзін рад.. КВА ДРЫ ЛЬЁН (фр. quadril lion)— лік, які запісваецца ў выглядзе адзінкі з 15 нулямі, a ў некаторых краінах (напр. y Англіі, Германіі) — з 24 нулямі. КВАДРЫРсйМА (лац. quadriremis, ад quattuor = чаіыры + remus = вясло) — баявы карабель y Стараж. Рыме з чаіырма радамі вёсел з кожнага борта. КВАЗАР (англ. quasar, ад quasistellar radiosource = квазізоркавая радыекрыніца) — зоркападобная крыніца касмічнага выпрамянення, якая сілай святла ў многа разоў пераўзыходзіць Сонца. КВАЗІ- (лац. quasi = нібы) — першая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае па значэнню словам «несапраўдньо), «уяўны».
КВАЗПЗАТРАПІЯ (ад квазі + ізатрапія) — ізатрапія, якая выяўляецца толькі ў галінах горных парод, піто змяшчаюць дастатковую колькасць структурных элементаў, арыентаваных ва ўсіх напрамках. КВАЗІІМ ПУЛЬС (ад квазі- + ш пульс) — вектарная велічыня, аналагічная імпульсу, якая характарызуе стан квазічасцінкі ў перыядычных сістэмах. К В А ЗШ 0Д А (фр. Quasimodo = персанаж рамана В.Гюго «Сабор Парыжскай Богамацеры») — nepan. пачварны чалавек. КВАЗЮ ПТЫ КА (ад квазі- + оптыка) — галіна фізікі, якая вьшучае пашырэнне электрамагнітных хваляў з даўжынёй хвалі, меншай за 1—2 мм, ва ўмовах, калі пашырэнне хваляў падначальваецца законам геаметрычнай оіпыкі, але дыфракцыйныя з’явы таксама маюць істотнае значэнне. КВАЗІРЫ НАК (ад квазі- + ры нак) — сфера таварнага абмену, якая не базіруецца на сапраўдных рыначных адносінах і законах; ілжывы рынак. КВАЗІСТАТЫ ЧНЬІ (ад квазі- + статычны)\ к. п р а ц э с — працэс y фізічнай або хімічнай сістэме, які працякае настолькі марудна, што стан сістэмы ў любы момант часу можна лічыць раўнаважным. КВАКЕР (англ. quaker = літар. той, хто трасецца) — член хрысціянскай рэлігійнай секты, пашыранай y Англіі і ЗІПА, якая адмаўляе свяшчэннікаў, прапаведуе пацыфізм. КВАЛІМ ЁТРЫ Я (ад лац. qualis = які па якасці + -метрыя) — галіна навукі, якая вывучае і рэалізуе ме-
638
тады колькаснай ацэнкі якасці прадукцыі. КВАЛГГАТЬІУНЫ (лац. qualitati vus) — якасны (напр. к-ыя змены). КВАШФПСАВАЦЬ (с.-лац. quali fie are = акрэсліваць уласцівасці) — 1) вызначаць ступень падрыхтаванасці да працы (нагтр. к. рабочага); 2) характарызаваць прадмет, дзеянне, адносячы яго да якой-н. катэгорыі (напр. к. тавары, к. паводзіны). КВАЛІФПСАЦЫЯ (с.-лац. qualificatio) — 1) ступень падрыхтаванасці чалавека да якой-н. працы (напр. спецыяліст высокай к-ыі); 2) рабочая прафесія, спецыяльнасць (напр. к. механіка); 3) характарыстыка прадмета, дзеяння, аднясенне яго да якой-н. катэгорыі (напр. к. тавараў масавага ўжытку). КВАНТ (ням. Quant, ад лац. quan tum = колькі) — найменшая колькасць, на якую можа змяняцца дьіскрэтаая па сваёй прыродзе фізічная велічыня (дзеянне, энергія і інш.). КВАНТАВАЦЬ (ад лац. quantum = колькі) — праводзіць дыскрэтызацыю. KBAHTAMÉTP (ад квант + -метр) — прыбор, які аналізуе хімічны састаў рэчыва па яго выпрамяненню. KBÀHTAP (ад лац. quantum = колысі) — лог. аператар, які пераводзіць адну слоўную форму ў другую. КВ АНТЫ Т АТЫ ЎНЬІ (с.-лац. quantitativus) — кніжн. колькасны; к - а е в е р ша с к л ад а н н е — сістэма вершаскладання, заснаваная на колькасных суадносінах метрычных паказчыкаў y вершы.
----------- к КВ АНТЫ ФПСАЦЫЯ (ад лац. quantum = колькі + -фікацыя) — колькаснае выражэнне якасных прымет (напр. ацэнка ў балах майстэрства спартсменаў). КВАРК (англ. quark = непгга няпэўнае, містычнае — неалагізм ірландскага пісьменніка Дж.Джойса) — гіпатэтычная часціца, з якіх, як мяркуецца, складаюцца элементарныя часціцы (адроны). к в Ар т а [польск. kwarta, ад лац. quarta (pars) = чацвёртая частка] — 1) невялікі металічны кубак для пітгця; 2) даўнейшая мера вадкіх і сыпкіх рэчываў, роўная чацвёртай частцы гарца (0,70577 л); 3) муз. чацвёртая ступень дыятанічнай гамы; інтэрвал, які ахоплівае 4 ступені. КВАРТАЛ (польск. kwartal, ад с.лац. quaitalis) — 1) часгка тэрыторыі горада,-абмежаваная з чатырох бакоў вуліцамі; 2) чацвёртая частка года (3 месяцы); 3) адзін з квадратных участкаў, на якія разбіваецца лес. КВАРТЭРДЭК (англ. quarter deck) — прыўзнятая частка верхняй палубы ў кармавой частцы судна. КВАРТЭРОН (ісп. cuarterôn, ад лац. quartus = чацвёрты) — назва асобы ў Амерыцы, адзін з продкаў якой y трэцім пакаленні быў неграм. КВАРТЭТ (іт. quartetto) — 1) музьршы твор для чатырох інструментаў або галасоў; 2) ансамбль з чатырох выканаўцаў (музыкантаў або спевакоў). КВАРЦ (ням. Quarz) — 1) найбольш распаўсюджаны мінерал, які сустракаецца ў выглядзе крышталёў і суцэльнай зярністай масы;
639
K -----------двухвокіс крэмнію\ 2) апрамяненне кварцавай лямпай з лячэбнай мэтай (назначыць к.).
КВАРЦЫ Т (ад кварц) — метамарфічная горная парода, якая складаецца пераважна з кварцу. КВАТАР’ЕР (ням. Quartieriierr) — службовая асоба ў вайсковых часцях, якая пры перамяшчэнні войска пасылаецца ўперад для падрыхтоўкі кватэр або выбару бівакоў. КВАТАРМАЙСТАР (ням. Quartiermeister) — службовая асоба ў арміях некаторых краін, якая займаецца размяшчэннем войск па кватэрах і забеспячэннем іх харчамі і фуражом. КВАТРАЧЭНТА (іт. quattrocento = чатырыста) — італьянская назва 15 ст., перыяду ранняга Адраджэння ў італьянскай культуры. К ВА Т^РА (польск. kwatera, ад ням. Quartier) — 1) частка жылога дома, якая складаецца звычайна з некалькіх пакояў і мае асобны выхад; 2) памяшканне, якое часова наймаецца ў каго-н. для жылля; 3) мн. месца размяшчэння войск y населеным пункце. КВАТсМРКА (польск. kwaterka) — даўнейшая мера вадкіх і сыпкіх рэчываў, роўная чацвёртай частцы кварты (0,17644 л). КВАТЭРНІЁНЫ (фр. quaternion, ад лац. quaterni = па чатыры) — сістэма лікаў, што мае чатыры адзінкі, для якой справядлівыя ўсе асноўныя законы дзеянняў, акрамя камутатыўнага закона множання. КВЕБРАХА (ісп. quebracho, ад quebrar = ламаць + hacha = сякера) — дрэва сям. анакардыевых, пашыранае ў Паўд. Амерыцы; дае
цвёрдую, цяжкую драўніну і дубільны экстракт. КВЕЗАЛЬ (ісп. quetzal, ад індз. quetsalli) — птушка атрада трагонаў з доўгімі верхнімі пёрамі, што цалкам закрываюць хвост, якая водзіцца ў горных лясах Цэнтр. Амерыкі. КВЕРУЛЙНТ (ад лац. querulus = які скардзіцца) — суцяжнік, зводнік. КВЕРШ ЛАГ (ням. Querschlag) — 1) гарызантальная або нахіЛьная падземная горная вырабатка, якая праходзіць па пустых пародах пад вуглом да месца залягання карысных выкапняў. KBÉCTAP (лац. quaestor) — 1) службовая асоба ў Стараж. Рыме, якая ажыццяўляла розныя функцыі (адміністратыўныя, судовыя, фінансавыя); 2) службовая асоба, якая загадвае адміністрацьшнагаспадарчай часткай y парламентах некаторых заходнееўрапейскіх краін; 3) паліцэйскі чын y Італіі. КВЕСТУРА (лац. quaestura) — 1) пасада і абавязкі квестара\ 2) мясцовае паліцэйскае ўпраўленне ў Італіі. К В ІЕ Т ЬВ М (фр. quietisme, ад лац. quietis = спакойны, бестурботны) — 1) містычнае вучэнне ў катстіцызме, якое прапаведуе пакорлівасць, пасіўна-сузіральныя адносіны да жыцця; 2) непраціўленне, пасіўныя адносіны да жыцця. КВІЗ (англ. quiz) — радыё- або тэлевізійная гульня ў пьгганні і адказы на розныя тэмы з прызамі для пераможцаў; літаратурная, музычная ці якая-н. іншая віктарына. К В ІК С Т ^П (англ. quickstep = літар. xynd крок) — разнавід-
640
насць хуткага факстроту, парны англійскі танец свабоднай кампазіцыі. КВШ А РЫ Й (лац. quinarius = пяціскладовы) — рымская сярэбраная манета, якую чаканілі з перапынкамі ад 269 г. да н.э. да 3 ст. н.э. КВШ ТА (лац. quinta = пятая) — 1)муз. пятая ступень дыятанічнай гамы; інтэрвал, які ахоплівае 5 ступеней; 2) самая высокая па тону струна скрыпкі. КВШТАл (ісп. quintal, ад ар. qintar) — мера вагі ў многіх краінах Лац. Амерыкі, роўная 100 фунтам (лібрам). КВШ ТО Л Ь (ад лац. quintus = пяты) — муз. пяцідольная рытмічная фігура. К В Ш Т Ы Л ЬЁ Н (фр. quintillion) — лік, які запісваецца ў выглядзе адзінкі з 18 нулямі, a ў некаторых краінах (напр. y Англіі, Германіі) — з 30 нулямі. КВШ ТЭС ЁН Ц Ы Я (с.-лац. quinta essentia = пятая сутнасць) — аснова, самая сутнасць чаго-н. К В Ш Т ^Т (іт. quintetto) — 1) музычны твор для пяці інструментаў або галасоў, 2) ансамбль з пяці выканаўцаў (музыкантаў або спевакоў). КВШ Ц ІЛ А (ісп. quintillo, ад лац. quintus = пяты) — страфа з пяці вершаваных радкоў, злучаных дзвюма рыфмамі або клаўзуламі\ пяцірадкоўе. КВШ РАКВО (лац. qui pro quo = літар. хто замест каго) — непаразуменне, пгго ўзнікла ў выніку Ta ro, што адна асоба, паняцце, рэч прынята за другую; 2) перан. блытаніна, неверагодная прыгода. 21 A. М. Булы ка, т.
—
---------------------------------------------
к
КВВРЫНАЛ (лац. Quirinalis = назва аднаго з сямі пагоркаў, на якіх узнік Рым) — урад y манархічнай Італіі. КВІРЬІТЫ (лац. quirites) — афіцыйная назва паўнапраўных грамадзян y Стараж. Рыме. К В ІС Л Ш Г (нарв. W.Quisling = прозвішча лідэра фашысцкай партыі ў Нарвегіі ў 1933— 1945 гг.) — перан. здраднік радзімы. KBIT (польск. kwit < с.-в.-ням. quit, ад с.-лац. quitus = вольны) — тое, пгго і квітанцыя. КВІТАНЦЫ Я (ст.-польск. kwitancyja, ад с.-лац. quietantia) — афіцыйная распіска ў атрыманні ад каго-н. грошай, капггоўнасцей, дакументаў (напр. паштовая к.). КВОРУМ [лац. quorum (praesentia sufficit) = якіх (прысутнасць дастатковая)] — колькасць прысутных на якім-н. сходзе, пасяджэнні, неабходная для прызнання яго pa n o нняў сапраўднымі. KBÔTA (польск. kwota, ад с.-лац. quota) — 1) частеа, пай, норма; 2) доля ўдзелу ў вьпворчасці і збыце прадукцыі для кожнага з удзельнікаў якога-н. эканамічнага аб’яднання (напр. падатковая к.); 3) мінімум галасоў, неабходны для атрымання на выбарах аднаго дэпутацкага мандата. К Е Б (англ. cab) — аднаконны экіпаж y Англіі. К Ё ГЕЛ Ь (ням. Kegel) — памер друкарскай літары (у вышыню), вьпначаны ў друкарскіх пунктах. К ЕГЕЛЬБА Н (ням. Kegelbahn) — 1) памост для пастаноўкі кегляў і катання шароў, 2) памяшканне для гульні ў кеглі.
641
K К ЕГЛ І (ням. Kegel) — 1) гульня, якая заключаецца ў збіванні шаром драўляных або пластмасавых слупкоў (кегляў), расстаўленых на спецыяльньім памосце; 2) драўляныя або пластмасавыя слупкі для гэтай гульні. КЕДР (гр. kedros) — вечназялёнае хвойнае дрэва сям. сасновых, пашыранае ў Міжземнамор’і, гарах Малой Азіі, Гімалаях; культывуецца як дэкаратыўнае. КЕДЫ (рус. кеды, ад англ. Kads = уласнае імя) — лёгкі спартыўны абутак з прарызіненай тканіны на мяккіх рабрыстых гумавых падэшвах. КЕЙНСІЙНСТВА [ад англ. J.Keynes = прозвішча англ. эканаміста (1883— 1946)] — эканамічная тэорыя, якая абгрунтоўвае неабходнасць актыўнага ўмяшальніцтва дзяржавы ў гаспадарчую дзейнасць для забеспячэння бесперапыннага працэсу грамадскай вытворчасці. КЕЙ ІІЁР (ням. Keuper) — тоўшча страката-каляровых кантынентальных і лагунных адкладанняў верхняга трыясу на тэрыторыі Цэнтр. Еўропы. КЕЙ Ф гл. кайф. К Е К (англ. cake = зацвердзяваць) — слой цвёрдых часцінак, які застаецца пасля фільтрацыі суспензій, або нерастваральныя рэпгпсі пасля вышчалачвання каштоўных кампанентаў з руды. КЕКЕНМ ЕДЫ НГІ (дацк. kokkenmodding = кухонныя адыходы) — скапленні ракавін і касцей з вугальнымі праслойкамі, каменнымі прыладамі і іншымі рэчамі, якія знаходзяцца ў адкладах часоў неа-
літу на месцы стаянак старажытных рыбакоў і паляўнічых. КЕКС (англ. cakes = пірожныя) — кандытарскі выраб са здобнага цеста з разынкамі або карынкай. КЕКУОК (англ. cakewalk) — танец амерыканскіх неграў, які ўвайшоў y моду ў пач. 20 ст. y Амерыцы і Еўропе. KÉJIAP (лац. cellarius) — манах, які загадвае манастырскай гаспадаркай, эканом КЕЛІХ (польск. kielich, ад с.-в.ням. kelch) — вялікая чарка, чаша. К ЕЛ Л Я (с.-гр. kella, ад гр. kellion) — 1) пакой манаха (манашкі) y манаслыры; 2) перан. невялікі пакой адзінокага чалавека. К Е Л 0 ІД (ад гр. kele = пухліна + -оід) — пухлінападобнае разрастанне злучальнай тканкі скуры, якое развіваецца пасля траўмы або вынікае мімавольна на непашкоджанай паверхні скуры. К Е Л ЬВ Ш [англ. W Kelvin = прозвішча англ. фізіка (1824— 1907)] — адзінка тэмпературы па тэрмадынамічнай шкале ў Міжнароднай сістэме адзінак (СІ), роўная 1/273,16 частцы тэрмадынамічнай тэмпературы трайнога пункта вады. КЕЛЬМ А гл. кельня. K ÉJIbH EP (ням. Kellner) — афіцыянт рэстарана, піўной, кавярні і інш. y заходнееўрапейскіх краінах. КЁЛЬНЯ, КЁЛЬМ А (польск. kielnia, ад с.-в.-ням. kelle) — прылада муляра, тынкоўшчыка ў выглядзе трохвугольнай лапаткі для нанясення раствору на мур. КЁЛЬНЯ, KÉJIbM A (польск. kielnia, ад с.-в.-ням. kelle*) — прылада муляра, тынкоўшчыка ў вы-
642
----------- к
К ЕЛ ЬТ (п.-лац. celtus = долата) — старажытны полы ўнутры бронзавы тапор з каленчатым дзяржаннем, які быў распаўсюджаны ў 2— 1 тысячагоддзях да н.э.
г КЕНАФ (цюрк. kenaf, ад перс. kanap) — травяністая расліна сям. мальвавых, пашыраная ў Індыі, Кітаі, Бразіліі, ЗІПА, з валакна якой вырабляюць шпагат, канаты, мешкавіну, a таксама валакно гэтай расліны.
КЕМ АЛІЗМ [ад тур. A.Qemal = імя тур. палітычнага дзеяча (1881— 1938)] — турэцкі буржуазна-нацыянальны рух, які ўзнік y 1919 г. і прывёў да перамогі рэвалюцыі ў 1923 г.
КЕНГУРЎ (англ. kangaroo, ад аўстрал. Kangaroo = назва вострава) — сумчатае аўстралійскае млекакормячае з доўгімі заднімі і кароткімі пярэднімі нагамі, якое перамяшчаецца скачкамі.
КЁМ БРЫ Й (англ. Cambria = даўняя назва правінцыі Уэльс y Англіі) — першы перыяд палеазойскай эры геалагічнай гісторыі Зямлі, які распачаўся каля 570 млн. гадоў таму назад і працягваўся 70 млн. гадоў, a таксама пласты горных парод, якія ўтварыліся ў той час.
КЕН ДЫ Р (тур. kendir = каноплі) — травяністая расліна сям. барвенкавых, пашыраная пераважна ў субтропіках, валакно якой выкарыстоўваецца ў ттэкстыльнай прамысловасці.
глядзе трохвугольнай лапапсі для нанясення раствору на мур.
K ЕМ БРЬІЙСКІ (ад англ. Cambria = даўняя назва правінцыі Уэльс y Англіі); к. п е р ы я д — тое, пгго і кембрый. КЕМ Ш Н Г (англ. camping) — спецыяльна абсталяваны лагер для аўтазурыстаў. К Е Н (яп. ken) — 1) мера даўжыні ў Японіі, роўная 1,8 м; 2) асноўная адміністраід>шна-тэрытарьіяльная адзінка ў Японіі. КЕНАТА ф (гр. kenotaphion, ад kenos = пусты + taphos = магіла) — надмагільны помнік, пастаўлены не на месцы пахавання нябожчыка (напр. калі чалавек загінуў на чужыне). KEHATPÔH (ад гр. kenos = пусты + -трон) — двухэлектродная электронная вакуумная лямпа, прызначаная для выпрамлення пераменнага току.
КЕШ ЯПГГЭК (н.-лац. kenyapithecus) — вымерлая чалавекапдобная малпа, блізкая да рамапітэка, якая жыла ў верхнім міяцэне. KEHTÀŸP (гр. kentauros) — міфічная істота з конскім тулавам і чалавечымі галавой і торсам y старажытнагрэчаскай міфалогіі. КЕН Т р Ан ТУС (н.-лац. kentranthus) — травяністая расліна сям. валяр’янавых з дробнымі яркачырвонымі або белымі кветкамі ў суквеццях, пашыраная ў Цэнтр. Еўропе і Міжземнамор’і; на Бепарусі вырошчваецца як дэкаратыўная. КЕН ЭЛЬ [англ. cennel (coal)] — разнавіднасць сапрапеліту, якая змяшчае вялікую колькасць мікраспораў. КЕГП (фр. képi) — 1) фуражка з невялікім цвёрдым донцам і прамым казырком (у арміях некаторых краін і ў рускіх гімназістаў 19 ст.); 2) мужчьшскі летні мяккі га-
643
K лаўны ўбор з казырком без аколыша. КЕРАГАЗ [рус. керогаз, ад керо(снновый) газ] — бясшумны прымус, y якім згарае газа. КЕРАМ ЗІТ (ад гр. keramos = гліна) — порысты будаўнічы матэрыял y выглядзе гравію, шчэбеню або пяску, які вырабляецца паскораным абпальваннем легкаплаўкіх глін. КЕРАМ ЗІТАБЕТОН (ад керамзіт + бетон) — лёгкі бетон, атрыманы з керамзіту і цэменту. КЕРА м ПСА [гр. keramike (techne) = ганчарнае майстэрства] — 1) агульная назва розных вырабаў з абпаленай гліны (маёліка, тэракота, фарфор, фаянс і інш.); 2) маса, з якой атрымліваюць такія вырабы; 3) ганчарная вытворчасць. КЕРАМ ІТ (ад гр. keramis = чарапіца) — выпаленая цэгла-брусчатка. К ЕРА М ІЧН Ы (гр. keramikos) — які мае адносіны да керамікі\ зроблены з керамікі. КЕРА РГІРЫ Т (ад гр. keras = рог + argyros = серабро) — мінерал класа самародных металаў бурага, жаўтаватага, зеленаватага колеру; руда серабра. КЕРА ТА К0КУ С (н -лац. keratococcus) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. анкістрадэсмавых, якая трашіяецца ў сырых месцах, каля асновы дрэў, y вадаёмах. КЕРАТАПЛАСТЫКА (ад гр. keras, -atos = рог + пластыка) — перасадка рагавіцы вока пры бельмах з мэтай вяртання зроку. КЕРАТАФІР [ад гр. keras, -atos = рог + (пар)фір\ — магматычная горная парода, якая складаецца з
дробназярністай масы і ўкрапаных крышталёў, пераважна альбіту. KEPATÔ3 (ад гр. keras, -atos = рог) — патаўшчэнне рагавога слоя скуры, характэрнае для шэрагу незапаленчых захворванняў яе. КЕРАТЫ НАТРОФ Ы (ад гр. keras, -atos = рог + -трофы) — група грыбоў, якія пасяляюцца на поўсці, рагах і капытах жьюёл, пер’і птушак, рагавых тканках чалавека (нагтр. трыхафітон, ктэнаміцэс, мікраспорыум, эпідэрмафітон)\ узбуджальнікі мікозау. К ЕРА ТЫ Т (ад гр. keras, -atos = рог) — запаленне рагавой абалонкі вока. К ЕРА Ц ІН (ад гр. keras, -atos = рог) — бялковае рэчыва, састаўная частка рагавога слоя валасоў, ногцяў, капытоў, рагоў і інш. КЕРВЕЛЬ, КЕРБЕЛ Ь (гал kervel, ням. Kerbel) — травяністая расліна сям. парасонавых з зубчастым лісцем і дробнымі белымі кветкамі ў парасоніках, пашыраная ў Еўразіі; лекавая, вострапрыпраўная і меданосная. К ЁРЛ Ш Г (англ. curling) — спартыўная гульня, мэта якой трапіць пушчанай па лёдзе бітой y намаляваную на ім мішэнь. К ЕРМ ЕТЫ [ад кер(аміка) + мет(ал)\ — матэрыялы, y якіх аб’яднаны ўласцівасці керамічных рэчываў (высокая цвёрдасць, тугаплаўкасць і інш.) і металаў (напр. значная цеплаправоднасць, пластычнасць). К ЕРН (ням. Kern) — 1) парода, грунт, якія бяруць для пробы гтустацелым інструментам, напр. бурам пры бурэнні свідравін; 2) пункт, які наносіцца кернерам пры
644
разметцы загатовак для далейшай апрацоўкі. KÉPHEP (ням. Кошег) — слясарны інструмент y выглядзе завостранага стальнога стрыжня, які прымяняецца пры разметцы загатовак для далейшай апрацоўкі. KÉCAP (гр. kaisar, ад лац. Caesar = прозвішча Юлія Цэзара) — тое, што і цэзар. КЕС О Н (фр. caisson) — 1) воданепранікальная камера, якую апускаюць на дно мора ці ракі пры падводных работах; 2) стальная каробка ў металургічных печах, y якой цыркулюе вада для ахаладжэння; 3) архіт. паглыбленне ў форме геаметрычнай фігуры на столі або на ўнутранай паверхні аркі. KÉTA (рус. кета, ад эвенк. keta) — марская прамысловая рыба сям. ласасёвых. КЕ Гі УТ (англ. catgut) — ніці з кішак дробнай рагатай жывёлы, якія выкарыстоўваюць пры хірургічных аперацыях для ўнутраных швоў і перавязкі сасудаў. КЕТМ ЕН Ь (цюрк. ketmen) — сельскагаспадарчая прылада тыпу матыкі, якой y Сярэд. Азіі акучваюць пасевы, капаюць і чысцяць арыкі. К Е Т 0 3 Ы (ням. Ketosen) — монацукрыды, y малекулах якіх прысутнічае кетонавая група. KETÔH [ад к(стьцый) + (ац)этон] — арганічнае злучэнне, якое змяшчае карбанільную групу, звязаную з двума вуглевадароднымі радыкаламі1. КЕТСАЛЬ (ісп. quetzal, ад індз. quetsalli = назва іпушкі) — 1) грашовая адзінка Гватэмалы, роўная 100 сентава.; 2) тое, што і квезаль.
K К ЕТЧ (англ. catch = лавіць) — разнавіднасць прафесійнай спартыўнай барацьбы, якая дазваляе любыя сілавыя прыёмы. К ЁТЧУ П (англ. ketchup) — востры таматны соус са спецыямі. КЕФАЛАМ ЕТРЫЯ (ад гр. kephale = галава + -метрыя) — сістэма вымярэння галавы чалавека пры дапамозе антрапаметрычных інструментаў.
КЕфАлЬ(гр. kephale = галава) — марская прамысловая рыба атрада кефалепадобных са сплюснутым з бакоў целам. К Е Ф ІР (рус. кефнр, ад асец. к ’аеру) — густы кіславаты напітак, які вырабляецца з каровінага малака пшяхам спіртавога і малочнакіслага браджэння. К ЕФ ІРЫ Я Н (н.-лац. kephyгіоп) — аднаклетачная залацістая водарасць сям. эўхрамулінавых, якая пашырана ў прэсных вадаёмах. К Е Ч (англ. ketch) — невялікае двухмачтавае паруснае судна. K’ËKEHMÉД Ы Н П (дацк. kokkenmodding = кухонныя рэпггкі) — скапленне ракавін, касцей рыб і жывёл па берагах мораў і рэк, дзе былі стаянкі першабытных людзей эпохі мезстіту і неаліту. КІБА РГ [ад кіб(ернетыка) + арг(анізм)} — гтрыстасаванне, y якім y пэўнай меры здзейснены сімбіёз фізічных і інтэлектуальных здольнасцей чалавека і тэхнічных сродкаў аўтаматыкі. KIBEPHÉТЫКА (гр. kybemetike = майстэрства кіраваць) — навука аб агульных заканамернасцях працэсаў атрымання, зберажэння, перадачы і пераўтварэння інфарма-
645
K
цыі ў машынах, жывых арганізмах і грамадстве. / КШ ІТКА (рус. кнбнтка, ад тат. kibit = лаўка, магазін) — 1) крытая павозка; 2) лёгкае пераноснае жыллё ў качавых народаў. КІВ ЕР (рус. кнвер, з усх. моў) — высокі галаўны ўбор, які насілі ў еўрапейскіх арміях y 18— 19 ст. К Ш І (палінез. kivi) — іпушка групы бескілявых з кароткімі моцнымі нагамі, доўгай гібкай дзюбай і неразвітымі крыламі; пашырана ў Новай Зеландыі; жыве ў густых зарасніках. КШ О РЫ Й (гр. kiborion) — даразахавальніца, пазней алтарны балдахін, які падгрымліваецца калонамі, y хрысціянскіх храмах. К Ш 0 Т (гр. kibotos) — зашклёная створкавая рама або шафка для абразоў. КІДНЭШ НГ (англ. kidnapping, ад kidnap = красці) — выкраданне людзей (часцей дзядей), каб атрымадь выкуп. К ІЁС К (фр. kiosque, ад перс. kuszk = павільён) — невялікі лёгкі будынак для дробнага гандлю (напр. газетны к.). КІЗЕЛ ЬГУР (ням. Kieselgur) — інфузорная зямля, рыхлая, лёгкая і порыстая горная парода, якая выкарыстоўваецца ў шкляной, керамічнай і іншых галінах прамысловасці. КІЗЕРЬІТ (ад ням. D.Kieser = прозвішча ням. натураліста) — мінерал класа сульфатаў, бясколерны або шаравата-белага, жаўтаватага колеру са шкляным бляскам; выкарыстоўваецца для атрымання магнію і эпсаміту.
К ІЗІЛ (цюрк. kizil = чьгрвоны) — невялікае дрэва або куст сям. кізілавых, пашыраныя на поўдні Еўропы, y rapax Азіі, Паўн. Амерыцы, a таксама цёмна-чырвоны кіслы і даўкі шіод гэтай расліны. КІЗЯК (цюрк. tizek) — гной з дамешкай саломы, які ў Сярэд. Азіі высушваецца ў выглядзе цаглін і выкарыстоўваецца як паліва. КПСБОКСШГ (ад англ. kick = удараць нагой + box = біці> кулаком) — від спорту, які аб’ядноўвае тэхніку і правілы бокса з гтрыёмамі ўсходніх адзінаборстваў — каратэ і тэквандо\ бокс y спалучэнні з ударамі нагамі. К ІК С (англ. kicks) — няўдалы ўдар кіем па шары ў більярднай гульні. КПССТАр ТЭР (ад англ. kick = ппуршок + стартэр) — прыстасаванне для запуску матадыклетнага рухавіка падпггурхоўваннем педалі нагой. KUI (тур. kil) — гліністая горная парода зялёна-жоўтага або светлажоўтага колеру, якая змяшчае вялікую колькасць шчолачаў; выкарыстоўваецца для ачысткі нафтапрадуктаў, мыцця бялізны ў марской вадзе і інш. КІЛА- (фр. kilo, ад гр. chilioi = тысяча) —>першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцце «тысяча». KDIABÀT (ад кіла- + earn) — адзінка вымярэння магутнасці электрычнага току, роўная 1000 ват. К ІЛ А В 0Л БТ (ад кіла+ вольт) — адзінка розніцы электрычных патэнцыялаў, электрычнага напружання і электрарухальнай сілы, роўная 1000 вольт.
646
КІЛАВО ЛЬТ-AMI1ËP (ад кілаволып + ампер) — адзінка вымярэння сілы электрычнага току (здабытку з ліку кілавольт на лік ампераў). К ІЛ А ГЁРЦ (ад кіла- + герц) — адзінка частаты ваганняу, роўная 1000 герц. КШ АГРА М (ад кіла- + грам) — асноўная адзінка масы ў Міжнароднай сістэме адзінак (СІ), роўная масе міжнароднага прататыпу кілаграма (плацінавай цыліндрычнай гіры, якая захоўваецца ў Нацыянальным архіве Францыі). KUIAITAM AM ÉTP (ад кілаграм + метр) — адзінка вымярэння энергіі (работы), роўная рабоце, пгго затрачваецца для падняцця масы ў 1 кілаграм на вышыню 1 метр. КІЛАГРАМ -КАЛОРЫ Я (ад кілаграм + калорыя) — тое, пгго і кілакалорыя. КІЛАГРАМ-МАСА (ад кілаграм + маса) — адзінка масы ў Міжнароднай сістэме адзінак (СІ), роўная 1000 г. КІЛ АДЖОУЛЬ (ад кіла- + джоуль) — кратная адзінка' энергіі ў Міжнароднай сістэме адзінак (СІ), роўная 1000 джоуляў. КІЛАКАЛОРЫ Я (ад кіла- + калорыя) — адзінка колькасці цяпла, роўная 1000 калорый. К ІЛ А Л ІТР (ад кіла- + літр) — мера ёмістасці, роўная 1000 літраў. КІЛАМ ЕТР (ад кіла- + метр) — адзінка даўжыні ў метрычнай сістэме мер, роўная 1000 метраў. КІЛАМ ЕТРАЖ (фр. kilométra ge) — працягласць y кіпаметрах.
---------------------------------------- к
КІЛАПАРСЕК (ад кіла- + парсек) — адзінка вымярэння астранамічных адлегласцей, роўная 1000 парсекаў. КІЛАПОНД (ад кіла- + лац. pondus = цяжар) — назва кілаграмсілы, якую ўжываюць y Германіі і іншых краінах. КШ АТОНА (ад кіла- + тона) — умоўная адзінка вымярэння магутнасці 5ідзернага зарада (або выбуху), якая адпавядае магутнасці ўзрыву тысячы тон трынітраталуолу. К Ы Е К Т А Р (ran. kielHchter) — судна з магутнымі грузапад’ёмнымі сродкамі для пад’ёму затануўшых якараў і выканання іншых партовых работ. КІЛНС (гр. kyliks) — старажытнагрэчаскі гліняны сасуд для піцця віна. К ІЛ Ш (тур., кр.-тат. kilim) — шарсцяны бязворсавы дыван ручной работы. К ІЛ Ь (гал. kiel) — 1) брус, які праходзіць уздоўж судна пасярэдзіне яго дна; 2) нерухомая вертыкальная частка хваставога апярэння самалёта, дырыжабля; 3) прадаўгаваты выраст на грудной косці, да якога прымацаваны грудныя мышцы ў іпушак і некаторых млекакормячых (напр. y кажаноў, крата). К ІЛ ЬБЛ О К (англ. keelblock) — падпора ў выглядзе брусоў, накладзеных адзін на адзін, на якую ставіцца судна ў доку ў час будавання. к і л ь в Ат э р (гал. kielwater) — струмень вады, які застаецца ў час руху ззаду судна; і с ц і ў к і л ь в а т э р ы — рухацца ў адну лінію.
647
K t
КІЛ ЬК А (pyc. кмлька, ад эст. kilu) — невялікая марская гтрамысловая рыба сям. селядцовых. КІЛ ЬС А Н (англ. keelson) — падоўжная бэлька на судне, якая размешчана зверху шпангоутаў паралельна кілю. КШ А ГРА Ф ІЯ (ад гр. kyma = хваля + -графія) — метад даследавання дзейнасці пэўных органаў (напр. сэрца, вен, мышцаў) пры дапамозе кімографа. KIMAHÔ (яп. kimono) — 1) традыцыйнае мужчынскае і жаночае адзенне ў японцаў — халат з поясам і шырокімі рукавамі; 2) асобы крой рукава ў жаночым адзенні. К Ш Б Е Р Л ІТ (ад англ. Kimberley = назва горада ў Паўднёвa-Aфрыканскай Рэспубліцы) — магматычная горная парода чорнага колеру з сінім або зялёным адценнямі, алмазаносная. КГМВАЛ (гр. kymbalon) — старадаўні ўдарны музычны інструмент, які складаецца з дзвюх медных талерак. КІМ ОГРАФ (ад гр. kyma = хваля + -граф) — прыбор для графічнай рэгістрацыі ціску крыві, скарачэння мыіііцы і інш.
К Ш (яп. kin) — мера вагі ў Японіі, роўная 600 г. КШ А- (гр. kineo = рухаю) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «кіно», «кшематаграфія». КШ ААКЦЁР (ад кіна- + акцёр) — акцёр, які знімаецца ў кінафільмах. к ш а а л ь м а н Ах (ад кіна- + альманах) — кінафільм, які складаецца з некалькіх самастойных
фільмаў, аб’яднаных агульнай іэмай, адным жанрам і інш. КІНААПЕРАТАР (ад кіна- + аператар) — спецыяліст, які знімае кінафільм. КІНААРТЬІСТ (ад кіна- + артыст) — тое, што і кінаакцёр. КШ ААРХІЎ (ад кіна- + архіў) — установа, y якой захоўваюцца кінафільмы і кінаматэрыялы. КІНААТЭЛЬЕ (ад кіна- + атэлье) — спецыяльна абсталяванае памяшканне для здымкі кінафільмаў. к і н а а ў т а м А т (ад кіна- + аўтамат) — электронна-вылічальная ўстаноўка, якая дазваляе паказваць адзін з фільмаў па выбару болытасці гледачоў. KIHABÀP (гр. kinnabari) — мінерал чырвонага колеру класа супьфідаў, a таксама фарба з яго. КШ АГРА м А (ад кіна- + -грама) — зарэгістраваны на кінаплёнцы паслядоўны шэраг якіх-н. дзеянняў, рухаў і інш. КШ АДАКУМЕНТ (ад кіна- + дакумент) — дакументальны кінафільм, дакументальныя кінакадры. КШ АДРАМ АТУРГІЯ (ад кіна- + драматургія) — сукупнасць кінасцэнарыяў\ тэорыя пабудовы кінасцэнарыяў. КШ А ДЫ ЛОГІЯ (ад кіна- + дылогія) — два кампазіцыйна самастойныя кінафільмы, звязаныя агульнасцю сюжэту, дзеючых асоб. КШ АДЭТЭКТЫ Ў (ад кіна- + дэтэктыў) — кінафільм, т*эмай якога з’яўляецца раскрыццё злачьшства, работа разведчыкаў’і інш. КШ АЗЫ (ад гр. kineo = рухаю) — 1) ферменты класа трансферазаў,
648
якія каталізуюць перанос фасфатных лішкаў з адэназінтрыфосфарнай кіслаты на розныя субстраты (бялкі, вугляводы і інш.) y клетках і тканках арганізма; 2) ферменты, якія садзейнічаюць ператварэнню неактыўнай формы фермента на актыўную. К Ш АШ ФАРМ АДЫ Я (ад кіна- + інфармацыя) — інфармацыя пра бягучыя падзеі сродкамі кіно. КІНАКАДР (ад кіна- + кадр) — асобная сцэна або эпізод з кінафільма. КШ АКАМ ЕДЫ Я (ад кіна- + камедыя) — кінафільм камедыйнага зместу. КШ АКАМЕРА (ад кіна- + камера) — апарат, прызначаны для здымкі кінафільмаў. КШ АКАМ ПАШ Я (ад кіна- + кампанія) — аб’яднанне па вытворчасці кінафільмаў. КШ АКАНЦЭРТ (ад кіна- + канцэрт) — канцэрт песень і музычных твораў з кінафільмаў. К ІН А К лЯ сіК А (ад кіна- + класіка) — выдатныя творы кінамастацтва, яхія на доўга захоўваюць сваё мастацкае значэнне. КІНАКРЫ ТЫ КА (ад кіна- + крытыка) — аналіз і крытычная ацэнка кінафільмаў. КІНАЛАБАРАТОРЫЯ (ад кіна+ лабараторыя) — спецыяльнае памяшканне па тэхнічнай апрацоўцы кінафільма. К Ш АЛЕКТ 0 Р Ы Й (ад кіна- + лекторый) — цыкл лекцый з дэмансірацыяй кінафільмаў. КІНАЛОГІЯ (ад гр. kyon, kynos = сабака + -логія) — раздзел заалогіі, якія вьшучае сабак.
----------- к КШ АМ АНАПОЛІЯ (ад кіна- + манаполія) — аб’яднанне па вытворчасці кінафільмаў. КШАМАНТА ж (ад кіна- + мантаж) — злучэнне асобна знятых частак кінафільма ў цэласны кінатвор. КШ АМ УЗЫКА (ад кіна- + музыка) — шстру ментальная і вакальная музыка, якая выконваецца ў кінафільме. КШ АНАВЕЛА (ад кіна- + навела) — невялікі кінафільм з апавядальным сюжэтам. КШ АОПТЫ КА (ад кіна- + оптыка) — аптычная кінаапаратура. КІНАГІАВІЛЬЁН (ад кіна- + павільён) — пастаянная або часовая пабудова, прызначаная для кіназдымак. КШАПАНАРАМА (ад кіна- + панарама) — 1) панарамны кінафільм, пры дэманстрацыі якога ствараецца эфект прысутнасці гледача на месцы дзеяння; 2) кінатэатр для дэманстрацыі панарамных фільмаў; 3) кінафільм з шырокім і шматгранным паказам якіх-н. падзей. КШ АПРАЕКТАР (ад кіна- + праектар) — апарат, прызначаны праектаваць кінафільмы на экран. К Ш А П РА ІК Ц Ы Я (ад кіна- + праекцыя) — праектаванне кінафільмаў на экран пры дапамозе кінапраектара. КШ АРАМ АН (ад кіна- + раман) — мастацкі кінафільм, які ахоплівае шырокае кола жыццёвых з’яў і падзей. КШ АРЫ НХІ (н.-лац. kinorhyncha) — клас нематгельмінтаў; чэрві з пляскатым целам даўжынёй да 1 мм, расчлененым на ўчас-
649
K ткі, з венчыкам шыпоў або кручкоў і хабатком, якія жывуць y марскім грунце. КШ А РЭЖ Ы С ЁР (ад кіна- + рэжысёр) — пастаноўшчык, рэжысёр кінафільма. КШ АРЭПАРЦЁР (ад кіна- + рэпарцёр) — кінааператар, які працуе ў галіне кінарэпартажу. КШ АСЕАНС (ад кіна- + ceанс) — час, на працягу якога дэманструецца фільм, a таксама сама дэманстрацыя яго. КІНАСТУДЫ Я (ад кіна- + студыя) — прадпрыемст^ па вытворчасці кінафільмаў, дзе спалучаюцца мастацка-творчыя і вытворчатэхнічныя працэсы. КШ АСЦЭНАРЫ Й (ад кіна- + сцэнарый) — літаратурны твор, на аснове якога ствараецца кінафільм. К Ш А Т Р Ы Л О П Я (ад кіна- + трылогія) — тры кампазіцыйна самастойныя кінафільмы, звязаныя агульнасцю сюжэту. КШ АТЭАДАЛІТ (ад кіна- + тэадаліт) — прыбор для кіназдымкі лятальнага апарата, каб дакладна вызначыць траекторыю палёту. KIHAT3ÀTP (ад кіна- + тэатр) — памяшканне для публічнай дэманстрацыі кінафільмаў. К Ш А Т ^К А (ад кіна- + -тэка) — збор, архіў кінафільмаў і іншых кінаматэрыялаў. КШАТЭХНПСА (ад кіна- + тэхніка) — галіна тэхнікі, звязаная з вытворчасцю і дэманстрацыяй кінафільмаў. КШ АФАБРЫ КА (ад кіна- + фабрыка) — прадпрыемства, якое займаецца вытворчасцю кінафільмаў.
КШ АФ ЕСТЫ ВАЛЬ (ад кіна- + фестываль) — агляд твораў кшамастацтва, прысвечаных агульнай тэме або пэўнай падзеі. КІНАФІКАЦЫ Я (ад кіна- + -фікацыя) — разгортванне сеткі кінатэатраў для абслугоўвання насельнкггва пэўнай тэрыторыі. КШ А Ф ІЛ ЬМ (ад кіна+ фільм) — твор кінамастацтва, кінакарціна. КШ АХРОНЖ А (ад кіна- + хроніка) — кінафільм або кіначасопіс пра падзеі бягучага грамадскага жыцця. КШ АЭПАПЕЯ (ад кіна- + эпапея) — кінафільм, які апавядае пра вялікія гістарычныя падзеі, стварае шырокую шматпланавую карціну грамадскага жыцця. КШ ГС ТО Н (англ. kingston) — клапан y падводнай частцы судна для набірання або вылівання вады. КШ дАРК (алб. kindark) — разменная манета Албаніі, роўная 1/100 лека. -КШ ЕЗ, -К Ш Е ЗЫ (гр. kinesis = pyx) — другая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае рух, перамяшчэьше. KIHÉMA (гр. kinema = pyx) — 1) лінгв. артыкуляцыйная прымета фанемы; 2) струюурная адзінка мімічнай (жэстыкуляцыйпай) мовы. КІНЕМ АТАГРАФІЯ (ад гр. kinema, -atos = pyx + -графія) — галіна культуры і прамысловасці, якая выпускае кінафільмы і паказвае гледачам. КШ ЕМ АТОГРАФ (ад гр. kinema, -atos = pyx + -граф) — 1) комплекс апаратаў і метадаў, якія забяспечваюць здымку і паказ на экране кі-
650
нафільмаў; 2) відовішча, якое з’явілася на аснове тэхнікі кінематаграфіі. КМ ЕМ А ТЫ КА (ад гр. kinema, -atos = pyx) — раздзел механікі, які вьшучае геаметрычныя асаблівасці руху цел без уліку іх масы і ўздзеяння на іх пабочных сіл. KIHÉCIKA (ад гр. kinesis = pyx) — сукупнасць рухаў цела (жэстаў, мімікі), якія выкарыстоўваюцца ў працэсе чалавечых зносін, a таксама навука, якая вьшучае гэтыя сродкі зносін. К Ш Е С К 0 П (ад гр. kinesis = pyx + -скогі) — прыёмная трубка тэлевізара, якая ператварае электрычныя сігналы ў адлюстраванне. КШ ЕТАБЛАСТ (ад гр. kinetos = рухомы + -бласты) — арганоід, размешчаны ля асновы жгуціка або раснічкі. КШ ЕТАДЭСМ Ы (ад гр. kinetos = рухомы + desmos = звязка, сувязь) — вельмі тонкія фібрылыу якія бяруць пачатак ад базальнага цельца і выконваюць y прасцейшых апорную функцыю. КШ ЕТАКАРДЫ ЯГ р Л ф Ы (ад гр. kinetos = рухомы + кардыяграфія) — метад электрычнай рэгістрацыі нізкачастотных ваганняў грудной сценкі, абумоўленых скарачэннямі сэрца. К Ш Е Т А С К 0П (ад гр. kinetos = рухомы + -скоп) — апарат для разглядання фотаздымкаў, якія хутка змяняюцца і ствараецца ўражанне, што зняты аб’ект рухаецца; адзін з папярэднікаў кінематографа. К Ш ЕТА С 0М А (ад гр. kinetos = рухомы + сома) — асобае ўтварэнне ў плазме клеткі, ад якога ў прасцейшых адыходзіць жгуцік або раснічка.
— —
к
КШ ЕТАСТАТЫ КА (ад гр. kine tos = рухомы + статыка) — ра> дзел механікіу y якім разглядаюць спосабы рашэння дынамічных задач пры дапамозе аналітычных або графічных метадаў статыкі. КШ ЕТАТЭРАШ Я (ад гр. kinetos = рухомы + тэрапія) — лячэнне фізічнымі практыкаваннямі, масажом і пры дапамозе спецыяльных апаратаў і прыстасаванняў. К Ш ЕТЫ ЗМ (ад гр. kinetikos = рухомы) — мастаіггва, якое стварае складаныя рухомыя канструкцыі, дзе спалучаюцца і выкарыстоўваюцца ўласцівасці і якасці архітэктуры, скулыпуры, жывапісу, часам кіно, a таксама гук і пераменнае святло. КШ ЕТЫ КА (гр. kinetikos = рухальны) — раздзел тэарэтьгчнай механікі, які ўключае дынаміку і статыку. К Ш Е Т Ы Ч Н Ы (гр. kinetikos) — 1) які мае адносіны да кінетыкі, 2) звязаны з рухам; к - а я э н е р г і я — энергія цела, якое рухаецца, энергія механічнага руху. КІНЖ АЛ (рус. кннжал, ад іур., кр.-тат. chandzar < ар. chandzar) — халодная зброя ў выглядзе вострага з двух бакоў клінка. К ІШ К І (гр. kynikoi) — старажытнагрэчаская філасофская школа, якая мела пэўныя матэрыялі стычныя гэндэнцыі, зняважліва адносілася да ўсякіх сацыяльных сувязей, звычаяў і набыткаў культуры. КІНКАН (яп. kinkan) — пладовае дрэва або куст сям. рутавых, пашыраныя ва Усх. Азіі. К Ш О (ням. Kino, ад гр. kineo = рухаю) — 1) род мастацтва, таоры якога ствараюцца з дапамогай кіназдымкі падзей рэчаіснасці; кіна-
651
K мастацтва; 2) тое, што і кінафільм\ 3) тое, пгго і кінатэатр. t КШ О ЛА Г (ад кіналогія) — спецыяліст y галіне кіналогіі. К Ш (лаоск. kip) — грашовая адзінка Лаоса, роўная 100 атам. ! К Ш А (польск, кіра, ад ням. Кіере) — 1) стос якіх-н. прадметаў (напр. к. газет); 2) упаковачная мера сыравіны (напр. к. пянькі). КШ А РЫ С (гр. kyparissos) — вечназялёнае хвойнае дрэва сям. кіпарысавых, пашыранае ва ўмерана цёплых зонах Еўразіі, Паўн. Амерыкі, Паўн. Афрыкі; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўнае. К Ш РЭ ГЕЛ Ь (ням. Kippregel, ад kippen = перакідаць + Regel = лінейка) — геадэзічны вугламерны інструмент, які прымяняецца разам з мензулай для тапаграфічных здымкаў на мясцовасці. К ІІІУ (кечуа kipu = вузел) — вузельчыкавае піеьмо старажьпных народаў Паўд. Амерыкі; уяўляла сабой вяроўку з прывязанымі каляровымі матузамі (колькасць і форма вузельчыкаў на іх мелі пэўны ўмоўны сэнс). КІРАВАЦЬ (польск. kierowac, ад ням. kehren) — 1) рэгуляваць рух, работу чаго-н. з дапамогай прыбораў, рычагоў і інш.; 2) рабіць уплыў на ход якога-н. працэсу; 3) быць на чале, накіроўваць дзейнасць каго-н., чаго-н. KEPÀCA (фр. cuirasse) — металічныя латы, якія даўней надзявалі кавалерысты на грудзі і спіну для засцярогі ад халоднай і агнястрэльнай зброі. t КІРА СІР (фр. cuirassier) — коннік цяжкай кавалерыі ў еўралейскіх арміях 17 — пач. 20 ст. (насіў кірасу і каску).
t
КІРЗА (ням. Kirsei, ад англ. kersey) — шматслойная баваўняная тканіна, насычаная асобым саставам для засцярогі ад вільгаці; выкарыстоўваецца ях заменнік скуры. t КІРМ АШ (польск. kiermasz, ад ням. Kirchmesse) — 1) святочны базар, які даўней рабіўся звычайна ў пэўную пару года і суправаджаўся народным гуляннем, забавамі; 2) перыядычны масавы продаж jaвараў, звычайна ў пэўным месцы (напр. пераднавагодні к.); 3)перан. шумнае зборышча (напр. птушыны к.). КІРЎНАК (польск. kierunek, ад с.в.ням. kêrunge) — 1) лінія руху; бок, y які накіраваны рух, дзеянне; напрамак; 2) перан. шлях развіцця, накіраванасць жога-н. дзеяння, з ’явы; 3) грамадская, навуковая, літаратурная або іншая плынь, групоўка. КІРХА (ням. Kirche = царква) — лютзранскі храм. КІРХНЕРЫ ЕЛА (н.-лац. Kirchneriella) — каланіяльная зялёная водарасць сям. сцэнадэсмавых, якая пашырана ў прэсных вадаёмах. КЕРЭНАЖІ (гр. kyrenaikoi, ад Кугепа = назва горада ў Стараж. Грэцыі) — старажытнагрэчаская філасофская школа, заснаваная ў 4 ст. да н.э. Арыстыпам з Кірэны; развівала прынцыпы вучэння Сакрата ў напрамку паслядоўнага геданізму. KICÉT (рус. кнсет, ад перс. kisa = кашалёк) — тое, што і капшук. i КІСТА (гр. kystis = пузыр) — полая пухліна ў органах і тканках чалавека і жывёл, напоўненая вадкай масай.
652
K КІСЦ ЕН Ь (тат. kistan = кій) — даўнейшая зброя ў выглядзе кароткай палкі з металічнай гірай на адным канцы і пятлёй на другім. К іе Я Й (рус. кнсея, ад тур. kâsi = раскроеная матэрыя) — тонкая празрыстая баваўняная тканіна. КГГ1 (кр. ketos) — 1) вялікая марская млекакормячая жывёліна; 2) перан. адна з галоўных асоб y якой-н. справе (напр. кіты сучаснай фізікі). КГГ2 (польск. kit, ад ням. Kitt) — вязкае рэчыва для замазвання шчылін паміж шыбамі і рамай y вокнах. КГГАб (ар. kitab) — рэлігійная кніга, напісаная на беларускай мове арабскім пісьмом; ствараліся татарамі, якія пасяляліся на Беларусі з 14 ст. КГГАЙБЕЛІЯ (н.-лац. kitaibeІіа) — травяністая расліна сям. мальвавых з зубчастым лісцем і буйнымі белымі кветкамі, пашыраная ў Паўн. Амерыцы; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. КГГАЙКА (ад тат. Kytai = Кітай) — гладкая шаўковая тканіна, якую прьюозілі з Кітая, a пазней і баваўняная тканіна мясцовых вырабаў. КІФАРА (гр. kithara) — струнны шчыпковы музьгчны інструмент, падобны да ліры. К ІФ 0 3 (гр. kyphos = згорблены) — мед. скрыўленне хрыбта, пераважна груднога аддзелу, выпукласць назад ітры некаторых захворваннях касцявой, мышачнай і нервовай сістэмы. К ІЦ ЕЛ Ь (ням. Kittel) — форменная куртка са стаячым каўняром.
K M (ням. Kitsch = халтура) — халтурная карціна, безгустоўны фільм або літаратурны твор. КІШ ЛА К (цюрк. kyslak = зімоўе) — паселішча ў Сярэд. Азіі. КПІІМ Ш І (цюрк. kismis, ад перс. kismis) — сорт вінаграду без костачак, a таксама разынкі з гэтага вінаграду. К ІЯ Ш Т (гр. kyanite = блакітны) — мінерал класа сілікатаў пераважна блакітнага, сіняга колераў; на Беларусі трапляецца ў крыпггалічных сланцах і кварцытах; выкарыстоўваецца для атрымання сілуміну. КЛААКА (лац. cloaca) — 1) падземны канал для сцёку нечыстотаў, 2) вывадная адтуліна, агульная для кішэчніка і мочапалавых органаў y земнаводных, паўзуноў, гпушак, некаторых рыб і аднапраходных млекакормячых; 3) перан. што-н. брыдкае, агіднае (напр. засмечанае месца, амаральнае асяроддзе і інш.). КЛАБЎК (ад цюрк. kalpak = шапка) — манаскі галаўны ўбор y выглядзе высокай цыліндрычнай шапкі з пакрывалам. КЛАВАРЫЯДЭЛЬФУС (н-лац clavariadelphus) — базідыяльны грыб сям. рагацікавых, які расце на глебе ці апалай ігліцы, лісці, галінках пераважна ў хвойных лясах; ядомы. КЛАВЕСІН (фр. clavecin, ад лац. clavis = ключ) — струнны шчыпковы клавішны музычны інструмент 16— 18 ст., папярэднік фартэпіяна. КЛАВПС0РДЫ (фр. clavicorde, ад лац. clavis = ключ + гр. chorde = струна) — струнны ўдарны кла-
653
K вішны музьгчны інструмент 15— 18 ст. КЛА ВІР (ням. Klavier, ад лац. clavis = юпоч) — 1) агульная назва струнных клавішных музычных інструментаў (клавікордаў, кпавесіна, фартэпіяна і інш.); 2) тое, што і клавіраусцуг. КЛАВЕ р А у СЦУГ (ням. Klavierauszug) — пералажэнне партытур вакальна-сімфанічнага твора (оперы, араторыі, кантаты і інш.) для спявання і фартэпіяна або толькі для фартэпіяна. КЛАВІЦЫ М БАЛ (с.-лац. clavïcymbalum) — першапачатковая назва юіавесіна. КЛАВІЦЫ ТЭРЫ Ю М (ад лац. clavis = ключ + гр. kithara = кіфара) — клавесін з размешчаным вертыкальна корпусам. КЛАВПІІ, КЛАВШ ІА (польск. klawisz, ад лац. clavis = ключ) — 1) пласцінка ў некаторых музычных інструментах (фаріэпіяна, баяне, трубе і інш.), пры націсканні пальцам на якую атрымліваецца гук; 2) наканечнік рычалска ў пішучай машынцы, тэлефонным апараце і іншых механізмах, які прыводзіцца ў рух пальцамі. КЛАВІЯГУРА (ням. Юаviatur, ад лац. clavis = юпоч) — сістэма клавішаў y музычных інструментах або якіх-н. механізмах (напр. к. аргана, к. пішучай машынкі). КЛАВУЛШ А (н.-лац. clavuliпа) — базідыяльны грыб сям. рагацікавых, які трапляецца ў лясах на глебе, зрэдку на гнілой драўніне; ядомы. КЛАДАГЕНЕЗ (ад гр. kl ado s = парастак + -генез) — шлях эвалюцыі жьшёльных арганізмаў, які прыводзіць да ўзнікнення ў выніку
дывергенцыі вялікай колькасці відаў, родаў, сямействаў і г.д. КЛАДАПАДЫЕЛА (н.-лац. сіаdopodiella) — пячоначны мох сям. адантасхізмавых, які трапляецца на вярховых сфагаавых балотах і ў азёрах, якія зарастаюць. КЛАДАРХІДЫ (н.-лац. cladorchidae) — сямейства гельмінтау класа трэматодаў\ кішачныя паразіты млекакормячых. КЛАДАСПАРЫЁЗЫ (ад кладаспорый) — хваробы раслін, якія выклікаюцца паразітычнымі грыбамі кладаспорыямі. КЛАДАСПОРЫЙ (н.-лац. cladosporium) — недасканалы грыб сям. дэмацыевых, які жыве на раслінных і жьшёльных субстратах, y глебе. КЛАДЗІНА (н.-лац. cladina) — кусцісты сумчаты лішайнік сям. кладоніевых, які расце на пясчанай глебе ў лясах, на гнілой драўніне, купінах балот. К Л А Д 0Д Ы Й (ад гр. klados = парастак + eidos = выгляд) — лістападобнае сцябло раслін, якое выконвае функцыі ліста (напр. y спаржы). КЛА ДО Ш Я (н.-лац. cladonia) — кусцісты сумчаты лішайнік сям. кладоніевых, які расце на пясчанай глебе ў лясах, на пнях, гнілой драўніне, купінах балот. КЛАДОФАРА (н.-лац. cladophom, ад гр. klados = парастак + phoros = які нясе) — ніткаватая зялёная водарасць сям. кладофаравых, якая пашырана ў морах і прэсных вадаёмах. КЛАДРАСЦІС (н.-лац. cladrastis) — дрэва сям. бабовых з* буйным лісцем і белымі духмянымі кветкамі ў доўгіх суквеццях, па-
654
шыранае ў Паўн. Амерыцы; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўнае. КЛАЗЕТ (англ. closet) — прыбіральня з вадаправодным прыстасаваннем для прамывання унітаза. КЛАКА (фр. claque) — група гледачоў, нанятая для таго, каб гучна апладзіраваць або свістаць і тым самым ствараць уражанне поспеху або правалу артыста, спектакля. KJIAKÈP (фр. claqueur) — асоба, якая ўваходзіць y састаў клакі. КЛАКСАН (англ. klaxon) — механічны сігнальны гудок аўтамабіля, трактара. КЛАН (англ. clan, ад кельц. claim) — 1) радавая абшчына, род (першапачаткова ў кельцкіх народаў); 2) перан. замкнутая група людзей, звязаных якімі-н. агульнымі інтарэсамі (эканамічнымі, дзелавымі і інш.). к л Ап а н (рус. клапан, ад ням. Юарре = крышка, засланка) — 1) прыстасаванне ў механізмах для прыкрыцця адтуліны, праз якую выходзіць пара, газ, вадкасць; 2) анат. частка полага органа, якая перашкаджае адваротнаму руху змесціва (напр. лімфатычны к.); 3) нашыўка з тканіны, якая прыкрывае кішэнь або шво на адзенні.
КЛАП- к Ам ЕРА (ад ням. Кіарре = засланка + камера) — складаны фотаапарат з высоўнай пярэдняй сценкай, куды ўстаўлены аб’ектыў. КЛАРК [англ. F.Clarke = прозвішча амер. геахіміка ( 1847— 1931 )]; кларкі элементаў — колькасныя паказчыкі змяшчэння хімічных элементаў y зямной кары, гідрасферы, атмасферы, гор-
----------- к
ных пародах, касмічных аб’ектах і інш .. КЛА РКІЯ (н.-лац. сіагкіа, ад W.Clark = прозвішча амер. падарожніка) — травяністая расліна сям. скрыпнёвых з падоўжанаавальным лісцем і чырвонымі, ружовымі, белымі, фіялетавымі кветкамі, пашыраная ў Паўн. Амерыцы; выкарыстоўваецца для групавых пасадак. JCJIAPHÉT (фр. clarinette, ад іт. clarinetto) — драўляны духавы язычковы музычны інструмент, які мае форму трубкі з клапанамі і раструбам на канцы. КЛАРЭН (ад лац. clarus = бліскучы) — напаўбліскучая крохкая састаўная частка выкапнёвага вугалю, якая залягае палосамі ў пластах. КЛАС (лац. classis = разрад) — 1) вялікая група людзей з пэўным становішчам y гістарычна складзенай сістэме грамадскай вытворчасці і з гоўнай, звычайна заканадаўча замацаванай роллю ў грамадскай арганізацыі працы, аб’яднаная аднолькавымі адносінамі да сродкаў выіБорчасці, да размеркавання грамадскага багацця і агульнасцю інтарэсаў; 2) група вучняў аднаго і таго ж года навучання або група, якая навучаецца ў пэўнага выкладчыка, вьюучае пэўны гтрадмет (у мастацкіх школах) (напр. к. жьшапісуХ 3) пакой для заняткаў y школе; 4) разрад, падраздзяленне па якой-н. класіфікацыі (напр. к. земнаводных, каюта першага класа); 5) ступень, узровень чаго-н. або ступень падрыхтаванасці, кваліфікацыі каго-н. (напр. шафёр першага класа). клАспс (лац. classicus = першакласньі) — 1) выдатны пісьменнік,
655
K ------------
дзеяч мастацтва, навукі; 2) прадстаўнік класіцызму ў літаратуры і мастацгве; 3) спецыяліст па класічнай філалогіі (грэчаскай і лацінскай мовах і літаратурах).
К Л А с і КА (лац. classicus = першакласны) — творы літаратуры і мастацтва, якія маюць сусветнае прызнанне, вякамі зберагаюць сваё значэнне. КЛАСІФПСАВА ц Ь (ад лац. classis = клас + facere = рабіць) — рабіць кпасіфікацыю. КЛАСІФПСАТАР (ад класіфікацыя) — 1) спецыяліст y галіне класіфікацыі; 2) апарат для механічнай класіфікацыі вугалю, руды па велічыні, форме, шчыльнасці. КЛАСІФПСАЦЫЯ (фр. classifi cation, ад лац. classis = разрад + facere = рабіць) — размеркаванне якіх-н. прадметаў, з’яў, паняццяў па класах, групах, разрадах на падставе пэўных агульных прыкмет (напр. к. моў, к. раслін). КЛА СШ ЬІЗМ (ням. Klassizismus, ад лац. classicus = першакласны, узорны) — стыль і кірунак y літаратуры і мастацтве 17 — пач. 19 ст., заснаваны на перайманні антычных узораў. К Л А С ІЧ Н Ы (лац. classicus = першакласны) — 1) які датычыць старажытных грэкаў і рымлян, антычны; 2) які мае адносіны да класіцызму, уласцівы паслядоўнікам reTara напрамку; 3) створаны класікам, узорны, дасканалы, 4) звязаны з вывучэннем антычных моў і літаратур (напр. к-ая філалогія). КЛАСТАГЕННЫ (ад rp. klastos = зламаны + -генны) — утвораны з абломкаў горных парод.
КЛАСТРЫ ДЁЗЫ (ад класгтірыдыі) — інфекцыйныя хваробы жывёл і чалавека (напр. батулізм, слупняк і інш.), якія выклікаюцца кластрыдыямі. КЛАСТРЬІДЬП (н.-лац. clostridi um, ад гр. kloster = верацяно) — спараносныя бактэрыі; пашыраны ў глебе, вадзе, рэпгпсах жьюёл і раслін. КЛАСТЭР (англ. cluster) — 1) хім. група малекул, якія вылучаюцца сярод іншых падобных малекул і аб’ядноўваюцца ва ўстойлівыя ўтварэнні; 2) лінгв. гіаслядоўнасць, ланцужок моўных элементаў, напр. гукаў, часцін мовы. КЛАСТЭРЫ УМ (н.-лац. closterium) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. кластэрыевых, якая пашырана ў прэсных вадаёмах, на сырых скалах, імхах. КЛАТСВДА (ад гр. klotho = праду + -оід) — плоская спіралепадобная крывая, якая складаецца з дзвюх частак, размешчаных сіметрычна адносна пачатку каардынат. КЛАТРАТЫ (лац. clathratus = ахаваны кратамі) — крыпггалічныя злучэнні ўюпочэння, y якіх малекулы асноўнага рэчыва ўтвараюць каркас, a малекулы іншых элементаў размяшчаюцца ў поласцях каркаса. КЛАУЗІЛПДЫ (н.-лац. clausiliidae) — сямейства сцяблініставокіх малюскаў, пашыранае ў Еўразіі і Паўд. Амерыцы; жывуць y лясах, на скалах. КЛАУНАДА (ад клоун) — 1) жанр цыркавога мастацтва, заснаваны на выкарыстанні прыёмаў эксцэнтрыкі 2, буфанады 1, гратэску 1; 2) цыркавое прадстаўленне з удзелам клоунаў (гл. антрэ 1).
656
--------------------- —
к
КЛЕЙСТАГАМ ІЯ (ад rp. kleistos = замкнёны + -гамія) — самаапыленне і самаапладненне раслін з нераскрьюальнымі кветкамі (напр. y арахісу, ячменю).
КЛАЎЗУЛА (лац. clausula = заключэнне) — 1) спецыяльная ўмова, агаворка ў завяшчанні, дагаворы і інш. (у юрыспрудэнцыі); 2) заюпочная частка прамовы (у рыторыцы); 3) заключныя склады вершаванага радка пасля апошняга націскнога склада.
КЛЕЙСТАКАРПШ (ад гр. kle istos = замкнуты + karpos = плод) — тое, што і клейстатэцый.
КЛАФТЭР (ням. Klafter = сажань) — адзінка даўжыні ў Аўстрыі і Венгрыі, роўная 1,896 м.
КЛЕЙСТАР (ням. Kleister) — клей, прыгатаваны з мукі або крухмалу.
КЛАШ АР (фр. clochard = жабрак) — бадзяга, валацуга, бяздомнік. КЛЕБСЕЕЛЫ (н.-лац. klebsiel la) — капсульныя бактэрыі сям. энтэрабактэрый; паразіты жьюёл і чалавека, пашыраны і ў знешнім асяроддзі. КЛ ЕБС ІЯ Л ЁЗЫ (ад клебсіелы) — інфекцыйныя хваробы жывёл і чалавека, якія выклікаюцца клебсіеламі. КЛЕЁМ А (н.-лац. cleome) — кустовая расліна сям. каперсавых, з ружовымі або белымі кветкамі ў коласападобных суквеццях, пашыраная ў Паўн. Афрыцы і тропіках Амерыкі; культывуецца як дэкаратыўная. КЛЕЙАФАН (ад гр. kleos = слова + phanos = светлы) — мінерал класа сульфідаў, светлая або бясколерная разнавіднасць сфалерыту. КЛЕЙДЭС д Ал Ы (англ. Clydes dale = назва даліны ракі Клайд y Шатландыі) — парода коней-цяжкавозаў, вьшедзеная ў Шатландыі. КЛЕЙМ С (англ. claims) — прэтэнзіі, патрабаванні пакупніка да прадаўца ў сувязі з дрэннай якасцю або станам пастаўленага таваРУ-
КЛЕЙСТАТЭЦЫ Й (ад гр. kle istos = замкнуты + thekion = каробачка) — замкнутае пладовае цела некаторых сумчатых грыбоў з абалонкай без адгулін. KJIÉMA (ням. Klemme) — прыстасаванне для далучэння правадоў да машыны, гтрыбора, апарата. КЛЕПСІДРА (гр. klepsydra, ад klepto = краду + hydor = вада) — вадзяны гадзіннік y старажытных Індыі, Кітаі, Егіпце, Грэцыі і Рыме. КЛЕПТАМ АН (ад гр. klepto = краду + -ман) — хворы на клептаманію. КЛЕПТАМ АШ Я (ад гр. klepto = краду + -манія) — неадольнае хваравітае імкненне да крадзяжу, якое выклікаецца некаторымі псіхічнымі захворваннямі. Ю ІЕПТАПАРАЗГГЫЗМ (ад гр. klepto = краду + parasitos = нахлебнік) — прымусовае прысваенне корму, здабытага іншай асобінай; найболын распаўсюджана сярод птушак, млекакормячых і рыб, радзей сярод насякомых. КЛЕРАВА ц Ь ( н я м . klâren) — рабіць светлым, празрыстым; ачышчаць (цукар, алей і інш.).
657
K КЛЕРАДЭНДРУМ (н.-лац. clerodendnim, ад гр. kleros = лёс + dendron = дрэва) — кустовая расліна сям. вербенавых, пашыраная ў тропіках Азіі і Афрыкі; некаторыя віды вьжарыстоўваюцца ў кветтсаводстве пад назвай валькамерыя. КЛЕРК (фр. clerc, англ. clerc, ад п.-лац. clericus = духоўная асоба) — 1) духоўная асоба ў сярэдневяковай Францыі і Англіі; 2) канторскі служачы ў некаторых краінах. КЛЕРЎХП (гр. klemchiai, ад kle ros = надзел + echo = валодаю) — старажытнагрэчаскія вайсковаземляробчыя пасяленні на тэрьггорыі падначаленых дзяржаў, якія ўтвараліся для ажыццяўлення ваенна-палітычнага кантролю над імі. КЛЕРЫ к Ал (с.-лац. clericalis = царкоўны) — прыхільнік клерыкалізму, a таксама член клерыкальнай партыі. КЛЕРЫ КА Ш ЗМ (ад клерыкал) — палітычны кірунак, які імкнецца ўзмацніць уплыў царквы на грамадска-палітычнае і культурнае жыццё краіны. KJIÉTPA (н.-лац. clethra) — дрэвавая або кустовая расліна сям. клетравых парадку верасовых, пашыраная ў Амерыцы і Паўд.-Усх. Азіі; некаторыя віды вырошчваюцца як дэкаратыўныя.
раць турэцкага панавання ў Грэцыі. КЛ ЁЦ К І (польск. kluski, kloski, ад с.-в.-ням. kloz) — страва з мучнога цеста або дранай бульбы ў выглядзе галачак, звараных y супе, малацэ, вадзе. К Л ЁШ (фр. cloche) — асаблівы крой адзення з расшырэннем унізе, a таксама штаны, спадніца такога крою. к л ів А ж (фр. chvage) — здольнасць горных парод расшчаплЯцца пад упльшам ціску на тонкія пласціны незалежна ад слаістасці. КЛ ІВ ЕР (гал. kluiver) — косы трохвугольны парус y пярэдняй частцы судна наперадзе фок-мачты.
ю г і в і я (н.-лац. clivia) — травяністая расліна сям. амарылісавых з раменепадобным лісцем і аранжавымі кветкамі ў парасоніках, пашыраная ў Паўд. Афрыцы; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. К Ж Е Н Т (лац. chens, -ntis) — 1) асоба ў Стараж. Рыме, якая знаходзілася пад апякунствам патрона2 1 і выконвала ў яго карысць розныя павіннасці; 2) асоба, якая карыстаецца паслугамі адваката, натарыуса і г.д.; 3) пастаянны наведвальнік, пакупнік, заказчык. КЖ ЕН ТУ РА (лац. clientura) — сукупнасць кліентаў.
КЛЕЎРЭТ (ст.-слав. клеврет, ад лац. collibertus = вольнаадпушчаны) — прыслужнік, паслугач.
К Ж Е Н Т ^Л А (лац. clientela) — форма сацыяльна-эканамічнай залежнасці паміж патронам2 1 і кліентам 1 y Стараж. Рыме.
К ЛЕФ ТЫ (н.-гр. klephtes, ад гр. klepto = таямніча захопліваю) — грэчаскія сяляне-партызаны, якія змагаліся ў 17 — пач. 19 ст. суп-
К Ж Ё Н А (н.-лац. сііопе) — марскі крылаты малюск\ служыць ежай рыбам, некаторым бяззубым кітам.
658
------------------------ —
к
Ю ПМ АТАТЭРАШ Я (ад клімат + тэрапія) — выкарыстанне з лячэбна-прафілактычнай мэтай кліматычных фактараў (тэмпературы, атмасфернага ціску і ішы.).
КШ ЗМ А (гр. klysma = прамыванне) — 1) увядзенне ў прамую кішку вадкасці з мэтай лячэння або прамывання; 2) прыбор для ўвядзення вадкасці ў прамую кішку. КЛПСА (фр. clique = банда) — група людзей, якія імкнуцца любымі сродкамі дасягнуць якіх-н. карыслівых мэт (напр. прыдворная К.). К Ж М А К С (гр. klimaks = лесвіца) — 1) перыяд y жыцці чалавека, які з’яўляецца пераходным ад палавой спеласці да поўнага спынення функцый палавых залоз; 2) стылістычная фігура, размяшчэнне слоў ці выразаў y парадку ўзмацнення эмацыянальнага і сэнсавага зместу; від градацыі 2 (параўн. антыклімакс). К Л Ш А К Т Э РЫ Й (гр. klimakter = прыступка ў лесвіцы) — тое, што і клімакс 1. KJIIM AT (гр. klima, -atos) — шматгадовы рэжым надвор’я, уласцівы пэўнай мясцовасці ў залежнасці ад геаграфічных абставін (напр. вілыхушы к., цёплы к., умераны к.). КЛІМ АТАГРАФІЯ (ад клімат + -графія) — раздзел кпіматалогіі, які апісвае кліматычныя ўмовы розных частак зямнога шара. К Л Ш А Т А Л 0 П Я (ад клімат + -логія) — навука, якая вывучае клімат. К Л Ш А Т А П А Т А Л 0Г Ш (ад кпімат + паталогія) — узнікненне або абвастрэнне захворванняў пад уплывам неспрыяльных кліматычных уздзеянняў y выніку парушэння працэсаў прыстасавання арганізма да змененых метэаралагічных умоў.
К Л Ш А Т Р 0 Н (ад клімат + гр. thronos = месцапрабыванне) — аранжарэя са пггучным кліматам для вырошчвання раслінных згуртаванняў розных геаграфічных зон (параўн. фітатрон). КЛІМАЦЬГУМ (н.-лац. climacium) — лістасцябловы мох сям. клімацыевых, які расце на сырой і балоцістай глебе на лугах, y лясах, па берагах вадаёмаў. КЛПМЕНП (н.-лац. сіушепіа = німфа, дачка Акіяна) — атрад вымерлых малюскаў класа галаваногіх; жылі ў познім дэвоне — раннім карбоне. K jrfH A (гр. klino = нахіляю) — бесперапынная змена ў адным напрамку характарыстык абіятычных фактараў і расліннасці. К Л Ш А С т А т (ад гр. klino = нахіляю + -стаггі) — прыбор, які выкарыстоўваецца ў доследах па фізіялогіі раслін для пазбаўлення ад аднабаковага ўпльшу на іх некаторых фактараў знешняга асяроддзя (у асноўным сілы прыцяжэння, святла). КЛШ АЦЭФ АЛІЯ (ад гр. kline = ложа + -цэфалія) — форма галавы з седлападобным паглыбленнем y вобласці цемені. КЛІНПСА (гр. klinike = лячэнне) — лячэбная ўстанова, дзе акрамя лячэння хворых праводзіцца навукова-даследчая і вучэбна-выкладчыцкая работа. КЛТНІЦЬІСТ (ад клініка) — урач, які працуе ў клініцы.
659
K К Ш Н К Е Р1 (ням. Klinker) — надга моцная цэгла, y якую не пранікае вільгаць; выкарыстоўваецца для машчэння дарог, падлогі ў прамысловых будынках і інш.; 2) абпаленая да спякання цэментная сыравіна ў выглядзе цвёрдых кускоў. КЛ Ш К ЕР2 (англ. clinker) — вузкі доўгі човен для акадэмічнага спартыўнага веславання. KJI3HKÉT (гал. klinket = засланка) — клінавы кран для трубаправодаў на судне. К Л Ш 0М Е Т Р (ад гр. klino = нахіляю + -метр) — прыбор для вымярэння нахілу адхонаў насыпу, крэну судна. К Л Ш Ч (англ. clinch = заціск) — узаемнае захопліванне баксёраў y працэсе бою, што з’яўляецца парушэннем правіл. К Л Ш (англ. clip = стрыгчы, рабіць выразкі) — кароткі музычны нумар, зняты на відэаплёнку часта на фоне дэкарацыі, ландшафту, вуліцы. К Л ІіІА (шв. klippa = абразаць нажніцамі) — манета, чаканеная круглым ппэмпелем на металічных чатырох-, шасці- і васьмівугольных пласцінах. К Л ІІІЕ Р (гал. klipper, англ. clip per) — 1) быстраходнае марское паруснае судна з трыма мачтамі (існавала да 19 ст.); 2) быстраходнае парусна-маторнае прамысловае судна. К Л ІП С Ы (англ. clips) — заціскныя завушніды. К Л ІР (гр. kleros = жэрабя) — сукупнасць служыцеляў культу хрысціянскай царквы, a таксама царкоўны хор.
КЛЕРАС (гр. kleros = жэрабя) — месца для пеўчых y хрысціянскім храме на ўзвышэнні па баках алтара. КЛГРЫК (гр. klerikos) — член кліру, царкоўнаслужыцель. К Л ІРЫ Н Г (англ. clearing, ад clear = ачышчаць, уносіць яснасць) — сістэма безнаяўных разлікаў за прададзены тавар або выкананую работу, якая ажыццяўляецца праз банк. КЛІРЭНС (англ. clearance) — адлегласць паміж ніжэйшымі пунктамі канструкцыі аўтамабіля (за выюпочэннем колаў) і дарогай. KJIICTPÔH (ад гр. klyzo = б’ю + -трон) — звышвысокачастотная электронная лямпа; выкарыстоўваецца для ўзмацнення, генерыравання, павелічэння частаты ваганняў і інш. К Л ІС Ц ІР (гр. klyster) — тое, што і клізма. К Л ІТ О Ш Л (н.-лац. clitopilus) — шапкавы базідыяльны грыб сям. ружовапласціннікавых, які расце на палянах, узлесках; адзін з відаў — падвішань. К Л ІТРЫ С (н.-лац. clithris) — сумчаты грыб сям. псеўдафацыдыевых, які развіваецца на галінках дуба. Ю ПФ (англ. cliff) — абрыў марскога берага, які ўтвараецда пад уздзеяннем прыбою. КЛШ ІОГРАФ (ад фр. cliche = адбітак + -граф) — разнавіднасць электроннага гравіравальнага аўтамата. КЛ Ш ІЭ (фр. cliché) — рэльефны малюнак, чарцёж, зроблены на металічнай, драўлянай або лінолеумавай пласцінцы для ўзнаўлення
660
яго пры друкаванні; друкарская форма. КЛОБМ ЕН Ы (англ. clubmen, ад club = друк, кій) — удзельнікі сялянскага руху ў Англіі ў перыяд Англійскай буржуазнай рэвалюцыі 17 ст. КЛОН (гр. klon = парастак) — генетычна аднароднае патомства расліннага або жывёльнага арганізма, якое ўтаараецца ў выніку вегетатыўнага размнажэння або непалавога дзялення клетак. КЛОНУС (гр. klonos = сумятня) — міжвольныя хуткія рытмічныя скарачэнні асобных мышц або іх груп, пгго з’яўляецца прыкметай паражэння цэнтральнай нервовай сістэмы КЛ0ПФЕР (ням. Klopfer) — тэлеграфны апарат для прыёму сігналаў азбукі Морзе на слых. КЛОУН (англ. clown) — 1) камічны персанаж y п’есах англійскіх драматургаў 16 ст.; 2) цыркавы артыст-комік. КЛОЦІК (ад гал. kloot = шар) — металічны або драўляны круг з выступаючымі краямі на верхнім канцы мачгы або флагштока. КЛУАЗАННЕ (ад фр. cloison = перагародка) — перагародачная эмаль. КЛУАтР (фр. cloître, ад лац. claustrum = закрытае месца, манастыр) — крытая галерэя, якая акружае прамавугольны двор манастыра або вялікай царквы ў раманскай і гатычнай архітэюуры. КЛУБ (англ. club) — грамадская арганізацыя, якая праводзіць культурна-асветную, спартыўную і інш. работу ў населеным пункце, на прадпрыемстве, a таксама памяшканне такой арганізацыі.
K КЛУБІЁНА (н.-лац. clubiona) — павук сям. клубіянідаў, які жыве на адкрытых месцах, на нізкіх раслінах, паверхні глебы. К Л У БІЯ Ш Д Ы (н.-лац. clubionidae) — сямейства павукоў бледнажаўтаватай, жоўта-зялёнай ці светла-карычневай афарбоўкі, якое ў сусветнай фауне налічвае каля 1,5 тысяч відаў; жьюуць y скручаным лісці, y траве, пад карой, y імху, лясным подсціле або пад камяням і.
КЛУМБА (ад англ. clump = група дрэў) — невялікая фігурная града для кветак, прыўзнятая над узроўнем дарожак і газонаў. К Л У М П А К 0ІС (літ. klumpakojis, ад klumpe = драўляны абутак + koja = нага) — старадаўні літоўскі народны парны танец. КЛУНАК (польск. thimok) — рэчы, звязаныя ў кавалак матэрыі, посцілку, хустку. КЛ У Н Я (літ. kluonas) — гаспадарчы будьшак для захоўвання і малацьбы збажыны; гумно. К ЛУ П (ням. Kluppe) — інструмент для ручной нарэзкі разьбы на металічных вырабах. К ЛЮ З (гал. kluis) — адгуліна ў корпусе карабля для прапускання якарнага ланцуга або троса (швартова). КЛЮ Й BE РАМІЦЭТЫ (н.-лац. kluyveromyces) — аскаспоравыя дрожджы, пашыраныя ў глебе, марской вадзе, малочна-кіслых прадуктах. ^СЛЮФТ (ням. Kluft = расколіна) — геал. пустата паміж жылай і прылеглай да яе пародай. КЛЯЙМ О (с.-н.-ням. kleinôe) — 1) знак (пячатка), які ставяць на
661
K
вырабах, таварах, a таксама пры- пераважна марскія, адзіночныя лада, якой гэта робяць; 2) перан. або каланіяльныя арганізмы, для знак, сведчанне чаго-н. (напр. га- якіх характэрны дзве жыццёвыя небнае к.). формы — прымацаваны паяіп і КЛЯМ АР (ст.-польск. klamra, свабоднаплаваючая медуза\ падзяklamer, ад с.-в.-ням. kl amer) — жа- ляюцца на класы гідразояў, сцылезны прут або паласа з загнутымі фоідных, каралавых паліпаў і выканцамі для мацавання драўляных капнёвых канулярый. частак будынка. КНІДАСПАРЫ ДЫ І (н.-лац. КЛЯМ КА (польск. klamka, ад с.- cnidosporidia) — клас аднаклетачв.-ням. klam) — прыстасаванне, з ных жывёл тыпу прасцейшых; падапамогай якога адчыняюць і за- разітуюць y клетках рыб, чарвей. чыняюць дзверы. КНЙССЭН (ням. knicksen = рабіць КЛ Я С ЕР (фр. classeur) — папка з рэверанс, прысядаць) — спрошчакішэнькамі або альбом для марак. ная форма жаночага паклону ў КЛЯЎЗА (ст.-польск. klauza, ад с.- выглядзе кароткага неглыбокага лац. clausa) — ілжывая дробязная прысядання, якая замяніла рэверанс. скарга, нагавор, паклёп. КЛЯШ ТАР (польск. klasztor < К Ш Ф 0 Ф ІЯ (н.-лац. kniphofia) — чэш. klâster < с.-в.-ням. kloster, ад травяністая расліна сям. лілейных с.-лац. clostrum) — каталіцкі ма- з доўгім лісцем і аранжава-чырвонымі кветкамі ў суквеццях, пашынастыр. КМ ЕН, К М Ш (польск. kmin < раная ў Цэнтр. і Паўд. Афрыцы; на ст.-в.-ням. kumin < лац. cuminum, ад Бел^зусі вырошчваецца як дэкарагр. kyminon) — 1) травяністая рас- тыўная. ліна сям. парасонавых з прамым, К Н О П (гал. knoop) — мар. плецеразгалінаваным уверсе сцяблом і ны вузел y выглядзе патаўшчэння белымі або ружовымі кветкамі; 2) на канцы троса або снасцей. пахучае насенне гэтай расліны, К Н 0П К А (рус. кнопка, ад гал. якое выкарыстоўваецца як прыknoop = гузік) — 1) ЦВІЧОК з кругправа. лай шырокай плешкай для прымаКНЕМ ІДЫ (гр. knemides) — ме- цавання паперы, тканіны да чаготалічныя даспехі старажытнагрэ- н. цвёрдага; 2) рухомы гузічак для часкага воіна, якія закрывалі га- замыкання электрычнага ланцуга лёнкі. або прывядзення ў дзеянне розных KHÉXT (ням. Knecht) — 1) пеха- механізмаў націсканнем на яе цінец y даўнім нямецкім войску; (напр. к. электрычнага званка); 3) 2) батрак y Германіі. металічная засцежка, якая складаКНЕХ ТЫ (гал. knecht) — парныя ецца з дзвюх частак, што ўвахотумбы на палубе судна або на дзяць адна ў другую. гтрыстані для замацавання швар- КН О Т (польск. knot, ад с.-в.-ням. товых або буксірных канатаў. knote) — спецыяльная стужка для КШ ДАРЬП (н.-лац. cnidaria) — гарэння ў газавай лямпе, газніцы, т ь т кішачнаполасцевых; водныя, свечцы.
662
----------- к
f
КН ЭЛ І (фр. quenelle) — клёцкі з мяснога або рыбнага фаршу. КО БА Л ЬТ (с.-лац. cobaltum, ад ням. Kobo Id = дамавік, гном) — 1) серабрыста-белы метал з чырванаватым адлівам, цвярдзейшы за жалеза; 2) цёмна-сіняя фарба, y склад якой уваходзіць кобальт. КОБЗА (укр. кобза, ад тур. kopuz = аднаструнная гітара) — старадаўш ўкраінскі струнна-шчыпковы музычны інструмент. КОБРА (парт. cobra) — ядавітая змяя сям. аспідаў, якая ў раздражнёным стане расшырае шыю ў выглядзе дыска; пашырана ў Афрыцы і Азіі. КО БЫ З гл. кабыз. t К О П Я (н.-лац. kogia) — млекакормячае падатрада зубастых кітоў, пашыранае ў цёплых і ўмерана цёплых водах Сусветнага акіяна. КО Д (фр. code, ад лац. codex = спіс) — сістэма ўмоўных абазначэнняў або сігналаў для перадачы, апрацоўкі або захавання якой-н. інфармацыі (напр. тэлеграфны к.). КОДА (іт. coda = хвост) — 1) дадатковая заключная частка музычнага твора; 2) звышсхемныя дадатковыя словы або радкі ў цвёрдых формах верша (санеце, актаве і інш.). КОДЭКС (лац. codex = кніга) — 1) звод законаў якой-н. галіны права (напр. крымінальны к., грамадзянскі к.); 2) перан. сукупнасць правіл паводзін, поглядаў (напр. маральны к.). КО Й Р (тамільск. kojr) — валакно з пладоў некаторых разнавіднасцей какосавых пальм, якое ўжыва-
ецца для вырабу шчотак, цыновак, лёгкіх канатаў y Паўд. Азіі. К О К (англ. cook, гал. kok) — кухар на судне. KÔKA (ісп. coca, з індз.) — кустовая расліна сям. какаінавых, пашыраная ў тропіках Паўд. Амерыкі і Азіі; дае какаін і іншыя алкалоіды. KÔKA-KÔJIA (англ. CocaCola) — безалкагольны газіраваны напітак з дабаўкай экстракту з лісця какавы і гарошын ксты. КОКАМПСОЗ (ад гр. kokkos = зерне + мікозы) — хвароба пладовых дрэў, што выклікаецца сумчатым грыбам Coccomyces. KÔKAH (фр. cocon) — абалонка, якую будуе вакол сябе вусень перад ператварэннем y кукалку. KÔKI (гр. kokkos - зерне) — шарападобныя баюэрыі, якія маюць шырокае распаўсюджанне ў прыродзе.
КОКЛЕ (латыш. kokle) — латышскі струнны шчыпковы музычны інструмент. КО КЛЮ Ш (фр. coqueluche) — інфекцыйная хвароба, пераважна ў дзяцей, якая выражаецца ў частых прыступах сутаргавага кашлю. кбкш (англ. cockney) — 1) зняважліва-насмешлівая мянушка прадста^лшса лонданскіх сярэдніх і ніжэйшых слаёў насельніцгва; 2) назва дыялекта, на якім гавораць прадстаўнікі ніжэйшых сацыяльных слаёў насельнідгва Лондана. К О К Ш Т (англ. cockpit) — адкрытае памяшканне для рулявога і пасажыраў на катэры або паруснай яхце. КОКС (ням. Koks, ад англ. coke) — цвёрдае паліва, якое ат-
663
K
рымліваецца з каменнага вугалю касці яе; 3) падрыхтаваны для або торфу ў выніку награвання іх афарбоўкі чаго-н. састаў фарбы. без доступу паветра да 950— КОЛЕРАКАРЭКТАР (ад колер + 1050 °С. карэктар) — электронны апарат КОК-САГЫ З (рус. кок-сагыз, ад для колерападзельнай карэктуры. казах. kok sagiz) — травяністая KOJIEPAMÉTP (ад колер + расліна сям. складанакветных, -метр) — аптычная прылада для якая паходзіць з Цянь-Шаня; шы- вызначэння колеру і канцэнтрацыі рока культьшуецца як каўчуканос- афарбаваных раствораў, эмульсій. ная. КОЛЕРАМ ЁТРЫ Я (ад колер + КОКСАХІМ ІЯ (ад кокс + хі- -метрыя) — метад колькаснага мія) — вытворчасць, звязаная з вызначэння колеру (яго тону, ярперапрацоўкай каменнага вугалю касці). шляхам каксавання. КОЛЕУС (н.-лац. coleus, ад гр. KÔJIA (лац. cola, ад афр. kola) — koleos = ножны) — травяністая вечназялёная дрэва сям. стэркуліе- расліна сям. ясноткавых з цёмнавых, пашыранае ў трапічнай Аф- чырвоным лісцем і блакітнымі або рыцы; выкарыстоўваецца ў меды- ліловымі кветкамі ў суквеццях, пацыне і харчовай прамысловасці, шыраная ў тропіках і субтропіках; напр. для вырабу кока-колы. на Беларусі вырошчваецца як даKÔJIAH (гр. kolon = частка сказа, каратыўная. элемент перыяду) — 1) група стоп К О Л І (англ. collie) — парода y антычнай метрыцы, дзе рытміч- службовых сабак; шатландская аўны націск адной стапы падпарад- чарка. коўвае сабе націскі астатніх; 2) КОЛШ АКТЭРЫЁЗ (ад гр kolon адзінка маўлення, аб’яднанае ла= тоўстая кішка + бактэрыёз) — гічным націскам словазлучэнне, інфекцыйнае захворванне нованаякое вымаўляецца адным выдыроджанага маладняка сельскагасхам. падарчых жьюёл і пушных звяроў, КОЛАР-Ш ДЭКС (ад лац. color = якое выклікаецца патагеннымі секолер + індэкс) — астр. паказаль- ратыпамі кішэчнай палачкі. нік колеру, розніца паміж фатаграфічнай і візуальнай зорнымі велі- КОЛПСІ (гр. kolike = кішачная хвароба) — рэзкі, востры боль, чынямі якога-н. нябеснага свяціла. што ўзнікае пераважна пры заКОЛБА (ням. Kolbeii) — шкляная хворваннях органаў стрававальнай шарападобная або канічная пасу- сістэмы. дзіна з доўгім рыльцам для лабараКОЛХПСУМ (н.-лац. colchicum, торных работ. ад гр. kolchikon) — травяністая КОЛЕАПТЭРАЛОГІЯ (ад гр расліна оям. лілейных з падоўжаkoleopteros = жук + -логія) — раз- ным лісцем і буйнымі лілова-рудзел энтамалогіі, які вывучае жу- жовымі кветкамі, пашыраная ва коў. ўмераных і субтрапічных зонах; KÔJIEP (лац. color) — 1) афарбоў- змяшчае алкалоід калхіцын, што ка (напр. сіні к., к. вясёлкі); 2) ад- выкарыстоўваецца ў медыцыне; ценне фарбы, густата, ступень яр- пазнацвет.
664
----------- к К О Л ЬТ [англ. colt, ад S.Colt = прозвішча амер. збройніка (1814— 1862)] — рэвальвер або пісталет асобай сістэмы. КО М А 1 (н.-лац. coma, ад гр. koma = глыбокі сон) — мед. выюпочна цяжкі паталагічны стан арганізма са стратай прытомнасці, парушэннем кровазвароту, дыхання, працэсу абмену. KÔMA2 (гр. kome = валасы) — 1) фіз. адно са скажэнняў адлюстраванняў, якое ўтвараецца аптычнымі сістэмамі ў выглядзе плямы; 2) астр. газавая туманная абалонка ядра каметы, якая разам з ім утварае галаву каметы. KÔMA3 (гр. komma = адрэзак) — муз. невялікі (меншы за 1/8 тона) інтэрвал паміж двума гукамі. t КОМ АНЕР (англ. commoner) — член англійскай палаты абшчын. КО М Ш А Я Ж 0Р (фр commis voyageur) — прадстаўнік фірмы, які раз’язджае з узорамі тавараў (або іх каталогамі) і збірае заказы, заключае гандлёвыя пагадненні. КОМПС (гр. komikos) — 1) акцёр, які іграе камічныя ролі; 2) перан. той, хто ўмее смяшыць, весяліць
ту пры дапамозе намагшчанай стрэлкі, якая заўсёды накіравана на поўнач.
ІНШЫХ.
К 0Н С У Л (лац. consul) — 1) адна з дзвюх вышэйшых службовых асоб y Стараж. Рыме, якая ажыццяўляла ваенную і грамадзянскую ўладу; 2) тьпул кожнай з трох асоб, надзеленых неабмежаванай выканаўчай уладай y Францыі з часу перавароту Налалеона Банапарта (9 лістапада 1799 г.) да абвяшчэння яго імператарам (1804 г.); 3) службовая асоба, прызначаная ў якасці пастаяннага прадстаўніка ў якім-н. горадзе іншай дзяржавы для абароны іптарэсаў сваёй дзяржавы і грамадзян.
КОМПСС (англ. comics) — серыя малюнкаў з кароткімі суправаджальнымі тэкстамі, што ўтвараюць закончанае апавяданне. к б м ш (польск. komin < с.-в.-ням. kâmin, ад лац. caminus < гр. kam inos) — труба для адводу дыму з печы; дымаход. к б м ш г с (англ. coamings) — дашманае або металічнае абрамленне люкаў y палубе судна. ! КОМПАС (іт. compasso) — прыбор для вызначэння напрамку све-
КОМ ПЛЕКС (лац. complexus = сувязь, ахоп) — сукупнасць паняццяў, з*яў, прадметаў, дзеянняў, якая ўспрымаецца як адно цэлае (напр. архітэктурны к., к. гімнастычных гтрактыкаванняў). КОМ ПЛЕКСАМ ЁТРЫ Я (ад комплекс + -метрыя) — спосаб хімічнага аналізу, y аснове якога ляжыць утварэнне комплексных злучэнняў. КО М П ЛЕКСНЫ (ад комплекс) — які ахоплівае цэлую групу прадметаў, з’яў, працэсаў, з’яўляецца комплексам чаго-н. (напр. к-ая вытворчасць, к. лік). КОНДАР (ісп. condor, з мовы кечуа kuntur) — 1) драпежная птушка падатрада амерыканскіх ірыфаў, якая водзіцйа ў Паўд. Амерыцы; 2) залатая і сярэбраная манеты ў некаторых паўднёваамерыканскіх краінах (Чылі, Калумбіі, Эквадоры)у 1851— 1933 гг. КОНКУРС (лац. concursus = сутыкненне) — спаборніідва з мэтай выявіць лепшых яго ўдзельнікаў.
665
K КОНСУЛЬСТВА (ад консул) — 1) час кіравання консулаў y Стараж. Рыме ў перыяд рэспублікі і ў Францыі (1709— 1804); 2) прадстаўнііггва адной дзяржавы на тэрыторыі другой дзяржавы на чале з консулам, a таксама памяшканне, якое яно займае. KÔHTA (іт conto) — фін. рахунак. КОНТР-, КОНТРА- (лац. contra = супраць) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцце «супраць». КОНТРА (лац. contra = супраць) — нацягнутыя адносіны паміж кім-н.; узаемная незадаволенасць, раздражнёнасць. KOHTPATÉHT (лац. contrahens, -ntis = які дамаўляецца) — асоба або ўстанова, якія ўзялі на сябе пэўныя абавязкі па дагавору. К бнТ Р-А Д М ІРА Л (фр. contreamiral) — ніжэйшае адміральскае званне. КОНТРАЖ УР (фр. â contrejour = супраць святла) — фота- або кіназдымка, калі крыніца святла знаходзіцца ззаду аб’екта здымкі. К О Н Т Р-А П Р0Ш Ы (фр. contreapproches, ад contre = супраць + approche = набліжэнне) — ходы злучэння, якія асаджаныя ў крэпасці войскі пракладвалі насустрач апрошам праціўніка з мэтай контратакі. КОНТРАПУНКТЬІСТЫ (іт. СОПtrappuntisti) — кампазітары 14— 18 ст., якія развівалі ў сваіх творах прынцып шматгалосся. КОНТРАСІГНАВАЦЬ (ад КОНтра- + лац. signare = падпісваць) — пацвярджаць другім афі-
цыйным подпісам важнасць дакумента. КОНТРАСІГНАТЎРА (лац. contrasignatura = міністэрскі подпіс) — знак, які выбіваўся даўней на манетах для надання ім новай вартасці. КОНТРАСІГНАЦЫ Я (ад контра- + лац. signare = падпісваць) — подпіс міністра на дакуменце, выдадзеным кіраўніком дзяржавы, якім міністр бярэ на сябе юрыдычную і палітычную адказнасць за гэты дакумент. KOHTPATÀKA (фр. contreattaque, ад contre = супраць + attaque = нападзенне) — сустрэчная атака, якую арганізоўваюць з мэтай адбіць наступленне праціўніка або самім перайсці ў наступлете. К О Н ТРА ТЬШ (ад контра- + -тып) — копія з арыгінальнага негатьша, якая выкарыстоўваецца ў кінавыгворчасці для масавага вырабу фільмакопій. КОНТРАФАГОТ (іт. contrafagotto) — драўляны духавы музычны інструмент, які гучыць на актаву ніжэй фагота. КОНТРБАЛАНС (ад контр- + баланс) — табліца бухгалтарскіх дадзеных, складзеная з мэтай праверкі і аналізу ўсяго балансу або часткі яго. КОНТРВАЛЮ ЦЫ ЙНЫ (ад контр - + лац. vallum = вал); к - а я л і н і я — земляны вал і роў вакол крэпасці, якія рабілі войскі, што яе асаджвалі, каб акружаныя не маглі вырвацца. КОН ТРГРЭЙФ ЕР (ад контр- + грэйфер) — прыстасаванне для дакладнага ўстанаўлення к ma rinёнкі ў кадравым акне кіназды-
666
мачнага апарата пасля яе перамяшчэння на крок кадра. КОНТРМ АНЕЎР (фр contremanoevre) — сустрэчны манеўр, манеўр y адказ. КОНТРМ АРШ (фр. contre marche) — марш. з мэтай ліквідацыі марша праціўніка, каб потым нанесці яму паражэнне. КОНТРМ Ш А (фр. contremine) — міна 1 для знішчэння мінных галерэй праціўніка пры абароне бліжэйшых подспупаў да абарончых збудаванняў. КОНТРПРАЕКТ (ад контр- + праект) — праект y адказ на іншы праект. КОНТРПРАПАГА н ДА (ад контр- + прапаганда) — сістэма ідэалагічных мер аператыўнага і доўгачасовага характару, накіраваная на прадухіленне і нейтралізацьпо непажаданай прапаганды. КОНТРРЭВАЛЮ ЦЫ Я (фр. contre-révolution) — барацьба скінутага сацыяльнай рэвалюцыяй класа за аднаўленне ранейшых парадкаў. КОІІТРРЭВАЛЮ ЦЫ ЯНЕР (фр. contre-révolutionnaire) — удзельнік контррэватоцыі. КОНТРРЭЛЬЕФ (ад контр- + рэльеф) — заглыбленая ў плоскасць выява; від рэльефу. КОНТРРЭФАРМ АЦЫ Я (ад контр- + рэфармацыя) — рэлігійна-палпычны рух y Еўропе 16— 17 ст. на чале з папствам, накіраваны супраць Рэфармацыі, за захаванне феадалізму і ўзмацненне каталіцызму. КОНТРТЫ ТУЛ (ад контр- + тытул) — дадатковы тытул на левай старонцы развароту кнігі, пгго
K
змяшчае выхадныя дадзеныя пераважна ў шмаггомных або серыйных выданнях. К О Н Т РФ 0РС (фр. contre-for ce) — вертыкальны выступ, рабро ў сцяне, плаціне для павышэння яе ўстойлівасці. к о н т р ш Ан с ы (ад контр- + шансы) — сустрэчныя шансы на атрыманне перавагі ў шахматнай гульні. К О Н ТРЫ (фр. contre = супраць, ад лац. contra = супраць) — напружаныя адносіны, варожасць (напр. быць y контрах). КОНТРЭС к Ар П (фр. contres carpe) — 1) пярэдні (бліжэйшы да гтраціўніка) схіл знешняга рова ўмацавання (параўн. эскарп 1); 2) супрацьтанкавая перашкода ў выглядзе крутога зрэзу ўзгорка (берага ракі), звернутага ў бок тых, хто абараняецца (параўн. эскарп 2). К 0 Н Т У Р (фр. contour) — знешні абрыс чаго-н. (наітр. контуры дрэў, к. рукі). КОНУНГ (ст.-сканд. konungr) — вайсковы кіраўнік, a пасля кароль y скандынаўскіх народаў. К 0Н У С (лац. conus, ад гр. коnos) — геаметрычнае цела, якое ўтвараецца вярчэннем прамавугольнага трохвугольніка вакол аднаго з яго катэтаў, a таксама прадмет, які мае форму такога геаметрычнага цела (напр. к. вужана). KÔHXA (гр. konche = ракавіна) — паўкупал для перакрыцця паўцыліндрычных частак збудавання (апсідаў, нішаў). К 0 ІІІЯ (лац. copia = мноства) — 1) дакладнае ўзнаўленне, паўтарэнне чаго-н. (напр. к. дыплома, к. карціны); 2) перан. знешняе падабенства з кім-н., чым-н.
667
K
! КОПРА (парт. copra, ад малайск. koppara) — высушаная мякаць какосавага арэха. КОПУЛА (лац. copula = звязка) — лінгв. службовы дзеяслоў. KÔPA (гр. kore = дзяўчына) — статуя прама стаячай дзяўчыны ў доўгім адзенні ў старажытнагрэчаскім мастацтве. ! КОРАК (польск. korek, ад ням. Kork) — 1) вонкавы адмерлы слой кары некаторых драўняных раслін; 2) затычка для бутэлек. КОРАНЕР (англ. coroner) — судовы следчы ў Англіі, ЗІПА і некаторых іншых краінах, які праводзіць расследаванне ў выпадках смерці, што здарылася пры нявысветленых абставінах або раптоў-. на. КО РБА (польск. korba, ад ням. Kurbe) — ручка ў выглядзе загнутага прута, пры дапамозе якой прьшодзіцца ў рух які-н. механізм; крывашып. КО РД 1 (польск. kord, ад венг. kaid < тур. kard < перс. kàrd) — гіст. кароткі меч. КОРД2 (фр. corde = вяроўка) — 1) моцныя кручаныя ніткі з баваўнянага або хімічнага валакна, з якіх вырабляюць тканіну для авія- і аўтапакрышак; 2) сорт шарсцяной тканіны ў рубчык. КОРДА (фр. corde = вяроўка) — 1) доўгая вяроўка, на якой ганяюць па крузе коней пры абучэнні; 2) нітка для кіравання лятаючымі мадэлямі. К 0РД А БА (ісп. cordoba) — грашовая адзінка Нікарагуа, роўная 100 сентава. КОРДЫ ЦЭПС (н.-лац. cordyceps) — сумчаты грыб сям. спа-
рыннёвых, які з’яўляецца паразітам насякомых, радзей павукоў, грыбоў. К О РН (ням. Когп = зерне) — 1) вага высакароднага металу ў манеце; 2) зярністая шурпатая паверхня каменя ў літаграфіі, металічнай пласцінкі ў афсетным спосабе друку або спецыяльнай паперы (корнпапір). КО РН ЕР1 (англ. comer = скупляць тавар са спекулятыўнай мэтай) — кароткатэрміновы дагавор з мэтай авалодаць рынкам шляхам скупкі акцый, тавараў, кантрактаў на біржах і перапрадажы іх па манапольных цэнах. KÔPHEP2 (англ. comer = вугал) — штрафны вуглавы ўдар y футболе. КОРНПАГЦР (ням. Kompapier, ад К о т = зерне + Papier = папера) — папера з зярністай будовай паверхні, пакрытая спецыяльным клеявым слоем; выкарыстоўваецца ў літаграфіі. КОРНЦАНГ (ням. Komzange) — 1) шчыпцы накшталт нажніц з зазубрынамі на рэжучым баку, якія выкарыстоўваюцца ў хірургіі\ 2) невялікія шчыпчыкі (пінцэт) y гадзіннікавай і ювелірнай справе. К О РШ Я (с.-лад. согріа) — перавязачны матэрыял y выглядзе нітак, нашчыпаных з рыззя (выйшаў з ужытку). КОРПУС (лац. corpus = цела) — 1) тулава чалавека або жывёлы; 2) аснова прыбора, апарата, механізма (напр. к. гадзінніка); 3) асобны будынак на агульнай пляцоўцы (напр. галоўны к.); 4) вайсковае злучэнне з некалысіх дывізій; 5) сукупнасць асоб адной спецыяльнасці, аднаго службовага станові-
668
шча (напр. дыпламатычны к.); 6) друкарскі шрыфт, кегель якога роўны 10 пунктам (3,76 мм). КОРРЭПЕТЬІТАР (ад con = з, разам + рэпетытар) — піяніст, памочнік дырыжора, які развучвае з выканаўцамі оперы ці балета сольныя партыі (параўн. канііэртмайстар 3). К О РТ 1 (англ. court) — пляцоўка для гульні ў тэніс. К О РТ2 (польск, kort, ад англ. cord) — баваўняная тканіна атласнага перапляцення для рабочага і спартыўнага адзення. КОРТЫ КАЛІЗАЦЬІЯ (ад лац. cortex, -icis = кара); к. ф y н к ц ы й — узрастанне ў працэсе гістарычнага развіцця жывёл значэння вышэйшых аддзелаў цэнтральнай нервовай сістэмы ў рэгуляцыі функцый арганізма. КОРТЫ КАСТЭРОІДЫ (ад лац. cortex, -icis = кара + стэроіды) — група стэроідаў, якія маюць уласцівасці гармонаў кары наднырачнікаў. К О РТЫ К А С ТЭ Р0Н (ад лад. cortex, -icis = кара + гр. stereos = цвёрды) — гармон кары наднырачных залоз, болын слабы па дзеянню, чым гідракартызон. КОРТЫ КА ТРА П Ш (ад лац. cortex, -icis = кара + гр. trope = змена) — тое, пгго і адрэнакортыкатропны гармон. К0РЦПС (рус. кортнк, ад перс. kard = нож) — халодная зброя ў форме кароткага кінжала як прыналежнасць параднай формы марскіх афіцэраў розных дзяржаў. КОРЫ НЕ (н.-лац. соіупе) — сумчаты грыб сям. гелоцыевых, які трапляецца на пнях і гнілых ствалах дуба, таполі.
----------- к
! КОРЫ УМ (лац. corium = скура, ад гр. chorion = абалонка) — тое, што і дэрма. КОСШ УС (н.-лац. cosinus) — мат. адна з трыганаметрычных функцый, адносіны прылеглага катэта да гіпатэнузы (параўн. сінус). КОСМАС (гр. kosmos) — сусветная гтрастора, Сусвет, a таксама бліжэйшая прастора за межамі зямной атмасферы. К 0 Т Э Р Ы (англ. cotters) — слой феадальна залежнага сялянства ў сярэдневяковай Англіі.
КОЎДРА (польск. koldra, ад іт. coltra) — пасцельная прьшалежнасць, якой накрываюцца. КОЎШ (літ. kausas) — 1) драўляная або металічная пасудзіна з ручкай для чэрпання вады, квасу і інш.; 2) вялікае механічнае гтрыстасаванне для зачэрпвання і пераносу да месца разгрузкі грунту, разлівання расплаўленага металу і інш. (напр. к. экскаватара). КОФЕ (гал. koffie, ад ар. kachva) — 1) вечназялёная дрэвавая або кустовая расліна сям. марэнавых, пашыраная ў тропіках і субтропіках, насенне якой выкарыстозшаецца дяя прыгатавання асобага напітку; кафейнае дрэва; 2) тое, пгго і кава. К О Ф Р (фр. coffre) — скрыня з некалькімі аддзяленнямі. ! КОФТА (польск. ko fia) — верхняе кароткае жаночае адзенне. f КОХІЯ (н.-лац. kochia, ад ням. W.Koch = прозвішча ням. батаніка) — расліна сям. лебядовых з вузкім лісцем і дробнымі кветкамі ў коласападобных суквеццях, пашыраная ў камяністых стэпах, паўпустынях і на засоленых гле-
669
K
бах; на Беларусі трапляецца на пясках, уздоўж дарог, платоў; прутняк. г КОШ АР (ст.-яўр. kaser = чысты) — дазволеная іудзейскай рэлігіяй страва ў веруючых яўрэяў. КО Ш Т (польск. koszt < чэш. kost, ад с.-в.-ням. kost, koste) — выражаная ў грашах вартасць чаго-н. (напр. к. працы, к. тавараў). г КРААЛЬ (афрыкаанс kraal, ад парт. сштаі = загон для скаціны) — пасяленне ў народаў Паўд.-Усх. Афрыкі, y якім будынкі размешчаны па крузе, a ўнутры загон для скаціны. КРАБ (гал. krab) — рак атрада дзесяціногіх (дэкаподаў), пераважна марскі; многія віды з’яўляюцца аб’ектам промыслу. КРА ГІ (рус. крагн, ад шв. krag = каўнер) — 1) накладныя скураныя халявы з зашпількамі; 2) раструбы ў пальчатках. КРАКАВЯК (польск. krakowiak) — польскі народны танец, a таксама музыка да яго. КРАКАДЗІЛ (лац. crocodilus, ад гр. krokodeilos) — буйны паўзун з тоўстай панцырнай скурай, які водзіцца ў вадаёмах трапічных краін. КРАКАІТ (ад гр. krokoeis = шафранавы) — мінерал класа храматаў чырвонага колеру, які змяшчае сульфіды свінцу. КРАКАНЫ (фр. croquants) — удзельнікі сялянскіх паўстанняў 16— 17 ст. y Францыі. КРАКЕЛЮ Р (фр. craquelure) — растрэскванне грунту, слоя фарбы або лаку карціны. KPAKÉT (англ. croquet, фр. croquet) — гульня спартыўнага тыпу, y якой шар ударамі драўлянага
малатка праводзіцца праз размешчаныя ў пэўным парадку драцяныя вароты. КРАКІ (фр. croquis = накід) — 1) накід малюнка, чарцяжа, эскіз; 2) план мясцовасці, выкананы на Bo xa, без папярэдняга вымярэння. КРАКІРА в Ац Ь (фр. croquer) — стукаць сваім шарам y шар праціўніка пры гульні ў кракет. KPAKJIÉ (фр. craquelé) — сеттса тонкіх трэшчын на паліванай паверхні керамічных вырабаў. КРАКОСМ ІЯ (н.-лац. crocosшіа) — травяністая расліна сям. касачовых з мечападобным лісцем і аранжава-чырванавагымі кветкамі, пашыраная ў трапічнай і Паўд. Афрыцы; выкарыстоўваецца ў кветкаводстве Беларусі. КРАМА (польск. кгаш, ад с.-в.ням. кгаш) — магазін. КРАМ АНЬЁНЕЦ (ад фр. CroMagnon = назва пячоры ў Францыі) — непасрэдны продак сучаснага чалавека, які жыў y эпоху позняга палеапіту. КРАМБАЛ (гал. kraanbalk) — невялікі кран для падымання якара на судна ўручную. КРАМ БЕ (н.-лац. crambe) — травяністая расліна сям. крыжакветных, якая ў дзікім стане расце ў Афрыцы; вырошчваецца як агародная культура; абісінская капусіа. КРАМПАВАЦЬ (ням. krempeln) — надаваць бляск ваўняным тканінам, прыгладжваючы ворс. КРАН (ням. Кгап) — 1) невялікая трубка з засаўкай ці рухомай пробкай для выпускання з рэзервуара або трубаправода вадкасцей, газаў;
670
2) механізм для пад’ёму і перамяшчэння грузаў (пад’ёмны к.). КРАНАРЦЫ Й (н.-лац. сгапагtium) — базідыядьны грыб сям. мелампсоравых, які развіваецца на хвойных пародах дрэў і ягадных кулыурах. КРАН-БЭЛЬКА (ад кран + бэлька) — разнавіднасць пад’ёмнага крана маставога тыпу, y якога тэльфер перамяшчаецца па бэльцы з коламі. KPAHTJIÀC Сням. Kronglas) — тое, што і крон. К р Ан ЕЦ (гал. krans) — прыстасаванне з дрэва, гумы, парусіны, якое замацоўваецца на борце судна для засцярогі яго ад удараў пры падыходзе да прыстані або да другога судна. КРАШ ЯГРА Ф ІЯ (ад гр. kranion = чэрап + -графія) — анат. атрыманне контураў, малюнкаў чалавечага чэрапа ў цэлым і яго частак. К РА Ш Я Л О ГЫ (ад гр. kranion = чэрап + -логія) — раздзел антрапалогіі і заалогіі, які вывучае чарапы людзей і жывёл. К РА Ш ІІЛ ЬН Ы (ад гр. kranion = чэрап) — анат. чарапны, галаўны, размешчаны на падоўжнай восі цела чалавека або жывёлы бліжэй да галавы (пра які-н. орган); проціл. каудальны. КРАШ ЯМ ЕТРЫ Я (ад гр. kranion = чэрап + -метрыя) — вымярэнне чэрапа; праводзіцца ў антрапалогіі, асабліва ў краніялогіі. КРА Ш ЯСКА Ш Я (ад гр. kranion = чэрап + -скапія) — візуальнае вывучэнне чэрапа ў антрапалогіі. КРА Ш Я С ТЭ Н 03 (ад гр. kranion = чэрап + стэноз) — прыроджаная недастатковасць развіцця арганіз-
----------- к
ма, якая выражаецца ў дачасным зарошчванні швоў чэрапа, што абумоўлівае неадпаведнасць паміж ёмістасцю чарапной поласці і аб’ёмам мозгу і вядзе да павьпшння ўнутрьічарапнога ціску, атрафіі зрокавых нерваў, змянення формы чэрапа. КРАШ ІШ ЭП (ням. Kronschnq)fe) — кулік сям. сіўцовых; жыве на балотах. КРАНШ ТЭЙН (ням. Kragstein) — 1) выступ y сцяне для падтрымання балкона, карніза; 2) апора для прымацавання дэталі, вузла машыны да вертыкальнай паверхні. KPAIUIÀK (ням. Krapplack) — сумесь алюмініевых і кальцыевых солей алізарыну, з якой вырабляюць паліграфічныя і акварэльныя фарбы. к р а с а к А л п с с (н.-лац. crossocaІух) — пячоначны мох сям. лафозіевых, які трапляецца на гнілой драўніне ў сырых лясах. К РА С В 0РД (англ. cross-word) — задача-гульня, y якой фігуру з перакрыжаванымі радамі клетак трэба запоўніць адзіна магчымымі словамі. К РА С Ш Г 0В Е Р (англ. crossingover) — абмен часткамі гамалагічных (парных) храмасом, які стварае ўмовы ддЯ ўтварэння новых камбінацый генаў y арганізмах. КРАСМ ЕН (англ. cross-man) — удзельнік кросу. -КРАТ (гр. kratos = улада) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццю «валадар». К РATАЛЯРЫ Я (н.-лац. сгоtalaria, ад гр. krotalon = бразгалка) — травяністая або кустовая расліна сям. бабовых, пашыраная ў тропіках і
671
K -----------
субтропіках; адзін з відаў вьгрошчваецца як прадзільная культура. КРАТАНЕЎРУМ (н.-лац. crotaneurum) — лістасцябловы мох сям. кратанеўравых, які расце ў ручаях, на балотах. К РА Т А РІЛ Ю С (н.-лац. craterellus) — базідыяльны грыб сям. лісічкавых, які расце на глебе і лясным подсціле ў лісцевых і мяшаных лясах; ядомы. КРА ТО Н 1 (гр. kroton) — кустовая або дрэвавая расліна сям. малачаевых, пашыраная ў тропіках і субтропіках, з насення некаторых відаў атрымліваюць алей, які выкарыстоўваецца ў медыцыне. KPATÔH2 (гр. kratos = сіла, моц) — кансалідаваны ўчастак кантынентальнай зямной кары, які не адчувае значных складачных дэфармацый. к р А т ы (польск. kraty, ад лац. crates) — металічная рашотка на вокнах, на дзвярах.
-КРАТЫ Я (гр. kratos = улада) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццю «ўлада». КРАТЭР (гр. krater = вялікая Ha ma) — 1) адтуліна ў вяршыні вулкана, праз якую выліваецца лава; 2) упадзіна, абкружаная кальцавымі валамі, y ландшафце Месяца. КРАЎЧ (англ. crouch = схіляцца, прысядаць) — 1) стойка ў сагнутым становішчы ў боксе; 2) нізкая стойка пры спусках y лыжным спорце. КРАЎЧЫ (польск. krajczy) — гіст. прыдворны, які загадваў княжацкі сталом. КРАФТ-ПАПЕРА (ад ням Kraft = сіла + папера) — моцная папера
са слаба праваранай дрэўнай цэлюлозы з доўгімі валокнамі. КРАФТ-ЦЭЛЮ Л0 3 A (ад ням. Kraft = сіла + цэлюлоза) — слаба правараная дрэўная цэлюлоза з доўгімі валокнамі; выкарыстоўваецца пры вырабе асабліва моцнай паперы (крафт-паперы), напр. мяшкоў для цэменту. КРАХ (ням. Krach) — 1) банкруцтва, разарэнне (напр. біржавы к.); 2) перан. поўны правал, няўдача (напр. к. імперыі). КРАШ Э (фр. crochet = кручок) — моцныя кручаныя ніткі, a таксама карункі з такіх нітак. К Р 0К У С (н.-лац. crocus, ад гр. krokos) — 1) тое, што і шафран 1; 2) парашок вокісу жалеза шафранавага колеру для паліроўкі шкла, металаў. К РО Л Ь (англ. crawl) — самы хуткі спосаб спартыўнага плавання на грудзях з пераменнай работай рук і ног. КРОМ ЛЕХ (ад брэтон. сгош = круг + lech = камень) — культавае збудаванне эпохі неаліту і бронзавага веку ў выглядзе акруглых загарод з вялікіх камянёў y Паўн. Францыі, Англіі і іншых краінах. К РО Н 1 [ням. Kron(gelb), ад гр. chroma = фарба] — мінеральная жоўтая фарба, соль хромавай кіслаты. КРОН2 [ням. Kron(glas)] — шкло для аптычных прыбораў. KPÔHA1 (ням. Krone, ад лац. corona = вянец, карона) — наземная, (вышэй штамба) галіністая частка дрэва. KPÔHA2 (ням. Krone) — 1) грашовая адзінка Швецыі, Нарвегіі і Даніі, роўная 100 эрэ\ 2) англій-
672
ская сярэбраная манета, роўная 5 шылінгам 1 (да 1971 г.); 3) залатая манета Францыі (14— 17 ст.), Англіі (16— 17 ст.) і некаторых іншых краін. KPÔHBEPK (ням. Kronwerk) — абаронная прыбудова ў старых крэпасцях. КРОНПРЫ Н Ц (ням. Кгопprinz) — тьпул наследніка трона ў Германіі і Аўстра-Венгрыі ў часы манархічнага праўлення (да 1918 І\).
КРОНЦ ЬІРКУЛЬ (ням. Kronzirkel) — 1) прылада для чарчэння ў выглядзе спружыннага цыркуля; 2) вымяральны інструмент y выглядзе цыркуля з дзвюма выгнутымі доўгімі ножкамі. К Р 0П Е Р Ы (англ. cropers, ад crop = збіраць ураджай) — арандатарыздольнікі ў ЗША, якія атрымліваюць ад землеўласніка не толысі зямлю, але і рабочую жьюёлу, сельскагаспадарчы інвентар, насенне. КРОС (рус. кросс, ад англ. to cross = перасякаць, пераходзіць) — від спартыўнага спаборніідва, спартыўны бег або гонкі па няроўнай мясцовасці (напр. лыжны к.). КРО СБРЫ ДЗШ Г (англ. cross breeding, ад cross = скрыжоўванне + breeding = развядзенне) — разнавіднасць аўтбрыдзінгу, метад развядзення сельс кагас падарчых жывёл, пры якім скрыжоўваюцца жывёлы розных парод (параўн. інбрыдзінг). К Р 0 С Ш Г (англ. crossing) — 1) вентыляцыйны праход y шахце для раздзялення перасякальных струменяў паветра; 2) сп. забаронены прыём y забегу, заездзе, калі 22 A. М. Б улы ка, т. 1
K
адразу пасля абгону рэзка перасякаецца пшях саперніку.
К Р0С Ш ГА В Е Р (англ. crossingover) — узаемны абмен участкамі паміж гамалагічнымі храмасомамі ў выніку разрыву і злучэння ў новым парадку іх ніцей (храматыдаў). К Р 0Ф Т Э Р Ы (англ. crofters, ад croft = прысядзібны ўчастак) — дробныя фермеры ў Шатландыі. КРУЗЕЙРА (парт. cruzeiro) — грашовая адзінка Бразіліі, роўная 100 сентава. КРУІЗ (англ. cruise) — марское турыстычнае падарожжа. КРУЙС-ПЁЛЕНГ (гал. kruispeiling) — спосаб вызначэння месцазнаходжання судна ў моры па двух пеленгах на адзін і той жа гтрадмет, напр. маяк. КРУЙТ-КАМЕРА (гал. kruitkamer) — памяшканне на ваенным караблі старога флоту, дзе захоўваліся выбуховыя рэчьгоы. КРУМ ЦЫ РКУЛЬ (ням. Krummzirkel = іфьшы цыркуль) — тое, што і кронцыркуль 2. КРУП (англ. croup) — запаленне гартані і трахеі, якое суправаджаецца ўскладненнем дыхання (удушшам і кашлем). К РУ ІГЕ (фр. croupier) — распарадчык гульні і банкаўшчык y ігральным доме. КРУПОН (фр. croupon) — частка скуры, атрыманая пры раскройцы цяжкіх скур; выкарыстоўваецца ддя вырабу рамянёў, падэшваў. КРУСТУЛШ А (н.-лац. crustuliпа) — павук сям. цянётнікаў, які жьше на паверхні глебы, y імху, лясным подсціле, пад камянямі.
673
K ----------КРУСТЫФПСАЦЫЯ (ад лац crusta = кара + -фікацыя) — абрастанне абломкаў горнай пароды, сценак поласцей крышталічнымі коркамі, мінеральнымі абломкамі. КРУХМ АЛ (польск. krochmat, ад с.-в.-ням. kraft-mël, kracht-mël) — 1) вуглявод, які ўтвараецца ў зялёных частках раслін і адкладваецца ў клубнях, насенні, лісці; 2) белы парашок, які атрымліваецца з некаторых раслін; прымяняецца ў харчовай, хімічнай і тзкстыльнай прамысловасці. КРУЦЬ і А т А (н.-лац. cruciata) — травяністая расліна сям. марэнавых з падоўжаным лісцем і зеленавата-жоўтымі кветкамі, пашыраная ў Еўразіі; выкарыстоўваецца ў народнай медыцыне. К Р У Ц Ы Г ІШ Я (н.-лац. cracigeпіа) — каланіяльная зялёная водарасць сям. сцэнадэсмавых, якая трапляецца ў планктоне прэсных вадаёмаў. К РУ Ш 0Н (ф р. cruchon = маленькі гарлач) — 1) сумесь белага сталовага віна з каньяком або ромам, y якую дадаюць цукар, свежыя фрукты, часам шампанскае; 2) асвяжальны фруктовы напітак. К РЫ ЁМ ЕТР (ад гр. kryos = холад, мароз, лёд + -метр) — гтрыбор для вымярэння тэмпературы зацвярдзення чыстага растваральніка і растварэння ў ім даследуемага рэчьюа.
КРЫ ЗІС (гр. krisis = рашэнне, паваротны пункт) — 1) рэзкі, круты пералом y чым-н. (напр. урадавы к.); 2) мед. хуткае змяненне праяў хваробы, якое суправаджаецца рэзкім (крытычным) паніжэннем высокай тэмпературы (проціл. лізіс 1); 3) перыядычная перавытворчасць тавараў, якая вадзе да разладу эканамічнага жыцця, росту беспрацоўя; 4) востры недахоп чаго-н. (напр. жыллёвы к.). К РЫ К (англ. creek) — перасыхаючая рэчка або ручай y Аўстраліі, які ў засушлівы перыяд года распадаецца на шэраг асобных вадаёмаў. К РЫ К ЕТ (англ. cricket) — спартыўная камандная гульня з драўляным мячом і бітамі на прамавугольным травяным полі. К РЫ Л Ь (гал. kriel = літар. драбяза) — прамысловая назва планктонных марскіх рачкоў. КРЬГМШАЛ (польск. kryminal < ням. Kriminal, ад лац. criminalis = злачынны) — крымінальная справа, злачьшства. КРЫ М Ш А ЛІСТ (ад крыміналістыка) — спецыяліст y галіне крыміналістыкі. КРЫ М ІНАЛІСТЫ КА (ад лац. criminalis = злачынны) — юрыдычная навука, якая вьшучае методыку, тактыку і тэхніку расследавання злачьшстваў.
КРЫ Ж АК (польск. krzyiak) — удзельнік крыжовых паходаў заходнееўрапейскіх рыцараў y 11— 13 ст.; крыжаносец.
КРЬЕУПНАЛОГІЯ (ад лац. cri men, -minis = злачынства + -логія) — навука, якая вывучае злачыннасць як сацыяльную з’яву.
К РЫ З (фр. crise = прыступ) — раптоўнае рэзкае абвастрэнне захворвання (напр. гіпертанічны к ).
КРЫ М ІНАЛЬНЫ (лац. crimina lis) — звязаны са злачынствам, злачынны.
674
K КРЫ М Ш О ЛА Г (ад крыміналогія) — спецыяліст y галіне крыміналогіі. КРЫ НА ЗО І (н.-лац. crinozoa) — падгып беспазваночных жьшёл тыпу ігласкурых, якія пашыраны ў марскіх водах. К РЫ Н А ІД ^І (н -лац. crinoidea) — клас беспазваночных жывёл тыпу ігласкурых, якія пашыраны ў марскіх водах; марскія лілеі. К РЫ Н А Л Ш (фр. crinoline, ад лац. crinis = волас + linum = палатно) — шырокая спадніца на тонкіх абручах, стальных або з кітовага вуса. К РЫ Ш Т А РЫ Я (н.-лац. crinitaгіа) — травяністая расліна сям. складанаквешых з лінейным лісцем і дробнымі залаціста-жоўтымі кветкамі ў мяцёлках, пашыраная пераважна ў Еўразіі, y т.л. на Беларусі. КРЬІНУМ (ад гр. krinon = лілея) — цыбульная травяністая расліна сям. амарылісавых з буйнымі кветкамі ў парасоністых суквеццях, пашыраная ў тропіках і субтропіках; некаторыя віды вырошчваюцца як дэкаратыўныя.
КРЫ ПТА- (гр. kryptos = схаваны) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «таемьш», «патаемны». КРЫ ПТАГАМ ІЯ (ад крыпта- + -гамія) — спосаб размнажэння раслін пры дапамозе спораў. КРЫ ПТАГАМ Ы (ад крыпта- + гр. gamos = шлюб) — расліны, якія не маюць кветак (напр. папараці, хвашчы, імхі, грыбы, водарасці); параўн. фанераграмы. КРЫ П ТА ГЕН НЫ (ад крыпта- + -генны)\ к - а я ф а у н а — выкапнёвыя арганізмы (прадстаўнікі фауны) пэўнай тоўшчы зямной кары, продкі якіх невядомыя з ніжэйшых слаёў. КРЫ ПТАГЛЕНА (н.-лац. cryptoglena) — аднаклетачная водарасць сям. эўгленавых, якая трапляецца ў прэсных водах розных вадаёмаў. КРЫ ПТАГРАМА (ад крыпта- + -грама) — надпіс, выкананы адным са спосабаў крыптаграфіі. К Р Ы іІІ АГРАФІЯ (ад крыпта- + -графія) — спосаб пісьма, зразумелы толысі для дасведчаных або разлічаны на адгадванне; тайнапіс.
К РЫ П (англ. creep = паўзці) — павольная пластычная дэфармацыя матэрыялаў пад дзеяннем пастаяннай нагрузкі; паўзучасць металаў.
КРЫ П ТА Д ЭП Р^СІЯ (ад крыпта- + дэпрэсія2) — затопленая вадой упадзіна на зямной паверхні, дно якой ніжэй, a водная паверхня вышэй узроўню мора (напр. возера Байкал).
КРЫ ПТА (гр. krypte = круты падземны ход, тайнік) — 1) падземнае памяшканне са скляпеннямі ў старажытных грэкаў і рымлян; 2) капліца пад храмам для пачэсных пахаванняў y сярэдневяковай заходнееўралейскай архітэктуры; 3) мед. паглыбленне ў паднябенных міндалінах.
КРЫ ПТАЗОЙ (ад крыпта- + -зой) — ішзрвал часу, на прадягу якога сфарміраваліся тоўшчы горных парод дакембрыя, пазбаўленыя відавочных рэштак шкілетнай фауны. КРЫ П ТА К А К 03 (ад крыпта- + гр. kokkos = зярнятка) — рэдкая хвароба жывёл і чалавека, выклі-
675
K каная дрожджавьімі грыбамі, пры якой паражаюцца лёгкія, цэнтральная нервовая сістэма, скура і падскурная клятчатка. КРЫ ПТАКАРЫ НА (н.-лац. сіурtocoryne) — водная травяністая расліна сям. ароідных з пурпурова-чырвоным лісцем, пашыраная ў тропіках Паўд.-Усх. Азіі, Малайскага архіпелага; многія віды дэкаратыўныя, культьшуюцца ў акварыумах, аранжарэях. КРЫ П ТА КО КІ (н.-лац. crypto coccus) — сумчатыя грыбы (дрожджы), якія развіваюцца ў глебе, страўнікава-кішачньім тракце і на паверхні цела жывёл і чалавека. КРЫ ПТАМ ЁРЫ Я (ад крыпта- + -мерыя) — паўднёвае вечназялёнае хваёвае дрэва сям. таксодыевых, якое дасягае вельмі вялікіх памераў; пашырана ў Японіі і Кітаі, y іншых краінах вырошчваецца як дэкаратыўнае. КРЫ ПТАМ ІЦЭС (н.-лац. ciyptomyces) — сумчаты грыб сям. эўфацыдыевых, які развіваецца на лісці і галінках дрэвавых і травяністых раслін. К РЫ ІІТА М Н ЕЗІЯ (ад крыпта- + гр. mnesis = успаміны) — парушэнне памяці (разнавіднасць парамнезіі), пры якім знікае розніца паміж сапраўднымі падзеямі і падзеямі, убачанымі ў сне або пачутымі ці прачытанымі. КРЫПТАМОНАС (н.-лац. cryptomonas) — аднаклетачная пірафітавая водарасць сям. крыптаманадавых, якая пашырана пераважна ў пггучных вадаёмах-адстойніках, рыбагадоўчых сажалках, радзей y вадасховішчах і азёрах. К РЫ ІІТА Ш М (ад крыпта- + гр. onyma = імя) — літара або літары,
якія часам ставяць аўтары пад сваімі творамі замест подпісаў. КРЫГІТАРХІЗМ (ад крыпта- + гр. orchis = яечка) — анамалія эмбрыянальнага развіцця, пры якой да моманту нараджэння чалавека або жывёліны адно або два яечкі не трапляюць y машонку. КРЫ П ТАФ ІТЫ (ад крыпта- + -фіты) — травяністыя расліны, y якіх пупышкі аднаўлення знаходзяцца ў глебе (геафіты) або пад вадой (гідрафіты). К РЫ П Т А Ф 0Ш Я (ад крыпта- + -фонія) — таіефонныя перагаворы з выкарыстаннем шыфру. КРЫ П ТО Н (ад гр. kryptos = схаваны) — хімічны элемент, адзін з інертных газаў; выкарыстоўваецца для запаўнення электрычных лямпаў, рэкламных трубак і інш. КРЫ ПТЬП (гр. krypteia) — карныя экспедыцыі супраць ілотаў y Спарце, якія перыядычна праводзіла дзяржава сіламі спартанскай моладзі. К РЫ ТЫ К (ір kritikos = які асуджае) — 1) асоба, якая аналізуе, ацэньвае чыю-н. дзейнасць, паводзіны і ішп.; 2) асоба, якая гтрафесійна займаецца крытыкай твораў літаратуры, мастацдва і навукі або канцэртаў, мастацкіх выставак. КРЫ ТЫ КА [фр. critique, ад гр. kritike (tecline) = майстэрства разбіраць] — 1) разбор, абмеркаванне каго-н., чаго-н. з мэтай ускрыць недахопы, даць ацэнку; 2) літаратурны жанр, задачай якога з’яўляецца ацэнка твораў літаратуры, навукі, мастацтва (напр. тэатральная к.). КРЫ ТЫ ЦЬІЗМ (ад гр. kritikos = які асуджае) — крытычныя адносіны да чаго-н.
676
КРЫ ТЫ Ч Н Ы (ад гр. kritikos = які асуджае) — 1) звязаны з крытыкай\ 2) здольны з ацэнкай, крытычна адносіцца да чаго-н. (напр. к. розум); 3) пераломны (напр. к. узрост); 4) надга цяжкі, небяспечны (напр. к-ае становішча). КРЫ ТЭ РЫ Й (фр. critérium < лац. critérium, ад гр. kriterion = сродак дпя меркавання) — мерка, з якой падыходзяць да ацэнкі чагон ; к. і с ц і н ы — мерка для вызначэння правільнасці, дакладнасці напіых ведаў, іх адпаведнасці аб’ектыўнай рэальнасці. КРЫ Ш ТА ДЗШ [ад крышта(лічны) + (гетэра)дзін\ — крышталічны генератар і ўзмацняльнік, y аснове якіх ляжыць з’ява генерыравання незгасальных ваганняў дэтэктарам, які жывіцца ад невялікай батарэі; дэтэктарны радыёпрыёмнік. КРЫ Ш ТАЛЕГІДРА ТЫ (ад крышталь + гідраты) — крыпггалічныя рэчывы, якія маюць y сваім складзе малекулы вады, нагтр. гідрат хлорыстага кальцыю. КРЫ Ш ТАЛЕГРАФ (ад крышталь + -граф) — спецыяліст y галіне крышталяграфіі. КРЫ Ш ТАЛЕІД (ад крышталь + -оід) — прадукт перапрацоўкі матэрыі ў расліннай клетцы. КРЫШ ТАЛІЗАВАЦЬ (гр, krystallizo = прасвечваюся, як крышталь) — падвяргаць крышталізацыі. к р ы і і і т а л в Ат а р (ад крышталізаваць) — 1) апарат для вылучэння крышталічных рэчываў выпарэннем ці ахаладжэннем насычаных расівораў, 2) цеплаабменны апарат для адводу цяпла крышпхалізацыі ад мегалу, які цвярдзее.
------------------- —
к
КРЫ Ш ТАЛІЗАЦЫ Я (ад гр. krystallizo = прасвечваюся, як крышталь) — працэс утварэння і росту крышталёў пры пераходзе рэчыва з газападобнага або вадкага стану ў крышталічны. КРЫ Ш ТА ЛІТ (ад крышталь + -літ) — цвёрдае цела, монакрыштсшь няправільнай формы, які не мае характэрнай крышталічнай агранкі. К РЫ Ш ТА ЛІЧНЫ (ад крышталь) — які мае адносіны да крыпггаля (крыпггалічная будова). К РЫ Ш ТА ЛЬ (польск. krysztai < лац. cristallus, ад гр. krystallos) — 1) цвёрдае цела, якое мае натуральную форму мнагагранніка і часцінкі якога (атамы, іоны і малекулы) маюць упарадкаванае размяшчэнне; 2) тое, іігго і хрусталь.
К Р Ы Ш тА л Ь Н Ы (гр. krystallinos) — 1) які складаецца з крышталёў, мае форму крышталя; 2) nepan. гтразрысты, светлы, чысты; 3) перан. бездакорны, беззаганны. КРЫ Ш ТА ЛЯГРАФ ІЯ (ад крышталь + -графія) — навука аб крышталях, іх будове і ўласцівасцях. К РЫ Ш Т АЛЯОПТЫКА (ад крышталь + оптыка) — галіна оптыкі, якая вьюучае законы праходжання святла праз крыпггалі. К РЫ Ш Т АЛЯФАС Ф ОРЫ (ад крышталь + гр. phos = святло + -фор) — неарганічныя крышталічныя люмінафоры\ выкарыстоўваюцца ў люмінесцэнтных лямпах. КРЫ Ш ТАЛЯФІЗІКА (ад крышталь + фізіка) — раздзел малекулярнай фізікі, якія вьшучае фізічныя ўласцівасці крыпггалёў y сувязі з іх будовай.
677
K КРЫ Ш ТАЛЯХІМ ІЯ (ад крышталь + хімія) — навука аб прасторавым размяшчэнні малекул, araMay, іонаў y крыпггалях і залежнасці фізіка-хімічных уласцівасцей крыштальных рэчываў ад іх структуры. К РЫ Я - (гр. kryos = холад, мароз, лёд) — першая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на сувязь з лёдам, нізкімі тэмпературамі. К РЫ Я БІЁ Н Т Ы (ад крыя- + біёнты) — арганізмы, якія жывуць на лёдзе або ў снезе (напр. снежная хламідаманада). К Р Ы Я Б ІЯ Л О П Я (ад крыя- + біялогія) — раздзел біялогіі, які вывучае ўздзеянне на жьшыя арганізмы нізкіх і звышнізкіх тэмператур. КРЫ ЯГЕНЁЗ (ад крыя- + -генез) — сукупнасць фізічных, хімічных, біяхімічных і іншьгх працэсаў, якія адбываюцца ў межах крыясферы і суправаджаюцца ўтварэннем лёду. КРЫ ЯГЕН Н Ы (ад крыя- + -генны) — звязаны з атрыманнем вельмі нізкіх тэмператур. к р ы я г і д р А т (ад крыя- + гідрат) — сумесь крыпггалёў лёду і крыпггалёў солей, якая растапляецца з утварэннем раствору таго самага складу, што і сумесь. КРЫ ЯКАНІТ (ад крыя- + гр. konia = пыл) — найдрабнейшыя часцінкі пылу, якія выпадаюць на зямную паверхню з міжземнай прасторьг, касмічны пыл. К РЫ Я Л ІТ (ад крыя- + -літ) — мінерал класа фтарыдаў белага, бурага або жа)гшватага колеру з шкляным бляскам; ппучны к. выкарыстоўваецца ў металургіі алюмінію і для атрымання эмалей.
КРЫЯЛГГАЗОНА (ад крыяліт + зона) — частка крыясферы ў межах верхняга пласта зямной кары, якая характарызуецца наяўнасцю адмоўных тэмператур і магчымасцю існавання падземных ільдоў. К Р Ы Я Л О П Я (ад крыя- + -логія) — навука аб уздзеянні холаду на фізічныя целы. К Р Ы Я П А Т А Л 0П Я (ад крыя- + паталогія) — хваравіты стан і працэсы, якія адбываюцца ў арганізме пад уздзеяннем нізкіх тэмператур. КРЫ ЯП ЕДАЛОГІЯ (ад крыя- + педалогія) — тое, пгго і гангарызм. К РЫ Я П Л А Н К Т0Н (ад крыя- + планктон) — сукупнасць дробных арганізмаў, прыстасаваных да жыцця пры нізкіх тэмпературах (на ледніках, высакагорных снежных схілах). КРЫЯСКАГПЯ (ад крыя- + -скапія) — метад вызначэння малекулярнай вагі растворанага рэчыва па паніжэнню пункта замярзання раствору ў параўнанні з пунктам замярзання чыстага растваральніка (параўн. эбуліяскапія). КРЫ ЯСТАТ (ад крыя+ -стат)— прыбор (тэрмастат) для падтрымання нізкіх тэмператур y замкнутым асяроддзі (ніжэй -153 °С). КРЫ ЯСФЁРА (ад крыя- + сфера) — абалонка зямнога шара, якая характарызуецца наяўнасцю лёду або магчымасцю яго існавання. КРЫ ЯТРО Н (ад крыя+ -трон) — электронны пераключальны прыбор y вылічаль{шх машьшах.
678
K
КРЫ ЯТУ РБА Ц Ы Я (ад крыя- + лац. turbatio = сумятня, бязладдзе) — формы складання горных парод, якія маюць y разрэзе выгляд завіхрэнняў, выгінаў, кольцаў і інш. КРЫ ЯТЭРА Ш Я (ад крыя- + тэрапія) — лячэнне холадам як болесуцішальным сродкам. КРЫ ЯТЭХШ КА (ад крыя- + тэхніка) — галіна тэхнікі, звязаная са стварэннем і выкарыстаннем вельмі нізкіх тэмператур. КРЫЯФІЗПСА (ад крыя- + фізіка) — фізіка нізкіх тэмператур, якія дасягаюцца пры выкарыстанні скропленых газаў. КРЫ ЯФ ІЛЫ (ад крыя- + -філ) — арганізмы (аднаклетачныя водарасці, некаторыя чэрві і насякомыя), якія жьшуць на паверхні лёду і снегу, y вадзе, пгго прапітвае лёд (параўн. тэрмафілы). К Р Ы Я Ф П Ы (ад крыя- + -фіты) — расліны, прыстасаваныя да жыцця ў засушлівых халодных раёнах. К Р Ы Я Ф 0 Р (ад крыя- + -фор) — устройства для дэманстравання ахалоджвання вады ў час выпарвання. КРЫ ЯХ ІРУ РГІЯ (ад крыя- + хірургія) — метад абязбольвання шляхам замарожвання частак цела, якія падлягаюць аперацыі. КРЫ ЯЭКСТРАКТАР (ад крыя- + экстрактар) — прыбор для замарожвання і наступнага выдалення памутнелага крыпггаліка вока. КРЫЯЭЛЕКТР0НПСА (ад крыя+ электроніка) — раздзел электронікі, звязаны з даследаваннем узаемадзеяння электрамагнітнага поля з электронамі ў цвёрдых целах
пры вельмі нізкіх тэмпературах і стварэннем электронных прыбораў на аснове гэтых цел.
КРЭАДОНТЫ (ад гр. kreas = мяса + -адонт) — атрад вымерлых прымітыўных драпежных млекакормячых, якія жылі ў палеагенавы перыяд. КРЭАЗОТ (фр. creosote, ад гр. kreas = мяса + sodzo = ахоўваю, зберагаю) — масляністая вадкасць з едкім пахам, якая атрымліваецца шляхам сухой перагонкі драўніны, часцей буку; выкарыстоўваецца ў тэхніцы і медыцыне. КРЭА ЛІН [ад крэ(зол) + лац. oleum = алей] — мыльны раствор крэзолу, які выкарыстоўваецца як дэзінфекцыйны сродак. КРЭАТЎРА (лац. creatura = тварэнне) — стаўленік уплывовай асобы, паслухмяны выканаўца яе волі. КРЭАТЫ ЎНЫ (ад лац. creatio = тварэнне) — творчы, стваральны. КРЭАЦІН (ад гр. kreas, -atos = мяса) — злучэнне азоту, якое знаходзіцца ў тканках арганізма і выдаляецца з мачой y выглядзе крэацініну. К РЭА Ц Ш Ш (ад гр. kreas, -atos = мяса) — прадукт перапрацоўкі крэаціну, які знаходзіцца ў крыві і мачы. КРЭАЦШ КШ АЗА (ад крэацін + кіназа) — ферментп, які каталізуе рэакцыю, што пастаўляе энергію для мышачнага скарачэння. КРЭАЦЫ ЯШ ЗМ (ад лац. creatio, -onis = стварэнне) — ідэалістычны кірунак y біялогіі, які лічыць, што неарганічны і арганічны свет створаны богам, адмаўляе змены відаў y іх гістарычным развіцці-
679
K ----------КРЭВЕТКА (фр. crevette) — невялікі ядомы марскі рак атрада дзесяціногіх (дэкаподаў). КРЭДА (лац. credo = веру) — 1) веравызнанне, сімвал веры ў каталіцкай царкве; 2) чые-н. цвёрдыя перакананні, погляды, асновы светапогляду (напр. жыццёвае к., навуковае к.). К Р^Д Ы Т (лац. credit = ён верыць) — правы бок бухгалтарскага балансу; y рахунках актыву 2 змяшчае расходную частку, a ў рахунках пасіву 2 прыходную (параўн. дэбет). КРЭДЬІТ (ням. Kredit, ад лац. creditum = доўг) — 1) выдача ў доўг грошай або тавараў з растэрміноўкай выплаты; 2) грашовая сума, выдзеленая дзяржавай для пэўнай мэты (нагтр. к. на жыллёвае будаўшцтва). КРЭДЫТАВАЦЬ (фр.créditer, ад лац. credere = давяраць) — 1) даваць каму-н. y доўг, адпускаць што-н. y крэдыт\ 2) адпускаць каму-н., крэдыты; 3) запісваць суму на крэдыт рахунка. К РЭ Д Ы Т 0Р (лац. creditor) — асоба або ўстанова, якія даюць y крэдыт грошы або тавары (параўн. дэбітор). КРЭЗ (гр. Kroisos = імя цара Лідыі, які меў незлічоныя багацці) — вельмі багаты чалавек, уладальнік незлічоных багаццяў. К Р Э 30Л (ад гр. kreas = мяса + -ол) — арганічнае злучэнне класа фенолаў з характэрным пахам, якое змяшчаецца ў к аменнав угальнай і дрэўнай смале; выкарыстоўваецца для вырабу фарбавальнікаў, медыцьшскіх прэпаратаў, выбуховых і пахучых рэчываў.
КРЭЙДА (ст.-польск. krejda < ням. Kreide, ад лац. creta) — кавалак мелу, які ўжьшаецца для пісьма. КРЭЙСЕР (гал. kruiser) — вялікі быстраходны ваенны карабель з магутным артылерыйскім і ракетным узбраеннем (напр. лінейны к.). КРЭЙСІРАВАЦЬ (ran. kruisen) — плаваць, рабіць рэйсы па пэўным маршруце. КРЭЙЦКАПФ (ням. Kreuzkopf) — дэталь паўзуннага механізма, якая коўзае ў прамалінейных напрамках. КРЭЙЦМ ЭЙСЕЛЬ (ням. Kreuzmeissel) — зубіла з вузкім лязом для высякання ў метале канавак. КРЭЙЦЭР (ням. Kreuzег) — дробная разменная манета ў Германіі і Аўстра-Венгрыі, якая была ў абароце да канца 19 ст.; на Беларусі ў 15— 17 ст. абарачаўся трайны сярэбраны к. КРЭКЕР (англ. cracker) — 1) сухое пячэнне з заквашанага цеста; 2) тонкія лустачкі, высушаныя скрылёчкі бульбы. КРЭКІНГ (англ. cracking) — перапрацоўка нафты для атрымання маторнага паліва і сыравіны для хімічнай прамысловасці. КРЭКШ Г-ПРАЦ^С (ад крэкінг + працэс) — разлажэнне цяжкіх нафтапрадуктаў y спецыяльных устаноўках пры высокіх тэмпературах для атрымання бензіну, газаліну і інш. КРЭМ (фр. crème) — 1) салодкая маса з сумесі ўзбітай смятанкі, масла, фруктовых сокаў, цукру і інш. для праслойвання і ўпрыгожвання пірожных і тортаў; 2) касме-
680
тычная мазь; 3) мазь для скуранога абутку, вакса. КРЭМ АЛЬЁР (фр. crémaillère) — механізм для плаўнага перамяшчэння рухомых частак y аптычных і вымяральных інструментах. КРЭ М А Т 0РЫ Й (н.-лац. cremato rium) — будынак са спецыяльным абсталяваннем для крэмацыі. КРЭМ АЦЫ Я (лац. crematio = спальванне) — спальванне цела нябожчыка ў спецыяльнай печы (параўн. інгумацыя). КРЭМ НЕФТАРЫ ДЫ (ад крэмній + фтарыды) — солі крэмнефторыставадароднай кіслаты. К Р ^М Ш Й (ад гр. kremnos = скала) — хімічны элемент, які ўваходзіць y састаў большасці горных парод. КРЭН (рус. крен, ад гал. krengen = класці судна на бок) — 1) нахіл судна або лятальнага апарата набок; 2) перан. паварот да іншых мэт, задач. КРЭНГЕЛЬС (англ. cringles) — кольца, якое ўстаўляецца ў адтуліны паруса для прадзявання канцоў вяровак. КРЭНДЗЕЛЬ (рус. крендель, ад с.-в.-ням. krengel) — здобная вітая булка ў форме лічбы 8. КРЭНЕРЫ Т (ад венг. Krenner = прозвішча венг. мінералога) — мінерал класа тэлурыдаў серабрыста-белага, латунна-жоўтага колеру з металічным бляскам. К Р ^Ш Ц Ь (рус. креннть, ад гал. krengen) — нахіляць набок (судна, самалёт). К РЭ Н 0М Е Т Р (ад крэн + метр) — прыбор для вызначэння вугла крэну судна.
—-------- к
КРЭОЛ (фр. créole, ад ісп. сгіоііо) — 1) патомак іспанскіх і партугальскіх каланізатараў y Лад. Амерыцы; 2) чалавек, які паходзіць ад змешанага шлюбу, напр. еўрапейцаў з індзейцамі, рускіх з эскімосамі і г.д. КРЭП (фр. crêpe) — 1) шаўковая або шарсцяная тканіна з шурпатай паверхняй; 2) жалобная павязка з празрыстай гафрыраванай тканіны чорнага колеру. КРЭПДЭШ ЬІН (фр crêpe de Chine = кітайскі крэп) — густая і тонкая матавая шаўковая тканіна. КРЭГОТАЦЫЯ (ад лац. krepitare = скрыпець, хрусцець) — мед. адчуванне хрусту ў месцах пераломаў, y суставах гтры адкладванні солей, y лёпсіх пры дыханні. КРЭС-САЛАТА (ад ням. Kresse = расліна сям. крыжакветных + co m m a) — гароднінная расліна сям. крыжакветных, пашыраная ў розных кліматычных зонах, лісты якой ужьшаюць y ежу. КРЭСЫ (польск. kresy = прыгранічная вобласць) — польская назва заходніх беларускіх і ўкраінскіх зямель, якія ўваходзілі ў склад Полынчы ў 1919— 1939 гт. К Р Э Т 0Н (фр. cretonne) — шчыльная баваўняная ўзорыстая тканіна для абіўкі мэблі. КРЭЦ ІН (фр. cretin) — 1) хворы на крэцінізм 1; 2) перан. тупіца. К РЭЦ Ш ІЗМ (фр. crétinisme) — 1) прыроджаная разумовая адсталасць і фізічная недаразвітасць, абумоўленая парушэннем функцый шчытападобнай залозы і галаўнога мозга; 2) перан. тупасць, абмежаванасць розуму.
681
K - ----------
КРЭЦШ ОІД (ад крэцін + -оід) — псіхічна нармальны чалавек, з выгляду падобны на крэціна. КРЭШ ЧЭНДА (іт. crescendo) — муз. узмацненне сілы гуку, паступовы пераход ад ціхага гучання да моцнага (проціл. дымінуэнда). t КРЭШ ЭР (англ. crusher, ад crush = давіць, таўчы) — металічны стрыжань, па дэфармацыі якога вызначаюць ціск газаў y час выбуху. КСАНТАПСІЯ (ад гр. ksanthos = жоўіы + opsis = погляд) — парушэнне зроку, пры якім y ce прадметы здаюцца афарбаванымі ў жоўты колер; назіраецца пры жаўтусе, атручванні пікрынавай кіслатой, сантанінам і інш. КСАНТАФІЛ (ад гр. ksanthos = жоўты + -філ) — жоўты пігмент з групы караціноідаў, які знаходзіцца ў пупышках, лістах, кветках і пладах многіх раслін, a таксама ў мікраарганізмах. КСАНТАФОРЫ (ад гр. ksanthos = жоўты + -фор) — ярка афарбаваныя жоўтыя пігментныя клеткі скуры ніжэйшых пазваночных і некаторых беспазваночных. К С А Н Т 0Р Ы Я (н.-лац. xanthoгіа) — ліставаты сумчаты ліпіайнік сям. целасхіставых, які трапляецца на кары дрэў, апрацаванай драўніне, камянях. КСАНТЫ ДЫ УМ (н.-лац. xanthidium) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. касмарыевых, якая трапляецца ў сфагнавых балотах, дыстрофных азёрах, канавах, рэках. КСАНТЫ ПА (гр. Ksanthippe = імя жонкі Сакрата, старажытнагрэчаскага філосафа) — перан. злая, сварлівая жанчьша.
КСА Н Ц Ш (ад гр. ksanthos = жоўты) — прамежкавы прадукт распаду пурыну ў арганізме жывёл і чалавека. КСЕНА- (гр. ksenos = чужы) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «чужы», «чужародшл». КСЕНАБІЁТЫ КІ (ад ксена- + гр. biotos = жыццё) — чужародныя для арганізмаў злучэнні — пестыцыды, прэпараты бытавой хіміі, лекавыя сродкі і г.д. КСЕНАГАМ ІЯ (ад ксена- + -гамія) — перакрыжаванае апыленне, пры якім кветкі адной расліны апыляюцца кветкамі другой расліны таго ж віду (параўн. гейтанагамія). КСЕНАКОНХІІ (н.-лац. хепосопchia) — група вымерлых малюскаў, якія жылі ў палеазоі. КСЕНАЛІТ (ад ксена- + -літ) — абломак горнай пароды, які трапляецца ў магматычнай пародзе і адрозніваецца ад яе мінералагічным складам, напр. к. сланцу ў граніце. КСЕНАТРАНСПЛАНТАЦЫЯ (ад ксена- + трансплантацыя) — перасадка органаў або частак тканкі прадстаўніку іншага біялагічнага роду (параўн. алатрансплантацыя, гетэратрансплантацыя). КСЕНАТУРБЕЛГДЫ (н.-лац. xenotuibellida) — клас плоскіх чарвей; жывуць y Паўночным моры. КСЕНАТЫ М (ад гр. ksenos = чужы + time = гонар) — мінерал класа фасфатаў жоўтага, чырвонага, карычневага колеру са шкляным бляскам; сыравіна для атрымання ітрыю.
682
КСЕН А Ф О БІЯ (ад гр. ksenos = чужы + -фобія) — 1) неадчэпны страх перад незнаёмымі асобамі; 2) боязь усяго незнаёмага, малавядомага. КСЕН П (гр. ksenia = гасціннасць) — 1) падарункі ў старажьггных грэкаў і рымлян, якія гаспадар дарыў гасцям; 2) застольныя вершы-мініяціоры ў форме эліграм і афарызмаў; 3) праяўленні прыкмет бацькоўскай расліны ў гібрыднага насення і пладоў. K CEH Ô H (ад гр. ksenos = чужы) — хімічны элемент, адзін з інертных газаў, які прымяняецца ў электратэхніцы. КСЕРА- (гр. kseros = сухі) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцце «сух і» .
КСЕРА ГРА Ф ІЯ (ад ксера- + -графія) — спосаб электрафатаграфііу заснаваны на дзеянні святла на матэрыял са святлоадчувальным слоем з паўправадніка, на які перад здымкай наносіцца электрастатычны зарад. КСЕРАД^РМ А (ад ксера- + дэрм а) — тое, пгго і іхтыёз. КСЕРАДЭРМ ІЯ (ад ксера- + дэрма) — мед. павышаная адчувальнасць скуры да ультрафіялетавых прамянёў. KCEPAKÔM (н.-лац. хегосоmus) — шапкавы базідыяльны грыб сям. балетавых, які расце ў хвойных і лісцевых лясах; адзін з відаў — махавік. КСЕРА КО Ш Я (ад ксера- + копія) — копія, здымак, якія атрыманы шляхам ксераграфіі. КСЕРАКС (ад ксераграфія) — 1) аператыўны размнажальны апарат
----------- К
з выкарыстаннем магштнага сухога друку; 2) сухі электрастатычны метад атрымання копій дакументаў, матэрыялаў і г.д.; 3) копія, атрыманая ў выніку выкарыстання гэтага метаду. КСЕРАМ АРФІЗМ (ад ксера- + -марфізм) — сукупнасць марфалагічных і анатамічных прыкмет, якія з’яўляюцца ў раслін як прыстасаванне да засушлівых умоў. КСЕРА М ЕЗА Ф ІТЫ (ад ксера- + мезафіты) — расліны, якія прыстасаваліся жыць y сярэднеўвільготненых мясцінах і могуць пераносіць засупшівы перыяд лета. К С Е РА С Т А Ш Я (ад ксера- + гр. stoma = рот) — мед. сухасць y роце, якія ўзнікае ў выніку частковага або поўнага спынення сакрэцыі слінных залоз. КСЕРАТЭРМ ІЧНЫ (ад ксера- + гр. therme = цяплоХ к. п е р ы я д — перыяд з сухім і цёплым кліматам, які адзначаўся ў суббарэальнай фазе пасляледнікоўя (каля 4500— 2500 гадоў таму назад). КС ЕРА Ф ІЛ Ы (ад ксера- + -філ) — расліны і жывёлы, якія жывуць y засушлівых мясцовасцях (гл. ксерафіты). КС ЕРА Ф ІТЫ (ад ксера- + -фіты) — засухаўстойлівыя расліны, здольныя пераносіць перагрэў і абязводжванне, напр. сукуленты (параўн. гіграфіты, гідрафіты, мезафіты). КСЕРАФОРМ (ад ксера- + форма) — жоўты парашок, які выкарыстоўваецца ў прысыпках і мазях як антыс ептычны сродак. КСЕРАФ ТАЛЬМ ІЯ (ад ксера- + гр. ophtalmos = вока) — сухасць злучальнай і рагавой абалонкі ва-
683
K
чэй y выніку парушэння слёзавыдзялення. К С Е Р 0Г Р А Ф (ад ксера- + -граф) — устройства для атрымання ксераграфічных адбіткаў. КСЕРОЗ (гр. kseros = сухі) — сухасць скуры, абумоўленая памяншэннем сакрэцыі сальных залоз. КСЁНДЗ (польск. ksiqdz) — каталіцкі свяшчэннік y Польшчы, на Беларусі і Украіне. KCUIA- (гр. ksylon = ссечанае дрэва) — першая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на сувязь з дрэвам, драўнінай. КС ІЛ А БІЁН ТЫ (ад ксіла- + біёнты) — арганізмы, якія жьшуць y драўніне, напр. многія насякомыя, грыбы. КСІЛАГРАФА (н.-лац. xylographa) — накіпны лішайнік сям. агарыевых, пашыраны пераважна ў Паўн. паўшар’і; трапляецца на драўніне елак, на ствалах бяроз. КСІЛАГРА ф і Я (ад ксіла- + -графія) — 1) гравіраванне на дрэве; 2) гравюра на дрэве (дрэварыт), a таксама адбітак з такой гравюры. KCDIAKÔIIA (н.-лац. хуіосора) — пчала размерам з чмяля, пашыраная ў тропіках. КС ІЛ А Л ІТ (ад ксіла- + -літ) — штучны будаўнічы магэрыял з сумесі драўняных апілак, азбесту і інш. К С ІЛ А РЫ Я (н.-лац. хуіагіа) — сумчаты грыб сям. ксіларыевых, які развіваецца на адмерлай драўніне. КСІЛАФ ОН (ад ксіла- + -фон) — самагучальны ўдарны музычны інструмент y выглядзе размешчаных y пэўным парадку драўляных
пласцінак, па якіх удараюць спецыяльнымі малаточкамі. КСІЛЕМ А (ад rp. ksylon = дрэва) — асноўная тканка наземных раслін, якая праводзіць ваду і раствораныя ў ёй мінеральныя солі; драўніна. KСІЛІДЫ НЫ (ад гр. ksylon = ссечанае дрэва) — арганічныя злучэнні, цвёрдыя або вадкія бясколфны я рэчьшы з пахам аніліну\ выкарыстоўваюцца пры вырабе фарбавальнікаў, як паскаральнікі вулканізацыі каўчуку, як антыаксіданты і інш. ! К С ІЖ Л (ад ксілол) — цвёрдае крыпггалічнае рэчыва белага колеру, якое выкарыстоўваецца як брызантнае выбуховае рэчыва. К С ІЛ ІТ (ад гр. ksylon = ссечанае дрэва) — пяціатамны спірт, рэчыва ў выглядзе бясколерных крышталёў салодкага смаку, якое выкарыстоўваецца ў харчовай прамысловасці замест цукру для хворых дыябетам. КСШ ОГРАФ (ад ксіла+ -граф) — гравёр па дрэву. К С Ы О ЗА (ад гр. ksylon = дрэва) — монацукрыд з групы пентозаў, які ўваходзіць y склад пекцінавых рэчываў (гл. пекціпы), слізяў, геміцэлюлозаў\ дрэўны цукар. К С ІЛ О Л (ад ксіла- + -ол) — вадкі араматычны вуглевадарод, аналаг бензолу. К С ІЛО М ЕТР (ад ксіла+ -метр) — прыбор для вызначэння аб’ёмаў цел няправільнай формы (раней гал. ч. драўніны) шляхам вымярэння аб’ёму вадкасці, якую выцясняюць гэтыя целы пры апусканні ў сасуд. КСІСТЫ КУС (н.-лац. xysticusj — павук сям. бакаходаў, які жыве ў
684
траве і дробных хмызняках, пад камянямі.
-----------к
ліндрычнай формы для перагонкі або кіпячэння вадкасці; тытан.
КСІФАПАГІ (ад гр. ksiphos = мечападобны храсток + pagos = горб) — парок развіцця, пры якім блізняты зрасліся ў вобласці грудзей (параўн. пігапагі).
КУБАМ ЕДУЗЫ (н.-лац. cubomedusae) — атрад марскіх кішачнаполасцевых жьшёл класа сцыфоідных; паліпы без ахоўнай трубкі.
КТЬІТАР (гр. ktitor = літар. заснавальнік) — царкоўны стараста.
ба) — мінерал класа сульфідаў бронзава-жоўтага колеру з металічным бляскам; медная руда.
КТЭН А Ш Ц ЭС (н.-лац. ctenomyces) — сумчаты грыб сям. гімнааскавых, які развіваецца на пер’і птушак. КТЭНАФОРЫ (ад гр. kteis, ktenos = грэбень + -фор) — клас беспазваночных жывёл тыпу кішачнаполасцевых, якія пашыраны ва ўсіх морах.
КУБАігіт (ад ісп. Cuba = Ку-
КУБАТУРА (рус. кубатура, ад лац. cubus < гр. kybos = куб) — аб’ём чаго-н., выражаны ў кубічных адзінках (нагтр. к. пакоя). КУБЕЛ (польск. kubel, ад с.-в,ням. kübel) — вялікая драўляная дзежка з накрыўкай ці векам для захоўвання прадуктаў і рэчаў.
КТЭН ІДЫ І (н.-лац. ctenidia, ад гр. kteis, -enos = грэбень) *— 1) органы дьгхання ў малюскаў; жабры; 2) грэбеняпадобныя хшднавыя пласцінкі на галаве, радзей на грудзях і брушку ў некаторых насякомых.
К У БІЗМ (фр. cubisme, ад лац. cubus < гр. kybos = куб) — кірунак y вьюўленчым мастацтве пач. 20 ст., які перадаваў прадметы рэальнага свету камбінацыямі геаметрычных фігур.
КТЭНОІДНЫ (ад гр. kteis, -enos = грэбень + -оід)\ к - а я л у с к а — разнавіднасць касцявой лускі касцістых рыб.
КУ БРЫ К (рус. кубрнк, ад гал. koebrug) — памяшканне для каманды на караблі.
КУАДРА (ісп. cuadro = квадрат) — 1) мера даўжыні ў краінах Лац. Амерыкі (ад 80 да 130 м); 2) мера плошчы ў краінах Лац. Амерыкі (ад 1 да 1,74 га). КУАФЁР (фр. coiffeur) — уст. цырульнік. КУАФЮ РА (фр. coiffure) — y cm. пышная жаночая гтрычоска. КУБ (лац. cubus, ад гр. kybos) — 1) правільны шасціграннік, усе грані якога квадраты; 2) мат. здабытак трох роўных лікаў, трэцяя ступень ліку; 3) кубічны метр (напр. куб дроў); 4) пасудзіна цы-
КУ в Ад А (фр. couvade = выседжванне яец)— абрадавая сімуляцыя бацькам родавага акта пры нараджэнні дзіцяці, вядомая ў многіх народаў. КУВЁЗ (фр. couveuse = інкубатар) — апарат са штучным мікракліматам для сагравання неданошаных дзяцей. КУВЁРТ (фр. couvert = накрыты) — y cm. сталовы прыбор. i КУГА (кр.-тат. qoga) — водная травяністая расліна сям. асаковых; азёрны чарот. к у г у Ар (ад тупі-гуарані cuguacuara) — тое, што і пума.
K ----------КУ ДО Ш Я (н.-лац. cudonia) — сумчаты грыб сям. геаглосавых, язсі расце на глебе ў лясах. КУДЎ1 (афр. kudu) — парнакапытная жывёла сям. пустарогіх, пашыраная ў Афрыцы; лясная антылопа. КУДУ2 (інд. kudu) — дэкаратыўны элемент y форме падковападобнай аркі, тыповы для індыйскай архітэктуры. I u КУЗАУ (рус. кузов, ад тат. kyzau = карзіна з бяросты) — частка павозкі, аўтамашыны, якая служыць для размяшчэння людзей або грузаў. КУ ЗЁН (фр. cousin) — стрыечны брат. КУ ЗШ А (фр. cousine) — стрыечная сястра. КУКАРДА (фр. cocarde) — спецыяльны значок на форменнай шапцы. КУ К ЕРС ІТ (ад эст. Kuknise = назва эстонскай вёскі) — гаручы сланец светла- або цёмна-бурага колеру, які ўтварыўся з асадкаў, багатых сіне-зялёнымі водарасцямі; выкарыстоўваецца як паліва. КУ-КЛУКС-KJIÀH (англ. KuKlux-Klan) — тайная расісцкая тэрарыстычная арганізацыя ў ЗША (створана ў 1865 г.), якая вядзе барацьбу супраць неграў. К У К У РБІ т Ар Ы Я (н.-лац. cucurbitaria) — сумчаты грыб сям. плеяспоравых, які развіваецца на адмерлых галінках парэчак, шыпшы-
ны. КУКУРЎЗА (рум. cucuruz) — травяністая расліна сям. злакавых з высокім тоўстым сцяблом і сабранымі ў пачаткі зярнятамі, якая паходзіць з Цэнтр. і Паўд. Амерыкі і
пашырана ў розных кліматычных зонах. КУЛА Ж (фр. colage = страта) — 1) скідка з вагі на ўтруску, што робіцца ў час куплі рэдкіх гтрадуктаў, a таксама сама ўтруска; 2) nepan. непрадуктыўная растрата матэрыяльных сродкаў, часу, працы. КУЛАН (цюрк. kulan) — дзікі азіяцкі асёл. КУ ЛІ (тамільск. kuli = заработкі) — некваліфікаваны рабочы ў Кітаі (да 1949 г.) і некаторых краінах Азіі. КУЛШ А р (лац. culinarius = кухонны) — вопытны, умелы кухар. КУЛшАРНЫ (лац. culinarius) — які мае адносіны да кулінарыі, звязаны з ёй. КУЛІНАРЫ Я (лац. culinarius = кухонны) — 1) майстэрства прыгатавання ежы, a таксама зборная назва страў; 2) магазін паўфабрыкатаў. К У Л ІС Ы (фр. coulisse) — 1) плоскія часткі тэатральнай дэкарацыі, размешчаныя па баках сцэны адна за другой; 2) перан. тое, за чым хаваецца што-н.; з а к у л і с а м і — тайна, скрытна, y неафіцыйнай абстаноўцы, 3) тэх. сістэма рычагоў для перамены ходу машыны. КУ Л ІСЬЁ (фр. coulissier) — неафіцыйны біржавы пасрэднік, які без удзелу афіцыйных маклераў заключае біржавыя здзелкі. К У Л О Н 1 (рус. кулон, ад фр. coulant) — упрыгожанне з каштоўных камянёў на ланцужку, якое носяць на шыі. КУЛОН2 [фр. Ch.Coulomb = прозвішча фр. фізіка (1736— 1806)] — адзінка колькасці электрычнасці ў Міжнароднай сіспэме адзінак (СІ),
686
----------- к
роўная колькасці электрычнасці, якая працякае праз папярочнае сячэнне правадніка за 1 с пры сіле току 1 ампер. КУЛОНАІУТЕТРЫЯ (ад кулон2 + -метрыя) — электрахімічны метад аналізу, які грунтуецца на вымярэнні колькасці электрычнасці, што траціцца на электралітычнае аднаўленне або акісленне. КУЛУАРЫ (рус. кулуары, ад фр. couloirs = літар. калідоры) — бакавыя залы, калідоры ў тэатры, парламенце, якія служаць для адпачынку, a таксама неафіцыйных сустрэч, абмену думкамі; г y т а р к і ў к у л у а р а х — неафіцыйныя сустрэчы. КУ ЛЬ (літ. kulÿs) — тоўсты сноп няцёртай саломы. КУЛЬБГГ (фр. culbite) — акрабатычны пераварот-перакат наперад з апорай на рукі, галава прыціснута да грудзей. КЎЛЬМ АН (англ. Culman = назва фірмы) — прыстасаванне для чарчэння. КУЛЬМ Ш АЦЫ Я (фр. culmina tion < с.-лац. culminatio, ад лац. culmen, -minis = вяршыня) — 1) момант найвышэйшага напружання, уздыму, развіцця чаго-н. (напр. к. падзей, к. драмы); 2) астр. праходжанне свяціла праз нябесны мерыдыян. КУЛЬМ ППРАВАЦЬ (п.-лац. culminare) — 1) дасягаць найвышэйшага напружання, уздыму, развіцця; 2) астр. праходзіць праз нябесны мерыдыян (пра нябесныя свяцілы). КУ ЛЬТ (лац. cultus) — 1) пакланенне бажаству і выкананне звязаных з гэтым рэлігійных абрадаў;
2) перан. непамернае ўзвелічэнне каго-н., чаго-н. (напр. к. асобы). К У Л Ы У Р А (лац. cultura) — 1) сукупнасць дасягненняў чалавечага грамадства ў вытворчай, грамадскай і разумовай дзейнасці (напр. матэрыяльная к., духоўная к.); 2) узровень развіцця якой-н. галіны гаспадарчага або духоўнага жыцця (напр. к. вытворчасці, к. мовы); 3) ступень адукаванасці, выхаванасці каго-н. (чалавек высокай культуры); 4) вырошчванне якой-н. расліны, a таксама сама расліна, якая вырошчваецца (напр. кармавыя культуры). К У Л БТ У РА Л 0ГІЯ (ад культура + -логія) — навука пра духоўную кулыуру народа. К У Л Ы У РК А М П Ф (ням. Kulturkampf = барацьба за культуру) — назва мерапрыемстваў ураду О.Бісмарка ў Германіі ў 70-х гг. 19 ст., праведзеных пад выглядам «барацьбы за культуру» супраць каталіцкай царквы. К У Л ЬТУ РбЛ А Г (ад культура + -лаг) — спецыяліст y галіне культуралогіі. КУЛЬТУРТРЭГЕР (ням. Kulturtrâger) — іранічная назва каланізатара, які эксплуатуе насельніцтва заняволеных краін пад выглядам пашырэння кулыуры. КУЛЬТУРЬІЗМ (фр. culturis me) — сістэма фізічных практыкаванняў, пераважна сілавых, якія павінны развіваць мускулатуру, садзейнічаць фарміраванню прыгожай фігуры і паставы, a таксама занятак такімі практыкаваннямі. КУЛЬТЫВАВАЦЬ (фр. cultiver, ад п.-лац. cultivare = апрацоўваць) — 1) разводзіць, вырошчваць (напр. к. лён); 2) гтраво-
687
K ------------
дзіць культывацыю; 3) садзейнічаць развіццю чаго-н. (напр. к. новыя тэхнічныя метады). К У Л Ы Ы В А Р (англ. cultivar, ад cultivated variety = культурная разнавіднасць) — сукупнасць раслін з гаспадарчымі карыснымі прыкметамі, што перадаюцца ў спадчыну пры палавым або вегетатыўным размнажэнні. К У Л Ы Ы В А Т А Р (фр cultivateur, ад п.-лац. cultivare = апрацоўваць) — сельскагаспадарчая прылада для перадпасяўной апрацоўкі глебы і догляду пасеваў (рыхлення глебы, знішчэння пустазелля і інш.). КУЛЫ Ы ВАДЫ Я (п.-лац. cultivatio) — апрацоўка глебы культыватарам. КУ ЛЬТЫ ЗМ (фр. cultisme, ад лац. cultus = аздоблены) — тое, што і гангарызм. КУ ЛЯ (польск. kula, ад с.-в.-ням. küle) — галаўная частка баявога патрона стралковай, паляўнічай і спартыўнай зброі (напр. бранябойная к.). КУМ АРОН (індз. kumaron) — бясколерная вадкасць са спецыфічным пахам, якая змяшчаецца ў каменнавугальнай смале. КУМ АРЫ Н (фр. сошпагіпе) — арганічнае злучэнне, цвёрды крыпггалічны прадукт з пахам свежага сена; выкарыстоўваецца ў парфумернай, мылаварнай і харчовай прамысловасці. к у м А ч (тат. kumac, ад ар. kumàs) — баваўняная тканіна яркачырвонага колеру. КУМГАН (цюрк. kumgan) — высокі збан з носікам, ручкай і накрыўкай y цюркскіх народаў і каўказскіх горцаў.
КУМЖА (рус. кумжа < фін. kumsi, ад саам. kuüdza) — прамысловая рыба сям. ласасёвых, пашыраная ў морах, якія амываюць Еўропу; прэснаводная форма — фарэль. КУМ ПЯК (літ. kümpis) — бядровая частка свіной тушы, шынка. КУМ УЛЯТЫУНЫ (лац. cumula tus = павялічаны, узмоцнены) — здольны да кумуляцыі 2; к. с н а р a д — артылерыйскі снарад вялікай прабіўной сілы, заснаванай на кумуляцыі. КУМ УЛЯЦЫ Я (лац. cumulatio = памнажэнне, награмаджэнне) — 1) накапленне ў арганізме лекавых рэчываў y сувязі з працяглым іх ужываннем; 2) канцэнтрацыя энергіі выбуху ў пэўным напрамку, напр. пры дзеянні кумулятыўнага снарада. ! КУМ Ы С (тат. kymyz) — напітак з малака кабылы, вярблюдзіцы, каровы, прыгатаваны асобым спосабам. ; КУНАК (цюрк. kunak = госць) — асоба, звязаная з кім-н. абавязкам дружбы, узаемадапамогі (у ка$лсазскіх горцаў). t КУНГАС (карэйск. kungas) — вялікая лодка без палубы (грабная або парусная), якая пашырана на Далёкім Усходзе. КУНЖ УТ (перс. kundzud) — травяністая расліна сям. кунжутавых з белымі, ружовымі або фіялетавымі кветкамі, пашыраная ў тропіках Афрыкі і Азіі; з яе насення здабьшаюць алей. КУНКТАТАР (лац. cunctator) — перан. марудньі, нерашучы чалавек.
688
—-------- к КУНСТКАМ ЕРА (ням. Kunstkammer) — збор разнастайных гістарычных, мастацкіх, навуковых рэдкасцей, a таксама памяшканне для такога збору. КУНТУШ (польск. kontusz, ад венг. kôntos) — старадаўняе верхняе мужчьшскае адзенне (апраналі на жупан) y выглядзе кафгана з шырокімі разрэзанымі адкіднымі рукавамі, якое насіла польская, беларуская і ўкраінская шляхта. КУНШ ТУК (ням. Kunststück) — y cm. дасціпны прыём, фокус, трук. КУ ПАЖ (фр. coupage) — змешванне розных він, гатункаў чаю, сокаў y пэўных суадносінах, каб палепшыць іх якасць. КЎПАЛ (іт. cupola) — 1) пукаты дах y выглядзе паўшар’я (напр. к. царквы); 2) перан. якое-н. пакрыццё акруглай формы (напр. к. парашута). КУПАНУС (н.-лад. macropodus cupanus) — рыба атрада акунепадобных, якая водзідца ў невялікіх вадаёмах Індыі, Шры-Ланка; на Беларусі вядома як акварыумная. КУПАРВАС (ст.-польск. koperwas, ад с.-в.-ням. kupfer-wasser) — сернакіслая соль некаторых цяжкіх металаў (напр. медны к.).
КУШ РАВАЦЬ (фр. couper) — 1) мед. ліквідаваць прыступ хваробы своечасовым, эфектыўным лячэннем; 2) адразаць, адсякаць. КУПЛЕТ (фр. couplet) — асобная страфа ў вершы або ў песні. К У П 0 Н (фр. coupon) — 1) адра> ны талон y каштоўных паперах на атрыманне працэнтаў; с т р ы г ч ы к у п о н ы — жыцьнадаходы з капггоўных папер; 2) адразны або асобны талон, які дае гтрава купіць пэўны прадукт або тавар y магазіне; 3) адрэз тканіны на касцюм, сукенку, звьгчайна са спецыяльным аздабленнем (каймой, вышыўкай і інш.). КУПРЬІТ (ад лац. cuprum = медзь) — мінерал класа вокіслаў і гідравокіслаў чырвонага колеру; медная руда. КУПУЛА (лац. cupula = бочачка) — жэлепадобны каўпачок, ж і пакрывае валаскі эпітэліяльных клетак y вестыбулярным апараце пазваночных. КУПФ ЕРМ ЕРЫ ТОЛЬ (ад ням. Kupfer = медзь) — медна-мыш’яковы прэпарат (інсектафунгіцыд) , які выкарыстоўваецца для барацьбы са шкоднымі насякомымі і грыбкамі.
КУ ПЕЛ ЯЦ Ы Я (фр. coupella tion) — ачышчэнне ад свінцу і іншых прымесей высакародных металаў.
КУПФ ЕРШ ТЭЙН (ням. Kupferstein, ад Kupfer = медзь + Stein = камень) — сплаў сярністага жалеза і сярністай медзі. г КУПЭ (фр. coupé) — асобнае аддзяленне для некалькіх пасажыраў y вагоне.
КУІЛДОН (фр. Cupidon, ад лац. Cupido = бог кахання ў выглядзе хлопчыка з лукам і стрэламі ў антычнай міфалогіі) — перан. прыгожы хлопчык або юнак.
КУГО0РА (фр. coupure, ад couper = рэзаць, адразаць) — 1) скарачэнне, пропуск y літаратурным або музычным творы; 2) капггоўная папера (напр. сторублёвая к.).
КУПЕЖ РАВАЦЬ (фр. coupeller) — праводзіць купеляцыю.
689
K КУРАГА (цюрк. kurug = сухі) — высушаныя без костачак абрыкосы. КУРАж (фр. courage = смеласць) — уст. паказная смеласць, развязнасць. КУРАЖЫ ЦЦА (ад фр. courage = смеласць) — важнічаць, трымацца фанабэрыста; крыўляцца. КУРАЙ (цюрк. kuraj) — башкірскі і татарскі духавы музычны інструмент тыпу флейты. КУРА н ТА ( і т . couranta) — урачысты прыдворны танец 16— 17 ст., які быў вядомы ў многіх еўрапейскіх краінах. К У РА нТ Ы (фр. courante = бягучы) — вежавы або насценны гадзіннік з музыкай, a таксама музычны механізм y такім гадзінніку. К У РА РТА Л 0ГІЯ (ад курорт + -логія) — раздзел медыцыны, які вывучае лекавыя ўласцівасці прыроды, іх уплыў на арганізм і выкарыстанне з лячэбна-прафілактычнай мэтай. КУРАРЭ (індз. kurara) — атрутнае рэчьгоа з карэння і маладых парасткаў некаторых паўднёваамерыканскіх раслін; выкарыстоўваецца ў медыцьше. КУРАС (гр. kuros) — статуя юнака-атлета ў мастацтве старажытнагрэчаскай архаікі. к у р Ат а р (лац. curator = апякун) — асоба, якой даручана кіраўніідва, нагляд за кім-н., чым-н. (напр. к. групы); 2) студэнт y клініцы, які назірае за хворым (гл. курацыя 2). к у р А ц ы я (лац. curatio) — 1) лячэнне, догляд хворага; 2) студэнцкая практыка з наступным скла-
даннем гісторыі хваробы і дакладам выкладчыку. КУ РБЁТ (фр. courbette) — 1) скачок з падагнутымі пярэднімі нагамі, які выконвае верхавы конь; 2) від акрабатычнага скачка; 3) nepan. нечаканая выхадка, дзіўны ўчынак. КУРВАТУРА (лац. curvatura = крывізна) — ледзь прыкметная крывізна прамалінейных частак будынка, якая выкарыстоўваецца для ліквідацыі аптычных скаясэнняў і для ўзмацнення пластычнай выразнасці архітэктуры. КУРВІМ ЕТР (ад лац. curvus = крывы + -метр) — прыбор для вымярэння даўжыні крывых ліній на планах і картах. КУ РВ ІЦ ^П С (н.-лац. aquidens curviceps) — рыба атрада акунепадобных, якая водзіцца ў Амазонцьг, на Беларусі вядома як акварыумная.
КУРГАн(цюрк. kurhan) — 1) высокі старадаўні магільны насып (напр. скіфскі к.); 2) земляны насып y памяць якой-н. падзеі, дазы, асобы (напр. к. Міцкевіча). КУРДАНЁР (фр. cour d’honneur = ганаровы двор) — парадны двор палаца, асабняка, які ўтвараецца асноўным корпусам і бакавымі флігелямі. КУРДЗЮ К (ад цюрк. kujruk = хвост) — тлушчавое адкладанне каля хваста ў некаторых парод авечак. К У Р’ЕР (фр. courrier) — 1) пасыльны ва ўстанове, які разносіць дзелавыя паперьг, 2) службовая асоба, якая пасылаецца са* спепь нымі даручэннямі (напр. дыпламатычны к.).
690
----------- к К У Р’ЁЗ (рус. курьёз, ад лац. curiosum = цікавая рэч) — незвычайны, недарэчны або смешны выпадак, здарэнне. КУРЗАЛА, КУРзАл (ням. Kursaal) — памяшканне для сходаў, канцэртаў і г.д. на курортах. КУРКУМ А (н.-лац. curcuma, ад ар. kurkum) — травяністая расліна сям. імбірных, пашыраная ў Індыі і на поўдні Кітая, з карэння якой здабываюць жоўтую фарбу; выкарыстоўваецца як харчовая і лекавая. КУ РО К (польск. kurek) — частка ўдарнага механізма ў ручной агнястрэльнай зброі. КУ РО РТ (ням. Kurort, ад Kur = лячэнне + Ort = месца) — мясцовасць з прыроднымі лекавымі сродкамі (мінеральнымі крыніцамі, гразямі і інш.), прыгодная для пабудовы санаторыяў, дамоў адпачынку і інш. КУРС (лац. cursus = ход, цячэнне) — 1) напрамак руху, шлях (карабля, самалёта і інш.); 2) кірунак y палітыцы, грамадскай і інш. дзейнасці; 3) цана, па якой прадаюцца каштоўныя паперы (аблігацыі, юксалі і інш.); 4) аб’ём якога-н. навучання (напр. к. сярэдняй школы); 5) год навучання ў вышэйшай або сярэдняй спецыяльнай навучальнай установе; 6) сістэматычны выклад якой-н. навуковай дысцыпліны, a таксама падручнік з такім выкладам (напр. к. фізікі). КУРСІРАВАЦЬ (лац. cursare = бегаць) — рабіць рэгулярныя паездкі па пэўным маршруце (пра транспарт). КУРСІУ [фр. cursive, ад с.-лац. cursiva (littera) = скорапіс] — дру-
карскі шрыфт з нахілам, падобны на рукапісны. КУРСОГРАФ (ад курс + -граф) — навігацыйны прыбор для аўтаматычнага запісу курсу карабля. К У Р С 0Р Н Ы (лац. cursorius = беглы) — паспешны; к - a е ч ы т a н н е — хуткае чытанне тэксту без падрабязнага яго разгляду (параўн. статарны). КУРТА (польск. kurta, ад венг. kurta = сабака) — бясхвосты або каратаахвосты сабака. КУРТАЖ (фр. courtage) — узнагарода маклеру або іншым пасрэднікам y камерцыйных здзелках. КЎРТКА (польск. kurtka, ад лац. curtus = кароткі) — верхняя кароткая вопратка, якая зашпільваецца на гузікі ці на замок. КУРТУАЗНЫ (фр. courtois) — вытанчана ветлівы; к - a я л і т а р а т у р а — прыдворна-рыцарская плынь y еўрапейскай літарапуры 12— 14 ст., якая апявала воінскія подзвігі і рыцарскае каханне. КУРТЫ ЗАНКА (фр. courtisane = прыдворная дама) — жанчына лёгкіх паводзін і авантурыстычнага спосабу жыцця ў арыстакратычным асяроддзі. К У РУ Л Т А й (цюрк. kurultaj) — агульны сход, з’езд y мангольскіх і цюркскіх народаў. КУРЎЦЫ (венг. kurucok, ад лац. cruciati = крыжаносцы) — 1) сяляне, якія прымалі ўдзел y антыфеадальных паўстаннях y Венгрыі ў 16 ст.; 2) удзельнікі антыгабсбургскіх вызваленчых рухаў y Венгрыі ў 17— 18 ст. КУРФ Ю РСТ (ням. Kurfurst) — уладарны князь y феадальнай rep-
691
K
маніі, які меў права ўдзельнічаць y выбарах імператара. КУРЦШ А (фр. courtine) — 1) y cm. града для кветак, клумба; 2) участак, засаджаны адной пародай дрэў; 3) ваен. частка крапаснога вала паміж двума бастыёнамі. КУРЦ х Аа Р ( н л м . kurz = кароткі + Нааг = шэрсць) — парода жорсткашэрсных нямецкіх лягавых сабак рознай масці. i КУРЦЬЕ (фр. courtier = пасрэднік) — тое, пгго і маклер. КУРЫРАВАЦЬ (лац. curare) — ажыццяўляць нагляд і дапамогу. КЎРЫ Я (лац. curia) — 1) правінцыяльны гарадскі сенат y Старажытнарымскай імперыі; 2) савет сеньёра з яго васаламі ў сярэдневяковай Зах. Еўропе; 3) разрад выбаршчыкаў па маёмаснай, нацыянальнай, расавай або іншай прымеце ў некаторых краінах (напр. рабочая к.). К У РЫ Я Л Ы (лац. curiales) — члены абшчынных рад y курыі 1. К У РЫ Я Л ЬН Ы (лац. curialis) — які мае адносіны да курыі. КУ С Т0ДА (лац. custodia = ахова) — першае слова тзксту наступнай старонкі, змешчанае ўнізе папярэдняй старонкі ў старажытных рукапісных ці друкаваных кнігах. КУТАС (тур. kutas) — пучок нітак, звязаных на адным канцы разам, для ўпрыгожання (напр. пояс з кутасамі). КУТУМ (н.-лац. kutum) — прахадная рыба сям. карпавых, якая водзіцца ў Каспійскім моры; аб’ект промыслу. КУТЫ ЗО Н (ад лац. cutis = скура, абалонка) — лекавы прэпарат, які
выкарыстоўваецца пры лячэнні віруснага грыпу. КУТЫ КУЛА (лац. cuticula = скурка) — 1) шчыльнае ўтварэнне на паверхні эпітэлію жывёл і чалавека; 2) тонкая плеўка, якая пакрьшае эпідэрміс лістоў і сцёблаў раслін. КУТЫ С (лац. cutis = скурка) — тое, пгго і дэрма. КУТЭР (англ. cutter, ад cut = р заць) — 1) машына для тонкага здрабнення мяса, якая выкарыстоўваецца ў каўбаснай вытворчасці; 2) аднамачтавае паруснае судна з косымі парусамі. КЎФАР (польск. kufer, ад ням. Koffer) — скрыня з векам на завесах і замком для захоўвання тканіны, адзення і інш. КУФЕЛЬ, КУХАЛЬ (польск. kufel, ад с.-в.-ням. kuefel) — шкляны кубак для піва. КУХАР (польск. kucharz < чэш. kuchaf, ад с.-в.-ням. kuchenaere) — той, хто гатуе стравы, повар. КУХМАЙСТАР (с.-в.-ням. küchenmeister) — уст. умелы кухар. t КУХНЯ (польск. kuchnia < чэш. kuchyne < ст.-в.-ням. kuchma, ад лац. coquina) — 1) памяшканне з печчу або плітой для гатавання ежы; 2) падбор страў, характар ежы (напр. малочная к., беларуская К-Х 3) перан. скрьпы, закулісны бок якой-н. дзейнасці (напр. дыпламатычная к.). КУЦЮ М (фр. coutume) — прававы звычай y сярэдневяковай Францыі, які рэгуляваў y асноўным маёмасныя і сямейныя адносіны. КУ Ц Ю Р’Ё (фр couture = кравец) — 1) закройшчык высокага
692
K
класа, майстар шыцця; 2) стваральнік моды ў адзенні. КУШ (фр. couche = стаўка ў гульні) — вялікая сума грошай; вялікі хабар. KYIIIHÉP (ст.-польск. kusznierz, ад с.-в.-ням. kürsenaere) — рамеснік, які вырабляе шкуры на футра і шые з футра. КУШ ЭТКА (фр. couchette) — невялікая канста з узгалоўем і без спінкі. КУЭСТЫ (ісп. cuesta = горны схіл) — грады з асіметрычнымі схіламі і ўступамі ў рэльефе, якія ўтвараюцца ў выніку размывання нахіленых y адзін бок скапленняў горных парод. КУЯВЯК (польск. kujawiak) — польскі народны танец. КШ АТРЬП (санскр. ksatrija) — другая з чатырох варн y Стараж. Індыі, да якой належала ваенная арыстакраіыя. КШ ТАЛТ (ст. польск. ksztaft, ад с.-в.-ням. gestalt) — 1) форма, выгляд; 2) спосаб. КЭТ (англ. cat) — аднамачтавае судна з адным парусам. К Ю БЕ Л Ь (ням. Kübel = цэбар) — устройстаа для зачэрпвання і механічнай разгрузкі сыпкіх рэчываў. КЮ ВЁ (фр. cuvée) — сок, які атрымліваецца ў выніку першых трох адцісканняў вінаграду на ггрэсе пры вытворчасці шампанскіх він. КЮ ВЕЛЯЖ (фр. cuvelage) — 1) праходка ў шахце пльюуноў з дапамогай кольцавых металічных звёнаў, якія змацоўваюцца ў адну трубу; 2) воданепранікальнае ма-
цаванне ў выглядзе суцэльнага металічнага цыліндра. КЮ ВЕТ (фр. cuvette) — канава ўздоўж дарогі для сцёку вады. КЮ ВЁТА (фр. cuvette) — плоская прамавугольная ванначка для праяўлення і апрацоўкі фатаграфічных негатываў і дыяпазітываў, a таксама траўлення клішэ. К Ю Л 0 Т (фр. culotte) — каропсія пгганы, якія дваране насілі ў Францыі да пач. 19 ст. К Ю Н ЕРА Ш Ц Э С (н.-лац. kuehneromyces) — шапкавы базідыяльны грыб сям. страфарыевых, які расце на пнях, ламаччы ў лісцевых і хвойных лясах; ядомы. КЮ РАСО (гал. Curacao = назва вострава ў Вест-Індыі) — апельсінавы лікёр. КЮ РЬІ [фр. Curie = прозвіпгча фр. фізікаў P.Curie (1859— 1906) і MSkladowska-Ciirie (1867— 1934)] — адзінка радыеактыўнасці рэчьюаў. t u К Ю РЬШ [н.-лац. curium, ад фр. Curie = прозвішча фр. фізікаў P.Curie (1859— 1906) i MSkladowska-Curie (1867— 1934)] — ппучна атрыманы радыеактыўны хімічны элемент з атамным нумарам 96. КЮ РЫ ТЗРАГПЯ (ад кюры + тэрапія) — тое, пгго і гама-тэрстія. КЮ РЭ (фр. curé) — каталіцкі прыходскі свяшчэннік y Францыі, Бельгіі і некаторых іншых краінах. / К Я РЫ З (цюрк. kjaryz) — падземная ёмістасць для збірання грунтовых вод і вьюядзення іх на паверхню зямлі для арашэння і абваднення. К ’ЯТ (бірманскае kiat) — грашовая адзінка ў М ’янме (былой BipMe).
693
л a ЛАБАЗ, ЛАБАС (pyc. лабаз, ад комі lobos = будан) — ycm. 1) памяшканне для продажу або захоўвання зерня, мукі, a таксама склад розных тавараў; 2) абарог. ЛАБАРАНТ (лац. laborans, -ntis = які працуе) — 1) навукова-тэхнічны супрацоўнік лабараторыі, даследчай установы; 2) памочнік выкладчыка на лабараторных занятках. Л А БА РА Т0РЫ Я (с .-лац. laboratorium) — 1) спецыяльна абсталяванае памяшканне для навуковых даследаванняў, вучэбных заняткаў; 2) перан. унутраная, творчая дзейнасць каго-н., чаго-н. (напр. творчая л. пісьменніка).
юцца на чамаданы ў гатэлях y час турысцкіх падарожжаў. ЛА БЁЛ ІЯ (н.-лац. lobelia, ад фр. М. de Lobel = прозвішча нідэрл. батаніка 16— 17 ст.) — травяністая расліна сям. лабеліевых з чырвонымі, блакітнымі або белымі кветкамі, пашыраная ў тропіках і субтропіках; на Беларусі вырошчваецца як дакаратыўная. Л А БІЗМ (англ. lobbyism) — тое, што хлобі 1. Л А БІЛЬН АСЦЬ (ад лабільны) — нястойкасць, зменлівасць (напр. л. дзіцячага арганізма). Л А БІЛ ЬН Ы (лац. labilis) — нястойкі, няўстойлівы, рухомы.
ЛАБАРЫ Я (н.-лац. labaria) — ліставаты сумчаты лішайнік сям. лабарыевых, які трапляецца на кары дрэў.
Л А БІРЬІН Т (лац. labyrinthus, ад гр. labyrinthos) — I) складанае, заблытанае размяшчэнне памяшканняў, пераходаў, дарог і інш.; 2) перан. складанае спалучэнне, перапляценне чаго-н. (напр. л. думак); 3) анат. унутраная частка вуха.
ЛАБАС гл. лабаз.
ЛАБІРЫ НТ АДбн'ГЫ
ЛАБАРДАН (гал. labberdaan) — прасоленая і правяленая траска без хрыбтовай косці.
ЛАБЕКТАМ ІЯ (ад гр. lobos = кавалачак + ektome = выраз) — выдаленне часткі лёгкіх пры туберкулёзе, гнойных працэсах, пухлінах і іншых захворваннях лёпсіх. Л А БЕЛ ІН (ад лабелія) — алкалоід9які змяшчаецца ў раслінах роду лабелія; выкарыстоўваецца ў медыцьше ў якасці стымулятара дыхання. ЛА БЕЛІСТЫ КА (ад англ. label = наклейка, этыкетка) — калекцыяніраванне этыкетак, якія наклейва-
(н.-лац. labyrinthodontia, ад гр. labyrinthos = лабірынт + odus, odonthos = зуб) — падклас вымерлых земнаводных, якія знешне нагадвалі кракадзілаў або саламандраў; жылі ў сярэдзіне палеазою — пач. мезазою. ЛА БІРЫ Н ТЫ Т (ад лабірынт) — мед. запаленне ўнутранага вуха. Л А БІС Т (англ. lobbyist) — тое, што і лобі 2. ЛАБІЯДЭНТАЛЬНЫ (ад лац. labium = губа + dens, -ntis = зуб) —
694
лінгв. губна-зубны зычны гук (напр. «в», «ф»). Л А БІЯ Л ІЗА Ц Ы Я (ад лац. labialis = губны) — лінгв. вымаўленне некаторых гукаў мовы з акругленнем выцягнутых губ. ЛА БІЙ Л ЬН Ы (лац. labialis = губны) — 1) лінгв. утвораны з удзелам губ, губны гук (напр. «б», «п»); 2) які нагадвае сабой губы (напр. л-ыя органы пачуццяў y насякомых). ЛАБРАДАРЫ Т (ад лабрадор) — магматычная горная парода, якая складаецца пераважна з лабрадору; выкарыстоўваецца для розных вырабаў і ўпрыгожвання будынкаў. Л А БРА Д 0Р (англ. Labrador = назва паўвострава ў паўн.-ўсх. Канадзе) — мінерал групы палявых шпатаў, бясколерны, шэры або зеленаваты; выкарыстоўваецца ў будаўніцгве. ЛАБЭКТАМ ІЯ (ад англ. lobe = доля, частка + гр. ektos = па-за) — мед. аперацыйнае выдаленне часткі чалавечага органа (напр. палавіны лёгкага). t i ЛАВА (іт. lava) — 1) расплаўленая маса, якая вьшяргаецца вулканам на паверхню зямлі; 2) перан. імклівая, нястрымная маса чаго-н., лавіна. ЛАВА2 (польск. lawa) — 1) баявы парадак конніцы для адначасовай атакі з флангаў і з тылу; 2) падземная горная вырабатха з доўгімі забоямі, y якой здабьшаюцца карысныя выкапні. ЛАВАБРЭКЧЫ Я (ад лава + брэкчыя) — магматычная горная парода вулканічнага паходжання, складзеная пераважна з абломкаў эфузіўных горных парод.
—-------- п
ЛАВАНДА (іт. lavanda) — вечназялёная травяністая расліна сям. ясноткавых з блакітнымі, сінімі або фіялетавымі пахучымі кветкамі, пашыраная ў Міжземнамор’і; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная і эфіраалейная. ЛА в Аш (цюрк. lavas) — пшанічны хлеб y выглядзе тонкіх праснакоў, які пашыраны ў Закаўказзі. ЛАВЕЛА с [англ. Lovelace = імя героя рамана С.Рычардсана (1689— 1761) «Кларыса Гарлоу»] — спакуснік жанчьш, ахвотнік да любоўных прыгод; залётнік.
ЛАВШ А (ням. Lawine) — 1) вялікая маса падаючага з гор снегу, лёду; снежны абвал; 2) перан. тое, што і лава1 2. ЛАЫ РАВАЦЬ (ням. Lavieren) — 1) плысці на парусным судне супраць ветру па ломанай лініі; рухацца зігзагамі, каб абмінуць перашкоды; 2) перан. спрытна прыстасоўвацца да абставін, ухіляцца ад прамых дзеянняў. ЛАВІС (фр. lavis) — 1) спосаб гравіравання, пры якім малюнак наносіцца на металічную пласцінку пэндзлем, змочаным y кіслаце; 2) гравюра на метале, выкананая такім спосабам, a таксама адбітак з такой гравюры. Л А Г 1 (гал. log) — 1) прыбор для вымярэння хутісасці руху судна і пройдзенай ім адлегласці; 2) борт судна (пры вызначэнні становішча судна адносна хвалі, іншага судна і г.д.). ЛА Г2 (англ. lag = запазненне) — разрыў y часе паміж дзвюма з’явамі або працэсамі, якія знаходзяцца ў прычынна-выніковай сувязі (напр. y эканоміцы час ад моманту
695
a ўкладання сродкаў да атрымання аддачы). -ЛАГ гл. -лог. JIÀTA (ад ням. Lagebalken = бэлька ў столі) — 1) часовая падкладка пад што-н. y выглядзе нятоўстага бервяна, жэрдкі; 2) падваліна, папярочнае бервяно, на якое насцілаецца падлога. ЛАГАГРА м А (ад гр. logos = слова + -грама) — скарочаная форма мовы, неабходная ў некаторых сітуацыях зносін (напр. тэлеграма, ваенная каманда, рэклама і інш.). ЛАГАГ р А ф (гр logographos) — старажытнагрэчаскі храніст, аўтар пісанняў гістарычнага характару. ЛАГАГРЬІФ (ад гр. logos = слова + griphos = загадка) — род шарады, для разгадвання якой трэба адшукаць загаданае слова і ўтварыць ад яго новыя словы шляхам перастаноўкі або выкідвання асобных складоў ці літар. / ЛАГАПАТ (ад пагапатыя) — чалавек з маўленчымі недахопамі. ЛАГАПАТЫ Я (ад гр. logos = слова + -патыя) — недахопы маўлення (картавасць, шапялявасць, заіканне і інш.). г ЛАГАПЕД (ад лагапедыя) — спецыяліст y галіне лагапедыі. ЛАГАПЁДЫ Я (ад гр. logos = слова + -педыя) — раздзел дэфекталогіі, які вьшучае парушэнні маўлення, распрацоўвае метады і гтрыёмы іх папярэджання і пераадолення. Л А ГА РА С ІФ 0Н (н.-лац. lagarosiphon) — водная травяністая расліна сям. жабнікавых з цёмна-зялёным лісцем на доўгіх сцёблах, пашыраная ў Паўд. Афрыцы; на Беларусі вядома як акварыумная.
i ЛАГАРЫ ФМ (лац. loganthmus, ад гр. logos = слова + arithmos = лік) — мат. паказчык ступені, y якую трэба ўзвесці лік-аснову, каб атрымаць дадзены лік. ЛА ГА ТЫ Ш Я (ад гр. logos = слова + -тыпія) — набор лагатыпамі. ЛАГАТЫ ПЫ (ад гр. logos = слова + -тыгі) — паліграфічныя наборныя літары 2 з найбольш ужывальнымі словамі і складамі (адбітымі на адной ножцы), якія выкарыстоўваліся пры ручным наборы. ЛАГАФЁТ (польск. logofet, ад гр. logothetes = кантралёр рахункаў) — 1) чыноўнік y візантыйскім дзяржаўным апараце, які адказваў за фінансы, збор падаткаў, пошту, замежныя справы і інш.; 2) вышэйшы дзяржаўны чьш y Малдаўскай дзяржаве 15— 19 ст. ЛАГАФТАЛЬМ (ад гр. lagos = заяц + ophthalmos = вока) — няпоўнае закрьшанне вока пры прыроджанай кароткасці павек, паралічы тваравага нерва і інш. ЛАГАЭД (гр. logaoidikos, ад гр. logos = слова + aoide = спяванне) — разнавіднасць антычнага верша, y радках якога чаргаваліся ў строгай паслядоўнасці розныя па характару стопы. Аг ЕР ( н я м . Lager) — 1) часовае пасяленне, стаянка каго-н. (напр. ваенны л., турысцкі л.); 2) месца ўтрымання ваеннапалонных ці зняволеных (напр. канцэнтрацыйны л.); 3) перан. групоўка людзей, аб’яднаных адзінствам поглядаў. л
ЛА ГЕРГЕЙ М ІЯ (н.-лац. lagerheimia) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. аацысціевых, яасая трапляецца ў планктоне азёр, рэк, сажалак і вадасховішчаў.
696
-ЛАГІЗМ (гр. logismos = разважанне) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццям «слова», «словазлучэнне». ЛАГТШЯН (н.-лац. lagynion) — аднаклетачная залацістая водарасць сям. лагініевых, якая пасяляецца ў прэсных вадаёмах на трыбанеме, эдагоніуме, мікраспоры, бульбахетэ. ЛАГІСТ (гр. logistesj — 1) прадстаўнік лагістыкі 2; 2) службовая асоба ў Стараж. Афінах, якая кантралявала дзейнасць архонтаў. ЛАГІСТЫ КА (гр. logistike = майстэрства лічэння) — 1) матэматычная логіка; 2) адзін з кірункаў філасофіі і матэматыкі, які імкнецца атаясаміць матэматыку з логікай, надаючы логіцы чыста сімвалічнае значэнне (параўн. інтуіцыянізм). ЛА ГШ ЬІЗМ (ад логіка) — кірунак y філасофска-лагічным абгрунтаванні матэматыкі, што спрабуе цалкам звесці яе да логікі. ЛА ГІЧ Н Ы (гр logikos) — 1) заснаваны на законах логікі, выяўлены з яе дапамогай (напр. л. метад, л. вывад); 2) абумоўлены ўнутранай заканамернасцю чаго-н., непазбежны, неабходны (напр. л-ае развіццё падзей, л. вынік). ЛАГЛІН Ь (гал. loglijn) — тонкі карабельны трос (лінь), які злучае паплавок простага лага 1 са шпулькай. ЛАГОМ ЕТР (ад гр. logos = слова, адносіны + -метр) — механізм для вымярэння адносін велічынь двух электрычных токаў; выкарыстоўваецца ў омметрах, мегомметрах, фазометрах і інш. ЛАГУНА (іт. laguna) — 1) неглыбокі заліў, аддзелены ад мора на-
-----------
Д
носнай палосай сушы (бар ) або злучаны з ім вузкім залівам; 2) уч^стак мора паміж берагам мацерыка ці вострава і каралавымі рыфамі, a таксама ўнутраны вадаём атола. ЛАГТЫ НГ (нарв. lagting) — верхняя палата нарвежскага парламента (стортынга)\ параўн. одэльстынг. ЛАДАВЛцЬ (ст.-польск. ladowac, ад с.-в.-ням. laden) — роўна, парадкам укладваць, грузіць.
лАДАН (гр. ladanon) — пахучая смала з лісця некаторых трапічных дрэў, якая выкарыстоўваецца для абкурвання ў час рэлігійных абраДаў. ЛАДУНКА (польск. ladunek, ад с в.-ням. ladunge) — 1) сумка для пораху і шроту ў паляўнічых; 2) набой для стрэльбы. ЛАДЬІКУЛА (н.-лац. lodicula) — плевачка ў кветках большасці злакаў, якая ў час цвіцення набухае і садзейнічае раскрыванню кветкі. Л А Ж (іт. l’aggio) — 1) адхіленне ў бок павышэння рыначнага курсу грашовых знакаў, вэксаляў і іншых каштоўных папер ад іх намінальнай вартасці (параўн. дызажыо)\ 2) розніца паміж капггоўнасцю металічнай манеты і абясцэненай пры інфляцыі аднайменнай папяровай купюры. ЛАЖАМЁНТ (фр. logement) — 1) апорнае прыстасаванне для замацавання на транспартных сродках якіх-н. машын, грузаў; 2) апорнае прыстасаванне для размяшчэння касмічнага лятальнага апарата на стартавай пляцоўцы; 3) гтрафіліяванае сядзенне крэсла для лётчыка або касманаўта; 4) уст. невялікі акоп для пяхоты або гармат.
697
П ----
ЛАЗАРЭТ (фр. lazaret, ад іт. lazzaretto) — 1) невялікая бальніца пры вайсковай часці; 2) уст. бальніца для бедных. JIÀ3EP (англ. laser, ад Light Am plification by Stimulated Emission of Radiation = узмацненне святла ў выніку вымушанага выпрамянення) — прыбор для атрымання канцэшраваных светлавых пучкоў. ЛАЗЎРАК [польск. lazur < с.-вням. lâsur(e) < с.-лац. lazurium, ад ар. lâzaward] — 1) блакіг, 2) фарба светла-сіняга колеру. ЛАЗУРЬІТ (польск. lazuryt, ад с.лац. lazurium = блакіт) — мінерал сіняга колеру падкласа каркасных сілікатаў, які выкарыстоўваецца для прыгатавання сіняй фарбы і як вырабны камень. ЛАЙБА (фін. laiva) — вялікая парусная лодка з дзвюма мачтамі. ЛАЙДЫ (фін. laita) — прыбярэжныя нізінныя раўніны на поўначы Еўропы і ў Сібіры, якія затапляюцца ў час марскіх прыліваў.
ЛА ЙНЕР (англ. liner) — буйное марское пасажырскае судна або шматмесны самалёт, якія робяць рэгулярныя рэйсы па пэўным маршруце (параўн. трамп). Ай н с м е н (англ. linesman, ад line = лінія + man = чалавек) — памочнік суддзі ў спартыўных гульнях (футболе, тэнісе і інш.), які сігналізуе яму пра становішча мяча і гульцоў. л
ЛАК (ням. Lack < ар. lakk, ад санскр. lâksâ) — раствор смол y спірце, якім пакрьюаюць паверхню прадметаў, каб надаць ім бляск, засцерагчы ад псавання. ЛАКАЛІЗАВАЦЬ (фр. localiser, ад лац. localis = мясцовы) — спы-
няць пашырэнне чаго-н., абмяжоўваць што-н. пэўным месцам (напр. л. пажар). ЛАКАЛІЗАЦЫЯ (фр. localisation, ад лац. localis = мясцовы) — абмежаванне якога-н. дзеяння або з’явы пэўнай прасторай. ЛАКАЛІТ (ад гр. lakkos = яма + -літ) — маса мінералаў вулканічнага паходжання, якая застыла ў верхніх слаях зямной кары ў выглядзе грыба. л а к Ал ь н ы (лац. localis) — 1) які не выходзіць за межы пэўнай тэрыторыі, мясцовы, абмежаваны (напр. л-ая вайна); 2) асноўны, нязменны, уласцівы дадзенаму прадмету (напр. л. колер). ЛАКАМ АБІЛЬ (фр. locomobile, ад лац. locus = месца + mobilis = рухомы) — паравы рухавік, які прыводзіць y дзеянне іншыя машыны і механізмы (малатарні, помпы і інш.). ЛАКАМАТЬІЎ (фр. locomotive, ад лац. locus = месца + motio = pyx) — цягавая машына (паравоз, цеплавоз, газатурбавоз, электравоз), прызначаная для перамяшчэння па рэйках чыгуначных саставаў або асобных вагонаў. Л А К А М 0Ц Ы Я (ад лац. locus = месца + motio = pyx) — сукупнасць каардьшаваных рухаў, пры дапамозе якіх чалавек і жывёлы перамяшчаюцца ў прасторы (разнавіднасці — хада, палёт, гшаванне і інш.). Л А К А Н В М (гр. lakonismos) — кароткасць і дакладнасць y выражэнні думкі, ідэі, задумы. ЛАКАІПЧНЫ (гр. lakonikos) — коратка і дакладна выказаны, выражаны (напр. л. адказ, л-ыя формы).
698
----------- л
салодкі корань) — травяністая расліна сям. бабовых са складаным лісцем і фіялетавымі кветкамі, пашыраная ва ўмераных і субтрапічных зонах, карэнне якой выкарыстоўваецца ў медыцыне і харчовай прамысловасці; салодка.
JIAKÂTAP (англ. locator, ад лац. locator) — спецыяльная ўстаноўка для вызначэння месцазнаходжання аб’екта з дапамогай адбітых ад яго гукавых ці электрамагнітных хваляў або па яго асабістым выпрамяненні (напр. гукавы л., лазерны л.). ЛАКАТЫ Ў [лац. (casus) locativus] — лінгв. месны склон. ЛАКАУТ (англ. lock out = літар. зачыняць дзверы перад кім-н.) — закрыццё прадпрыемстваў і масавае звальненне рабочых як адна з форм класавай барацьбы капіталістаў супраць рабочага класа. ЛАКАЦЫ Я (лац. locatio) — 1) вызначэнне месцазнаходжання аб’екта з дапамогай лакатара.; 2) здольнасць некаторых жывёл арыентавацца і шукаць корм пры дапамозе асобых органаў пачуццяў. ЛА КЕЙ (фр. laquais) — 1) слуга; 2) перан. асоба, якая падхалімнічае, выслужваецца перад кім-н. ЛАКІРАВАДЬ (ням. lackieren) — 1) пакрьшаць лакам; 2) перан. прыхаропшаць, хаваючы недахопы (напр. л. рэчаіснасць). ЛАКМУС (ням. Lackmus, гал. lakmoes) — фарба з марскіх ліпіайнікаў, якая пад дзеяннем кіслот набывае чырвоны колер, a пад дзеяннем шчолачаў сіні, a таксама папера, насычаная растворам гэтай фарбы. ЛАКРЫ М А т А РЫ (ад лац. lacri ma = сляза) — слёзатачывыя атрутныя рэчывы (хлорацэтафенон, хлорпікрын і інш.). Л А К РЫ М 03А (лац. lacrimosa, ад lacrimosus = смутны, журботны) — частка рэквіема. ЛАКРЫ ЦА (с.-в.-ням. lakeritze < лац. laquiritia, ад гр. glykyrrhiza =
ЛАКСАДРОМА (ад гр. loksos = крывы + dromos = бег) — лінія на паверхні Зямлі, якая перасякае ўсе мерыдыяны пад пастаянным вуглом (мае значэнне для навігацыі 1 ).
ЛАКТА- (лац. lac, -ctis = малако) — першая састаўная частка складаных слоў, пгго выражае паняцце «які адносіцца да малака». Л А КГА А ЛЬБУМ Ш Ы (ад лакта+ альбумін) — простыя прыродныя бялкі (альбуміны), якія змяшчаюцца ў малаір. ЛАКТАБАЦЫ ЛІН (ад лакта- + бацыла) — 1) грыбок, здольны акісляць малако, надаючы яму лячэбныя ўласцівасці; 2) сыракваша, прыгатаваная заквашваннем малака такім грыбком. ЛАКТАБАЦЬІЛЫ (н.-лац. lactobacillus) — малочна-кіслыя бактэрыі\ пашыраны паўсюдна на раслінах, малочных прадуктах, y кішачным тракце жьшёл і чалавека. ЛАКТАГЛАБУЛІНЫ (ад лакта+ глабулін) — жывёльныя бялкі (глабуліны), якія змяшчаюцца ў малацэ і складаюць 95% бялкоў сыроваткі. ЛАКТАМ Ы [ад лакта+ ам(іны)] — цыклічныя аміды амінакарбонавых кіслот, выкарыстоўваюцца для атрымання палімераў. ЛАКТАСК0П (адлакта- + -скогі) — прыбор для вьпначэння колькасці тлушчу ў малацэ.
699
л -----
ЛАКТ АТДЭГІДРАГЕНАЗ A (ад лактаты + дэгідрагеназа) — фермент, які выклікае ў арганізме чалавека і жьшёл акісленне малочнай кіслаты. ЛАКТАТЫ (ад лад. lac, -ctis = малако) — солі малочнай кіслаты. ЛАК т Ац Ы Я (ад лац. lactare = утрымліваць малако, карміць малаком) — працэс утварэння і выдзялення малака малочнымі залозамі. JIAKTÔ3A (лац. lactosus = малочны) — арганічнае злучэнне класа дыцукрыдаў,; змяшчаецца ў малацэ млекакормячых і чалавека; малочны цукар. JIAKTÔM ETP (ад лакта- + метр) — прыбор для вызначэння гушчыні малака. ЛАКТО Н Ы (ад лац. lac, -ctis = малако) — арганічныя злучэнні, унутраныя цыклічныя эфіры аксікіслот. ЛАКТАФЛАВШ (ад лакта- + лац. flavus = жоўты) — тое, пгго і рыбафлавін. ЛАКУНА (лац. lacuna = паглыбленне, упадзіна) — 1)анат. пустата паміж тканкамі або органамі чалавека і жывёл, запоўненая лімфай; 2) toe, пгго і крыпта 3; 3) прапушчанае месца ў тэксце. ЛАКУНАРЫ Й (лац. lacunar, ад lacuna = паглыбленне) — тое, пгго і кесон 1.
ЛАЛАРДЫ (англ. lollards, ад гал. lollaerd = які шэпча малітвы) — удзельнікі антыкаталіцкага сялянска-плебейскага руху ў Англіі, Нідэрландах, Германіі 14 ст., які папярэднічаў Рэфармацыі. ЛАМ А1 (ісп. llama, ад кечуа llama) — бязгорбая ўючная жывёліна сям. вярблюдавых, якую разводзяць y Паўд. Амерыцы (асабліва цэніцца яе воўна). JIÀMA2 (тыбецк. blama = вышэйшы) — будыйскі манах y краінах, дзе пашыраны ламаізм. t 2 ЛАМ АІЗМ (ад лама ) — кірунак будызму, які ўзнік y 7 ст. y Тыбеце і ў 16— 18 ст. пашырыўся ў Манголіі. ЛАМ АНЦІН (фр. lamantin) — млекакормячае атрада сірэн, пашыранае ў прыбярэжных водах Атлантычнага акіяна; аб’ект промыслу. ЛАМ АРКІЗМ [ад фр. J.Lamarck = прозвішча фр. прыродазнаўцы (1744— 1829)] — вучэнне аб эвалюцыйным развіцці жывой прыроды, паводле якога змены пад уздзеяннем знешніх умоў мэтаўзгоднены з унутраным імкненнем арганізмаў да ўдасканалення. ЛАМБАРД (фр. lombard, ад іт. Lombardia = вобласць y Італіі) — крэдьггная ўстанова, якая выдае грашовую пазыку за пэўны працэнт пад заклад рэчаў або маёмас-
ЛАКФ ІЁЛЬ (ням. Lackviole) — травяністая расліна сям. крыжакветных з жоўтымі і чырвона-жоўтымі пахучымі кветкамі, пашыраная ў Паўд. Грэцыі; на Беларусі разводзіцца як дэкаратыўная. JlAJI (тур. lâl, ад перс. Ш1) — уст. тое, што і шпінель.
ЛАМ БЕРТ [ням. J.Lambert = прозвішча ням. вучонага (1728— 1777)] — адзінка яркасці, звычайна яркасці паверхні, якая свеціцца за кошт рассеянага святла. ЛАМБРАЗІЙНСТВА [ад іт. С.Lombroso = прозвішча іт. псіхіятра і антраполага (1835—
ц і.
700
1909)] — вучэнне, якое тлумачыць злачыннасць прыроджанымі біялагічнымі ўласцівасцямі злачынцы. ЛАМ БРЭКЁН (фр. lambrequin) — 1) аздабленне з матэрыі на дзвярных і аконных праёмах, на партале тэатральнай сцэны; 2) драўляная разьба на выступах страхі, над дзвярамі і вокнамі. ЛАМП і Ар Н Ы (ад лац. lamina = пласцінка, палоска) — слаісты, плоскі; л. р у х в а д к а с ц і — рух, пры якім слаі вадкасці цякуць паралельна, не змешваюцца (параўн. турбулентны). ЛАМ Ш А РЫ Я (н.-лац. laminaria, ад лац. lamina = пласцінка, палоска) — буйная марская водарасць, асобныя віды якой ужываюцца ў ежу, прымяняюцца ў медыцыне; марская капуста. ЛАМ Ш АТАР (ад лац. lamina = пласцінка) — механізм для пракатвання паміж валкамі шчыльнай паперы або кардону з мэтай ушчыльнення і надання ім глянцу. ЛАМІНАЭКТАМ ІЯ (ад лац. lamina = пласцінка + гр. ektome = высячэнне) — ускрыццё пазваночнага канала шляхам выдалення ac ui стых адросткаў і дужак пазванкоў. ЛАМПАДА (с.-гр. lampada, ад гр. lampas, -ados = факел; сонца) — невялікі свяцільнік, які запальваецца перад абразамі. г ЛАМПАС (фр. lampas) — каляровая суконная паласа, якая нашыта ўздоўж бакавога шва форменных штаноў. ЛАМ Ш ЕН (фр. lampion) — ліхтар з каляровай паперы або шкла для асвятлення ці ілюмінацыі.
----------- п ЛАМПРАФГР [ад гр. lampros = бліскучы + (por)phyreus = пурпуровы] — жыльная магматычная горная парода, якая складаецца з палявога шпату і павышанай колькасці (не менш за 30%) каляровых мінералаў. Л А Н (ст.-польск. Іап < чэш. Іап, ад с.-в.-ням. lehen) — даўняя мера зямлі; валока. ЛА Н А ЛШ (н.-лац. lanolinum, ад лац. lana = воўна + oleum = алей) — жывёльны воск, вязкае буравата-жоўтае рэчыва, якое атрымліваюць пры прамыўцы воўны; выкарыстоўваецца ў медыцыне і касметыцы. ЛА Н ГЕРМ А Н Ы (н.-лац. langermannia) — базідыяльны грыб сям. дажджавіковых, які расце на глебе ў лісцевых лясах, на палях, лугах, сярод травы. JIAHTÉT (фр. languette = язычок) — страва з мяса (выразкі), нарэзанага тонкімі прадаўгаватымі кавалкамі. ЛАНГЕТКА (фр. longuette) — павязка з гіпсу, якая забяспечвае нерухомасць зламаных касцей рук або ног. ЛАНГУСТ (фр. langouste) — марскі рак атрада дзесяціногіх (дэкаподаў) з цвёрдым панцырам, без юпошняў, з доўгімі вусікамі, які водзіцца ў цёплых морах; аб’ект промыслу. i ЛАНГХААР (ад ням. lang = доўгі + Нааг = шэрсць) — парода доўгашэрсных нямецкіх лягавых сабак, гал. ч. карычневай і шэрай масці. ЛАНДВЁР ( н я м . Landwehr) — катэгорыя ваеннаабавязаных запасу другой чаргі і вайсковыя часці з гэтых ваеннаабавязаных y Прусіі,
701
п
-----------------------------------
Германіі, Аўстра-Венгрыі і Швейцарыі ў 19 — пач. 20 ст.
ЛАНДГРА ф ( ням . Landgraf) — тытул вяльможных князёў y сярэдневяковай Германіі.
ЛАНДШ ТУТМ (ням. Landsturm) — катэгорыя ваеннаабавязаных запасу трэцяй чаргі і сфарміраваныя з іх дапаможныя вайсковыя часці ў Германіі да 1945 г. ЛАНДЫ (фр. landes) — нізінныя пясчаныя раўніны па берагах Біскайскага заліва ў Францыі, адгароджаныя ад мора паласой дзюнаў.
ЛАНДКАРТА (ням. Landkarte) — даўнейшая назва геаграфічнай карты. ЛАНДО (фр. landau) — 1) чатырохмесная карэта з адкідным верхам; 2) кузаў легкавога аўтамабіля з адкідным верхам над заднімі сядзеннямі. ЛАНДРАС (дацк. Landrace, ад land = краіна + race = парода) — беконная парода свіней, выведзеная ў Даніі. ЛАНДРАТ (ням. Landrat) — 1) орган кіравання ў некаторых кантонах Швейцарыі; 2) выбарная асоба, якая ўзначальвае раённы орган мясцовага кіравання ў Германіі; 3) член дваранскай калегіі пры губернатары ў Расіі 18— 19 ст. ЛАНДСКНЁХТ (ням. Landsknecht) — 1) наёмны салдат y некаторых краінах Зах. Еўропы ў 15— 17 ст.; 2) перан. наёмнік.
л л н д с т ы н г (шв. Landsting) — 1) орган мясцовага самакіравання ў Швецыі; 2) верхняя палата парламента (рыгсдага) y Даніі да 1953 г. (ніжняя фолькетынг).
ЛАНДЭСШТАТ (ням. Landesstaat) — сістэма саслоўных устаноў дваранства ў Прыбалтыцы ў 17 — пач. 20 ст., якая прадугледжвала аўтаномію памешчыкаў y адносінах да цэнтральнай улады. Л А Н Ж Э Р0Н (фр. longeron) — асноўны сілавы элемент y раме аўтамабіля, уздоўж корпуса самалёта, лодкі, трактара і іншых машын, які надае ім трываласць. t ЛАНСАДА (фр. lançade) — круты высокі скачок верхавога каня ў цыркавым конным спорце. ЛАНСЬЕ (фр. lancier) — англійскі парны бальны танец сярэдзіны 19 ст. тыпу кадрылі. ЛАНТАН (н.-лац. lanthanum, ад гр. lanthano = хаваюся) — хімічны рэдказямельны элемент, белы MeTan, які акісляецца ў паветры і гарыць пры награванні; выкарыстоўваецца пры вырабе аптычнага шкла.
ЛАНДТАГ (ням. Landtag, ад Land = зямля + Tag = сход) — выбарны орган самакіравання адміністрацыйна-тэрыгарыяльных адзінак — зямель y Германіі і Аўстрыі.
ЛАНТАНАЗУХ (н.-лац. lanthanosuchus, ад гр. lanthano = хаваюся + suchos = кракадзіл) — вымерлае земнаводнае падкласа батрахазаўраў, знешне падобнае да саламандры, якое жыло ў канцы палеазою.
ЛАНДШ АФТ (ням. Landschaft) — 1) агульны выгляд, a таксама сукупнасць тыповых прыкмет якой-н. мясцовасці (напр. горны л., азёрны л.); 2) тое, пгто і пейзаж 2.
ЛАНТАНЗДЫ, ЛАНТАНОІДЫ (ад лантан + гр. eidos = выгляд) — хімічныя элементы, якія ў перыядычнай сістэме элементаў Мендзялеева размешчаны за лантанам.
702
----------- п ЛАНУГА (лац. lanugo = пух, пушок) — першасны валасяны покрыў y зародкаў млекакормячых і чалавека. ЛАНЦУГ (польск. laricuch, ад ням. Lannzug) — 1) прыстасаванне ў выглядзе паслядоўна счэпленых металічных звёнаў, прызначанае для розных мэт, 2) устаноўка з шэрагу злучаных між сабой элементаў, якія ўтвараюць суцэльную лінію (напр. электрычны л.); 3) суцэльны рад каго-н., чаго-н. (напр. л. агнёў); 4) перан. паслядоўны шэраг падзей, думак і інш. (напр. л. здарэнняў). ЛАНЦЭТ (фр. lancette, ад лац. lancea = кап’ё) — хірургічны інструмент y выглядзе невялікага вострага з двух бакоў нажа. ЛАНЦЭТШ К (ад лац. lancea = Ka il’ё) — беспазваночная жьюёла класа бесчарапных з празрыстым целам і хваставым плаўніком, які па форме нагадвае ланцэт\ пашырана пераважна ў трапічных морах. ЛАПАЛІТ (ад гр. lopos = шкарлупіна + -літ) — форма залягання горных парод y выглядзе плоскай чашы, утвораная з застылай магмы ў глыбіні Зямлі. ЛАПАРАСКАПІЯ (ад гр. Іарага = жьюот + -скапія) — тое, што і перытонеаскапія. ЛАПАРАТАІУгія (ад гр. Іарага = жьюот + -тамія) — рассячэнне поласці жывата ў час хірургічных аперацый. ЛАШ д Ар Н Ы (лац. lapidarius = рэзчык па камені) — сціслы, выразны (напр. л. стыль). t Л А Ш Л І (лац. lapillus = каменьчык) — дробныя кавалкі застылай
лавы, выкінутыя вулканам y час вывяржэння. ЛАПСАРДАК (ідыш lapserdak = рьітуальная кашуля з махрамі) — даўнейшы доўгі сурдут y польскіх і галіцыйскіх яўрэяў.
ЛАРВТЦЫДЫ (ад лац. larva = лічынка + -цыды) — інсектыцыды, якія прымяняюцца для знішчэння лічынак і вусеняў насякомых. л Ар в ы (лац. larvae) — злыя духі і прьшіды злых людзей y старажытнарымскай міфалогіі. ЛАРГА (іт. largo = павольны, шырокі) — 1) муз. самы павольны тэмп\ 2) музычны твор або яго частка ў такім тэмпе. ЛАРГЕТА (іт. larghetto, ад largo = павольны, шырокі) — 1)муз. yMepaHa павольны тэмп, блізкі да андаюпэ:; 2) музычны твор або яго частка ў такім тэмпе. Л А РД 03 (гр. lordos = выгнуты) — прьфоджанае або набытае скрыўленне пазваночніка выпукласцю наперад. ЛАРНЕТ (фр. lorgnette) — 1) складныя акуляры з ручкай; 2) уст. разнавіднасць манокля. ЛАРНЕРАВАЦЬ (фр. lorgner) — глядзець, разглядваць y ларнет. г Л А РЫ (лац. lares) — старажытныя міфалагічныя духі, якія лічыліся заступнікамі дому і сям’і. ЛАРЫ КАТЫ (н.-лац. loricata) — тое, пгго і хітоны. ЛАРЫНГА- (гр. larynks, -ngos = гартань) — першая састаўная частка складаных слоў, што выражае паняцце «які адносіцца да гартані».
ЛАРЫ НГАЛІ з Ац Ы Я (ад гр. la rynks, -ngos = гартань) — тое, пгго і глаталізацыя.
703
л —-----
Л А РЫ Н ГА Л О П Я (ад ларынга- + -логія) — раздзел отарыналарынгалогіі, які вывучае анатомію, фізіялогію і хваробы гартані. ЛАРЫ НГАСКАПІЯ (ад ларынга+ -скапія) — метад даследавання гартані пры дапамозе ларынгаскопа і іншых інструментаў (параўн. аўтаскапія). ЛАРЫ НГАСКОП (ад ларынга- + -скоп) — прыбор y выглядзе плоскага люстра на доўгім стрыжні для даследавання гартані.
ЛАРЫНГАСПАЗМ А (ад ларынга- + спазма) — сутаргавае скарачэнне галасавых звязак, якое перашкаджае дыхаць.
ЛАРЫНГАСТЭНбз (ад ларынга+ стэноз) — звужэнне гартані або поўнае закрыццё яе прасвету, прыроджанае або выкліканае некаторымі захворваннямі. ЛАРЫ НГАТАМ ІЯ (ад ларынга+ -тамія) — хірургічная аперацыя рассячэння гартані (параўн. ларынгаэктамія). ЛАРЫ НГАТРАХЕІТ (ад ларынга- + трахея) — адначасовае запаленне слізістай абалонкі гартані і трахеі пры віруснай інфекцыі. Л А РЫ Н Г А Ф 0Н (ад ларынга- + -фон) — спецыяльны мікрафон для пераўтварэння акустычных ваганняў y электрычныя, які прыкладваецца непасрэдна да гартані пры перагаворах ва ўмовах моцнага шуму (на самалётах, y танках і інш.). ЛАРЫ НГАЭКТАМ ІЯ (ад ларынга- + гр. ektome = высячэнне) — хірургічная аперацыя поўнага выдалення гартані (параўн. ларынгатамія).
Л А РЫ Н ГІТ (ад гр. laiynks, -ngos = гартань) — запаленне слізістай абалонкі гартані. ЛАРЫ НГОЛАГ (ад ларынга- + -лаг) — урач-спецыяліст па ларынгалогіі. ЛАСАЛЬЯНСТВА [ад ням. F.Las sale = прозвішча ням. сацыяліста (1825— 1864)] — плынь y рабочым руху другой пал. 19 ст., якая адмаўляла класавую барацьбу і сацыялістычную рэвалюцыю. JIACÔ (фр. lasso, ад ісп. lazo) — аркан з рухомай пятлёй для лоўлі жьюёл. ЛАСТ (гал. last = груз) — адзінка вымярэння вагі грузаў, якія перавозяцца на суднах (неаднолькавая ў розных краінах). ЛАСЦПС1 (англ. lasting = трывалы) — лёгкая баваўняная тканіна атласнага перапляцення, якая ўжываецца звычайна на падкладку. ЛАСЦПС2 (ад н.-лац. elasticus = пругкі, эластычны) — каўчук, гума. Л А С ЬЁН (фр. lotion, ад лац. lotio = мыццё) — касметычны гігіенічны сродак для догляду скуры тваРУЛА Т (латыш. lats) — грашовая адзінка ў Латвіі ў 1922— 1940 гг. і з 1993 г. JIÀTA (польск. lata, ад с.-в.-ням. latte) — дошка або жэрдка, якая кладзецца ўпоперак крокваў. ЛАТАШ Я (індз. alattani) — пальма з шьгрокім веерападобным лісцем, пашыраная ў тропіках; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная.
704
Л ЛАТАРЭЯ (іт. lotteria) — розыгрыш рэчаў або грашовых сум па білетах.
ЛА ТЫ Ш ЗМ (ад лац. latinus = лацінскі) — слова або выраз, запазычаныя з лацінскай мовы.
ЛАТО (фр. loto) — гульня, удзеяьнікі якой закрываюць на спецыяльных картах названыя нумары або малюнкі (выйграе той, хто першым закрые ўсе нумары або малюнкі).
ЛА ТЫ Ш С Т (с.-лац. latinista) — спецыяліст y галіне лацінскай філалогіі.
-ЛАТРЫ Я (гр. latreia = служэнне, шанаванне) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццям «служэнне», «шанаванне». ЛА ТС і Ан СТВА [ад гал. J.Lotsy = прозвішча гал. батаніка (1867— 1931)] — антыдарвінаўская канцэпцыя эвалюцыі жьгоой прыроды, якая разглядае развіццё арганічнага свету як перакамбінацыю спрадвечна існуючых генаў. ЛАТУК (с.-н.-ням. lattuke, ад лац. lactuca) — травяністая расліна сям. складанакветных са сцябловым лісцем і дробнымі светла-жоўтымі кветкамі ў мяцёлках, пашыраная ў Еўразіі, Афрыцы і Амерыцы; адзін з відаў — салата. ЛАТУНЬ (ням. Latun) — сплаў медзі з цынкам, часам з прымессю волава, алюмінію, марганцу. ЛАТЫ М ЕРЫ Я (н.-лац. latimeгіа) — рыба групы кісцяпёрых, якая водзіцца ў Індыйскім акіяне. ЛАТЫ НВА ВА Ц Ь (п.-лац. latini zare) — 1) уводзіць лацінскую мову і лацінскую культуру; 2) замяняць які-н. алфавіт лацінскім. ЛАТЫ Ш ЗА Ц Ы Я (ад п.-лац. lati nizare = латынізаваць) — 1) увод лацінскай мовы і лацінскай культуры; 2) пераход на лацінскі алфавіт. 23 A. М. Булыка, т. 1
ЛАТЬІНЬ [лац. latina (lingua)] — лацінская мова. ЛАТЫ ФЎНДЫ Я (лац. latifundi um, ад latus = шырокі + fundus = зямля, маёнтак) — буйное прыватнае зямельнае ўладанне, маёнтак. ЛАТЭНСІФПСАЦЫЯ (ад лац la tens = схаваны + -фікацыя) — гтрацэс узмацнення схаванага (непраяўленага) фатаграфічнага адлюстравання да праяўлення фотаматэрыялу. ЛАТЭНТНЫ (лац. latens, -ntis = скрыты, нябачны) — які знешне не праяўляецца, скрыты (напр. л. перыяд хваробы). ЛАТ ЭРАЛЬНЫ (лац. lateralis = бочны) — які знаходзіцца збоку, бакавы (аб органах, размешчаных збоку ад сярэдняй плоскасці цела; напр. л-ыя зубы). ЛАТЭРЫ Т (ад лац. later = цэгла) — горная парода чырвонага або бурага колеру, падобная на гліну. ЛАЎН-ТЭШ С (англ. lawn-ten nis) — прынятая ў міжнароднай спартыўнай тэрміналогіі назва тэніса. ЛАЎР (лац. laurus) — 1) вечназялёнае дрэва сям. лаўровых з прадаўгаватым пахучым лісцем, пашыранае ў Міжземнамор’і; 2) мн. лаўровы вянок або асобныя галінкі гэтага дрэва як сімвал перамогі, славы; п а ж ы н а ц ь л а ў р ы — карыстацца вынікамі перамогі.
705
Л ЛАЎРА (rp. laura) — буйны мужчынскі праваслаўны манастыр, які падпарадкоўваецца сіноду 1. ЛАЎРЭАТ (лац. laureatus = увенчаны лаўрамі) — 1) пераможца якіх-н. спаборніідваў, адзначаны лаўровым вянком y старажытных грэкаў і рымлян; 2) званне, якое прысуджаецца за выдатныя заслугі ў галіне навукі, тзхнікі, мастацгва; 3) пераможца мастацкага конкурса. ЛАЎРсІНСІЙ [ад англ. Е. Law rence = прозвішча амер. фізіка (1901— 1958)] — ппучна атрыманы радыеактыўны хімічны элемент сям. актыноідаў. ЛАЎ с Ан [рус. лавсан, ад Ла(бораторня) в(ысокомолекулярных) с(оеднненнй) А(кадеммм) н(аук)] — сінтэтычнае валакно, якое выкарыстоўваецца ў тэкстыльнай прамысловасці, a таксама тканіна з такога валакна. ЛАУСОШ Я [н.-лац. lawsonia, ад J.Lawson = прозвішча шв. натураліста (памёр y 1747 г.)] — кустовая расліна сям. чальчаковых з светла-жоўтымі або чырвонымі пахучымі кветкамі ў мяцёлках, пашыраная ў тропіках; вырошчваецца як дэкаратыўная і фарбавальная расліна (з лісця атрымліваюць хну). ЛАЎТЭРБАРШ ЕЛА (н.-лац. lauterbomiella) — каланіяльная зялёная водарасць сям. сценадэсмавых, якая трапляецца ў прэсных вадаёмах. ЛАФАКАЛЁЯ (н.-лац. laphocoІеа) — пячоначны мох сям. лафакалеевых, які расце ў вільготных месцах, цяністых лясах на глебе, гнілой драўніне.
ЛАФАТРЫХІ (ад гр. lophos = гтучок + thriks, -ichos = валасы) — бактэрыі з пучком жгуцікаў на адным з канцоў клеткі. ЛАФАФОРА (н.-лац. laphophoга) — расліна сям. какіусавых з шарападобнымі сцёбламі без калючак і ружовымі, белымі або жоўтымі кветкамі, пашыраная на поўдні ЗША і ў Мексіцы. ЛАФЁТ (ням. Lafette, ад фр. l’af fût) — станок, на якім умацоўваецца ствол гарматы для надання яму пэўнага становішча перад стрЗлам, a таксама для перамяшчэння гарматы. ЛА Ф ІТ (фр. lafite) — сорт чырвонага вінаграднага віна. ЛАФОЗІЯ (н.-лац. lophozia) — пячоначны мох сям. лафозіевых, які расце ў лясах на гнілой драўніне, пясчанай або гліністай глебе, камянях. ЛАХНЕЛУЛА (н.-лац. lachnellu1а) — сумчаты грыб сям. гіяласцыфавых, яхі развіваецца на галінках і ігліцы хвойных дрэў. ЛАХНЕЯ (н.-лац. lachnea) — сумчаты грыб сям. пецыцавых, які развіваецца на глебе, рэпггках драўніны ў лясах. JIÀXTA (фін. lahti) — мелкаводная марская бухта ў Фінскім заліве. t ЛАЦАРОШ (іт. lazzaroni, ад ісп. lâzaro = жабрак) —■ 1) удзельнікі паўстання ў Паўн. Італіі супраць іспапскага панавання ў 17 ст.; 2) назва дэкласаваных элеменггаў y Італіі ў 18— 19 ст. Л А Ц м Л йС Т А Р (ад лоцыя + майстар) — службовая асоба, якая загадвае службай марской бяспекі,
706
п назірае за станам агараджальных знакаў на рэйдах і фарватэрах. ЛАЦЫ (іт. lazzi, ад lazzo = жарт) — буфонныя трукі, камічныя нумары (музычныя, акрабагычныя, танцавальныя, славесныя), уюпочаныя ў асноўнае дзеянне камедыі масак. ЛАШ Т (ст.-польск. laszt, ад с.-в.ням. last = груз) — адзінка масы ў сістэме мер Вялікага княства Літоўскага (120 пудоў); выкарыстоўвалася пры меранні сыпкіх рэчываў (збожжа, солі і інш.). Л А Я Л ІС ТЫ (англ. loyalists) — прыхільнікі метраполіі ў час вайны за незалежнасць y Паўн. Амерыцы ў 1775— 1783 гг. ЛА&ЛЬНЫ (фр. loyal = літар. верны) — 1) які трымаецца ў межах закону, часам толькі знешне; 2) які карэктна адносіцца да каго-н., чаго-н. ЛЕА Ш Д Ы (ад лац. leo, -onis = леў) — паток метэораў, радыянт якога знаходзіцца ў сузор’і Льва. ЛЕАПА р Д (лац. leopardus, ад гр. leopardos) — буйны драпежнік сям. кашэчых з плямістай поўсцю, які водзіцца ў Афрыцы і Паўд. Азіі. ЛЕВАМЕДЭІДН (ад лац. laevus = левы + гр. mykes, -etos = грыб) — лекавы прэпарат, антыбіётык, які гтрымяняюць пры брушным тыфе, дызентэрыі і іншых хваробах. ЛЕВАНТ (іт. Levante = Усход) — 1) уст. агульная назва краін, размешчаных на ўсх. узбярэжжы Міжземнага мора, 2) усходні вецер на Міжземным, Чорным і Азоўскім морах. ЛЕВА Н Ц Ш (фр. levantine) — шаўковая тканіна з косым пера-
пляцешіем, з якой шыюць блузкі, робяць падкладкі і інш. ЛЕВАРЫ Н (ад лац. levor, -oris = роўнасць, гладкасць) — лекавы прэпарат, антыбіётык, які прымяняюць пры кандыдамікозах. ЛЕВЕЙЛУЛА (н.-лац. leveillu1а) — сумчаты грыб сям. мучніста-расяных, які развіваецца на травяністых раслінах і дрэвах. Л ЕВЕЛЕРЫ (англ. levellers) — радыкальна-дэмакратычная палітьгчная групоўка ў Англіі ў перыяд буржуазнай рэвалюцыі 17 ст., якая выступала за ўстанаўленне рэспублікі, правядзенне сацыяльных рэформ. ЛЕВІРАТ (ад лац. levir = швагер) — звычай некаторьіх народаў, паводле якога ўдава мае магчымасць (ці нават абавязана) выйсці замуж за брата нябожчыка-мужа. ЛЕВІТАЦЫ Я (лац. levitatio = падыманне) — магічны спосаб пераадолення зямнога прыцяжэння (напр. падыманне ўласнага цела намаганнем волі, палёты ў сне і г.д.). ЛЕВІЯФ АН (ст.-яўр. liwjâthân) — 1) вялікае марское страшыдла, аб якім гаворыцца ў Бібліі; 2) перан. нешта велізарнае, страшнае. ЛЕВУЛЁЗА (ад лац. laevus = левы) — тое, пгго і фруктоза. ЛЕГАЛІЗАВАЦЬ (фр. légaliser) — узаконьваць, лічыць законным, пераводзіць на легальнае становішча. ЛЕГАЛІЗАЦЫ Я (ад лац. legalis = законны) — 1) наданне законнай сілы якому-н. акту або дзеянню; 2) y міжнародным праве — засведчанне подпісаў на дакументах,
707
a прызначаных для дзеяння ў замежных дзяржавах. ЛЕГАЛІЗМ (ад лац. legalis = законны) — паводзіны, якія толькі знешне ўзгадняюцца з агульнапрынятымі маральнымі нормамі, не адпавядаючы сапраўднаму духу маральнасці. __ / ЛЕГА ЛЬН Ы (рус. легальный, ад лац. legalis) — прызнаны, дазволены законам. ЛЕгАт1(лац. legatus) — 1) пасол сената, які выконваў палітычныя даручэнні ў Стараж. Рыме; 2) дыпламатычны прадстаўнік рымскага папы, які выконвае спецыяльную місію ў замежных краінах. ЛЕГАТ2 (лац. legatum = належнае па завяшчанню) — выкладзенае ў завяшчанні даручэнне выплаціць якой-н. асобе пэўную суму або перадаць ёй пэўную маёмасць. ЛЕГАТА ( і т . legato = звязна) — муз. звязнае выкананне гукаў, пры якім яны плаўна пераходзяць адзін y другі (проціл. стаката). ЛЕГАТЬІСІМ А (іт. legatissimo) — муз. звязнае выкананне гукаў, болын плаўнае, чым легата. ЛЕГА Ц Ы Я (лац. legatio) — 1) пасольства рымскага папы, якое накіроўваецца з асаблівай дыпламатычнай місіяй; 2) правінцыя ў коліпіняй Папскай вобласці (Італія). ЛЕГТЕМ АГЛАБІН (ад лац. lego = збіраю, згоріваю + гемаглабін) — рэчыва, падобнае на гемаглабін, якое ўтвараецца ў некаторых раслінах. ЛКГЕНДА (лац. legenda = тое, што павінна быць прачьггана) — 1) вуснае народнае апавяданне аб якой-н. гістарычнай або выдуманай падзеі, асобе; 2) выдумка, што-н. неверагоднае; 3) сукуп-
насць умоўных знакаў і тлумачэнняў да карты, што раскрьшаюць яе значэнне. ЛЕГЕНДАРНЫ (ад лац. legenda = тое, што павінна быць прачытана) — 1) які з’яўляецца легендай, казачны; 2) авеяны легендамі, незвычайны, небывалы. Л Е Г ІЁ Н (лац. legio, -onis) — 1) асноўная арганізацыйная адзінка старажьггнарымскага войска; 2) асобнае вайсковае фарміраванне ў некаторых замежных краінах; 3) перан. вялікая колькасць, мноства каго-н., чаго-н. (напр. л. зорак). ЛЕГІРАВАЦЬ (ням. legieren) — уводзіць y метал для змянення яго хімічных і фізічных уласцівасцей дамешкі іншых металаў. ЛЕГІСЛАТУРА (ад лац. lex, legis = закон + latura = унясенне) — 1) прадугледжаны законам тэрмін паўнамоцтваў заканадаўчых органаў; 2) сукупнасць заканадаўчых органаў y Англіі, многіх штатах ЗША. ЛЕГІСЛАТЬІВА (фр. legislative, ад лац. legis latio = устанаўленне права) — назва заканадаўчага сходу Францыі ў час Французскай рэвалюцыі ў 1791— 1792 гг. (да Канвента) і ў час Другой рэспублікі 1849— 1851 гг. i Л Е ГІС Т Ы (с.-лац. legistae, ад лац. lex, legis = закон) — сярэдневяковыя юрысты, якія ўводзілі ў практыку грамадзянскае рымскае права, супрацьпастаўляючы яго царкоўнаму праву і феадальным звычаям. ЛЕГГГЫ МАЦЫЯ (лац. legitimatio) — пацвярджэнне ці прызнанне законнасці якога-н. права, a таксама дакумент, які пацвярджае гзтае права.
708
Л ЕГІТЫ М ІЗМ (фр. légitimisme, ад лац. legitimus = законны, правамерны) — палітычны кірунак y Зах. Еўропе ў 19 — пач. 20 ст. (пераважна ў Францыі), які прызнаваў спадчыннае права якой-н. дынастыі на ўладу. ЛЕГІТЬІМ ІРАВАЦЬ (с.-лац. 1еgitimare) — прызнаваць законам. Л Е Г ІТ Ы Ш С Т (фр. légitimiste, ад лац. legitimus = законны, гіравамерны) — прыхільнік легітымізму, манархіст. ЛЕГІТЬІМ Н Ы (лац. legitimus) — законны, правамерны. Л ЕГІЯ Н ЕР (фр. legionnaire, ад лац. legionarius = які належыць да легіёна) — воін, салдат легіёна. ЛЕГ0РН (англ. leghorn, ад Leghorn = Ліворна) — парода яйцаноскіх курэй з белым апярэннем. ЛЕГУА (ісп. légua) — мера даў.жыні ў краінах Лац. Амерыкі (ад 4 да 6,6 км). ЛЕДЭБУРЫ Т [ад ням. A.Ledebur = прозвішча ням. металурга (1837— 1906)] — структурная састаўляючая жал езаву гляво дзі стых сплаваў, механічная сумесь аўстэніту і цэментыту. ЛЕДЭРЫ Н (ад ням. Leder = скура) — баваўняная тканіна з лакавым пакрыццём, якая імітуе скуру. Л ЕЕР (ran. leer = пераносная лесвіца) — мар. агароджа (з тросаў, металічных труб) уздоўж бартоў, вакол люкаў на суднах, a таксама трос для мацавання некаторых парусоў. Л ЕЕРС ІЯ (н.-лац. leersia) — травяністая расліна сям. злакавых з доўгім востра-шурпатым лісцем і суквеццем y выглядзе родкай мя-
л
цёлкі, пашыраная ў розных кліматычных зонах; кармавая. ЛЕЖ АНЁЯ (н.-лац leieunea) — пячоначны мох сям. лежанеевых, які трапляецца на ствалах дрэў, часам на камяпях y цяністых лясах. Л Е І (фр. lé = палатно, шырыня тканіны паміж двума пругамі) — нашыўкі са скуры ці моцнай тканіны на кавалерыйскіх пгганах y месцах, якія пры яздзе датыкаюцца да сядла.
Л Е Й (рум. leu) — грашовая адзінка Румыніі, роўная 100 бані. ЛЕЙАГОМ (ад гр. leios = мяккі + фр. gomme = смала) — сорт дэкстрыну, які атрымліваецца пры падсмажванні бульбянога крухмалу. ЛЕЙБАРЫ СТ (англ. Labourist, ад labour = праца) — чяен рабочай партыі ў Англіі, Ірландыі, Аўстраліі і некаторых іншых краінах, якая праводзіць палітыку класавага супрацоўніцтва з буржуазіяй. ЛЕЙБ-ГВА р ДЫ Я (ням. Laibgarde) — асабістая ахова манарха, a таксама прьшілеяванае войска ў шэрагу манархічных дзяржаў. Л ЕН БЛ (англ. label = ярлык, этыкетка) — невялікая фірменная метка на адзенні, від таварнага знака, які мае таксама дэкаратыўнае значэнне. ЛЕЙБ-М ЕДЫ К (ад ням. Leib = цела + медык) — прыдворны ўрач. ЛЕЙКАД^РМ А (ад гр. leukos = белы + дэрма) — знікненне пігменту скуры ў вьшіку некаторых захворванняў, a таксама пры прыёме некаторых лякарстваў. ЛЕЙКАКСЁН (гр. leukoksene = белы і чужародны) — тонказярністая (да скрытакрыпгшлічнай) міне-
709
л ральная сумесь вокіслаў рутылу, анатазу і сфену з кварцам, ільменітам, гліністым рэчьшам і інш. ЛЕЙ КА П ЕШ Я (н.-лац. leucopeпіа, ад гр. leukos = белы + репіа = беднасць) — памяншэнне колькасці лейкацытаў y крыві. ЛЕЙКАПЛАКІЯ (ад гр. leukos = белы + plakous = плоскі) — малочна-белыя плямы на слізістых абалонках рота, гартані і інш., пгго ўзнікаюць пры гіпавітамінозах A і В пры працяглых раздражненнях слізістых абалонак. ЛЕЙКАПЛАСТЫ (ад гр. leukos = белы + пласт) — бясколерныя пластыды (амілапласты і элаяпласты) y клетках раслін, якія выконваюць розныя функцыі. ЛЕЙ КА ТРО П Ы (ад гр. leukos = белы + -тропы) — рэчывы, якія выкарыстоўваюцца для атрымання вытраўных малюнкаў (белых або жоўтых узораў) на пафарбаванай тканіне. ЛЕШ САХЛАРЫДЫШ Ы (н.-лац. leucochloridinae) — падсямейства гельмінтаў сям. брахілемідаў,; паразіты дзятлападобных і вераб’інападобных шушак. Л ЕЙ К А Ц Ы Т 03 (н.-лац. leucocytosis, ад гр. leukos = белы + kytos = клетка) — павелічэнне колькасці лейкацытаў y крыві. ЛЕН КА Ц Ы ТЫ (н.-лац. leucocy tus, ад гр. leukos = белы + kytos = клетка) — белыя крывяныя цельцы, састаўная частка крыві чалавека і жывёл; падзяляюцца на агранулацыты і гранулацыты (параўн. эрытрацыты). ЛЕЙ КЕМ ІЯ (н.-лац. leucaemia, ад гр. leukos = белы + haima = кроў) — уст. тое, пгго і лейкоз.
ЛЕЙКОЗ (гр. leukos = белы) — агульная назва пухлін, што ўзнікаюць з крывятворных клетак і пашкоджваюць касцявы мозг, a таксама іншыя органы і тканкі; белакроўе. Л Е Й К 0М А (гр. leukoma) — памутаенне рагавой абалонкі вока ў выніку ўтварэння непразрыстай рубцовай тканкі; бяльмо. Л ЕЙ Н ЕР (англ. liner) — тонкасценная стальная труба з вінтавымі нарэзамі ўнутры, якая ўтварае канал ствала гарматы. ЛЕЙТМ АТЫ У (ням. Leitmotiv = вядучы матыў) — 1) музычная тэма, кароткі музычны зварот, які звязваецца з гоўнай ідэяй і шматразова паўтараецца ў творы адпаведна развіццю сюжэта; 2) перан. асноўная думка, якая неаднаразова паўтараецца і падкрэсліваецца (напр. л. рамана). ЛЕЙТЭНАНТ (ням. Leutenant, ад фр. lieutenant) — воінскае званне малодшага афіцэрскага саставу ў арміі і флоце. Л Е Й Ц Ы (польск. lejce, ад ням. Leitseil) — частка вупражы, вяроўкі або рамяні для кіравання запрэжаным канём. ЛЕН Ц ЬІН (н.-лац. leucinum, ад гр. leukos = белы) — арганічнае злучэнне, якое ўваходзіць y склад усіх жывёльных і раслінных бялкоў. Л ЕН Ц Ы Т (ад гр. leukos = белы) — мінерал класа сілікатаў белага або шэрага колеру. ЛЕНЦЬШДТ (ад лейцыт) — вулканічная горная парода, складзеная пераважна з лейцыту і манакліннага піраксену, ад шэрага да чорнага колеру.
710
------- л ЛЕЙ Ш М А Ш ЁЗЫ (ад лейшманія) — захворванні чалавека і жывёл, якія выклікаюцца лейшманіям і7 што паражаюць скуру і слізістыя абалонкі. ЛЕЙ Ш М А Ш Я [н.-лац. leishmaпіа, ад англ. Leishman = прозвішча англ. урача (1865— 1926)] — прасцейшае групы трыпанасомаў, якое паразітуе ў арганізме чалавека і некаторых жьшёл. Л Е К (алб. lek) — грашовая адзінка Албаніі, роўная 100 кіндаркам. Л Е к Аж ( ням. Leckage, ад Leek = цячэнне) — страта вагі або аб’ёму тавару ў выніку яго выцякання або прасыпання з тары ў час перавозкі.
ца ва ўсёй сукупнасці сваіх форм і значэнняў. JIÉKCIKA (гр. leksikos = слоўнікавы) — 1) сукупнасць слоў жой-н. мовы або дыялекта; 2) сукупнасць слоў, якія ўжываюцца ў пэўнай сферы дзейнасці (напр. рамесніцкая л.); 3) слоўнікавы склад твораў якога-н. аўтара. ЛЕКСПСАГРАФІЯ (ад гр. leksi kos = слоўнікавы + -графія) — раздзел мовазнаўства, які займаецца тэорыяй і практыкай укладання слоўнікаў. ЛЕКСПСАЛОГЮ (ад гр. leksikos = слоўнікавы + -логія) — раздзел мовазнаўства, які вывучае лексіку.
ЛЕКАНАКЦІС (н.-лац. Іесапасtis) — накіпны сумчаты лішайнік сям. леканакцінавых, які трапляецца на кары і драўніне хвойных ДРэўЛЕК А Ш Я (н.-лац. Іесапіа) — накіпны сумчаты лішайнік сям. леканоравых, які расце на кары дрэў, апрацаванай драўніне.
ЛЕКСПСАСТАТЫСТЫКА (ад лексіка + статыстыка) — тое, што і глотахраналогія 2.
Л ЕК А Н 0РА (н.-лац. Іесапога) — накіпны сумчаты лішайнік сям. леканоравых, які расце на кары дрэў, апрацаванай драўніне, камянях.
ЛЕКСПС0Н (гр. leksikon) — 1) даўнейшая назва слоўніка (напр. «Лексікого> П.Бярынды); 2) запас засвоеных чалавекам слоў і выразаў.
Л Е К ІС Т Ы (ад англ. lake = возера) — група англійскіх пісьменнікаў сентыментальна-рамантычнага кірунку (канец 18 — пач. 19 ст.), якая выступала супраць псеўдакласіцызму. Л Е К ІФ (гр. lekythos) — старажытнагрэчаскі гліняны распісны сасуд з вузкім горлам і вертыкальнай ручкай для туалетнага алею. JIEKCÉMA (ад гр. leksis = слова) — лінгв. слова як самастойная сэнсавая адзінка, якая разглядаец-
ЛЕКСПСОГРАФ (ад лексікаграфія) — спецыяліст y галіне лексікаграфіі. Л Е К С ІК 0Л А Г (ад лексікалогія) — спецыяліст y галіне лексікалогіі.
Л Е К С ІЧ Н Ы (гр. leksikos) — які мае адносіны да лексікі, слоўнікавы. ЛЕКТАР (лац. lector) — асоба, якая чытае лекцыі. Л Е К Т 0 Р Ы Й (с .-лац. lectorium) — 1) арганізацью, якая наладжвае чытанне публічных лекцый, 2) цыкл лекцый, аб’яднаных тэматычна ці прызначаных для пэўнага кола слухачоў; 3) памяшканне для чыгання публічных лекцый.
711
a ЛЕКЦЬІН (н.-лац. leccinum) — шапкавы базідыяпьны грыб сям. балетавых, які расце ў лясах; y ліку відаў — падасінавік, падбярозавік. ЛЕКЦ Ы Я (лац. lectio = чытанне) — 1) вусны выклад вучэбнага прадмета ў вышэйшай навучальнай установе; 2) публічнае выступленне на якую-н. тэму. ЛЁМ А (гр. lemma) — мат. дапаможная тэарэма, неабходная для доказу адной або некалькіх іншых тэарэм. JIEMAHÉMA (н.-лац. laemonema) — рыба сям. моравых, якая водзіцца ва ўсіх акіянах на глыбіні 300—700 м. ЛЕМ АНТАР (польск. lamentarz, ад лац. elementarius = які адносіцца да пачаттсаў) — y cm. буквар. г ЛЕМЗНГ (нарв. lemming) — грызун сям. палёвак з доўгай буражоўтай плямістай поўсцю, пашыраны ў Арктыцы. ЛЕМВДС к Ат А (лац. lemniscata = упрыгожаная стужкамі, ад гр. lemnikos = стужка або павязка з воўны) — мат. крывая на гоюскасці, якая з’яўляецца лініяй узроўню модуля мнагачлена з комплекснымі каэфіцыентамі. ЛЕМ ІіІРА (ісп. lempira, ад Lempira = імя індзейскага правадыра) — грашовая адзінка Гандураса, роўная 100 сентава. ЛЕМ У РЫ (лац. lemures = душы памёршых) — 1) духі, душы памёршых y старажытнарымскай міфалогіі; 2) паўмалпы, пашыраныя на Мадагаскары і прылеглых астравах. Л ЕН 1 (польск. lenno, ад ням. Lehen) — 1) спадчыннае зямельнае
ўладанне ў Зах. Еўропе ў эпоху феадалізму, якое сеньёр даваў васалу пры ўмове выканання ваеннай або адміністрацыйнай службы; 2) падатак, які збіраўся з такога зямельнага ўладання. Л Е Н 2 (шв. lân) — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў Швецыі. ЛЕНДЛАРДЬІЗМ (англ. landlor dism, ад landlord = памешчык) — сістзма буйнога землеўладання ў Англіі, заснаваная на манаполіі.на зямлю лендлордаў. ЛЁН ДЛЕР (ням. Lândler) — даўні сялянскі парны танец y Паўд. Германіі і Аўстрыі, адзін з папярэднікаў вальса. ЛЕНД-ЛІЗ (англ. lend-lease ад lend = пазычаць + lease = здаваць y арэнду) — сістэма перадачы ЗІПА ў пазыку або арэнду зброі, боегтрьтасаў, сыравіны, харчавання краінам антыгітлераўскай кааліцыі ў час 2-й сусветнай вайны. Л Е Н Д Л 0РД (англ. landlord) — буйны землеўладальнік y Англіі, які здае зямлю ў арэнду фермерампрадпрымальнікам і атрымлівае зямельную рэнту. Л ЕН ІКС (ням. Lenix) — элемент ланцуговай перадачы ў выглядзе кола, якое свабодна верціцца і дазваляе рэгуляваць надяжэнне ланцуга або рэменя. г Л ЕН Н Ы (польск. lenny, ад ням. Lehen = лен) — які мае адносіны да лена 1, звязаны з яго ўладаннем (напр. л-ае права). ЛЕНСМ АН (шв. lansman) — прадстаўнік паліцэйскай і падатковай улады ў прыгарадах і сельскіх мясцовасцях ІПвецыі і Фінляндыі. ЛЕНТА (іт. lento) — 1) муз. павольны тэмп, крыху хутчэйшы,
712
чым ларга\ 2) музычны твор або яго частка, напісаныя ў такім тэмпе. Л ЕН Ч (англ. linch) — назва другога снядання ў Англіі і некаторых іншых краінах. ЛЕПАЦЫ НКЛІС (н.-лац. Іеросіпclis) — аднаклетачная водарасць сям. эўгленавых, якая трапляецца ў сажалках, рэках. ЛЕПІДАДЭНДРАНЫ (ад rp. lepis, -idos = луска + -дэндран) — вымерлыя дрэвападобныя расліны ('лепідафіты), якія існавалі ў палеазоі\ дасягалі ў вышыню 30 м і мелі ў дыяметры 2 м; лускадрэвы. ЛЕІЦДАЗАЎРЫ (н.-лац. lepidosauria) — падклас паўзуноў (дыапсідаў) , які ўюпочае атрады эазухій (выкапнёвыя формы), дзюбагаловых і лускаватых. ЛЕШ ДАКРАКІТ (ад гр. lepis, -idos = луска + krokys, -ydos = нітка) — мінерал класа гідравокіслаў чырванаватага колеру, які ўваходзіць y склад жалезнай руды. ЛЕІЦДАЛІТ (ад гр. lepis, -idos = луска + -літ) — мінерал класа сілікатаў пераважна фіялетавага колеру, часам бясколерны. ЛЕПІДАПТЭРАЛОГІЯ (ад гр. lepis, -idos = луска + pteron = крыло + -логія) — раздзел энтамалогіі, які вьшучае матылькоў. ЛЕШ ДАСІРЭН (ад гр. lepis, -idos = луска + seiren = чараўніца, сірэна) — прэснаводная рыба, якая дыхае лёпсімі і жабрамі; водзіцца ў Паўд. Амерыцы. ЛЕШ ДА Ф ІТЫ (ад гр. lepis, -idos = луска + -фіты) — гіганцкія вымерлыя дрэвападобныя расліны з узорыстай карой y выглядзе лустачак (лепідадэндраны, сігілярыі і інш.), якія існавалі ў палеазоі.
— ------- л
ЛЕГПДОЗЫ (н.-лац. lepidozia) — пячоначны мох сям. лепідозіевых, які трапляецца на гнілой драўніне, гумуснай глебе, камянях y лясах. ЛЕПРА (гр. lepra) — мед. хранічная інфекцыйная хвароба чалавека; праказа. ЛЕПРАЗОРЫ Й (ад лац. leprosus = пракажоны) — лячэбная ўстанова для хворых на лепру.
ЛЕП РА РЫ Я (н.-лац. Іергагіа) — ппучная група, якая аб’ядноўвае лішайнікі паводле структуры талому\ трапляюцца на ствалах дрэў, камянях, скалах, імхах. JLÉOTA (гр. lepton) — 1) дробная старажытнагрэчаская медная манета, ро}ліая 1/100 драхмы 1; 2) сучасная грэчаская разменная манета; 3) перан. пасільны ўклад y якую-н. агульную справу. ЛЕПТАБАЗІС (н.-лац. leptobasis) — ніткаватая сіне-зялёная водарасць сям. лептабазальных, якая трапляецца ў прэсных стаячых водах, на водных раслінах, вапняковых камянях, y рэках, на балоце і кары дрэў. ЛЕПТАДЫ КЦЫ УМ (н.-лац. Іерtodictyum) — лістасцябловы мох сям. амблістэгіевых, які расце ў вадзе і над вадой на камянях, затопленых дрэвах, глебе. ЛЕІГГ АЛІДЫ (н.-лац. leptolida) — атрад марскіх кішачнаполасцевых жьшёл падкласа гідроідных; прадстаўлены асобінамі паліпоіднага і медузоіднага паходжання; марскія гідроідньія паліпы. ЛЕПТАМ ЕДУЗЫ (ад гр. leptos = дробны + медуза) — медузоіднае пакаленне марскіх гідроідных паліпаў (лепталідаў).
713
a
—
------------------------
ЛЕП ТА М ЕН Ш ГІТ (ад гр. leptos = далікатны + менінгіт) — запаленне мяккай мазгавой абалонкі, адна з форм менінгіту. ЛЕПТАРА ф і С (н.-лац. leptorhaphis) — накіпны сумчаты лішайнік сям. плеяспоравых, які расце на кары лісцевых дрэў.
ЛЕП ТА СШ РО ЗЫ (ад лептаспіры) — група інфекцыйных хвароб жывёл і чалавека, якая выклікаецца лептаспірамі. Л ЕП ТА С Ш РЫ (н.-лац. leptospira, ад гр. leptos = дробны + speira = віток) — ніцепадобныя бактэрыі сям. спірахетаў, якія выклікаюць y жывёл і чалавека лептаспірозы. ЛЕПТАСТРОМ А (н.-лац. leptostroma) — недасканалы грыб сям. лептастромавых, які развіваецца на раслінах сям. сасновых, вярбовых, драсёнавых, парасонавых. ЛЕП ТА СФ ЕРЫ Я (н.-лац. leptosphaeria) — сумчаты грыб сям. плеяспоравых, які развіваецца на раслінных рэштках, лісці, сцёблах, парасттсах раслін. ЛЕПТАТРАХІЛА (н.-лац. leptotrochila) — сумчаты грыб сям. дэрматзацавых, які трапляецца на лісці люцэрны. ЛЕП ТА ТЫ РЫ Й (н.-лац. leptothyrium) — недасканалы грыб сям. лептастромавых, які паразітуе на лісці і пладах раслін сям. ружавых і драсёнавых. Л ЕП Т О ГШ (н.-лац. leptogium) — накіпны сумчаты лішайнік сям. калематацыевых, які пасяляецца ў лясах на глебе, старых пнях, ствалах дрэў. ЛЕП ТО Н Ы (ад гр. leptos = лёгкі) — група найбольш лёгкіх элементарных часціц (нейтрына, ан-
тынейтрына, электрон, пазітрону пазітыўны і негатыўны мюоны). ЛЕРХ ЕН Ф ЕЛЬДЫ Я (н.-лац. Іегchenfeldia) — травяністая расліна сям. злакавых з ішра-зялёным лісцем і светла-бурымі каласкамі, пашыраная пераважна ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы, Паўн. Афрыцы; кармавая. Л ЕС БІЙ С К І (ад гр. Lesbos = назва вострава ў Эгейскім моры); л-ае к а х а н н е — палавыя зносіны жанчыны з жанчынай. ЛЕСБІЙНКА (ад гр. Lesbos = на> ва вострава ў Эгейскім моры) — 1) жыхарка вострава Лесбас; 2) жанчына, якая мае палавыя зносіны з іншай жанчынай. ЛЕСІВАЖ (фр. lessivage = вышчалочванне) — тое, пгго і ілімерызацыя. ЛЕСІРАВАЦЬ (ням. lasieren) — наносіць тонкія празрыстыя або паўпразрыстыя слаі фарбаў на высахлыя фарбы карціны для ўзмацнення ці аслаблення колеравых тонаў. JIECKEÉJIA (н.-лац. leskeella) — лістасцябловы мох сям. ляскеевых, які трапляецца на ствалах лісцевых дрэў, радзей на камянях y цяністых лясах. ЛЕСП ЕД ^Ц А (н.-лац. lespedeza) — травяністая або кустовая расліна сям. бабовых з доўгім лісцем і чьгрвонымі або ружовымі кветкамі ў рыхлых гронках, пашыраная ва Усх. Азіі, Паўн. Амерыцы і Аўстраліі; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. i ЛЕТА (гр. Lethe = літар. забыццё) — рака забыцця ў старажытнагрэчаскай міфалогіі, размешчаная ў падземным царстве (АіЬзе)\ душы памёршых, якія напіліся з
714
яе, забывалі аб сваім зямным жыцц і ; к а н у ц ь y Л е т у — быць забытым, бясследна знікнуць. ЛЕТА РГІЧ Н Ы (гр. lethargikos) — які выкліканы летаргіяй (напр. л. стан). Л ЕТА РГІЯ (гр. lethargia) — хваравіты стан, падобны на працяглы сон, пры якім пульс і дыханне амаль не адчуваюцца. ЛЕТКА-ЕНКА (фін. letkajenk ka) — фінскі бальны групавы танец, a таксама музыка да яго. Л Е Т Ы П 0 Р (н.-лац. laeti ponis) — губавы базідыяльны грыб сям. скутыгеравых, які пасяляецца ў асноўным на драўніне, часцей на жывых ствалах дрэў. ЛЕТЭРФОТ (ад англ. letter = літара + photo = фатаграфія) — фотанаборная машына для набору загалоўкаў. ЛЕЎ (балг. lev) — грашовая адзінка Балгарыі, роўная 100 стацінкам. ЛЕЎЗЕЯ (н.-лац. leuzea, ад гр. leusso = гляджу) — травяністая расліна сям. складанакветных з перыста-рассечаным лісцем і фіялетавымі кветкамі, пашыраная пераважна ў Сібіры і Сярэд. Азіі; на Беларусі выроцічваецца як дэкаратыўная і лекавая; маралавы корань. ЛЕЎКАДОН (н.-лац. leucodon) — лістасцябловы мох сям. леўкадонтавых, які расце на ствалах лісцевых дрэў, на камянях, пакрьпых гумусам. ЛЕЎРЭТКА (фр. levrette) — парода пакаёвых дэкаратыўных сабак, вьшедзеная ў Італіі. ЛЕФТЫ ФАНТЭС (н.-лац. lephthyphantes) — павук сям. лініфіі-
-----------
a
day, які пасяляецца ў дамах і іншых пабудовах, жьше на кустах, галшках дрэў, y лясным подсціле. ЛЕЦ Ы ДЗЁЯ (н.-лац. lecidea) — накіпны сумчаты лішайнік сям. лецыдзеевых, які расце на камянях, кары дрэў, драўніне, радзей на глебе. ЛЕЦ Ы Ц Ш А ЗЫ (ад лецыціны) — рэчьгоы бялковай прыроды (ферменты), якія раскладаюць фасфатыды ў арганізмах жывёл і чалавека. ЛЕЦЬПЦНЫ (ад гр. lekithos = жаўток яйца) — тлушчападобныя арганічныя рэчьюы, якія змяшчаюцца ў раслінных і жывёльных арганізмах. JIÉ 4A (венг. lecso) — кансерваваная страва з чырвонага перцу і памідораў. ЛЕЯКА ЛЕЯ (н.-лац. Іеіосоіеа) — пячоначны мох сям. лафоневых, які трапляецца на вапняковай глебе. ЛЕЯКА р ПУС (н.-лац. leo car pus) — слізявік, які развіваецца ў лясах на тоўшчы гнілых пнёў, бярвення, пад апалай карой, на лясным подсціле. ЛЕЯСФ ЕРЫ ДЫ Я (н.-лац. leiosphaeridia) — выкапнёвая аднаклетачная марская водарасць з падгрупы сферамарфітаў, якая трапляецца на Беларусі ў адкладах пратэразою — кайназою. ЛЁКА Й (польск. lokaj < ням. Lakai, ад фр. laquais) — уст. тое, пгго і лакей. JIÈC 1 (польск. los, ад с.-в.-ням. lôz) — 1) незалежны ад волі чалавека ход падзей, збег абставін; 2) далейшае існаванне, будучыня; 3) доля, становішча ў жыцці (напр. жаночы л.).
715
Cl
------------------------------------------
JIÈC 2 (ням. Loss) — асадачная горная парода светла-жоўтага колеру, на якой фарміруецца ўрадлівая глеба. Л І (кіт. 1і) — 1) кітайская мера даўжыні, роўная 576 м або 644,6 м; 2) кітайская адзінка вагі золата і серабра, роўная 37,5 мг. Л ІБ Е р Ал (лац. liberalis = свабодны) — 1) прыхільнік лібералізму, член ліберальнай партыі; 2) y cm. вальнадумец; 3) перан. той, хго займаецца залішнім патураннем. Ж БЕ РА Ш ЗА Ц Ы Я (ням. Liberalizierung = вызваленне, ад лад. liberalis = свабодны) — даванне болыпай свабоды, вызваленне; л. ц э н — зняцце абмежаванняў, лімітаў і меж аптовых і рознічных цэн на тавары і прадукты; найчасцей гэта азначае павышэнне цэн. ЛІБЕРА Л ІЗМ (ад лац. liberalis = свабодны) — 1) палітычная плынь, якая аб’ядноўвае прыхільнікаў парламенцкага ладу і абмежаваных буржуазна-дэмакратычных свабод; 2) уст. вальнадумства; 3) перан. залішняя паблажлівасць, шкоднае патуранне. Ж Б Е Р А Л ЬН Ы (лац. liberalis = свабодны) — 1) які мае адносіны да лібералізму* 2) перан. які дагтускае лібералізм 3. Л іЬ Е Р Ц І (англ. liberty) — бліскучая шаўковая тканіна, з якой шыюць блузкі, сукенкі. Л ІБЕ РЦ ІН Ы (лац. libertinus = вольнаадпушчаны) — адпушчаныя на свабоду рабы або тыя, хто выкупіўся ў Стараж. Грэцыі і Рыме. t
Ж Б ІД А (лац. libido) — палавая цяга.
Л ІБРА (лац. libra = фунт) — 1) адзінка вагі ў Стараж. Рыме і сярэдневяковай Еўропе, роўная 1 фунту, 2) друкарская мера паперы, роўная 25 аркушам; 3) мера вагі ў краінах Лац. Амерыкі, роўная 460 г; 4) грашовая адзінка Перу з 1897 да 1930 г. (замест яе быў уведзены соль2). Л ІБРА Ц Ы Я (лац. libratio = калыханне) — невялікія ваганні Месяца, выкліканыя нераўнамернасцю яго руху па арбіце, y выніку якіх зямны назіральнік можа бачыць (не адначасова) каля 60% паверхні Месяца. Л ІБРЫ Ф О РМ (ад лац. liber, libri = луб + форма) — тканка драўніны, якая надае ёй моцнасць. Л ІБ Р ^Т А (іт. libretto = літар. кніжыца) — славесны тэкст тэатралізаванага музычна-драматьгчнага твора (оперы, аперэты, араторыі), сцэнарый балета, a таксама кароткі пераказ зместу спектакля ў тэатральнай праграме. ЛІБРЭТЬІСТ (ад лібрэта) — аўтар лібрэта. Л Ш ЕР 1 (англ. liver = печань) — вантробы забойнай жывёяы (печань, лёгкія, сэрца і селязёнка) як прадукты харчавання. Л ІВЕР 2 (англ. lever, ад лац. levare = паднімаць) — адкрытая з абодвух бакоў трубка з расшырэннем пасярэдзіне для набірання невялікай колькасці вадкасці. ЛШ ІСТОНА (н.-лац. livistona) — пальма з буйным веерападобным лісцем, пашыраная ў тропіках Азіі; некаторыя віды разводзяцца як дэкаратыўныя. ЛІГА 1 (польск. liga, ад с.-лац. liga) — саюз, аб’яднанне асоб, арганізацый, дзяржаў.
716
t
2
JUTA ( i t . liga = сувязь) — знак y выглядзе дугі над нотамі, які абазначае, пгго патрэбна іграць легата. JÙTA 3 (англ. league) — мера адлегласці, прынятая ў Англіі і ЗІПА, роўная 3 мілям. ш г А з ы (ад лац. ligare = звязваць) — клас ферментаў, якія прымаюць удзел y біясінтэзе кіслот, бялкоў і іншых субстанцый, неабходных для жыцця раслінных і жьшёльных арганізмаў. ЛІГАМ ЕНТ (лац. ligamentum = перавязь) — 1) эластычны цяж з рогападобнага рэчьюа, які злучае чарапашкі двухстворкавых малюскаў; 2) анат. звязкі, якія ўмацоўваюць суставы або ўтрымліваюць унутраныя органы. ЛІГАЦДЫ (ад лац. ligare = звязваць) — малекулы або іоны ў хімічных комплексных злучэннях, звязаныя непасрэдна з цэнтральным атамам. ЛІГАТУРА (с.-лац. ligatura = сувязь) — 1) літара, утвораная са спалучэння элементаў дзвюх літар; 2) дапаможны сплаў, які дабаўляецца ў расплаўлены метал або сплаў для надання яму пэўных уласцівасцей; 3) мед. нітка, якой перавязваюць. крывяносныя сасуды пры аперацыі. Ш ГЕ ІД Ы (н.-лац. lygaeidae) — сямейства насякомых атрада паўцвердакрылых; шкодзяць раслінам, памяншаюць іх усходжасць, затрымліваюць рост, клапы земляныя, наземнікі. Ш Г Н А С Т 0Н (ад лац. lignum = дрэва + англ. stone = камень) — спрасаваная пры высокай тэмпературы драўніна, з якой робяць чаўнакі, шасцерні, укладышы падшыпнікаў і інш.
—----- л
Л11НАФОЛЬ (ад лац. lignum = дрэва + folium = ліст) — канструкцыйны драўніннаслаісты матэрыял, прыгатаваны з лістоў шпону (пераважна бярозавага), якія насычаны смоламі, a пазней спрасаваны. Л ІІ'Ш Н (ад лац. lignum = дрэва) — 1) арганічнае рэчыва, якое разам з цэлюлозай змяшчаецца ў драўніне; 2) матэрыял y выглядзе тонкай слаістай паперы, вырабленай з драўніны; раней выкарыстоўваўся як перавязачны; драўнінная вата. Л ІІ 'Н ІТ (ад лац. lignum = дрэва) — разнавіднасць бурага каменнага вугалю. ЛІГРА ІН (англ. ligroine) — адзін з гаручых прадуктаў перагонкі нафты; выкарыстоўваецца як дызельнае паліва, растваральнік і інш. ЛІГУ ЛЁЗ (ад лігулы) — глісная хвароба карпавых і бычковых рыб, якая выклікаецца лічынкамі лігул. Л ІГУ Л Ы (н.-лац. ligulidae) — сямейства гельмінтаў класа цэстодаў, паразіты рыбаедных птушак; рамянцы. ЛЕГУСЦПСУМ (н.-лац. ligusti cum) — травяністая расліна сям. парасонавых з доўгачаранковым лісцем і белымі або ружаватымі кветкамі ў парасоніках, пашыраная пераважна ва Усх. Азіі, Чылі, Новай Зеландыі; ужываецца як агародніна. ! ЛІДА (іт. lido = бераг) — пясчаныя косы на беразе Адрыятычнага мора, якія аддзяляюць ад мора лагуны 1. Л ІДЗІТ (англ. lyddite, ад лац. Lidia = назва старажытнай краіны ў Малой Азіі) — горная парода чорнага, бурага або зялёнага колеру,
717
a
-------------------------------------------
якая складаецца з кварцу, халцэдону і апалу з прымессю вугальнага рэчыва; выкарыстоўваецца для вырабу тачыльных брускоў; 2) назва трынітрафенояу ў Англіі ў канцы 19 — пач. 20 ст. Л ІД Э Р (англ. leader = вядучы, кіраўнік) — 1) кіраўнік палітьгчнай партыі, грамадска-палітычнай арганізацыі (напр. прафсаюзны л.); 2) той, хто ідзе першым y спартыўным спаборніцтве (напр. л. веласіпеднай гонкі); 3) вядучы карабель y караване суднаў. ЛІДЭРТА Ф ЕЛЬ (ням. Liedertafel) — нямецкія мужчынскія харавыя аматарскія таварыствы. JTO-, JQ3A-, -ЛІЗ (гр. lysis = растварэнне) — першая або другая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае адносіны да растварэння, раскладання рэчыва. Л В А Г Е Н Ю (ад ліза- + гр. genos = паходжанне) — здольнасць мікраарганізмаў утвараць і выдзяляць y навакольнае асяроддзе бактэрыяфагі. ЛІЗА Л ЕЦ Ы Ц Ш (ад ліза- + лецыцін) — арганічнае рэчыва, прадукт адшчаплення ад лецыціну ненасычанай тлустай кіслаты, якое выклікае разбурэнне эрытрацытаў і гемоліз. ЛІЗА СО М Ы (ад ліза- + сома) — дробныя акруглыя цельцы, выяўленыя ў клетках жьгоёл і раслін, якія ўдзельнічаюць ва ўнутрыклетачных працэсах пераварвання бялкоў, ліпідаў і нуклеінавых кіслот. t ЛІЗА ТЫ (ад гр. lysis = растварэнне) — 1) прадукты лізісу 2 якога-н. органа або тканкі; 2) лекавыя прэпараггы, якія выкарыстоўваюцца ў ветэрынарнай практыцы для сты-
муляцыі органаў з аслабленай функцыяй. ЛПАФОТМ [ад ш а- + фарм(алін)\ — раствор фармаліну ў калійным мыле. ЛІЗАЦЫ М Ы (ад ліза- + гр. zyme = закваска) — бялкі, якія змяшчаюцца ў жьшёльных і раслінных арганізмах і з’яўляюцца ферментамі, што выклікаюць лізіс 2 некаторых мікраарганізмаў. ЛІЗГА Л ЬД (англ. leasehold) — форма зямельнай арэнды ў сярэдневяковай Англіі. Л ІЗГ 0Л Ь Д Э РЫ (англ. leasholders, ад lease = арэнда + holder = трымальнік) — арандатары ў Англіі позняга сярэдневякоўя, якія арандавалі зямлю ў буйных землеўладальнікаў (лендлордаў)\ параўн. капігольдэры, фрыгольдэры. Ш ЗІГЕН Н Ы (ад ліз- + -генны) — які ўтварыўся ў выніку разбурэння або растварэння (лізісу 2). Л ІЗІМ Е Т Р (ад ліз- + -метр) — прыбор для вымярэння колькасці вады, якая прасочваецца ў глыбіню праз паверхневыя пласты глебы. л в ш (ад гр. lysis = растварэнне) — адна з амінакіслот, якая ўваходзіць y склад амаль усіх бялкоў. Л ІЗШ Г (англ. lease, ад гр. lysis = растварэнне) — форма гаспадарчых сувязей, заснаваная на перадачы ў арэнду машьш, абсталявання і іншых капггоўнасцей; л. ф і н а н с а в ы — форма крэдытнафінансавых адносін, якая забяспечвае мабілізацыю грашовых сродкаў і фінансаванне здзелак. Л ІЗІС (гр. lysis = растварэнне) — 1) мед. павольнае аслабленне праяў хваробы, яхое суправаджаецца
718
паніжэннем высокай тэмпературы (проціл. крызіс 2); 2) растварэнне клетак пад дзеяннем ферментаў, кіслот, солей, шчолачаў. / Л ІЗО Л (ад ліз- + -ол) — масляністая вадкасць чырвона-бурага колеру, якая ўжьгоаецца для дэзінфекцыі.
----;------- П ЛПСВІДАМБАР (ад лац. liquidus = вадкі, цякучы + амбра) — дрэва сям. гамамелідавых, пашыранае ў субтропіках; дае стыракс 2. Л Ж В ІД А Ц Ы Я (фр. liquidation, ад с.-лац. liquidus = вольны ад даўгоў) — спыненне існавання, дзейнасці чаго-н. (напр. л. трэста).
ЛЖ АГАЛА (н.-лац. lycogala) — слізявік сям. лікагалавых, які развіваецца на пнях і іншых рэпгпсах хвойных і лісцевых дрэў.
вольны ад даўгоў) — фін. які лёгка рэалізуецца, ператвараецца ў наяўныя грошы (напр. л-ыя срод-
ЛПСАЗІДЫ (н.-лац. lycosidae) — сямейства павукоў цёмнай афарбоўкі, якое ў сусветнай фауне налічвае каля 1,2 тысяч відаў; жывуць на глебе, дрэвах, кустах, каля берагоў вадаёмаў, могуць бегаць па паверхні вады; павукі-ваўкі.
ЛПСВІДУС (лац. liquidus = вадкі; відавочны) — графічная выява (лінія, паверхня) залежнасці тэмператур пачатку раўнаважнай крыпггалізацыі раствораў або сплаваў ад іх хімічнага складу.
ЛПСАПАДЫЁЛА (н.-лац. Іусороdiella) — травяністая расліна сям. дзеразовых з паўзучымі сцёбламі, лінейна-шылападобным лісцем, пашыраная ў розных кліматычных зонах; на Беларусі трапляецца рэдка. ЛІКАПО ДЫ Й (н.-лац. lycopodi um, ад гр. lykos = воўк + pus, podos = нага) — спелыя сухія споры дзеразы, a таксама жоўты парашок з іх, які выкарыстоўваецца ў медыцьше (у т.л. як дзіцячая прысыпка) і ў піратэхніцы. Л Ж В А Ц Ы Я (лац. liquatio = плаўленне) — 1) раздзяленне аднароднай магматычнай масы пры пачатку яе астывання на дзве розныя па саставу вадкасці; 2) хімічная і структурная неаднароднасць сплаваў, металаў, якая ўзнікае пры іх крыпггалізацыі. ЛПСВІДАВАц Ь (фр. liquider, ад с.-лац. liquidus = вольны ад даўгоў) — праводзіць ліквідацыю.
лш відны (с.-лац. liquidus =
к і).
ЛПСВОР (лад. liquor = вадкасць) — вадкасць, вільгаць; л. ц э р э б р а с п і н а л ь н ы — спіннамазгавая вадкасць. ЛБСЁР (фр. liqueur) — салодкі моцньі спіртны напітак з сумесі спірту, цукру, фруктовых або раслінных эсенцый. ЛПСТАР (лац. lictor) — член ганаровай аховы вышэйшых адміністрацыйных асоб (консулаў, прэтараў) y Стараж. Рыме; суправаджаючы іх, нёс фасцыі 1. ЛПСТРОС (гал. lijktros) — мар. мяккі трос, якім абшьюаюць краі парусоў для трываласці. Л ІЛ Ё Я гл. лілія. Л ІЛ Ш У Т (англ. Lilli put = назва маленькага чалавечка, жыхара выдуманай краіны Ліліпуціі ў рамане Д.Свіфта «Падарожжа Гулівера») — 1) чалавек вельмі маленькага росту, карлік; 2) перан. нікчэмны, малазначны чалавек.
719
л —-----ЛІЛІЯ, Л Ш Е Я (польск. lilja, ад лац. lilium) — травяністая расліна сям. лілейных з прамым сцяблом і буйнымі кветкамі розных колераў, пашыраная пераважна ва ўмераных і субтрапічных зонах; вырошчваецца як дэкаратыўная і лекавая. Л ІЛ 0 В Ы (рус. лнловый, ад фр. lilas) — светла-фіялетавы, бэзавы. ЛІМ АН (тур., кр.-тат. liman) — мелкаводны марскі заліў, звычайна ў вусцях рэк. ЛІМАНАД (фр. limonade) — салодкі безалкагольны напітак з сокам лімона ці іншых фруктаў і ягад. Ж М А Н ІТ (ням. Limonit, ад гр. leimon = луг, балота) — мінерал класа вокісаў і гідравокісаў цёмнабурага колеру. ЛІМ АЦЬІДЫ (ад лац. limax, -acis = слімак, смоўж + caedere = забіваць) — хімічныя рэчьюы для знішчэння смаўжоў, якія з’яўляюцца шкоднікамі ceльс кагас падарчых культур. Л ІМ Б (лац. limbus = край, кант) — 1) плоскае кольца, падзеленае на градусы, y вугламерных прыборах; 2) бачны край дыска Сонца, Месяца, планеты. ЛІМ БА (ісп. limbo) — групавы танец, пашыраны сярод насельніцтва вострава Табага (Цэнтр. Амерыка). Л ІМ БУ РГІТ (ад ням. Limburg = назва гары ў Германіі) — вітрапарфіравая, yльтраасноўная магматычная горная парода, складзеная з шклаватага базісу шчолачнага саставу з патэнцыяльнымі нефелінам і палявым шпатам, вылучэннямі алівіну і аўгіту.
Л Ш ІТ (фр. limite, ад лац. limes, itis = мяжа, граніца) — 1) норма, y межах якой дазволена карыстацца чым-н., расходаваць пгго-н.; 2) nepan. крайняя мяжа чаго-н. (напр. л. часу). ЛШ ГГАВАЦЬ (лац. limitare = абмяжоўваць) — абмяжоўваць, устанаўліваць ліміт. Л Ш ТГА Ц Ы Я (лац. limitatio = устанаўленне, вызначэнне) — абмежаванне, устанаўленне ліміту. ЛЗМ 1ТР0Ф Ы (лац. limithropus = прыгранічны, ад лац. limes = мяжа, граніца + гр. trophos = які жывіць) — 1) прыгранічныя вобласці Рымскай імперыі, якія павінны былі ўтрымліваць войскі, што стаялі на мяжы; 2) дзяржавы, якія ўіварыліся на заходніх ускраінах былой Расійскай імперыі пасля 1917 г. (Літва, Латвія, Эстонія, Фінляндыя). ЛІМГГЭД (англ. limited = абмежаваны) — абмежаваная адказнасць кампаніі па абавязацельствах (у межах уласнай маёмасці). Л Ш Н А БІЁ Н Т Ы (ад гр. limne = возера + біёнты) — расліны і жывёлы, якія жывуць y азёрах. ЛШ Н А КА ЛЯНУС (н.-лац. limnocalanus) — рачок падкласа весланогіх, які трапляецца ў азёрах ледніковага паходжання. Л Ш Н А Л О Г Ы (ад гр. limne = возера + -логія) — раздзел гідралогіі, які вывучае фізічныя, хімічныя і біялагічныя працэсы ў вадаёмах (азёрах, вадасховішчах, сажалках); азёразнаўства. Л ІМ Н А Ф ІЛЫ (ад гр. limne = возера + -філ) — расліны і жывёлы, якія аддаюць перавагу азёрам як асяроддзю жыцця.
720
— ----- л
ЛВМФАСТАЗ (ад лімфа + -стаз) — прыпыненне цыркуляцыі лімфы ў лімфатычных сасудах y выніку з’яўлення перашкод да іх адтоку.
Л Ш Ш Г Р А Ф (ад гр. limne = возера + -граф) — самазапісваючы прыбор, які рэгіструе ваганні ўзроўню вады ў буравых свідравінах, студнях, a таксама ў паверхневых вадаёмах (напр. азёрах). Л ІМ Ш Е Н (гр. limnion = азярцо) — зона свабоднай вады ў азёрах. ЛЗМНОФІЛА (н.-лац. limnophi1а) — водная травяністая расліна сям. залознікавых з светла-зялёным перыстым лісцем, пашыраная ў тропіках і субтропіках Азіі, Аўстраліі, Афрыкі; на Беларусі вядома як акварыумная. JEDVfÔH (фр. limon, іт. limone, ад перс. limiin) — 1) паўднёвае вечназялёнае цытрусавае дрэва сям. рутавых; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўнае; 2) плод гэтага дрэва з пахучай жоўтай скуркай, кіслы на смак. ЛІМ У ЗІН (фр. limousine) — вялікі прадстаўнічы легкавы аўтамабіль з закрытым кузавам, забяспечаным шкляной перагародкай. ЛІМ ФА (лац. lympha = вільгаць) — бясколерная вадкасць y целе чалавека і пазваночных жывёл, якая абмывае ўсе тканкі і клеткі арганізма; па хімічнаму саставу блізкая да плазмы 1. ЛШ Ф А ГРА Н УЛ ЕМ А Т 0 3 (ад лімфа + гранулема) — захворванне, якое характарызуецца злаякасным пухлінападобным разрастаннем лімфатычных вузлоў.
Л Ш Ф А Т ЬІЧ Н Ы (ад лімфа) — які мае адносіны да лімфы; л - a я с і с т э м a — сукупнасць сасудаў, вузлоў y пазваночных жывёл і чалавека для адводу лімфы з тканак і органаў y венозную сістэму. Л Ж Ф А Ц Ы Т 0 3 (ад лімфацыты) — павелічэнне колькасці лімфацытаў y адзінцы аб’ёму крьюі. ЛІМ ФАЦЬІТЫ (н.-лац. lympho cytus, ад лац. lympha = вільгаць + гр. kytos) — адна з форм незярністых лейкацытаў (агранулацытаў); удзельнічаюць y рэакцыях імунітэту 1. Л Ш А (польск. lina, ад с.-в.-ням. line) — тоўсты канат з валокнаў ці дроту. ЛШ АГРАВЮ РА (ад лац. linum = палатно + гравюра) — пукатая гравюра на лінолеуме або падобных на яго палімерна-пластычных матэрыялах, па тэхніцы блізкая да ксілаграфіі, a таксама адбітак з яе. ЛШ АЛЕАТЫ (ад лац. linum = лён + oleum = алей) — солі ліналенавай кіслаты, якія садзейнічаюць хуткаму высыханню алеяў, фарбаў і лакаў.
ЛІМ ФАДЭНІТ (ад лімфа + адэніт) — запаленне лімфатычных вузлоў.
ЛШ АЛЁНАВЫ (ад лац. linum = лён + oleum = алей); л - a я к і с л a т a — арганічнае злучэнне аліфатычнага рада, бясколерная вадкасць, якая з’яўляецца састаўной часткай высыхаючых алеяў; служыць асновай натуральнай аліфы.
Л ІМ Ф А Н ІІТ (ад лімфа + гр. angeion = сасуд) — запаленне лімфатычных сасудаў.
ЛІНАТРОН (ад лац. linea = лінія + -трон) — фотанаборная машына, падобная да дыгісета, але з
721
л
------------------------------------------
меншым асартыментам наборных элементаў. ЛШ А ТЬІП (англ. linotype, ад лац. linea = лінія + гр. typos = адбітак) — друкарская наборная машына, якая адлівае набор цэлымі радкамі. Л Ш А Ф ІЛ ЬМ (ад лац. linea + фільм) — электронная фотанаборная машьша, якая забяспечвае атрыманне фотанабору шрыфтамі кегеля 6— 36 пунктаў на фотаплёнцы або фотапаперы. t ЛШ ГА Ф О Н (ад лац. lingua = мова + -фон) — апарат з наборам пласцінак для самастойнай работы па вывучэнню замежнай мовы. Л ІН Г Б ІЯ (н.-лац. lyngbia) — ніткаватая сіне-зялёная водарасць сям. асцыляторыевых, якая пашырана ў розных тыпах прэсных, саланаватых і марскіх вадаёмаў. Л Ш І 'ВАГЕ АГРА ф і Я (ад лац. lingua = мова + геаграфія) — раздзел дыялекталогіі, які вьгоучае тэрытарыяльнае распаўсюджванне тых элементаў мовы, якімі дыялекты гэтай мовы адрозніваюцца адзін ад другога. Ш Н ГВ ІС Т (ад лац. lingua = мова) — спецыяліст y галіне лінгвістыкі\ мовазнавец. ЛШ ГВІСТЫ КА (фр. linguistique, ад лац. lingua = мова) — мовазнаўства, навука аб мове. Л Ш Д Э РН Ы (н.-лац. lindemia) — травяністая расліна сям. залознікавых з авальна-падоўжаным лісцем і адзіночнымі кветтсамі на доўгіх кветаножках, пашыраная ў розных кліматычных зонах на глеістых берагах вадаёмаў і балотах; на Беларусі заносная. ЛШ ЕА М ЕН ТЫ (лац. lineamen tum = лінія, контур) — 1) глыбін-
ныя разломы на Зямлі; 2) элементы рэльефу Месяца, якія маюць лінейную форму. Л Ш ЕА РН Ы (лац. linearis) — які адносіцца да лініі, акрэслены лініяй, выражаны пры дапамозе ліній. Л Ш Е А РЫ з Ац Ы Я (ад лац. linear ris = лінейны) — метад аналізу нелінейных сістэм (або залежнасцей), пры якім яны разглядаюцца як лінейныя. Л Ш ЕА РЫ ЗМ (лац. linearis = лінейны) — перавага меладычнай лініі над гармоніяй y шматгалосай музыцы. л ін е А т у с (н.-лац. aplocheilus li neatus) — рыба атрада карпазубых, якая водзіцца ў невялікіх застойных вадаёмах Шры-Ланка і ўсходняга ўзбярэжжа Індыі; вядома як акварыумная. Л Ш Е Ё Н (н.-лац. linnaeon) — сукупнасць марфалагічна падобных і блізкароднасных груп раслін. / Л Ш Е ІТ [ад шв. K.Linné = прозвішча шв. батаніка (1707— 1778)] — мінерал класа сульфідаў белага або сталёва-шэрага колеру з металічным бляскам; сыравіна для атрымання кобальту 1. Л Ш ЕН Н Ы (ад лац. linea = лінія) — 1) які мае адносіны да ліWÏ; 2) які мае выгляд лініі (напр. л. арнамент); 3) прызначаны для абслугоўвання лініі сувязі ці шляхоў зносін (напр. л. дыспетчар); 4) які складае аснову баявых злучэнняў арміі ці флоту (напр. л. крэйсер); 5) мат. які адносіцца да першай ступені (нагтр. л-ае ўраўненне). Л Ш Е Я [н.-лац. linnaea, ад шв. K.Linné = прозвішча шв. батаніка (1707— 1778)] — паўкустовая расліна сям. бружмелевых са скурыстым лісцем і ружавата-белымі дух-
722
мянымі кветкамі, пашыраная ў хвойных лясах Еўразіі і Паўн. Амерыкі; трапляецца на Беларусі. jr f r o A (ням. Linse = літар. чачавіца) — 1) выпуклае або ўвагнутае аптычнае ппсло (напр. л. тэлескопа); 2) геал. форма залягання горных парод, якая нагадвае дваякавыпуклую лінзу.
—
п
---------------------------------------------------
Л Ш КРУСТ (ад лац. linum = палатно + crusta = кара) — тоўстая папера ці кардон, пакрытыя тонкім слоем пластмасы, з гладкім або рэльефным малюнкам; выкарысто}шаецца для абіўкі сцен.
ЛППМ ЕН ТЫ (ад лац. linere = мазаць, націраць) — лячэбныя мазі, прызначаныя для націрання.
Л Ш 0 Л Е У М (англ. linoleum, ад лац. linum = палатно + oleum = алей) — тоўстая цвёрдая тканіна, пакрытая непрамакальным саставам, ж а я ўжьюаецца для пакрыцця падлогі.
Л П П Ф П (н.-лац. linyphia) — павук сям. лініфіідаў, які жыве ў лясах на кустах, траве.
Л Ш О Н (фр. linon, ад lin <лац. linum = лён) — тонкая льняная выбеленая тканіна.
Л Ш ІФ П Д Ы (н.-лац. linyphiidae) — сямейства павукоў шэрай, жоўтай ці белай афарбоўкі, часта з цёмным малюнкам, якое ў сусветнай фауне налічвае каля 800 відаў; жывуць y ніжніх ярусах лесу, y лясным подсціле, y высокім травяністым покрьгое.
Л Ш Ч [англ. lynch = распраўляцца самасудам, ад С.Lynch = прозвішча амер. палкоўніка-расіста (1736— 1796)] — самасуд, расправа без следства над неграмі і палітычнымі дзеячамі ў ЗША; суд Лінча.
Л ІН Ы (польск. linia, ад лац. linea) — 1) граніца паверхні, якая мае толькі адно вымярэнне — даўжыню, a таксама ўяўная рыса, якая злучае дзве кропкі (напр. прамая л., ломаная л.); 2) паласа (існуючая ці ўяўная), якая вызначае граніцу, край чаго-н. (напр. берагавая л.); 3) абрыс, контур чаго-н.; 4) доўгі рад прадметаў, з ’яў (напр. л. акопаўХ 5) шлях зносін, які звязвае два пункты (напр. чыгуначная л.); 6) сістэма прыстасаваняў для перадачы сігналаў, электраэнергіі (напр. тэлефонная л.); 7) паслядоўны рад асоб, аб’яднаных кроўнымі сувязямі; 8) перан. напрамак дзеянняў, думак (напр. л. паводзін). ЛІНКА С [ад лац. lin(gua) cos(mica) = касмічная мова] — ппучная мова для магчымай сувязі з іншапланетнымі цьшілізацыямі.
ЛШ ЧАВАЦЬ (ад лінч) —падвяргаць самасуду, суду Лінча. Л Ш Ь (гал. lijn) — вельмі моцны тонкі карабельны трос. Л Ш ЬЙ Ж (фр. lignage, ад ligne = лінія, радок) — колькасць радкоў y друкарскай паласе (на старонцы). ЛШААКСВГЕНАз А (ад гр. lipos = тлушч + аксіген) — фермент класа аксідарэдуктазаў, які акісляе ненасычаныя тлустыя кіслоты да перакісаў. ЛШ ААКСІ д Аз А (ад гр. hpos = тлушч + аксідазы) — тое, пгго і ліпааксігеназа. ЛЗПАБЛАСТОМА (ад гр. hpos = тлушч + бластома) — тое, што і ліпома.
ліпАзы (ад гр. lipos = тлушч) — ферменты, якія забяспечваюць y
723
л арганізме расшчапленне ліпідаў на гліцэрын і тлустыя кіслоты. Л Ш А К А Ш (ад гр. lipos = тлушч + каіо = спальваю) — прэпарат, які атрымліваюць з падстраўнікавай залозы буйной рагатай жывёлы; выкарыстоўваецца пры захворваннях печані, цукровым дыябеце. ЛШ А М ЕТРЫ Я (гр. lipometria, ад Іеіро = не хапаць + metron = памер) — замена склада паўзай y пачатку стопнага вершаванага радка. ЛІІІАМ ІЦЭТЫ (н.-лац. Іірошуces) — сумчатыя грыбы (дрожджы) сям. эндаміцэтавых, якія развіваюцца ў глебе. ЛШ АПРАТЭІДЫ (ад гр. lipos = тлушч + пратэіды) — складаныя бялкі, якія ўтвараюцца з пратэінаў і ліпідаў; змяшчаюцца ў клетках жывёльных і некаторых раслінных арганізмаў. ЛШ АРЫ С (н.-лац. liparis) — травяністая расліна сям. ятрышнікавых з прадаўгаватым лісцем і жаўтавата-зялёнымі кветкамі ў гронках, пашыраная ў розных кліматычных зонах на забалочаных лугах; тралляецца на Беларусі. ! ЛШ А РЫ Т (ад it . Lipari = назва горада на Ліпарскіх астравах недалёка ад Сіцыліі) — магматычная горная парода, якая складаецца са шклопадобнай масы з украпленнямі кварцу, плагіяклазу і інш. ЛШ АФ УСЦЬІН (ад гр. lipos = тлушч + лац. fuscus = цьмяны, непразрысты) — жоўта-карычневы пігмент, які ўяўляе сабой ліпапратэід і ўтвараецца пры акісленні ў арганізме фосфаліпідаў і тлушчаў. Л П іІД Ы (ад гр. lipos = тлушч) — група арганічных рэчываў, да якой належаць тлушчы і тлушчападобныя рэчывы (ліпоіды)\ пашыраны
ў жывёльных і раслінных арганізмах. Л Ш О ІДЫ (ад гр. lipos = тлушч і-оід) — група тлушчападобных рэчьшаў расліннага і жьшёльнага паходжання, якая разам з тлушчамі ўваходзіць y групу ліпідаў. Л Ш 0 М А [н.-лац. lipoma, ад гр. lipos = тлупгч + (ogk)oma = пухліна)] — дабраякасная пухліна з тлушчавай тканкі. Л Ш С І (ням. Lipsi, ад Lipsia = лацінская назва Лейпцыга) — су'часны бальны танец з сінкапіраванымі акцэнтамі. ЛІРА 1 (польск. lira < лац. lyra, ад гр. lyra) — 1) старажытнагрэчаскі струнны шчыпковы музычны інструмент; 2) даўнейшы струнны фрыкацыйны музычны інструмент вандроўных беларускіх музыкантаў-песняроў (лірнікаў); 3) перан. теорчасць паэта, паэзія (напр. змоўкла л. Купалы). ЛІРА 2 (іт. lira) — грашовая адзінка ў Італіі, роўная 100 чантэзіма, і Турцыі, роўная 100 піястрам. Л ІРЫ Д Ы (ад лац. Lyra = назва сузор’я) — метэорньі паток з радыянтам y сузор’і Ліры. ЛІРЬІЗМ (гр. lyrismos = ігра на ліры) — эмацыянальнасць, паэтычная ўсхваляванасць, сардэчнасць y творах мастацтва. Л ІРЫ К (гр. lyrikos = пачуццёвы) — аўтар лірычных літаратурных твораў. ЛІРЫ КА (фр. lyrique < лац. lyrica = ода, ад гр. lyrikos = пачуццёвы) — 1) адзін з трох родаў мастацкай літаратуры (побач з эпасам і драмай\ які адлюстроўвае жыццё праз вобраз-перажыванне; 2) перан. чуллівасць, перажыванні.
724
Л ІРЫ Ч Н Ы (rp. lyrikos) — 1) які мае адносіны да лірыкі, з’яўляецца лірыкай; 2) перан. чуллівы, эмацыянальна ўзвышаны. Л ІС Е Л Ь (ran. lijzeil) — дадатковы парус на судне, які паднімаецца пры слабым ветры ў дапамогу асноўным парусам. ЛІСІРАВАЦЬ (фр. lisser) — глянцаваць, паліраваць (напр. л. карціну). ЛІСТЭ Р [н.-лац. listera, ад англ. M.Lister = прозвішча англ. урача (памёр y 1712 г.)] — расліна сям. архідных, якая расце ва ўмераным клімаце Паўн. паўшар’я. ЛІСТЭРЫ ЁЗ (ад лістэрыя) — вострая інфекцыйная хвароба жывёл і чалавека, якая выклікаецца лістэрыямі. ЛІСТЭРЬП (н.-лац. listeria) — палачкападобныя аэробныя бактэрыі\ узбуджальнікі лістэрыёзу ў чалавека і жьюёл. Л ІТ (літ. lit) — грашовая адзінка Літвы ў 1922— 1940 гг. і з 1993 г., роўная 100 цэнтам. ЛІТА-, -ЛІТ (гр. lithos = камень) — першая або другая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «камень», «горная парода», «мінерал», «геалагічная эпоха». ЛІТАВАЦЬ (польск. litowac, ад с.-в.-ням. loeten) — уст. паяць. ЛІТАГЕН ЕЗ (ад літа- + -генез) — сукупнасць прыродных працэсаў утварэння і далейшых змен асадачных горных парод. ЛІТАГЛІФ ІКА (ад літа- + гр. glypho = разьблю) — разьба на камені. ЛІТАГРАФ ІЯ (ад літа- + -графія) — 1) спосаб друку, пры якім
л
адбітак атрымліваецца пераносам фарбы пад ціскам з плоскай паверхні каменя непасрэдна на паперу; 2) малюнак, зроблены такім спосабам; 3) прадпрыемства або цэх, дзе друкуюць такім спосабам. ЛГГА КШ А СК0П (ад гр. lis = палатно + kineo = рухаю + -скогі) — прыбор для разглядання і мантажу кінастужак. Л Г Г А Л 0Г М (ад літа- + -логія) — раздзел петраграфіі, які вывучае склад, будову і паходжанне асадачных горных парод. ЛГГ АМУР АЦЫЯ (ад літа- + лац. murus = сцяна) — разнавіднасць імурацыі, калі жывы арганізм замуроўваецца ў працэсе ўтварэння горных парод і гіне. ЛГТАННЕ (лац. litania, ад гр. litaпеіа) — 1) малітва ў католікаў, y якой звяртаюцца да бога або святых з просьбай аб заступнштве; 2) перан. доўгае манатоннае пералічванне чаго-н. ЛІТАГЮН (ад літа- + лац. ponere •= класці) —■ белая мінеральная фарба, сумесь сярністага цынку і сернакіслага барыю. ЛІТА Р (рус. лмтер, ад лац. littera = літара) — дакумент на права бясплатнага або льготаага гтраезду з пазначанай на ім умоўнай літарай. ЛІТАРА (польск. litera, ад лац. littera) — 1) графічны знак, які абазначае гук ці спалучэнне гукаў; 2) такі знак, выразаны на металічным брусочку для друкарскага набору. t ЛІТАРАЛЬ (лац. litoralis = берагавы) — гтрыбярэжная паласа марскога дна, якая агаляецца ў час адліву. ЛГГАРАЛЬНЫ1 (польск. literalny, ад лац. litteralis) — 1) дакладны,
725
л
даслоўны (напр. л. пераклад); 2) гтрамы, не пераносны (напр. л. сэнс). ЛГГАРАЛЬНЫ 2 (лац. litoralis, ад litus = узбярэжжа) — прыбярэжны (напр. л-ыя адклады). JÜTAPÂTAP (лац. literator) — 1) пісьменнік; 2) літаратуразнавец. ЛІТАРАТУРА (лац. litteratura) — 1) сукупнасць твораў пісьменнасці якога-н. народа, эпохі або ўсяго чалавецтва; 2) від мастацгаа, якое адлюстроўвае жыццё, стварае мастацкія вобразы пры дапамозе слова, мовы, a таксама творы гэтага мастацтва; 3) сукупнасць твораў, прац па якой-н. галіне ведаў, нейкаму спецыяльнаму пытанню (напр. метадычная л., навуковая Л.).
ЛІТА РЫ Н Ы (н.-лац. littorinidae) — сямейства марскіх пярэднежабравых малюскаў. ЛІТАСІДЭРЫ ТЫ (ад літа- + ciдэрыт) — каменна-жалезныя Me moарыты, асноўная маса якіх уяўляе сабой губку з нікелістага жалеза, поры якой запоўнены мінераламі; уваходзіць y клас сідэралітаў. ЛГГАСКОП (ад гр. lis = палатао + -скогі) — тое, пгго і літакінаскоп. Ш ТА С О Л І (ад літа- + лац. solum = зямля, глеба) — слабаразвітыя маласільныя глебы, якія фарміруюцца на шчыльных пародах, пераважна ў гарах. ЛІТАСФЕРА (ад літа- + сфера) — верхняя цвёрдая абалонка зямнога шара. ЛІТАТАМ НП (ад літа- + гр. thamnos = куст) — чырвоныя водарасці класа фларыдэевых, якія пашыраны ў цёплых морах; разам з караламі ўтвараюць рыфы].
ЛТТАТРЫПСІЯ (ад літа- + гр. tripsis = расціранне) — аперацыя раздрабнення камянёў y мачавым пузыры. ЛГГАТРЫХТАР (ад літа- + гр. tribo = расціраю) — шчыпцы для раздрабнення камянёў y мачавым пузыры. ЛГГАТсЖС (ад літа- + лац. texo = складаю) — тып размнажальных машын для шматразовага фатаграфавання адлюстраванняў невялікага памеру. ЛГГАЎРЫ [ад гр. (ро)1у = многа + taurea = б^фабан] — старажытны мембранны ўдарны музычны інструмент накшталт барабана. ЛГГАФАШ Я (ад літа- + гр. phanos = ясны, празрысты) — 1) дэкаратыўныя вырабы з абпаленага He nan іванага фарфору, малюнкі на якім бачны пры разгляданні на святло; 2) спосаб стварэння такіх вырабаў; 3) падрыхтоўчыя барэльефныя адлюстраванні на воску для вырабу карцін на паперы, якія відаць пры прасвечванні. Л ІТА Ф ІЛ ЬН Ы (ад літа- + гр. phileo = люблю); л - ы я э л е м е н т ы — група хімічных элементаў, якія складаюць асноўную масу мінералаў зямной кары. ЛГГАФІТЫ (ад літа- + -фіты) — расліны, якія растуць на скалах і камянях (імхі, лішайнікі, некаторыя водарасці і інш.). ЛГГАХРАМІР АВАЦЬ (ад літа- +. гр. chroma = фарба) — друкаваць літаграфскім спосабам y фарбах. ЛГГАХРЫЗАГРАФІЯ (ад літа- + гр. chrysos = золата + -графія) — літаграфскі друк бронзавай фарбай.
726
л ЛІТОГРА Ф (ад літаграфія) — спецыяліст y галіне літаграфіі. ЛІТОТА (гр. litotes = прастата) — разнавіднасць метаніміі: зварот мовы, процілеглы гіпербале\ замена якога-н. выразу іншым, раўназначным. Л ІТ Р (фр. litre, ад гр. litra = фунт) — 1) мера аб’ёму і ёмістасці ў Метрычнай сістэме мер (СІ), роўная 1000 см3; 2) пасудзіна такой ёмістасці. t Л ІТРА (гр. litra) — асноўная адзінка візантыйскай манетнай B a ri, роўная 327,45 г. Ш ТРА Ж (фр. liltrage) — аб’ём якой-н. пасудзіны ў літрах. Л ІТУ РГІЯ (гр. leiturgia) — хрысціянскае набажэнства, y час якога робяць прычасце (у праваслаўных — абедня, y католікаў і лютэран — меса 1). Л ІТ Ы Й (н.-лац. lithium, ад гр. lithos = камень) — хімічны элемент, серабрыста-белы метал, які выкарыстоўваецца пераважна ў ядзернай энергеіыцы.
Ш ТЫ фАнТЭС (н.-лац. lithyphantes) — павук сям. цянётнікаў, які жьюе на паверхні глебы ў сухіх мясцінах. Л ІТЬІЯ (ад гр. lite = просьба, маленне) — 1) каротаае царкоўнае богаслужэнне ў прытворы хрысціянскага храма; 2) абрад адпявання нябожчыка ў час ходу жалобнай працэсіі і на могілках. Л ІЎ Р (фр. livre, ад лац. libra = фунт) — 1) сярэбраная манета ў сярэдневяковай Францыі; 2) грашовая адзінка ў Францыі да ўвядзення франка (1799 г.), роўная 240 дэнье\ 3) даўнейшая французская мера вагі, роўная 1/2 кг.
ЛІЎРЭЯ (фр. livrée) — форменная, звычайна вышытая галунамі адзежа для швейцараў, лакеяў і інш. Л ІФ (рус. лмф, ад гал. lijf) — частка жаночай сукенкі, якая аблягае грудзі і спіну. Л ІФ Т (англ. lift) — машына для падымання пасажыраў і грузаў y шматпавярховых дамах, шахтах і інш. ЛГХЕНАШ ДЫКАЦЫЯ (ад гр leichen = лішайнік + лац. indicare = указваць, вызначаць) — выкарыстанне лішайнікаў y якасці біялагічных індыкатараў ступені забруджанасці атмасфернага паветра. Л ІХ Е Н А Л О П Я (ад гр. leichen = лішайнік + -логія) — раздзел батанікі, які вывучае лішайнікі. Л ІХ ІЯ (н.-лац. lichia) — рыба.сям. стаўрыдавых, пашыраная ў Атлантычным і Індыйскім акіянах. ЛІХТАР (польск. hchtarz, ад с.-вням. liuhtaere) — род лямпы з закрьпым шклом для асвятлення двароў, вуліц і інш. t ЛІХ ТЭР ( гал. lichter) — невялікае грузавое, пераважна несамаходнае марское судна тыпу баржы. Гu Л ІЦ ЬШ (н.-лац. lycium) — кустовая расліна сям. паслёнавых з падоўжаным лісцем і ружова-бэзавымі кветкамі, пашыраная ў трапічных і ўмераных зонах; трапляецца на поўдні Беларусі; вырошчваецца як дэкаратыўная. Л ІЦ Э Й (лац. Іусешп, ад гр. Lykeion = школа ў Афінах, дзе вучыў Арыстоцель) — 1) сярэдняя агульнаадукацыйная навучальная ўстанова ў некаторых краінах Зах. Еўропы, Лац. Амерыкі, Афрыкі; ёсць і на Беларусі; 2) прывілеява-
727
п ная навучальная ўстанова для сыноў дваран y царскай Расіі. ЛІЦ ЭН ЗІЯ (рус. лвдензня, ад лац. licentia = гграва, дазвол) — 1) дазвол кампетэнтнага дзяржаўнага органа на прьгооз тавараў або іх вываз за мяжу; 2) дазвол на выраб якой-н. прадукцыі, выкарыстанне вьшаходніцтва, на адстрэл дзікіх жывёл, паляванне на якіх абмежавана. ЛІЦЭН Ц Ы Я (польск. licencja, ад лац. licentia = права, дазвол) — адступленне ад агульнапрынятых правіл (звычайна ў галіне мастацтва). ЛІЦЭН Ц Ы ЯТ (с .-лац. licentiatus = звольнены, адпушчаны) — 1) выкладчык y сярэдневяковых універсітэтах, які меў права чытаць лекцыі да абароны доктарскай дысертацыі; 2) першая вучоная ступень y некаторых краінах Зах. Еўропы і Лац. Амерыкі. г ЛІШ ТВА (ст.-польск. lisztwa, ад с.-в.-ням. liste) — 1) накладная планка вакол дзвярнога ці аконнага праёма; 2) нашытая палоска матэрыі для адцзежі, падрубкі. Л ІЯ ЗЫ (ад гр. Іуо = раствараю) — клас ферментаў, якія каталізуюць y арганізме рэакцыі расшчаплення малекул арганічных рэчьшаў. t ЛІЯН ЕЗ (фр. lyonnaise, ад Lyon = назва горада ў Францыі) — баваўняная шчыльная тканіна з рубчыкамі. Л ІЯ Н Ы (фр. liane, ад lier = звязваць) — расліны, якія не здольны самастойна захоўваць вертыкальнасць сцябла і выкарыстоўваюць для апоры іншыя расліны, скалы, будынкі; пашыраны пераважна ў трапічных лясах, бьгоаюць лазячыя і павойныя.
ЛЫТРАШ Я (ад гр. Іуо = раствараю + -трапія) — уплыў раствораных рэчываў на малекулярныя ўласцівасці растваральніка. ЛІЯФІП (н.-лац. lyophyllum) — шапкавы базідыяльны грыб сям. радоўкавых, які расце на глебе, лясным подсціле, гнілой драўніне; болынасць відаў ядомыя. ЛІЯФШ ІзАцЫЯ (ад ліяфільнасць) — спосаб сушэння вільготных магэрыялаў (тканак або іншых біялагічных аб’ектаў) y замарожаным стане ў вакууме. ЛЫФІЛЬНАСЦЬ (ад гр. Іуо = раствараю + phileo = люблю) — здольнасць рэчываў інтэнсіўна ўзаемадзейнічаць з малекуламі вадкага асяроддзя, да якога гэтае рэчьгоа дакранаецца (гл. таксама гідрафільнасць). ЛІЯФОБНАСЦЬ (ад гр. Іуо = раствараю + phobos = страх) — здольнасць рэчываў вельмі слаба ўзаемадзейнічаць з малекуламі вадкага асяроддзя, да якога гэтае рэчыва дакранаецца (гл. таксама гідрафобнасць). Л0БЗПС (рус. лобзшс, ад ням. Laubsage) — ручны інструмент для выпілоўвання ўзораў на фанеры або мяккім метале. Л 0 Б І (англ. lobby = кулуары) — 1) сістэма кантор, агенцтваў буйных банкаў і манаполій пры заканада>Ьп>іх органах некаторых краін, якія ўплываюць на заканадаўцаў і дзяржаўных чьшоўнікаў з мэтай прыняцця або адхілення тых ці іншых законаў y інтарэсах гэтых банкаў і манаполій; 2) агенты такіх кантор і агенцгааў. ЛОВЕРДЭК (англ. lower deck) — ніжняя палуба на судне.
728
-ЛОГ, -ЛАГ (гр. logos = слова; вучэнне) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццям «той, хто займаецца навукай», «слова», «маўленне». ЛО ГА Н ЕЎ Р03 (ад гр. logos = слова + неўроз) — разлад моўнай функцыі чалавека, які насіупае ў выніку неўратычнага стану асобы. ЛОГАПАТАЛОГІЯ (ад гр. logos = слова + паталогія) — разлад маўлення. t ЛОГАС (гр. logos = паняцце; думка, розум) — духоўны першапачатак, сусветны розум, абсалютная ідэя ў ідэалістычнай філасофіі. ЛО ГЕР (ням. Logger) — тое, што і дрыфтэр. i ЛОГПСА (лац. logica, ад гр. logike) — 1) навука аб законах і формах мыслення; 2) ход разважанняў (напр. л. думкі); 3) унутраная заканамернасць чаго-н. (напр. л. падзей). -Л О Г М (гр. logos = слова; вучэнне) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае панядцям «навука», «вучэнне», «веды». Л 0Д Ж Ы Я (іт. loggia) — 1) адкрытая галерэя, якая прымыкае да будынка; памяшканне з каланадай замест вонкавай сцяны; 2) балкон жылога дома ў выглядзе нішы. Л 0Ж А (фр. loge) — 1) месца ў глядзельнай зале, адцзеленае перагародкай (вакол партэра і на ярусах); 2) аддзяленне масонскай арганізацыі, a таксама месца сходаў масонаў. Л 03У Н Г (рус. лозунг, ад ням. Losung) — 1) заклік, які ў кароткай форме выражае кіруючую ідэю, задачу, патрабаванне, a так-
----------- л
сама плакат з такім заклікам; 2) уст. пароль. Л 0 К А (лац. loco = на месцы) — 1) умова пагаднення, згодна з якой цана тавару вызначаецца па месцы яго знаходжання (без уліку дастаўкі); 2) аперацыя з іншаземнай валютай або каштоўнымі паперамі на біржы. JIÔKAH (рус. локон, ад ням. Locke) — кучаравая або завітая пасма валасоў. ЛОКУЛААСКАМ ІЦЭТЫ (н.лац. loculoascomycetidae) — падклас аскаміцэтаў, для якога характэрна фарміраванне аскаў y поласцях паміж пладовымі целамі; пашыраны па ўсім зямным шары; пераважна сапратрофы, некаторыя — паразіты раслін; аскалакулярныя грыбы. Л 0 К У С (лац. locus = месца) — месцазнаходжанне пэўнага гена ў храмасоме або на генетычнай карце храмасомы. Л 0М А С (ісп. lomas = узгоркі) — тып пустыннай расліннасці ў Паўд. Амерыцы на ціхаакіянскім узбярэжжы. Л 0 М Б Е Р (фр. l’hombre, ад ісп. hombre = чалавек) — гульня ў карты, y якой прымаюць удзел звычайна трое. Л 0Н Ж А (фр. longe) — 1) тое, што і корда 1; 2) вяроўка (трос), якая прымацоўваецца да пояса гімнаста, акрабата пры выкананні небяспечных нумароў для засцярогі ад падзення. ! ЛОПАР (гал. Іоорег, ад Іореп = бегчы) — мар. хадавы або знешні канец y талей і ўсялякай снасці на судне, за які цягнуць трос. ! Л О П Ш Г (ад англ. looping the loop = завіванне пятлі) — спартыўны
729
снарад y выглядзе вярчальных арэляў для трэніровак лётчыкаў, касманаўтаў.
ЛОТАС (лац. lotos, ад гр. lotos) — водная травяністая расліна сям. лотасавых з гтрыгожымі буйнымі кветкамі, пашыраная ў тропіках і субтропіках.
ЛОРА [ад іт. loro (conto) — іхні рахунак] — тое, што і лора-конта.
Л 0 Т Л Ш Б (гал. loodlijn) — тонкі трос (лінь) з гірай на канцы; просты л о т \
JIÔPA-KÔHTA (іт. loro conto = іхні рахунак) — рахунак, адкрьпы банкам свайму карэспандэнту для ўнясення сум, якія ідуць на яго карысць.
Л О Т Р (польск. lotr < чэш. lotr, ад с.-в.-ням. loter) — лайдак, гультай; п’яніца.
Л О РД (англ. lord) — 1) спадчынны тытул вышэйшага дваранства ў Англіі; 2) састаўная частка афіцыйных назваў некаторых вышэйшых пасад y Англіі (напр. лордканцлер, лорд-мэр). ЛОРД-КА н ЦДЕР (англ. Lord Chancellor) — адна з высокіх службовых асоб y Англіі — член урада і старшыня палаты лордаў, які выконвае функцыі міністра юстыцыі, кіраўніка Вярхоўнага суда; захавальнік вялікай дзяржаўнай пячаткі. ЛОРД-М ЭР (англ. Lord mayor) — гарадскі галава ў Лондане і некаторых іншых гарадах Англіі. Л О РЫ (англ. lory, ад малайск. luri) — 1) маленькая паўмалпа сям. лорыевых, якая водзіцца ў Паўд.-Усх. Азіі; 2) іпушка атрада папугаяў з яркім апярэннем, пашыраная на Філіпінскіх астравах, на поўдні Аўстраліі і ў Палінезіі. ЛО Т 1 (гал. lood) — прыбор для вымярэння глыбіні мора з карабля; адрозніваюцца простыя (лотлінь), механічныя і акустычныя (рэхалогп). ЛО Т 2 (ням. Lot) — адзінка вагі, роўная прыблізна 12 г, якая існавала ў многіх краінах да ўвядзення метрычнай сістэмы мер.
ЛО Ў Ж (літ. lâuzas) — куча галля. ЛОХ (фін. lohi = ласось, сёмга) — самец сёмгі ў перыяд нерасту. Л 0Ц М А Н (гал. loodsman) — 1) спецыяліст па праводцы суднаў на падыходах да партоў і ў небяспечных для плавання месцах; 2) невялікая марская рыба сям. стаўрыдавых, якая трымаецца каля суднаў і каля акул y трапічных і субтрапічных водах. Л О Ц Ы Я (рус. лоцня, ад гал. loodsen = весці карабель) — 1) раздзел суднаваджэння, які вывучае ўмовы плавання ў водных басейнах; 2) кіраўнінтва для плавання ў пэ5шым водным басейне з падрабязным апісаннем яго навігацыйных асаблівасцей. Л У БШ (польск. hibin, ад лац. lupinus = воўчы) — травяністая расліна сям. бабовых з прамым сцяблом, буйным лісцем і пахучымі кветкамі розных колераў, пашыраная пераважна ва ўмераных зонах; на Беларусі высяваецца для ўгнаення і на корм жывёле. ЛУБРЫ КАТАР (ад лац. lubricare = рабіць слізкім) — прыбор для аўтаматычнай змазкі пад ціскам дэталей машын і механізмаў, якія труцца.
730
ЛУДА (карэл. luodo) — невялікі камяністы востраў, пазбаўлены расліннасці (напр. на ўзбярэжжы Белага мора). ЛУ ДЗІТЫ (англ. Luddites, ад N.Ludda = прозвішча рамесніка, які, згодна з паданнем, першым разбіў свой вязальны варпггат y знак пратэсту супраць самавольства гаспадара) — удзельнікі стыхійных рабочых хваляванняў y Англіі ў другой пал. 18 — пач. 19 ст. супраць прымянення машын, якія павялічвалі колькасць бесгтрацоўных. ЛУДЛОЎ (ангал. I.Ludlow = прозвішча амер. канструктара) — наборная радковаадліўная вялікакегельная машына з ручным наборам матрыц. ЛУЗА (польск. luza) — адгуліна ў бартах більярднага стала, y якую падае шар. ЛУІДОР [фр. louis d ’or = залаты Луі, ад Louis = імя фр. караля Людовіка ХП (1601— 1693) + d’or = з золата] — старадаўняя французская залатая манета (17— 18 ст.). ЛУКРА ТЫ ЎН Ы (лац. lucrativus = які прыносіць карысць) — даходны, які дае вялікі прыбытак (напр. л-ая паездка за мяжу). ЛУ М П (англ. lump = грудка) — цукар-пясок невысокай якасці, які атрымліваецца з адходаў рафінаднай вьггворчасці. ЛУНАЦІЗМ (н.-лац. lunatismus, ад лац. luna = месяц) — тое, што і салшамбулізм. ЛУНАЦПС (польск. lunatyk, ад лац. lunaticus) — тое, што і самнамбула. ЛУПА (фр. loupe) — збіральная лінза ў аправе або сістэма лінз для разглядання дробных дэталей.
— ------ Л
ЛУПЕРКАЛП (лац. lupercalia) — старажытнарымскае веснавое свята ў гонар бога палёў і лясоў Фаўна. Л У П У Л Ш (ад лац. lupulus = хмель) — залозкі суплоддзяў хмелю, a таксама горкае клейкае рэчыва, якое выдзяляецца гэтымі залозкамі; выкарыстоўваецца ў піваварнай прамысловасці. Л Ь Ё (фр. lieue) — старадаўняя французская мера даўжыні, роўная 4,444 км (марское л. роўнае 5,556 км). ЛЬЙ Н А СЫ (ісп. llanos = раўніны) — тып саваннаў y Паўд. Амерыцы (па левабярэжжы р. Арьшока). Л ^ Д З І (англ. lady) — жонка лорда або баранета, a таксама ўвогуле замужняя жанчына з арыстакратычных колаў y Англіі. Л30ВЕРС (гал. leuwers) — круглая адтуліна ў парусе, тэнце для прадзявання вяроўкі, каб замацаваць іх. Л І0 Г Е Р (ням. Lugger) — 1) трохмачтавае паруснае судна з бізаньмачтай перад воссю руля; 2) даўнейшы трохмачтавы парусны ваенны карабель. Л Ю Д В ІГІЯ (н.-лац. ludwigia) — водная травяністая расліна сям. скрыпнёвых з доўгімі галінастымі сцёбламі і аліўкава-зялёным лісцем, пашыраная ў вадаёмах Амерыкі, радзей Афрыкі; вядома як акварыумная. Л Ю ІЗІТ (англ. lewisite, ад W.Lewis = прозвішча амер. хіміка) — стойкае атрутнае рэчыва, арганічнае злучэнне мыш’яку, якое выклікае нарывы на скуры. Л Ю К (рус. люк, ад гал. luik) — адтуліна з векам для пранікнення
731
л-------ўнутр чаго-н. (напр. л. танка; каналізацыйны л.). ЛЮ КАРНА (фр. lucarne) — невялікі аконны праём на даху або купальным пакрыцці. Л Ю К С 1 (фр. luxe, ад лац. luxus = раскоша) — нешта асабліва раскошнае, лепшае па абсталяванню, па ўзроўню абслугоўвання (аб магазінах, гасцініцах, атэлье і інш.).
ЛЮ КС 2 (лац. lux = святло) — адзінка вымярэння асветленасці ў Міжнароднай сістэме адзінак (СІ), роўная сіле асвятлення паверхні ў 1 м2 струменем святла ў 1 люмен. ЛЮ К С М ЕТР (ад люкс2 + -метр) — прыбор для вымярэння асветленасці, якая вызначаецца ў люксах. ЛЮ КС-СЕКЎНДА (ад пюкс2 + секунда) — адзінка колькасці асвятлення, роўная асветленасці ў 1 люкс на працягу секунды. ЛЮ М БАГА (лац. lumbago) — востры боль y паясніды, прастрэл. ЛЮ М БА Л ЬН Ы (ад лац. lumbus = паясніца) — паяснічны, які адносіцца да паясніцы, да паяснічнай вобласці (напр. л-ыя пазванкі). ЛЮ М ЕН (лац. lumen = святло) — адзінка вымярэння светлавога патоку ў Міжнароднай сістэме адзінак (Cl), роўная напружанню струменю святла ў 1 кандэлу. ЛЮ М ЕНОМ ЕТР (ад люмен + -метр) — прыбор для вымярэння светлавога патоку ў люменах. ЛЮ М Ш А ГРА Ф ІЯ (ад лац. lumen = святло + -графія) — спосаб гтрыгатавання копій малюнкаў або тэксту з выкарыстаннем рэчьюаў, што могуць свяціцца і наносяцца на кардон, на які кладуць арыгінал і фотаматэрыял.
Л Ю М Ш А Л (н.-лац. luminalis, ад лац. lumen = святло) — лякарства, якое ўжываецца пры бяссонніцы і іншых хваробах нервовай сістэмы. Л Ю М Ш А Ф О РЫ (ад лац. lumen = святло + -фор) — арганічныя і неарганічныя рэчывы, якія могуць свяціцца пад уздзеяннем знешніх фактараў; выкарыстоўваюцца ў вытворчасці лямп дзённага святла. Л Ю М Ш Е СЦЭНЦЫ Я (ад лац. lumen, -inis = святло + суфікс -escent, які азначае слабае дзеянне) — свячэнне рэчываў (люмінафораў), якое ўзбуджаецца знешнімі крыніцамі энергіі і не з’яўляецца цеплавым выпрамяненнем; выступае ў разнавіднасцях радыелюмінесцэнцыя, хемілюмінесцэнцыя, электралюмінесцэнцыя і інш.; гл. таксама фасфарасцэнцыя, фл юарэсцэнцыя. ЛЮ М ІТА Й П (ад лац. lumen = святло + англ. tipe = адбітак) — электронная аднаапаратная літарапраекцыйная лагічная машьша; забяспечвае атрыманне фотанабору шрыфтамі кегеля. ЛЮ М ПЕН-ПРАЛЕ Т АРЫ ЯТ (ням. Lumpenproletariat) — дэкласаваныя слаі насельніцтва (басякі, жабракі, злачынцы). ЛЮ Н ЁТ ( фр. lunette) — 1) ваен. палявое ўмацаванне, якое складаецца з аднаго-двух валоў (бруствераў) і рова ўперадзе; 2) прыстасаванне на металарэзных станках для дадатковага прытрымлівання пры апрацоўцы тонкіх і доўгіх загатовак; 3) архіт. арачны праём y скляпенні ці сцяне, гарызантальна абмежаваны знізу. Л Ю П А 30РЫ Й (ад лац. lupus = воўк) — спецыяльная лячэбная
732
ўстанова для хворых на туберкулёз скуры (люпус). ЛЮ ПУС (лац. lupus = воўк) — адзін з відаў туберкулёзу скуры; туберкулёзная ваўчанка. ЛЮ С ТР (фр. lustre = бляск) — пігмент, які наносіцца на керамічныя вырабы зверху глазуры для надання ім металічнага або перламутравага бляску. Ш 0С Т РА 1 (польск. lustro, ад іт. lustro) — 1) адпшіфаваная паверхня шкла, металу, здольная даваць адбіткі прадметаў, якія знаходзяцца перад ёю, a таксама спецыяльна зроблены прадмет з такой паверхняй; 2) перан. спакойная, гладкая паверхня вады; 3) перан. тое, пгго з’яўляецца адбіткам якіх-н. з’яў, працэсаў. ЛЮ СТРА 2 (фр. lustre) — падвесны асвятляльны прыбор з некалькімі крыніцамі святла (электралямпамі ці свечкамі). ЛЮ СТРАВАЦЬ (польск. lustrowac, ад лац. lustrare) — адлюстроўваць, адбіваць. Л Ю С Т Р А Ц Ы І1 (польск. lustracja, ад лац. lustrum = падатковы перыяд) — перыядычныя апісанні дзяржаўных маёмасцей y Полыпчы і на Беларусі ў 16— 18 ст. з мэтай вызначэння іх прыбыпсовасці. ЛЮ СТРА Ц Ы І 2 (лац. lustratio = ачышчэнне шляхам ахвярапрынашэнняў) — рэлігійныя абрады, звязаныя з уяўленнем аб ачышчальнай сіле магічных дзеянняў. ЛЮ С ТРЫ Н (фр. lustrine) — тонкая шарсцяная або паўшарсцяная тканіна з глянцам; раней з яе шылі мужчынскія пінжакі. Л Ю ТН ІС Т (польск. lutnista, ад с.лац. lutnista) — музыкант, які іграе на лютні.
------
--------- л
Л Ю ТН Я (польск. lutnia < с.-в.ням. lute іт. liuto, ад ар. al’ud = драўляны інструмент) — даўнейшы струнны шчыпковы музычны інструмент, па гучанню блізкі да гітары. Л Ю ТЭ ІН (ад лац. luteum = жаўток) — адзін з жаночых палавых гармонаў, які рыхтуе слізістую абалонку маткі для прыняцця зародка, a таксама стымулюе змены ў малочных залозах. Л Ю Т Э Р А нШ [польск. luteranin, ад ням. М.Luther = прозвішча ням. рэлігійнага рэфарматара (1483— 1546)] — той, хто вызнае лютэpatterned. ЛЮ ТЭРАНСТВА (ад лютэранін) — адно з пратэстанцкіх веравучэнняў (гл. пратэстантызм\ якое ўзнікла ў 16 ст. y Германіі на аснове вучэння М.Лютэра і пашырылася гал. ч. y Германіі і скандынаўскіх краінах. л ю т э с ц э н с (лац. lutescens = які робіцца жаўтаватым) — разнавіднасць мяккай пшаніцы з белым безасцюковыад коласам і чырвоным зернем. Л Ю Т ^Ц Ы Й (н.-лац. lutecium, ад лац. Lutécia = Парыж) — хімічны элемент сям. лантаноідаў, бліскучы метал. ЛЮ ФА (ням. Luffa, ад ар. luf) — травяністая расліна сям. гарбузовых, пашыраная ў тропіках і субтропіках, завязь якой ужываецца ў ежу, a са спелых пладоў робяць мачалкі, летнія галаўныя ўборы і інш. Л Ю Ф Т (ням. Luft = паветра) — зазор паміж спалучанымі паверхнямі частак машыны. ЛЮ ФТПАЎЗА (ням. Luftpause = паветраная паўза) — невялікая па-
733
л--------
ўза, з дапамогай якой пры выкананні музычнага твора вылучаецца пачатак матыва, фразы і інш. ЛЮ ЦЬІПАР (польск. lucyper, ад лац. lucifer = той, хто прыносіць святло) — сатана, д ’ябал. ЛЮ Ц Ы Ф ЕРА з Ы (ад люцыферыны) — ферменты, якія каталізуюць акісленне люцыферынаў, забяспечваючы працэсы біялюмінесцэнцыі. Л Ю Ц Ы Ф Е РЬШ Ы (ад лац. lucifer = які нясе святло) — арганічныя злучэнні, якія ўдзельнічаюць y люміпесцэнцыі арганізмаў, пгго свецяцца. ЛЮ ЦЭРНА (польск. lucerna < ням. Luzerne, ад фр. luzerne) — травяністая расліна сям. бабовых з трайчастым лісцем і светла-бэзавымі або цёмна-фіялетавымі кветкамі ў суквеццях, пашыраная ў Еўразіі, Афрыцы і Амерыцы; на Беларусі вырошчваецца як кармавая. ЛКІЭ С (лац. lues = зараза, хвароба) — тое, што і сіфіліс. Л Я (лац. la) — шосты гук музычнай гамы, a таксама нота, якая абазначае гэты гук. Л Я К Р 0 С (фр. la crosse = юпошка) — спартыўная камандная канадская гульня з мячом і ракеткайклюшкай. ЛЯЛЕМ А Н Ц Ы Я (н.-лац. lallemantia) — травяністая расліна сям. губакветных з ланцэтападобным лісцем і белаватымі кветкамі, пашыраная ў Іране, Індыі, Пакістане; дае тэхнічны алей; на Беларусі — вопытныя пасевы. ЛАЛГУС (н.-лшац. colisa lalius) — рыба атрада акунепадобных, пашыраная ў вадаёмах Індыі; вядома як акварыумная.
ЛЯМАВАЦЬ (польск. lamowac, ад фр. lame = бляшка, паясок) — абшьюаць край матэрыялу, адзення іншым матэрыялам, тасьмой, футрам. ЛЯМ АНТ (польск. lament, ад лац. lamentum) — 1) крык, плач са скаргамі, жальбамі; 2) жанр старажьгшай беларускай літаратуры, празаічны або вершаваны твор, напісаны з выпадку смерці якой-н. значнай асобы, a таксама вялікага асабістага ці грамадскага няшчасця. ЛЯМАНТАВАЦЬ (польск. 1amen to wac, ад лац. lamentari) — моцна і працягла крычаць, галасіць. Л Я М Б Ж Ё З (ад лямблія) — захворванне органаў стрававання чалавека, якое выклікаецца лямбліямі. Л Я М БЛ ІЯ (н.-лац. lamblia, ад рус. В.Лямбль = прозвішча рус. ўрача 19 ст.) — гтрасцейшае класа жгуцікавых; паразітуе ў кішэчніку млекакормячых (грызуноў), птушак, паўзуноў і земнаводных, y тонкім кішэчніку, жоўцевых пратоках і пузыры чалавека, выклікае страўнікава-кішэчныя захворванні. ЛЯМ ЁНТА (іт. lamento, ад лац. lamentum = рыданне) — назва п’ес жалобнага, журботнага характару, шырока вядомых y музыцы барока. л я м е н т Ац ь ы (лац. lamenta tio) — скарга, нараканне.
ЛЙМКА (рус. лямка, ад фін. lâmsa = пятля, повад, аркан) — шырокі рэмень са скуры ці моцнай тканіны, які перакідваецца цераз плячо пры перацягванні, пераносцы грузу.
734
a ЛЯМ ПА (польск. lampa < лац. lam pas, ад гр. lampas) — 1) прыбор для пггучнага асвятлення з дапамогай электрычнага току, газы і інш.; 2) прылада для асвятлення або награвання спецыяльнага прызначэння (напр. шахцёрская л., паяльная л.). ЛЙМУС (польск. lamus, lemus, ад с.-в.-ням. lem-hus = гліняны будынак) — мураваны або драўляны будынак для зберагання гаспадарчых прылад, збожжа, прадуктаў. ЛЯНЗІТЭС (н.-лац. lenzites) — губавы базідыяльны грыб сям. порыевых, які расце на адмерлай драўніне лісцевых парод, выклікае белую гніль. ЛЯНІ (фін. làâni) — асноўная адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў Фінляндыі. Л À111C (лац. lapis = камень) — азотнакіслае серабро, крышталічны парашок, які выкарыстоўваецца ў медыцыне як процізапаленчы сродак. ЛЯШ С-ЛАЗУРАК (ад лац. lapis = камень + lazur = блакіт) — тое, што і лазурыт. ЛЯШ С ТА (н.-лац. lepista) — ma rneавы базідыяльны грыб сям. радоўкавых, які расце на подсціле і гумуснай глебе ў лясах, парках, садах; ядомы. ЛЙПСУС (лац. lapsus = падзенне, няправільны крок) — грубая, недарэчная памылка ЛЯГГГОБРЫУМ (н.-лац. leptobiyшп) — лістасцябловы мох сям. брыевых, які трапляецца на сырой, гліністай, пясчанай глебе ў лагчынах, лясах, на гнілой драўніне, балотах, палях, каменных сценах.
Л Я РД (англ. lard) — топленае свіное сала. Л ЯСКЕЯ (н.-лац. leskea) — лістасцябловы мох сям. ляскеевых, які трапляецца на ствалах дрэў, часам на камянях y цяністых лясах. Л Я С ^ (фр. lacé, ад ням. Lesezeichen = закладка) — стужачка-закладка, звычайна шаўковая, ж ая прыклейваецца да верхняй часткі кніжнага блока. ЛЯТА Л Ь (лац. letalis = смяртэльны) — гену які блакіруе развіццё палавых клетак або дарюслых арганізмаў і вьпслікае іх гібель. ЛЯТАЛЬНАСЦЬ (ад лятальны) — смяротнасць; паказчьпс медыцынскай статыстыкі. ЛЯТА ЛЬН Ы (лац. letalis = смяртэльны) — смяротны (проціл. вітальны). ЛАТЭКС (лац. latex = рэчыва, сок) — млечны сок каўчуканосных раслін. ЛЯЎКАС (гр. leukos = белы) — мелавы грунт на жывёльным або рыбным клеі, які выкарыстоўваўся ў іканапісе і ўжываецца ў дэкаратыўна-прыкладным мастацгве. ЛЯЎКО БРЫ УМ (н.-лац. leucobryum) — лістасцябловы мох сям. ляўкобрыевых, які трапляецца на глебе ў вільготных і сырых хвойных і мяшаных лясах. Л ЯЎКО Н ІЯ (ад гр. leukos = белы + ion = фіялка) — травяністая расліна сям. крыжакветных з пахучымі кветкамі розных колераў y гронках, пашыраная ў Міжземнамор’і, Усх. Азіі і Паўд. Афрыцы; на Беларусі вырошчваецда як дэкаратыўная; мацыёла.
735
Даведачнае выданне
БУЛЫКА А л я к с а н д р М ік алаев іч
СЛОЎНІК ІНШАМОЎНЫХ СЛОЎ У 2 тамах Том 1. A—Л
Адказны за выданне Л.В.Календа Рэдактары: Г./.Дайлідава, І.У.Саламевіч Мастацкі рэдактар У.М.Жук Тэхнічны рэдактар М.І.Грыневіч Карэктары: Н.У.Бохан, С. В. Рабец, А.В.Семенчукова, В. П. Спірыдонава, B. М. Чудакова КамгГютэрная падрыхтоўка выдання: С.АМакаёнак (заг. рэдакцыі), /. У.Грыцэль, А.У.Гурыновіч, І.В.Касцюкевіч, I. М. Кузьмянкова, С. М. Хаустовіч
Падпісана да друку 06.08.99. Фармат 84x108 '/з 2. Папера газетная. Гарнітура Таймс. Друк высокі. Ум. друк. арк. 38,64. Ум. фарб.-адб. 38,64. Ул.-выд. арк. 51,55. Тыраж 5000 экз. Заказ 3240. Дзяржаўнае прадпрыемства «Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» Дзяржаўнага камітэта Рэспублікі Беларусь па друку. Ліцэнзія ЛВ № 10 ад 31.12.97. Рэспубліка Беларусь. 220072, г. Мінск, вул. Акадэмічная, 15а. Надрукавана з арыгінала-макета заказчыка на ордэна Працоўнага Чырвонага Сцяга паліграфкамбінаце ВПП імя Я.Коласа. Рэспубліка Беларусь. 220005, г. Мінск, вул. Чырвоная, 23. ISBN 985-11-0152-4
9 "Zeçesr'lOISZA
А.М. Б УЛ Ы К А
СЛОЎНІК ІНПІАМОЎНЫХ
СЛОЎ
. атпчаным J T IK T -
[аўд. ) ць. 0—
оду,
М-Я
W і якая вам; век, эда
ар. іры-
2) ►ібо-
лысі » м. іа т-
мет, азва імеуль-
МІНСК «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫ КЛАПЕДЫ Я» 1999
нісіаніым паах і опь РУСІ
УДК 801.316.4 ББК 81.2 Р-4 Б 90
Р эц энзен т д октар ф ілалагічн ы х навук А .Я .С упрун М астак A . С. Забауская
Б 90
Булыка А.М. Слоўнік іншамоўных слоў: У 2 т. Т. 2: М—Я — Мн.: БелЭн, 1999. — 736 с. ISBN 985-11-0153-2. Слоўнік з’яўляецца першым y беларускай лексікаграфічнай практыцы даведнікам па іншамоўнай лексіцы. У ім змешчана каля 25 тысяч агульнаўжывальных слоў і найбольш пашыраных тэрмінаў з розных галін ведаў, запазычаных з іншых моў або ўтвораных з іншамоўных лексічных элементаў. Кожнае слова забяспечана даведкай аб яго паходжанні і тлумачэннем. Улічаны і новыя лексічныя адзінкі, якія ўвайшлі ў актыўны ўжытак на працягу апошняга дзесяцігоддзя. Разлічаны на шырокае кола чытачоў. УДК 801.316.4 ББК 81.2 Р-4
ISBN 985-11-0153-2
© Выдавецтва «Беларуская Энцыклапе дыя» імя Петруся Броўкі, 1999 © A. М. Булыка, 1999 © А.С.Забаўская. Афармленне, 1999
----------------------------м М адкладна дзейнічаць (напр. м. атрад). t М АБУЯ (н.-лац. maubia) — яшчарка сям. сцынкавых са стройным целам даўжынёй да 22 см, пашыраная ў Афрыцы, Паўд. А зіі, Паўд. і Цэнтр. Амерыцы.
МААКІЯ (н.-лац. maackia) — дрэва сям. бабовых з густой раскідзістай кронай і серабрыстым лісцем, пашыранае ва Усх. А зіі; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўнае. МААР (ням. Мааг) — лейкападобная або цыліндрычная ўпадзіна на зямной паверхні, утвораная ў выніку вулканічных вывяржэнняў без вылівання магмы.
МАВЕТОН (фр. mauvais ton) — уст. дрэнны тон, нявыхаванасць. MAT (лац. magus, ад гр. Magos) — 1) жрэц y краінах Стараж. Усходу, які спраўляў рэлігійныя абрады і прадказваў будучае; 2 ) асоба, якая займаецца магіяй, чарадзействам; вяшчун, знахар; 3) перан. чалавек, y якога пгго-н. атрымліваецца спрытна, умела.
М АБІЛІ [фр. (garde) mobile = рухомая гвардыя] — асобыя часці ўзброеных сіл Францыі другой пал. 19 ст., якія камплектаваліся з беспрацоўных і дэкласаваных элементаў для барацьбы супраць рэвалюцыйных выступленняў народных мас.
М АГАЗІН (фр. magazin, ад ар. mahàzin = склады) — 1) прадпрыемства рознічнага гандлю; 2) прыстасаванне ў апараце, прыборы, куды закладваецца некалькі аднародных прадметаў (напр. м. аўтамата).
М АБІЛВА в Ац Ь (фр. mobiliser, ад лац. mobilis = рухомы) — праводзіць мабілізацыю. М АБІЛВА ц ЫЯ (фр. mobilisation, ад лац. mobilis = рухомы) — 1) перавод узброеных сіл дзяржавы з мірнага становішча ў поўную баявую гатоўнасць; прызыў ваеннаабавязаных запасу ў армію ў час вайны; 2 ) перан. прьшядзенне сіл, сродкаў y актыўны стан, каб забяспечыць паспяховае выкананне якога-н. задання.
М АГАМ ЕТЛнШ (ад тур. Muhàmmed < ар. Muhammad = Магамет, імя прарока) — устарэлая назва мусульманіна. МАГ AM ETÀHCTBA (ад магаметанін) — устарэлая назва мусульманства.
М АБІЛВМ (ад лац. m obilis = рухомы) — геалагічная гіпотэза, згодна якой адбываюцца вялікія гарызантальныя перамяшчэнні мацерыковых глыб зямной кары.
МАГА р (венг. Mohar) — травяністая расліна сям. злакавых з ланцэтна-лінейным лісцем і густым коласападобным суквеццем, пашыраная ў тропіках, субтропіках і ўмерана цёплых зонах, дзе выропь чваецца як кармавая; на Беларусі расце як пустазелле.
МАБІЛЬНЫ (фр. m obile, ад лац. mobilis = рухомы) — рухомы, здольны хутка перамяшчацца, не-
3
М------------
ma); 2) галоўны, асноўны (напр. м. напрамак).
МАГАРАДЖА (санскр. mâharüctëa = вялікі ўладар) — тытул князя высокага рангу ў Індыі да 1956 г., якому падначальваліся некалькі іншых князёў.
М АГІСТРА н Т (с.-лац. magistrans, -ntis, ад лац. magistrate = вучыць) — асоба, якая рыхтуецца да абароны дысертацыі на ступень магістра.
МАГАРЫ Ч (цюрк. mahàrig, ад ар. mâharig) — пачастунак з выпадку заключэння выгаднай здзелкі.
М АГІСТРАТ (лац. magistratus = улада, кіраўніцгва) — 1) прадстаўнік вышэйшай улады ў Стараж. Рыме, напр. консул, прэтар, трыбун і інш.; 2 ) орган гарадскога самакіравання ў некаторых краінах (параўн. муніцыпалітэт)\ 3) ніжэйшая судовая або паліцэйская службовая асоба ў некаторых краінах.
МАГ д Ал і С (н.-лац. magdalis) — жук сям. даўганосікаў, які водзіцца ў лясах, парках і садах, шкодзіць хвойным і ліставым дрэвам і кустам. МАГЕРКА (польск. magierka, ад венг. magyar = венгр) — высокая валеная з воўны мужчынская man ica, якую насілі раней сяляне.
М АГІСТРАТУРА (н.-лац. magi stratum, ад лац. magistratus = улада, кіраўнііггва) — 1) назва вышэйшых дзяржаўных пасад y Стараж. Рыме; 2) судовае ведамства ў некаторых краінах.
М А П К ІН Ш (англ. Mohican, або індз. Mo-hi-konnius) — 1) прадстаўнік аднаго з плямёнаў паўночнаамерыканскіх індзейцаў, пгго былі знішчаны заваёўнікамі; 2 ) nepan. апошні прадстаўнік чаго-н.
М АГІЧНЫ (гр. magikos) — 1) які мае адносіны да люгіі; 2) незвычайны па сіле ўздзеяння, цудадзейны.
МАГТСТР (лац. magister = начальнік, настаўнік) — 1) тьпул некаторых службовых асоб y Стараж. Рыме (напр. м. конніцы); 2) высокі прыдворны тытул y Візантыі; 3) кіраўнік сярэдневяковага манаскага або рыцарскага ордэна; 4) першая вучоная ступень y некаторых краінах.
мАпя
(лац. magia, ад rp. т а geia) — 1) сукупнасць прыёмаў і абрадаў, якія, па ўяўленню забабонных людзей, маюць цудадзейную сілу; чарадзейсгва, знахарства; ч о р н а я м. — чараўніцтва з дапамогай пякельных сіл; б е л a я м. — чараўнііггеа з дапамогай нябесных сіл; 2 ) перан. вялікая сіла ўздзеяння на каго-н. (напр. м. мастацкага слова).
М АПСТРАЛЬ (фр. magistral, ад лац. magistralis = галоўны) — 1) асноўная, галоўная лінія ў чыгуначных, водных, паветраных, аўтамабільных і іншых шляхах зносін (напр. гарадская м ); 2) галоўная лінія ў сістэме водаправоднай, электрычнай, тэлефоннай ці іншай сеткі.
м Аг МА (гр. magma = цеста, густая мазь) — расплаўленая вогненная маса, якая ўтвараецца пад уздзеяннем высокай тзмпературы і ціску ў глыбінных зонах Зямлі, a пасля вывяржэння на паверхню застывае.
М АГІСТРАЛЬНЫ (лац. magistra lis = галоўны) — 1) які мае адносіны да магістралі (напр. м-ая ma
4
м
цыліндрах рухавікоў унутранага згарання.
М А ГМ А ТЬІЗМ (ад магма) — працэс утварэння, пранікнення ў горныя пароды, вывяржэння і крыпггалізацыі магмы.
М АГН E ТАДЫ ЭЛ É К Т Р Ы К I (ад гр. magnetes = магнетычны + дыэлектрыкі) — рэчывы (сумесь ферамагніт ных парашкоў з дыэлектрыкамі), спрасаваныя пад вялікім ціскам і пры высокай тэмпературы ў маналітную масу.
М А ГН А Л Ш [ад магн(ій) + ал(юмін)ій] — сплаў магнію з алюмініем, які валодае высокай каразійнай стойкасцю і высокай пластычнасцю.
М А ГН ЕТ А КА Л А РЬІЧ Н Ы (ад гр. magnetes = магнетычны + калоры я)\ м. э ф е к т — змяненне тэмпературы магнетыка пад дзеяннем магнітнага поля.
М А ГН А Л ІТ [ад магне(зіт) + -лгг) — будаўнічы матэрыял з сумесі магнезіяльнага цэменту, драўняньіх апілак, азбеставых валокнаў і іншых напаўняльнікаў. / М АГНАТ (польск. magnat, ад с.-лац. magnatus = знатны чалавек, вяльможа) — буйны землеўладальнік або прадстаўнік буйнога прамысловага і фінансавага капіталу ў феадальным і капіталістычным грамадствах.
М А ГН ЕТА Х ІМ ІЯ (ад гр. magne tes = магнетычны + хім ія) — раздзел фізічнай хіміі, які вывучае залежнасць магнітных уласцівасцей рэчываў ад іх хімічнай будовы. M A TH ETÔ H (ад гр. magnetes = магнетычны) — адзінка вымярэння магнітнага моманту (велічыні, якія характарызуе магнітныя ўласцівасці цел і часцінак рэчьгоаў), прынятая ў атамнай і ядзернай фізіцы.
М АГНЕЗГГ (ад м агнезія) — Mmepan белага або жаўтавата-шэрага колеру, прыродная вуглякіслая соль магнію\ выкарыстоўваецца дпя вьграбу вогнетрывалых матэрыялаў.
М А ГН ЕТРО Н (ад гр. magnes = магніт + -трон) — двухэлектродная электронная лямпа, якая працуе ў полі электрамагніту або пастаяннага магніту.
М А Ш Е З ІЯ (п.-лац. magnesia, ад гр. Magnesia = назва горада ў Ma non Азіі) — лёгкі парашок белага колеру, які з’яўляецца вокісам або соллю магнію \ выкарыстоўваецца ў медыцьше, a таксама як вогнетрывалы матэрыял.
М А ГН ЕТЫ ЗА ВА Ц Ь (фр. magné tiser) — тое, што і гіпнатызаваць. М А Г Н Е Т Ы ЗЁ Р (фр magnétise ur) — y cm. гіпнатьпёр.
М А ГН Е С ІН [ад гр. magnes = магніт + syn(chronos) = адначасовы] — устройства для кіравання механізмамі на адпегласці і перадачы паказанняў вымяральных прыбораў.
М А ГН ЕТЬІЗМ (ад гр. magnetes = магнетычны) — 1) здольнасць магніт а, a таксама правадніка з электрычным токам прыцягваць да сябе або адппурхоўваць некаторыя целы; 2) вучэнне аб магнітных з’явах і магнітных уласцівасцях цел.
M ATHÉTA (фр. magneto, ад гр. magnetes = магнетычны) — электрамагнітны генерат ар пераменнага току для ўтварэння іскры, якая запальвае гаручую сумесь y
5
м М АГНГГАГРАМА (ад магніт а+ -грама) — графічны запіс змен магнітнага поля Зямлі, які атрымліваецца пры дапамозе магніт ографа. М А ГШ Т А ГРА Ф ІЯ (ад магніт а+ -графія) — рэгістрацыя змен магнітнага поля Зямлі пры дапамозе магнітографа.
М А ГН ЕТЫ К (ад гр. magnes, -etos = магніт) — рэчыва, якое валодае магнітнымі ўласцівасцямі; адрозніваюць ферамагнетыкі, ферымагнетыкі, парамагнетыкі і дыямагнетыкі. М А ГН ЕТЬІТ (ням. Magnetit, ад гр. magnetes = магнетычны) — мінерал класа вокіслаў і гідравокіслаў чорнага колеру, які ўтрымлівае жалеза і валодае магнітнымі ўласцівасцямі; магнітны жалязняк.
МАГНГГАДЫНАМПСА (ад м агніта- + дынаміка) — раздзел навукі аб магнетызме, які ахоплівае магнетычныя з’явы, працяканне якіх залежыць ад часу. М А ГН ІТ А ДЫ ЭЛ É К Т Р Ы К (ад магніт а- + дыэлектрык) — ферамагнітны парашок, змешаны з дыэлектрыкам і спрасаваны пры высокай тэмпературы ў маналітную масу.
М А Г Н Е Т Ы Ч Н Ы (гр. magnetes) — які мае адносіны да магнетызму. М А Г Н Ш (рус. магннй, ад н.-лац. magnesium < гр. Magnesia = назва горада ў Малой Азіі) — хімічны элемент, лёгкі, коўкі метал серабрыста-белага колеру, які гарыць яркім белым полымем.
М А ГШ Т А Л О ГІЯ (адм агніт а- + -логія) — навука, якая вывучае магнітнае поле Зямлі.
М А П Й Т [рус. магтогг, ад гр. Mag netis (lithos) — камень з Магнезіі, старажытнага горада ў Малой Азіі] — 1) кавалак жалезнай руды або сталі, здольны прыцягваць жалезныя і стальныя прадметы, ствараць магнітнае поле (адрозніваюць натуральны і пггучны м.); 2) перан. тое, пгго прыцягвае да сябе з незвычайнай сілай.
М А ГН ГГАМ ЕТРЫ Я (ад м агніт а- + -метрыя) — раздзел геафіз ш , які вьшучае магнітаае поле Зямлі і яго анамаліі. М А ГШ Т А М ЕХ А Н ІЧ Н Ы (ад м агніт а- + механічны) — звязаны з адносінамі магнетычнага моманту элементарных часціц з механічным момантам.
М А ГШ ТА - (гр. magnetes = магнетычны) — першая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццю «магнітныя з ’явьо).
М АГНГГАОПТЫ КА (ад магніma- + оптыка) — раздзел оптыкі, які вывучае ўплыў магнітнага поля на выпрамяненне, пашырэнне і паглынанне святла ў целах, што змешчаны ў гэтым полі.
М А Г Ш Т А Б ІЯ Л б гіЯ (ад м агніт а- + біялогія) — раздзел біяф ізікі, які вывучае ўплыў магнітнага поля на жывыя арганізмы.
МАГНГГАПАЎЗА (ад магніт а- + паўза) — мяжа магнітасферы Зямлі (паміж зямным і межпланетным магнітнымі палямі).
М А ІТП ТА ГІДРА ДЬШ А М ІК А (ад магніт а- + гідрадынаміка) — раздзел ф ізікі, які вывучае ўзаемадзеянне рэдкіх металаў, плазмы з электрамагнішым полем.
М АГНТГАРАДЫЁЛА (ад магніт а- + рады ёла) — апарат, які
б
м
складаецца з радыёвяшчальнага прыёмніка, магнітафоннай панэлі і электрапрайгравальніка.
М А Г Ш Т 0Г Р А Ф (ад магніт а- + -граф ) — прыбор для безупыннай рэгістрацыі змен магнітнага поля Зямлі.
М А ГН ІТА РЭ ЗІС ТЫ У Н Ы (ад м а г н іт а - + р э з іс т ы ў н ы )\ м. э ф е к т — змяненне электрычнага супраціўлення правадніка пад дзеяннем магнітнага поля.
МАГНГГОЛА [ад магніта(фон) + (радыё)ла] — апарат, які аб’ядноўвае радыёгтрыёмнік і магнітафон. М А Г Н ГГбМ Е Т Р (ад магніт а- + мет р) — прыбор для вымярэння магнітных велічынь (магнітнай індукцыі, намагнічанасці горных парод і інш.).
М А ГН ІТА СТ А ТЫ К А (ад M a x i ma- + статыка) — раздзел ф ізікі, які вывучае магнітнае поле нерухомых магнітаў. М А П П Т A С Т Р Ы К Ц Ь Ы (ад магніта- + лац. strictio = нацягванне) — змяненне формы або памераў цел (з нікелю, нікелевага ферыту і інш.) пры іх намагнічванні.
МАГНГГЎДА (лац. magnitudo = велічыня) — ум оўная велічыня, якая характарызуе агульную энергію пругкіх ваганняў, выкліканых землетрасеннямі або выбухамі.
М А ГШ ТА С Ф Ё Р A (ад м агніт а- + сфера) — вобласць каляпланетнай прасторы, фізічныя ўласцівасці якой вызначаюцца магнітным полем планеты.
МАГШФПСА т (лац. Magnificat = першае слова песнапення) — шматгалосы твор для хору і сімфанічнага аркестра звычайна радаснага, узнёслага характару на тэкст рэлігійнага каталіцкага песнапення.
М А Г Ш Т А Т Р А П Ь М (ад м агніта- + т рапізм) — роставыя рухі раслін пад дзеяннем пастаяннага магнітаага поля.
М А ГН О Л ІЯ (н.-лац. magnolia, ад фр. Magnol = прозвішча фр. батаніка 17 ст.) — дрэвавая або кустовая расліна сям. магноліевых з буйнымі пахучымі белымі ці ружовымі кветкамі, пашыраная ва Усх. і Паўд. Усх. Азіі, Амерьпд>і; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная.
М А ГШ Т А Т Э Л У РЬІЧ Н Ы (ад магніт а- + лац. tellus, -luris = Зямля); м - а е зандзіраванн е — метад разведачнай геаф ізікі, які прымяняецца для вывучэння будовы зямной кары. М А П П Т А Ф 0 Н (ад м агніт а- + -фон) — апарат для запісу і ўзнаўлення гукаў электрамагнітным шляхам.
МАГбніЯ (н. -лац. mahonia) — вечназялёная кустовая або дрэвавая расліна сям. барбарысавых з буйным калючым лісцем і цёмнасінімі або чорнымі ядомымі ягадамі, пашыраная ў Паўн. і Цэнтр. Амерыцы, Азіі; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. t М А ГО Т (фр. magot) — бясхвостая малпа роду м акак, якая сустрака-
МАГНГГ А Э Л Е К Т Р Ы Ч Н Ы (ад м агніт а- + электрычны) — звязаны з выкарыстаннем узаемадзеяння поля пастаяннага магніта з электрычным полем. М А Г Ш Т Н Ы (ад м агніт ) — 1) які мае адносіны да магніта; 2) які мае ўласцівасць магніта
7
м
ецца ў Паўн.-Зах. Афрыцы і ў Еўропе (каля Гібралтара).
ня каэфіцыента амплітуднай мадуляцыі.
МАДА л Ь Н А С Ц Ь (ад мадальны) — 1) граматычная катэгорыя, якая выражае адносіны зместу выказвання да рэчаіснасці; 2) лог. катэгорыя, якая выражае ступень верагоднасці, дакладнасці суджэння; па мадальнасці адрозніваюць ападыктычныя, асертарычныя і праблематычныя суджэнні.
М АДУЛЯВАЦЬ (лац. modulari = спяваць, іграць) — 1) муз. пераходзіць з адной танальнасці ў другую (напр. м. голасам); 2) змяняць характар ваганняў (напр. м. электрычны ток). М АДУЛЙТАР (лац. modulator = які захоўвае рыгм) — прыбор, пры дапамозе якога ажыццяўляецца мадуляцыя 2.
М А Д А Л ЬН Ы (фр. modal, ад лад. modus = спосаб) — які выражае мадальнасць (напр. м-ыя дзеясловы).
М А Д УЛ ЯЦ ЬІЯ (лац. modulation = мернасць) — муз. пераход з адной танальнасці ў другую; 2) змяненне характару ваганняў высокай частаты пад уплывам ваганняў болын нізкай частаты (напр. м. святла).
МАДА м (фр. madame) — ветлівы зварот да замужняй жанчыны ў Францыі і некаторых іншых краінах (звычайна далучаецца да прозвііпча).
М А Д Ы Л ЬЁН (фр. modillon, ад іт. modiylione) — разнавіднасць кансолі, звычайна ў форме літары «S», якая падтрымлівае вынасную часттсу карніза.
МАДАПАЛА м (англ. madopollam, ад інд. Madopollam = назва горада ў Індыі) — белая шчыльная баваўняная тканіна, з якой шыюць бялізну.
М АДЬІСТКА (польск. modystka, ад фр. modiste) — уст . жанчына, якая займаецца шыццём моднага жаночага адзення і галаўных убораў.
М А Д 0Н Н А (іт. madonna) — 1) старадаўні зварот да жанчыны ў Італіі; 2) Божая маці, багародзіца ў католікаў і яе выява ў скульптуры і жывапісе; 3) перан. жанчына, якая ўяўляецца ўвасабленнем прыгажосці, пакорнасці і нявіннасці.
МАДЫФПСА в Ац Ь (лац. modifi care) — відазмяняць, не закранаючы сутнасці. МАДЫФПСА т А Р (ад лац. modi ficare = відазмяняць, мяняць форму) — 1) прыстасаванне, якое мяняе работу, дзеянне машыны; 2) дабаўка да расплаўленага металу, якая садзейнічае змяненню яго структуры.
М АДРЫ ГА л (фр. madrigal, ад іт. madrigale) — невялікі інтымнажартоўны верш, што ўюпочае камплімент, найчасцей адрасаваны жанчыне. М А Д РЭП О РЫ (іт. madrepora) — атрад марскіх кішачнаполасцевых жьшёл класа каралавых паліпаў, з шкілетаў якіх утвараюцца каралавыя рыфы.
М АДЫ ФП сА ц Ь Ы (лац. modifi catio) — 1) відазмяненне прадмета або з ’явы, якое не закранае яго сутнасці; 2) прадмет або з’ява, якія падвергліся такому відазмяненню (наітр. алмаз — м. вугляроду); 3)
М А Д У Л О М ЕТР [ад мадул(яцыя) + -метр] — прыбор для вымярэн-
8
м няспадчыннае змяненне арганізма (проціл. мутацыя 1).
тыцы) — гатунак моцнага вінаграднага віна.
М АДЫ Я (н.-лац. madia < ісп. madi, ад індз. madi) — травяністая расліна сям. складанакветных, якую разводзяць y Чылі, Каліфорніі і на поўдні Зах. Еўропы; каштоўная алейная расліна.
МАДЭРАТА (іт. moderato) — 1) муз. умераны тэмп, больш хуткі, чым анданціна, але павольнейшы за алегрэта\ 2) музычны твор або яго частка ў такім тэмпе. м а д э р А т а р (лац. moderator = які стрымлівае) — прыстасаванне для прыглупгэння гуку ў музычных клавішных інструментах.
М АДЭЛІЗМ (фр. modélisme) — канструяванне, пабудова і выпрабаванне мадэлей машын, механізмаў.
М А Д ^Р Н (фр. moderne = навейшы, сучасны) — 1) стылявы кірунак y еўрапейскім і амерыканскім мастацгве канца 19 — пач. 20 ст., які супрацьпастаўляў сябе мастацтву мінулага; 2) што-н. сучаснае, моднае (напр. стыль-м.).
М АДЭЛІРАВАЦЬ (фр. modeler) — 1) даследаваць з’явы і працэсы, якія адбываюцца на пэўных аб’ектах, шляхам пабудовы і вывучэння мадэлей гэтых аб’ектаў (напр. м. электрастанцыю); 2) ствараць мадэль чаго-н. (напр. м. сукенку, м. новую марку аўтамашыны); 3) апрацоўваць паверхню будучай скулыпуры, надаючы ёй пэўную форму.
М А Д Э РН ВА ВА Ц Ь (фр. moderni ser, ад moderne = навейшы, сучаспы) — 1) удасканальваць, абнаўляць што-н. y адпаведнасці з навейшымі патрабаваннямі, густамі (напр. м. абсталяванне); 2) надаваць з’явам мінулага рысы сучаснасці.
М А ДЭЛЬ (фр. modèle, ад лац. modulus = мера, узор) — 1) узор якога-н. вырабу, узорны экзэмпляр для серыйнай вытворчасці (напр. новыя мадэлі абуткуХ 2) схема, макет чаго-н., звычайна ў зменшаным выглядзе (напр. м. ракеты); 3) тып, марка канструкцыі (напр. новая м. аўтамабіля «Масквіч»); 4) тое, што служыць матэрыялам для мастацкага адлюстравання; натура.
М А Д Э РШ ЗА ЦЫ Я (Фр- moderni sation, ад moderne = навейшы, сучасны) — удасканаленне, абнаўленне чаго-н. М А Д ЭРШ ЗМ (фр. modernisme, ад moderne = навейшы, сучасны) — агульная назва шматлікіх супярэчлівых кірункаў y літаратуры і мастацтве канца 19 — пач. 20 ст. (кубізм, дадаізм, сюррэалізм, футурызм, экспрэсіянізм і інш.), якія ў канчатковым выніку адмовіліся ад традыцый папярэдняй мастацкай культуры, выявілі тэндэнцьпо да ірацыяналізму, суб 'ектывізму, схільнасць да авангардызму і фармалізму ў галіне мастацкай формы.
М А Д ЭЛ ЬЕР (фр. modeleur) — спецыяліст па канструяванню новых відаў (мадэлей 1) адзення, абутку. М АДЭМ УАЗЭЛЬ (фр. mademoi selle) — ветлівы зварот да дзяўчыны ў Францыі і некаторых іншых краінах (звычайна далучаецца да імя або прозвішча). МАДЭРА (ісп. madera, ад парт. Madeira = назва вострава ў Атлан-
9
м
княства Літоўскага; прататып марціры.
М А ДЭРН ІСТ (фр. moderniste, ад moderne = навейшы, сучасны) — паслядоўнік мадэрнізму.
М А Ж 0 Р (фр. majeur, ад лац. maior = вялікі) — 1) музычны лад, y аснове якога ляжыць вялікае (мажорнае) трохгучча; мае радасную, бадзёрую афарбоўку гучання (проціл. мінорХ 2) перан. вясёлы, радасны настрой.
М А Д ^Р Н Ы (рус. модерный, ад фр. moderne = навейшы, сучасны) — сучасны, модны, y сучасным, модным стылі. М АЕНКА у З ІЯ (н.-лац. maenkhausia) — рыба атрада карпападобных, якая водзіцца ў Венесуэле; вядома як акварыумная.
М А Ж 0 Р Н Ы (ад маж ор) — 1) муз. які адносіцца да мажору.; 2) перан. бадзёры, вясёлы.
М А Ё Л Ж А (іт. maiolica) — вырабы з каляровай абпаленай гліны, укрытай гяазурай 1 (абліцовачныя пліткі, кафля, дэкаратыўныя талеркі і інш.).
М АЗ (фр. masse) — прыбаўка да стаўкі гульца іншым гульцом, пгго дае апошняму гтрава на долю ў выйгрышы (у картачных гульнях). M Â3A (н.-лад. maso) — павук сям. павукоў-пігмеяў, адзін з найменшых павукоў y Еўропе.
М А ЁН ТА К (польск. majqtek) — 1) від зямельнага ўладання ў феадальную і капіталістычную эпохі; 2) панскі двор разам з зямельнымі ўгоддзямі.
М А ЗА ЗА Ў РЫ (ад лац. M osa = назва paid ў Бельгіі + -заўр) — гіганцкія вымерлыя марскія яшчаркі, якія існавалі ў мезазоі.
М А Ё Р (польск. major < ням. Maj or, ад лац. maior = старшы) — афіцэрскае званне ў арміі, вышэйшае за званне капітана.
M A3ÂIKA (фр. mosaïque) — 1) карціна, узор, ^ш ам ент з рознакаляровых кавалачкаў шкла, каменьчыкаў, керамічных плітак, шчыльна падагнаных адзін да аднаго; 2) майслэрства рабіць такія ўзоры і малюнкі; 3) перан. злучэнне разнародных элементаў, стракатая сумесь (напр. м. літаратурнага жыцця).
М А Ж А Р Д 0М (фр. majordome, ад лац. maior = старшы + domus = дом) — 1) вышэйшая службовая асоба ў Франкскай дзяржаве (5— 8 ст.); 2) дварэцкі, аканом. М А Ж А РЫ ТА РН Ы (фр. majoritai re, ад majorité = болыпасць) — які належыць да большасці, заснаваны на болыпасці; м - a я с і с т э м a — сістэма выбараў, пры якой прымаюцца ў разлік толькі галасы, пададзеныя за кандыдата, што атрымаў болыпасць галасоў.
М А ЗА ІЦ Ы ЗМ (ад м азаіка) — наяўнасць y мнагаклетачным арганізме клетак рознага генатыпу.
М А ж д а г і р (ст.-польск. m oid2erz < с.-в.-ням. morsaere, ад лац. mortarium) — 1) металічны таўкач; 2) кароткаствольная гармата, якая была на ўзбраенні войск Вялікага
MA3ÂMA (н.-лац. mazama) — млекакормячая жывёла сям. аленевых з кароткімі, y выглядзе шпілек, рагамі, якая водзіцца ў Цэнтр. і Паўд. Амерыцы; аб’ект палявання.
10
MA3AX13M (ням. Masochismus, ад Sacher-Masoch = прозвішча
м аўстр. пісьменніка) — від палавой ненармальнасці, калі асоба атрымлівае задавальненне пад уплывам болю, які прычыняецца сексуальным партнёрам; апісаны аўстрыйскім раманістам Захер-Мазохам. М А ЗДЭІЗМ (ад перс. AhuraMazda = імя бога ў старажытных іранцаў) — старажытная рэлігія, пашыраная ў 1 тыс. да н.э. y Мідыі, Персіі.
раўнік, настаўнік) — 1) спецыяліст y якім-н. рамястве, y якой-н. галіне вьгіБорчасці; 2) кіраўнік асобнага ўчастка вытворчасці (напр. зменны М-Х 3) чалавек, які дасягнуў высокага майстэрства ў сваёй справе (напр. м. мастацкага слова); 4) званне, якое прысвойваецца спартсменам, якія дасягнулі пэўных вынікаў. М АКАДАМ (англ. J.Mac Adam = прозвішча шатл. інжынера 18 ст.) — дарожнае пакрыццё з двух пластоў шчэбню рознай зярністас-
M À 3EP (англ. maser, скар. ад Microwave Amplification by Stimulated Emission o f Radiation = узмацненне мікрахваляў пры дапамозе індуцыраванага выпрамянення) — прыбор для атрымання канцэнтраванага пучка мікрахвалевага электрамагнітнага выпрамянення.
Ц і.
MAKÂKA (парт. macaco, ад банту makaokoo = малпа) — невялікая малпа надсямейства мартышкападобных, якая водзіцца ў Азіі і Афрыцы.
МАЗУРКА (польск. mazurek, mazurka) — польскі народны парны танец, a таксама музыка да reT a r a танца.
MAKÀM (ар. makam) — музычны лад y прафесіянальнай музыцы арабаў і іранцаў.
М АЗЎТ, М АЗЎТА (рус. мазут < тур. mazut, ад ар. makhzulât = адыходы) — астаткі ад нафты пасля адгонкі з яе бензіну, газы і газаліну-
М АКАМ А (ар. makame = спатканне) — кароткае рыфмаванае гумарыстычна-сатырычнае апавяданне як жанр сярэдневяковых літаратур на арабскай, персідскай і старажытная^фэйскай мовах.
М А ІС (ісп. maiz, ад гаіці mahiz) — тое, пгго і кукуруза.
M A K À O 1 (кіт. Macao = назва горада ў Кітаі) — род азартнай картачнай гульні.
М АЙ (лац. maius) — гопы месяц каляндарнага года.
М АКАО 2 (парт. macao) — бразільскі папугай, які мае яркае апярэнне і доўгі хвост.
МАЙДАН (укр. майдан < кр.-тат. màidan, ад ар. majdàn) — плошча, дзе збіраюцца сходы, адбываюцца базары (у паўднёвых абласцях Расіі і Украіны).
М АКАРАНІЗМ (фр. macaronisme, ад іт. maccheroni = мак^>оны) — 1) іншамоўнае слова або выраз, якія ўжываюцца ў мове ў нязменным выглядзе; 2) інш ам оўнае слова або выраз, уключаныя пісьменнікам y мову таора з захаваннем іх фанетыка-графічнай абалонкі ў стылістьгчных мэтах; 3) перан. гтразмер-
M À tfflA [ і т . (am)maina = убірай парусы] — слова са значэннем «апускай уніз!», уласцівае мове партовых грузчыкаў, будаўнікоў. М А Й СТА Р (польск. majster < ням. Meister, ад лац. magister = кі-
11
м
рэлігійнага сюжэта і тлумачэннем; вядомы ў Японіі і Кітаі з 11 ст. як старэйшая форма ілюстраванай кнігі.
нае ўжыванне на пісьме і ў размове іншамоўнай лексікі. М А КА РА Н ІЧ Н Ы (іт. maccheromсо, ад maccheroni = макароны) — насычаны макаранізмамі, м. с т ы л ь — літаратурны стыль, y якім змешваюцца словы і выразы розных моў.
М А К Ш Т 0 Ш (англ. makintosh, ад С.Mackintosh = прозвішча шатл. хіміка) — лёгкае летняе паліто, часцей прагумаванае.
М А К А Р 0Н Ы (іт. maccheroni) — харчовы прадукт з прэснага цеста ў выглядзе тонкіх трубачак, a таксама страва з такога прадукту.
М А К ІЯ (іт. macchia) — тое, што і маквіс. М А К ІЯ В ЕЛ ІЗМ [ад іт. N.Machiavelli = прозвішча палітычнага дзеяча Фларэнтыйскай рэспублікі (1469— 1527)] — 1) палітыка, пры якой выкарыстоўваюцца любыя сродкі для дасягнення мэты; 2) nepan. вераломства, каварства.
М А К А РТЫ ЗМ [ад англ. J.McCarthy = прозвішча амер. сенатара (1909— 1957)] — палітычная плынь y ЗША y 50-х гадах 20 ст., звязаная з прыняццем антыдэмакратычнага заканадаўства, з узмацненнем «халоднай вайны». t М А К А С Ш Ы (англ. moccosms, ад індз. makisin) — 1) мяккія чаравікі з аленевай шкуры ў паўночнаамерыканскіх індзейцаў; 2) сучасны эластычны абутак з рознымі ўстаўкамі.
М А К ІЯ Ж (фр. maquillage) — комплекс касметычных працэдур, звязаных з упрыгожаннем твару памадай, пудрай, ласьёнам і інш.; 2) уменне рабіць знешнюю прыгажосць чалавека з дапамогай касметыкі. М А К Л Е Р (ням. Makler, ад гал. makelaar) — біржавы пасрэднік, які заключае гандлёвыя здзелкі для сябе і за свой копгг y адрозненне ад брокера, які заключае здзелкі і для кліентаў за іх кошт.
MÀKBIC (фр. maquis = хмызняк) — зараснік вечназялёных кустоў і невысокіх дрэў, характэрны для краін Міжземнамор’я. М А К ЕТ (фр. maquette, ад іт. macchietta) — 1) узор чаго-н. звычайна ў паменшаным выглядзе, мадзль (напр. м. будынка); 2) пробны экзэмпляр кнігі, часопіса, газеты.
М А К Л ЕЯ (н.-лац. macleya) — травяністая расліна сям. макавых з сэрцападобным лісцем і дробнымі белавата-ружовымі кветкамі ў мяцёлцы, пашыраная ў Кітаі, Японіі, трапічнай Амерыцы; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная; баконія.
М А К І (фр. maquis) — французскія партызаны, удзельнікі руху Супраціўлення ў 1940— 1944 гг. супраць нямецка-фашысцкіх акупантаў; назва паходзіць ад назвы хмызняку (гл. маквіс).
M AKJIIÔPA (н.-лац. maclura, ад Maclur = прозвішча амер. вучонага) — дрэва сям. тутавых, пашыранае ў Паўн. Амерыцы; дае аранжавую фарбу; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўнае.
М А К Ш О Н А (яп. makimono) — малюнак на паперы або шоўку з адлюстраваннем гістарычнага або
12
м rhynchos = хабаток) — гельмінт сям. алігакант арынхідаў; паразітуе ў тонкім кішэчніку дзікіх і свойскіх свіней.
MAKÔMA (н.-лац. macoma) — марскі двухстворкавы малю ск, які пашыраны ў халодных і ўмераных водах; з’яўляецца ежай для рыб, крабаў.
M A K PA K IHÉTblKA (ад макра+ кінетыка) — раздзел кінетыкі, які вьгоучае ўплыў працэсаў пераносу рэчываў і цяпла на хуткасць хімічных рэакцый.
МАКРА- (гр. makros = вялікі) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «вялікі», «буйны», «які адносіцца да вялікіх памераў, велічынь».
М АКРА Ю ЙМ АТ (ад макра- + кпімат) — клімат буйных геаграфічных рэгіёнаў (мацерыкоў, акіянаў); паразлі. мікракпімат.
М А К РА Ы ЁТЫ К А (ад макра- + гр. biotikos = які датычыць жыцця) — навука аб спосабах прадаўжэння жыцця.
M AKPAKÔCM AC (ад макра- + космас) — свет вялікіх адлегласцей і цел (планет, зорак, галактык), Сусвет (napajoi. мікракосмас).
М А КРА ГА М ЕТА Ц ЬІТЫ (ад макрагаметы + -цыты) — няспелыя жаночыя палавыя асобіны спаравікоў, якія развіваюцца ў макрагаметы (параўн. макрагематацыты).
М А К РА Л ІТЫ (ад макра- + -літ ) •— масіўныя, груба апрацаваныя каменныя прылады (сякеры, кіркі, долаты), якія ўжьюаліся ў неаліце (параўн. мікраліты).
М АКРАГ А М ЁТЫ (ад м акра- + гамета) — жаночыя палавыя клеткі або асобіны ў прасцейшых, звычайна нерухомыя і больш буйныя, чым мужчынскія (параўн. мікрагаметы).
М А КРА М АЛЕКУ ЛА (ад макра+ малекула) — малекула пстімера, пабудаваная з вялікай колькасці хімічна звязаных атамаў.
М А К РА ГЛ ІЯ (ад макра- + гр. glia = клей) — адзін з відаў нервовай тканкі жывёльных арганізмаў, састаўная частка нейрагліі\ выконвае апорную і харчавальную функцыі (параўн. мікраглія).
М А КРА М А РКЕТЫ Н Г (ад макр а - + маркет ынг) — сістзма кіравання дзейнасцю прадпрыемстваў і арганізацый, заснаваная на прынц ь т а х маркетынгу.
М АКРА ГРА Ф ІЯ (ад м акра- + -графія) — даследаванне паверхні металу пры дапамозе фатаграфій або малюнкаў.
М А К РА М ЕРЫ (ад макра- + -мер) — буйныя бластамеры (параўн. мікрамеры).
М АКРА КА Н ТА РЫ Н Х О З (ад м акракантарынхус) — глісная хвароба свіней і драпежных звяроў, якая выклікаецца паразітычнымі чарвямі з роду макракантарынхус.
М А К РА М ІЦ Э ТЫ (ад макра- + -міцэты) — зборная група вышэйшых грыбоў з буйнымі пладовымі целамі; пашыраны па ўсім зямным шары, акрамя Антарктыды; пф аважную болынасць іх складаюць базідыяльныя і сумчатыя грыбы (n a p aj^ H . мікраміцэты).
М АКРАКАНТАРЬІНХУС (r -лац. macracanthorhynchus, ад гр. makros = вялікі + akantha = калючка +
13
м складаецца з макрацел, даступных для ўспрымання органамі пачуццяў (параўн. мікрасіст эма).
М АКРАМ Э (ар. makrame = тасьма, карункі, махры) — вырабы, створаныя ў тэхніцы вузялковага ручнога пляцення; від дэкаратыўна-прыкладнога мастаціва. М А К Р А П 0Д (н.-лац. macropodus, ад гр. makros = вялікі + pus, podos = нага) — рыба сям. лабірынтавых, здольная дзякуючы наяўнасці асобых дыхальных органаў дыхаць не толькі ў вадзе, але і кіслародам паветра; водзіцца ў неглыбокіх вадаёмах і на рысавых палях Карэі, Кітая, В ’етнама; вядома як акварыумная.
М А К РА С К А Л ІЧ Н Ы (ад макра+ гр. skopeo = гляджу) — бачны простым вокам, без мікраскопа (параўн. мікраскапічны). М АКРАСПА р А н Г Ш (ад макра+ спарангій) — тое, што і мегаспарангій. М А КРА СПАРАФ ІЛ (ад макраспора + -ф іл) — тое, пгго і м егаспарафіл. М А К РА С П А РЫ ЁЗЫ (ад макраспорый) — хваробы раслін, якія выклікаюцца паразітычнымі грыбамі роду макраспорый і праяўляюцца ў выглядзе розных па форме, велічыні і афарбоўцы плям; часцей за ўсё пашкоджваюць бульбу і памідоры.
М А К РА П О Д Ы Я (н.-лац. macro podia) — сумчаты грыб сям. пецыцавых, які трапляецца на глебе ў лясах або драўніне, якая паглыблена ў глебу. М А КРА РА ЁН (ад м акра- + р а ён) — найболыная тэрытарыяльная адзінка, y якую пры раяніраванні можна аб’яднаць па якіх-н. прыкметах розныя мясцовасці (параўн. мікрараён).
М А К Р А С П 0РА (ад макра- + спор а ) — тое, што і мегаспора. М А К Р А С ІЮ РЫ Й (н .-лац. macrosporium) — недасканалы грыб сям. дэмацыевых, які развіваецца на розных раслінных рэпггках, паразітуе на бульбе і памідорах.
М А КРА РГУ С (н.-лац. macrargus) — павук сям. лініф іідаў, пашыраны ў Еўропе.
М А К РА СТРУ КТУ РА (ад макра+ структура) — структура цвёрдых рэчываў, бачная простым вокам або пры невялікім павелічэнні (проціл. мікраструктура).
М А К РА РЭ Л ЬЁФ (ад м акра- + рэльеф ) — буйныя формы рэльефу зямной паверхні са значнымі ваганнямі вышынь (горы, пласкагор’і, раўніны і інш.); параўн. м егарэльеф, мезарэльеф, м ікрарэльеф. М А К РА С Е Й С М ІЧ Н Ы (ад м акр а - + сейсмічны) — звязаны з моцным ваганнем зямной паверхні, якое адчуваецца людзьмі без спецыяльных прыбораў (параўн. м ікрасейсмічны). М А К РА С ІС Т ^М А (ад м акра- + сіст эма) — фізічная сістэма, якая
М АКРАФА г і (ад макра- + -фаг) — клеткі злучальнай тканкі жьшёльных арганізмаў, здольныя захопліваць і пераварваць бактэрыі і іншыя чужародныя арганізму часцінкі. М А КРА Ф АТАГРА ф і Я (ад м акр а - + фатаграфія) — фатаграфічны здымак сірую уры аб’екта, бачнай няўзброеным вокам (мінералаў, дэталей машын і інш.).
14
м арганізмаў унутры роду, сямейства і іншых сістэматычных катэгорый, вышэйшых, чым від; адбываецца на падставе працэсаў мікраэвалю цыі.
М АКРАФА у НА (ад макра- + фауна ) — рэпгпсі выкапнёвых жывёльных арганізмаў, якія можна разгледзець простым вокам
МАКРАФІЛ(адм акратое, пгго і мегафіл.
+ -ф іл ) —
М А К Р А Э К А Н 0М Ж А (ад макра+ эканоміка) — эканамічная навука, якая вывучае ўзаемасувязі і прапорцыі развіцця народнай гаспадаркі ў цэлым і асобных яе галін (параўн. мікраэканоміка).
М А К РА Ф ІТ Ы (ад м акра- + -ф іты) — кветкавыя і споравыя расліны, прыстасаваныя да жыцця ў вадзе. М А К РА Ф ЛО РА (ад м акра- + флора) — рэпгпсі выкапнёвых раслінных арганізмаў, якія можна разгледзець простым вокам.
М А К РА Э Л ЕМ ЁН ТЫ (ад макра+ элемент) — найбольш пашыраныя 10 хімічных элементаў з атамнымі нумарамі ў інтэрвале ад 8 да 26, якія складаюць 99,92 % масы зямной кары (кісларод, крэмній, кальцый, алюміній, жалеза, магній, калій, натрый, тытан, марганец); параўн. мікразлементы.
М А К Р А Х Л 0Р Ы С (н .-лац. macrochloris) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. гіпнаманадавых, якая трапляецца ў тарфяна-балотных глебах. М А К РА Ц ЬІС ІД С (н.-лац. шасгоcystis) — бурая водарасць, пашыраная ў морах умераных зон; выкарыстоўваецца як угнаенне, сыравіна для атрымання пггучнага валакна.
М А К Р ІЛ Ь (рус. макрель, ад гал. makreel) — тое, пгго і скумбрыя. м Ак С В ЕЛ [англ. J.Maxwell = прозвішча англ. фізіка (1831— 1879)] — адзінка магнітнага патоку.
М А КРА Ц Ы ТО З (ад м акра- + -цытоз) — павышаная колькасць макрацыт аў y крыві.
M ÀKCI (англ. maxi) — жаночае адзенне (спадніца, сукенка, паліто) максімальнай даўжыні (параўн. м ідзі, м іні).
М А К РА Ц ЬІТЫ (ад м акра- + -цыт ы) — эрытрацыты, якія памерам болыпыя за нармальныя (параўн. мікрацыты).
М А К С ІЛ А П О Д Ы (н .-лац. шахіllapoda, ад лац. maxilla = сківіца + гр. pus, podos = нага) — падклас ракападобных; пашыраны ў марскіх і прэсных вадаёмах; жывуць свабодна, прымацаваныя да субстрату, ёсць паразіты, драпежнікі; састаўная частка зоапланкт ону, корм для рыб.
М А К Р А Ц Э Ф ІЛ (ад м акра- + -цэфап) — чалавек з вялікай або падоўжанай спераду назад галавой (параўн. мікрацэфал).
МАКРАЦЭфАліЯ (ад м акра- + -цэф алія) — празмерная велічыня або падоўжанасць галавы пры нармальных памерах іншых частак цела (параўн. мікрацэф алія).
М А К С Ш [англ. maxim, ад Н.Ma xim = прозвішча амер. канструктара (1840— 1916)] — станкавы кулямёт, які быў на ўзбраенні многіх армій да 2-й сусветнай вайны.
М А К РА ЭВ А Л Ю Ц Ы Я (ад м акра+ эвалюцыя) — працэс эвалюцьгі
15
м М А Л А К А ЗА А Л 0ГІЯ (ад ір. malakos = мяккі + заалогія) — тое, што і малакалогія.
М А К С Ш А [лац. maxima (senten tia) = асноўнае правіла, прынцып] — лагічны або этычны прынцып, норма паводзін.
М А Л А К А Л 0Г ІЯ (ад гр. malakion = малюск + -логія) — раздзел заало гіі, які вьгоучае малюскаў.
M AKCIM AJÙ3M (ад с.-лац. maxim alis = найбольшы) — празмернасць, крайнасць y якіх-н. патрабаваннях, поглядах (параўн. м інімалізм). М А К С Ш А Л ІС Т (ад максімалізм ) — прыхільнік максімалізму.
М АЛАКАФ Л у НА (ад гр. mala kion = малюск + фауна) — сукупнасць відаў малю скаў пэўнай мясцовасці, краіны або геалагічнага перыяду.
М А К С М А л Ь Н Ы (с.-лац. т а х іmalis) — самы вялікі, найболыпы (напр. м-ая глыбіня, м-ая тэмпература); параўн. мінімапьны.
М А Л А К А Ф ІЛІЯ (ад гр. malakion = малюск + -ф ілія) — прыстасаванасць некаторых раслін да апылення пры дапамозе смаўжоў (малюскаў).
М А КСІМ У М (лац. maximum = найбольшае) — найбольшая велічыня, найбольшая колькасць, найвышэйшая ступень чаго-н. (напр. м. ападкаў); параўн. мінімум 7; 2) мат. найбольшае значэнне функцыі ў параўнанні з яе значэннямі ва ўсіх дастаткова блізкіх пунктах.
MAJIAM ÔHAC (н.-лац. mallomonas) — аднаклетачная залацістая водарасць сям. маламанадавых, якая трапляецца ў чыстых халодных водах, балотах, канавах, сажалках, старыцах, азёрах, рэках; тыповы прадстаўнік планктону.
А к УЛА (лац. macula = пляма) — група чуллівых клетак унутранага вуха пазваночных; слыхавая пляма. м
М АКУЛАТУРА (ням. Makulatur, ад лац. maculare = пэцкаць) — 1) непрыгодная папера, старыя кнігі, часопісы, газеты, прызначаныя для перапрацоўкі на папяровых фабрыках; 2) перан. бяздарныя літаратурныя творы. М А К ’Я Е Л І (іт. macchiaioli, ад т а cchia = пляма) — група італьянскіх мастакоў 2-й пал. 19 ст., жывапісу якіх была ўласціва свабодная манера пісьма сакавітымі каляровымі плямамі.
М А ЛА СЫ (фр. mollasses, ад лац. mollis = мяккі) — тоўшчы горных парод (кангламератаў, пясчанікаў, мергеляў, глін), якія адкладваюцца ў міжгорных упадзінах пры разбурэнні гор. МАЛАХАЙ (тат. malachai) — 1) шапка з шырокімі навушнікамі, падбітая футрам; 2) шырокі кафтан без пояса. МАЛАХГГ (гр. malachites, ад ma lache = мальва) — мінерал ярка-зялёнага колеру, які выкарыстоўваецца для дэкаратыўна-мастацкіх вырабаў. М А Л Е Ш (ад лац. malleus = сал) — прэпарат для алергічнай дыягностыкі сапу ў коней, аслоў, мулаў.
МАЛАГА (ісп. malaga, ад Malaga = назва горада ў Іспаніі) — сорт дэсертнага вінаграднага віна.
М А Л ЕШ А ВЫ (ад лац. malum = яблык) — звязаны з арганічнай
16
м
кіслатой, якая ў форме бясколерных крыпггалёў выпрацоўваецца сінтзтычна і выкарыстоўваецца для сінтэзу розных хімічных злучэнняў.
М А Л ІШ Я (н.-лац. molinia) — травяністая расліна сям. злакавых з доўгім лісцем і суквеццем y выглядзе шматкаласковай мяцёлкі, пашыраная ў субтрапічных і ўмераных зонах; на Беларусі расце на забалочаных лугах, лясных палянах.
М АЛЕКУ ЛА (н.-лац. molecula, ад лац. moles = маса) — самая дробная часцінка рэчыва, якая захоўвае яго асноўныя хімічныя ўласцівасці.
М А ЛІРА ВА ЦЬ (лац. mollire = рабіць мяккім, плавіць) — фармаваць разагрэтую шкляную масу, надаваць ёй пэўную канфігурацыю.
М А Л ЕК У Л Я РН Ы (ад малекула ) — які адносіцца да м алекулы , звязаны з вывучэннем малекул (напр. м. рух, м-ая фізіка).
М А Л К А Н Т ^Н Т (фр. malcontent, ад mal = дрэнны + content = задаволены) — чалавек, які незадаволены ўсім, шукае ва ўсім недахопы і адмоўныя бакі.
М А Л Е С К ІН (англ. moleskine) — шчыльная баваўняная тканіна, з якой шыюць рабочае і спартыўнае адзенне («чортава скура»). М А ЛІБД Э Н (н.-лац. molibdenum, ад гр. molybdos = свінец) — хімічны элемент, серабрыста-шэры цвёрды тугаплаўкі метал.
М А ЛОХ 1 (ад. фінік. molek = цар, ад Molek = імя фінікійскага бога сонца, агню і вайны, якому прыносілі ў ахвяру людзей) — перан. сімвал бязлітаснай сілы, якая патрабуе мноства чалавечых ахвяр (напр. м. вайны).
М А Л ІБД Э ІІІТ (ад м алібдэн) — мінерал свінцова-шэрай афарбоўкі з металічным бляскам, з якога атрымліваюць малібдэн.
М А ЛОХ 2 (лац. moloch) — яшчарка сям. агамаў з пакрытым калючкамі целам, якая водзіцца ў пустынях Аўстраліі.
MAJ111 'Ш ЗА Ц Ы Я (ад лац. malig nus = шкодны) — злаякаснае перараджэнне клетак тканак.
М АЛПА (польск. malpa, ад с.-в.ням. mülaffe) — млекакормячая жьшёла, якая па будове свайго цела самая блізкая да чалавека.
M A JD E H É 3M (н.-лац. mollienesia) — рыба сям. пецыліевых, блізкая да мечаносцаў, якая пашырана ў прэсных і саланаватых вадаёмах паўднёвай часткі Паўн. Амерыкі.
М А Л ЬБ Е РТ (рус. мольберт, ад ням. Malbrett) — гіадстаўка, на якой мастак мацуе палатао ў час работы над карцінай.
М А Л ІЗІЯ (н .-лац. mallisia) — сумчаты грыб сям. дэрматэяцавых, які развіваецца на імхах, папарацях, сцёблах траў, лісці дрэў.
м Ал ЬВА (лац. malva) — травяністая расліна сям. мальвавых з буйнымі белымі або ружовымі кветкамі, пашыраная пераважна ва ўмераных зонах; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная.
М А Л Ш Ё ЗІЯ (н.-лац. mollinesia) — рыба атрада карпазубых, якая пашырана ў прэсных і саланаватых водах Амерыкі; вядома як акварыумная.
17
м M A JIIÔ CKI (фр. mollusque, ад лац. molluscus = мяккі) — беспазваночныя мяккацелыя жывёлы, звычайна пакрытыя ракавінамі; пашыраны ў морах, прэсных водах і на сушы.
М А ЛЬВ А ЗІЯ (іт. malvasia, ад Маlvasia = назва горада ў Грэцыі) — салодкае вінаграднае віно, якое вырабляецца на астравах Міжземнага мора і на поўдні Еўропы. М А Л Ы П Г ІЯ [н.-лац. malpighia, ад M.Malpighi = прозвішча іт. біёлага (1628— 1694)] — дрэвавая або кустовая расліна класа двухдольных, пашыраная ў тропіках Амерыкі; некаторыя віды даюць ядомыя плады, падобныя да вішні.
М А ЛЯВАЦЬ (польск. malowac, ад с.-в.-ням. mal en) — 1) перадаваць прадметы на плоскасці пры дапамозе фарбаў (напр. м. пейзаж); 2) фарбаваць (напр. м. сцены); 3) перан. расказваць або апісваць што-н.; мысленна падаваць y якіх-н. вобразах, формах (напр. м. карціны жыцця). t М А Л Я Р (польск. malarz, ад с.-в ням. mâlaere) — 1) рабочы, які фарбуе, беліць дамы, памяшканні і інш.; 2) перан. бяздарны жывапісец.
М А Л Ы І0 С Т (фр. malle-poste) — паштовая карэта, якая выкарыстоўвалася для перавозкі пасажыраў і пошты да правядзення жалезных дарог. М А Л ЬС ЕК А (іт. malsecco, ад ma le = хвароба + secco = сухасць) — грыбковае захворванне цытрусавых, якое прыводзіць да высыхання раслін.
М А Л Я РН Ы (ад лац. moles = Ma ca) — які мае адносіны да канцэнтрацыі раствору, што характарызуецца колькасцю молей растворанага рэчыва ў 1 л раствору.
М АЛЬТбЗА (англ. maltose) — цукрыстае рэчыва, якое атрымліваецца пры ўздзеянні соладу на крухмал; змяшчаецца ў насенні, пылку і нектары некаторых раслін.
М А Л Я РЫ (лац. molaris = які служыць жорнамі) — група вялікіх карэнных зубоў, якая служыць для драблення і жавання ежы.
М АЛЬТОН (фр. molleton) — мяккая баваўняная тканіна, падобная на тоўстую фланель.
М А Л Я РЫ ЁЛ А Г (ад малярыя + -лаг) — спецыяліст па лячэнню малярыі.
М АЛЬТУЗІЯНСТВА [ад англ. T.Malthus = прозвішча англ. эканаміста (1766— 1834)] — тэорыя народанасельніцтва (створаная Т.Мальтусам), згодна з якой становішча працоўных вызначаецца не сацыяльнымі ўмовамі, a хуткім ростам колькасці насельніцтва. г М А ЛЮ Н А К (польск. malunek, ад malowac < с.-в.-ням. mülen) — 1) карціна, ілюстрацыя, рысунак; 2) тое, што можна ўявіць сабе ў канкрэтных вобразах.
М А Л Я РЫ Я (іт. malaria) — інфекцыйная хвароба, якая выклікаецца плазмодыямі 2 і характарызуецца прыступамі ліхамашсі і высокай тэмпературай; перамежная трасца. М А М А ГРА Ф ІЯ (ад лац. mamma = жаночыя грудзі + -граф ія) — рэнтгеналагічнае даследаванне малочных залоз. М А М А Л ІЯ Л О ГЫ (ад лац. mam malia = млекакормячыя + -л о
18
м гія) — раздзел заалогіі, які вывучае млекакормячых. М А М А Л О П Я (ад лац. mamma = жаночыя грудзі + -логія) — тое, што і мамаліялогія. М АМ АЛЬІГА (рум. mamaliga) — каша з кукурузнай мукі. М АМ АНТ (рус. мамонт, ад тунгуск. namendi) — вымерлая млекакормячая жывёла сям. сланоў з доўгай поўсцю і вялікімі біўнямі; жыла ў час ледніковага перыяду. М АМ БА 1 (афр. mamba) — ядавітая змяя сям. аспідаў, якая пашырана ў Афрыцы. М А М БА 2 (ісп. mambo) — хуткі парны танец лацінаамерыканскага паходжання; роднасны рум бе 1.
-M A H (гр. mania = шаленства; захапленне, цяга) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццю «заўзяты аматар». МАНА- гл. мона-. M A H A BÉPIII (ад мана- + верш) — верш, які складаецца з аднаго радка; аднарадковік. М А Н А ГА М ІЯ (ад м а на - + -га м ія ) — 1) аднашлюбнасць, форма шлюбу, якая дазваляе быць y шлюбных адносінах аднаму мужчыне толькі з адной жанчынай (параўн. палігамія IX 2) адносіны паміж жывёламі, калі самец на прадягу доўгага часу спароўваецца з адной самкай (параўн. палігамія 2). М А Н А Г ІШ Я (ад м ана- + гр. gyne = жанчына, жонка) — аднажонства.
М А М ЕЛ Ю К (ар. mamluk = нявольнік) — 1) воін-раб цюркскага або каўказскага паходжання, з якіх складалася султанская гвардыя ў Егіпце ў 13 ст.; 2) прадстаўнік ваенна- феадальнай касты ў Егіпце ў 13— 16 ст. М А М ЕН Т А Л Ь Н Ы (ад момант) — вельмі хуткі, імгненны. М А М ІЛ Я РЫ Я (н.-лац. mammilla ria) — травяністая або кустовая расліна сям. кактусавых з калючкамі і дробнымі кветкамі, пашыраная ў засушлівых абласцях Цэнтр. і Паўд. Амерыкі; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная.
М А Н А ГО Ш Я (ад мана- + -гонія) — бясполае, вегетатыўнае размнажэнне, якое адбы ваецца без апладнення шляхам аддзялення часткі бацькоўскага арганізма або простага дзялення. М АНАГРАМ А (ад м ана- + -грам а) — спляценне некалькіх літар y адзін узор. М А НАГРА ф і Я (ад мана- + -граф ія) — навуковая праца, прысвечаная ўсебаковаму даследаванню адной тэмы, праблемы. МАНАДА (гр. monas, -ados = адзінка) — паняцце, якое абазначае непадзельнае адзінства, пачатак, аснову з’яў y некаторых філасофскіх сістэмах, напр. y ідэалістычнай філасофіі Г.Лейбніца (1646— 1716).
M AM ÔHA (гр. mammonas, ад арам. mamona = багацце) — перан. прага да нажьюы, ненажэрнасць, хцівасць. М АМ УРА (рус. мамура, ад фін. maamuurain) — травяністая расліна сям. ружавых з трайчастым лісцем і чырвонымі ядомымі пладамі, пашыраная ў тундры і тайзе.
М А Н А Д А Л О ГЫ (ад манада + -погія) — вучэнне аб манадах, развітае нямецкім філосафам Г.Лей-
19
м бніцам (1646— 1716) і яго паслядоўнікамі.
М АНАПАЛІЗА в А ц Ь (фр monopoliser) устанаўліваць манаполію на пгго-н. (напр. м. знешні рынак).
М АНАДРАМА (ад м ана- + драм а) — драматычны твор, разлічаны на выкананне адным акцёрам. М АНАДЭТАНДЭР (ад гр. manos = рэдкі, няшчыльны + дэтандэр) — устройства ў выглядзе клапана з мембранай, якое паніжае ціск газу, калі яго выпускаюць з балона (часцей пры газавай зварцы). М А Н А К Л ІН Н Ы (ад м ана- + гр. klino = нахіляюся) — які мае адносіны да крыпггалеграфічнай сістэмы, пгго аб’ядноўвае тры віды сіметрыі. M AHAKÔK (фр. monocoque, ад гр. monos = адзін + фр. coque = корпус) — бескаркасны фюзеляж самалётаў, які складаецца толькі з абшыўкі. М А Н А ЛІТ (гр. monolithos) — суцэльная каменная глыба, a таксама прадмет, высечаны з суцэльнага каменя. М А Н А Л ІТН Ы (ад маналіт ) — 1) высечаны з суцэльнай каменнай глыбы; 2) перан. моцна згуртаваны, з’яднаны. М А Н А Л 0 Г (гр. monologos) — разгорнутае выказванне адной дзеючай асобы ў літаратурным творы. М АНАМ АНІЯ (ад м ана- + Ma n iя) — памяшанне на якой-н. адной ідэі як адзін з відаў псіхічнага захворвання.
М А Н А П А ЛІСТ (ад манаполія) — 1) чалавек, прадпрыемства, ппр карыстаюцца манаполіяй y якой-н, галіне; 2) прадстаўнік манапалістьгчнага капіталу. М АНАШ і А н (ад мана- + -план) — самалёт з адной плоскасцю крылаў, размешчанай пад фюзеляж ам (параўн. біплан, парасоль, трыплан). М А Н А П О Д Ы Й (ад м ана- + гр. pus, podos = нага) — восевы орган расліны, утвораны ў выніку дзейнасці адной верхавіннай мерыстэм ы 9 y выніку чаго асноўная вось здольная доўга расці. М А Н А П О ЛІЯ (гр. monopolia) — 1) выключнае права на выраб, продаж або выкарыстанне чаго-н. (напр. м. знешняга гандлю); 2) буйное аб’яднанне, якое ўзнікла на аснове канцэнтрацыі вытворчасці і капіталу з мэтай устанаўлення панавання над якой-н. галіной гаспадаркі і атрымання найбольшых прыбыткаў; 3) сітуацыя на рынку, калі ўсе прапановы тавараў і паслуг засяроджаны ў руках аднаго прадаўца. М А Н А П О ЛЬ (ад м ана- + полю с) ; магнітны м. — элементарная часцінка, якая валодае адным магнітным полюсам (магнітным зарадам, аналагічным электрычнаму зараду).
M A H A M ÉP (ад м ана- + -м ер) — нізкамалекулярнае хімічнае злучэнне, якое з’яўляецца зыходным матэрыялам для сінтэзу паяімераў.
М АНАПОСТА (ад мана- + іт. posto = месца) — адкрьпы кузаў гоначнага аўтамабіля, разлічаны на размяшчэнне вадзіцеля ў напаўляжачым становішчы.
М А Н А Н Д РЫ Я (ад гр. monos = адзін + andreios = мужчьшскі) — аднамужжа.
20
м нерухомага адлюстравання (напр. табліцы для праверкі і настройкі тэлевізійнай апаратуры).
MÂHAP (англ. manor, ад лац. manere = пражываць) — феадальны маёнтак y сярэдневяковай Англіі.
М А Н А С 0М ІЯ (ад мана- + гр. soma = цела) — адсутнасць y храмасомным наборы клетак арганізма адной з парных храмасом.
М АНАРДА (н.-лац. monarda) — травяністая расліна сям. ясноткавых з падоўжаным лісцем і дробнымі пахучымі кветкамі розных колераў, пашыраная ў Паўн. Амерыцы; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная.
М А Н А С ТЬІР (гр. monastenon) — абшчына манахаў або манашак, якія прытрымліваюцца агульных правіл жыцця і ўтвараюць царкоўна-гаспадарчую арганізацыю, a таксама жылыя памяшканні, царква і тэрыторыя, якія належаць гэтай абшчыне.
МАНАРХ (лац. monarcha, ад гр. monarchos) — асоба, якая ўзначальвае манархію (цар, кароль, шах і інш.). МАНАРХАМ АХІ (ад манарх + гр. mâche = барацьба) — заходнееўрапейскія пісьменнікі другой пал. 16 — пач. 17 ст., якія змагаліся супраць абсалютызму.
М АНЛТАНІЗМ (ад мана- + гр. tonos = тон) — лінгв. адсутнасць меладычнай карэляцыі ў гукавой сістэме мовы. М А Н А ТА Н ІЧН Ы (ад мана- + танічны) — лінгв. які не выкарыстоўвае меладычных адрозненняў для проціпастаўлення марфем і слоў (напр. беларуская мова).
М АНАРХІЗМ (ад гр. monarchos = манарх) — палітычны кірунак, які прызнае манархію адзінай формай дзяржаўнай улады. М АНАРХІСТ (ад манархізм) — прыхільнік манархізму.
М А Н А ТО Н Н Ы (ад гр. mono tonos = які мае аднолькавае гучанне) — 1) аднастайны па тону, інтанацыі (напр. м. спеў); 2) перан. надакучлівы, нудны (напр. м-ае жыццё).
М АНА РХ ІЧН Ы (гр. monarchikos) — які мае адносіны да манархіі. М АНА РХ ІЯ (лац. monarchia, ад гр. monarchia) — форма дзяржаўнага кіравання, пры якой вярхоўная ўлада належыць адной асобе — манарху, a таксама дзяржава з такой формай кіравання.
М А Н А ТРЫ Х І (ад мана- + гр. thriks, -ichos = волас) — бактэрыі з адным палярна размешчаным жгуцікам. М А Н А ТЫ П (ад м ана- + -тып) — друкарская наборная машына, якая адлівае набор асобнымі літарамі.
М АНА РЬІМ (фр. monorime) — верш, радкі якога яднаюцца адной рыфмай (манарыфмай).
М А Н А Т ЬІШ Я (ад мана- + -тыпія) — від друкаванай граф ікі, y якім алейныя фарбы ад рукі пераносяцца на ідэальна гладкую паверхню металічнай друкарскай формы.
М АНА РЫ Ф М А (ад мана- + ры ф м а) — рыфма, якая спалучае ўсе радкі вершаванага твора. М А Н А С К О П (ад мана- + -скогі) — тэлевізійная трубка для перадачы
21
м клавішнага механізма; 4) назва клавікордаў да 18 ст.
М А Н А Ф А ГІ (ад мана- + ф агі) — жывёлы, якія харчуюцца толькі адным відам корму (напр. тутавы шаўкапрад); параўн. паліфагі, стэнафагі.
М АНАХРОМ (ад мана- + гр. chro ma = колер, афарбоўка) — аднаколерны прадмет. М А Н А Х Р 0М Ы (ад гр. monochro mos = аднаколерны) — 1) аднаколернасць мастацкага івора; 2) палігр. аднакол^ны друк.
МАНАФА г і Я (ад м ана- + -фагія) — крайняя ступень ежавай спецыялізацыі, існаванне жывёлы (манафага) за копгг толькі пэўнага віду корму.
М А Н А Х Р0М Н Ы (гр. monochro mos) — аднаколерны (напр. м. жывапіс).
М А Н А Ф 0Б ІЯ (ад м ана- + -фобія) — псіхічны стан, пры якім чалавек баіцца застацца адзін.
М А Н А Ц Ы КЛ (адмана- + цыкл) — аднаколавы веласіпед, які выкарыстоўваецца ў цыркавых нумарах.
М А Н А Ф 0Т А (ад м ана- + (po m a) — фотанаборная машьша, пабудаваная па прынцыпу манатыпа.
М А Н А Ц ЬІТЫ (ад м ана- + -цыт ы) — адна з формаў незярністых лейкацыт аў (агранулацытаў) ; выконваюць y арганізме абарончую функцыю (трапляючы з крыві ў тканкі здольны ператварацца ў макрафагі).
М А Н А Ф Т А Н Г В А Ц Ы Я (ад м анафтонг) — лінгв. сцягванне дыфтонга ў адну галосную фанему — манафтонг. М А Н А Ф Т 0Н Г (гр. monophthongos) — лінгв. просты галосны гук, які ў працэсе свайго гучання не распадаецца на два элементы.
М А Н А Ц Ы Ц ІН (ад гр. manos = рэдкі, няшчыльны + kytos = клетка) — антыкаразійнае рэчыва, якое ўяўляе сабой сумесь ваўнянага тлушчу з камфорным алеем.
МАНАХ (гр. monachos = які жыве ў адзіноце) — 1) член рэлігійнай абшчыны, які жыве ў манастыры і вядзе аскетычны спосаб жыцця ў адпаведнасці з манастырскімі правіламі; 2) перан. мужчьша, які вядзе адзінокі спосаб жыцця.
М АНАШ Ы ХТА (ад м ана- + шыхm a) — сумесь матэрыялаў, прадукт апрацоўкі шыхты доменных і электраметалургічных печаў.
М АНАХАЗІЙ (ад м ана- + гр. chasis = раздзяленне) — цытоіднае суквецце, y якога пад кветкай, пгго завяршае асноўную вось суквецця, развіваецца бакавая вось таксама з адной кветкай. М А Н А Х 0РД (гр. monochordon = які мае адну струну) — 1) старажытны грэчаскі аднаструнны шчыпковы музычньі інструменг, 2) прылада для вызначэння вышыні тону струны; 3) прыстасаванне ў фартэпіяна для перасоўвання
22
М АНГА (англ. mango, ад тамільск. mânkâj) — вечназялёнае дрэва сям. анакардыевых, пашыранае ў тропіках, a таксама салодкі духмяны плод гэтага дрэва жоўтазялёнага колеру. » М АНГАЛ (кр.-тат. mangal, ад ар. mankal) — жароўня на ножках (на Поўдні і Усходзе). М А Н ГА Л ЬФ ’Е Р (фр. J. i E.Motgolfier = прозвішча французскіх братоў-вьшаходцаў 18 ст.) — паветраны шар, напоўнены нагрэтым
м паветрам; зрабіў першы палёт y 1783 г.
шырана ў Паўд.-Зах. Паўд. Азіі і Афрыцы.
Еўропе,
М АН ГА Н А КА Ш ЁЗ (ад лац. ma nganum = марганец + гр. konia = пыл) — захворванне лёгкіх, выкліканае ўдыханнем пылу, y якім змяшчаецца марганец.
М АНДАЛІНА (іт. mandolina) — музычны шчыпковы інструмент з чатырма парамі струн, на якім іграюць медыятарам. М А Н ДА РЬІН 1 (ісп. mandarin) — вечназялёнае цытрусавае дрэва сям. рутавых, пашыранае ў тропіках і субтропіках, a таксама кісласалодкі духмяны плод гэтага дрэва.
М А Н ГА Н Ш (ад лац. manganum = марганец) — сплаў на аснове медзі з прымессю марганцу і нікелю. М А Н ГА Ш Т (ад лац. manganum = марганец) — мінерал класа вокіслаў і гідравокіслаў чорнага або цёмна-бурага колеру; руда марганцу-
М А Н Д А РЫ Н 2 (парт. mandarin, ад санскр. mantrin = саветнік) — дадзеная партугальцамі назва чыноўніка ў феадальным Кітаі.
M AHTA CTÀ H (англ. mangostan, ад малайск. mangustan) — пладовае дрэва сям. клюзіевых, пашыранае ў трапічнай Азіі, a таксама кіславата-салодкі духмяны плод гэтага дрэва.
М АНДАТ (лац. mandatum) — дакумент, які пацвярджае паўнамоцтва каго-н., права на што-н. (напр. дэпутацкі м.). М А Н Д А ТА РЫ Й ( п .-лац. mandatarius) — 1) асоба, якая атрымала мандат на выкананне якой-н. функцыі; 2) дзяржава, якая валодае мандатам на кіраванне калоніяй.
М А Н ГЛ Ь (фр. mangle, ісп. man gle, ад малайск. mangi-mangi) — трапічнае дрэва, якое расце на глеістых берагах і мае паветраныя карані, што ідуць ад ствала і галін y глебу.
М АНДОЛА (іт. mandola) — 1) струнны шчыпковы музычны інструмент тыпу лю т ні (меншы па памерах); 2) тэнаровая разнавіднасць т.зв. неалалітанскай мандаліны.
М А Н ГО Л ЬД (ням. Mangold) — травяністая расліна сям. лебядовых, якая культывуецца як агароднінная культура; лісцевы бурак. M AHTÔPA (н.-лац. mangora) — павук сям. кругапрадаў, які трапляецца на кустах і траве, y лясах. м Ан г р а в ы (англ. mangrove); м - ы я л я с ы — зараснікі вечназялёных дрэў і кустоў на заталляемых прылівам трапічных пабярэжжах акіянаў і мораў.
М А Н Д РА Г 0РА (н.-лац. mandra gora, ад гр. mandragoras) — травяністая расліна сям. паслёнавых з буйным лісцем і моцным коранем, які нагадвае чалавечую фігуру (у старажытнасці лічылася цудатворнай); пашырана ў МіжземнаморЧ, Зах. Азіі і Гімалаях; лекавая.
М А Н ГУ СТ (фр. mangouste) — невялікая драпежная жывёла сям. віверавых, якая харчуецца дробнымі грызунамі, змеямі, птушкамі; па-
М А Н Д РЫ Л (ісп. mandril, ад афр. mwandaru-11) — вялікая малпа сям. павіянаў, пашыраная ў лясах Зах. Афрыкі.
23
м М А Н ЕЖ (фр. manège) — 1) спецыяльны будьшак або абгароджанае месца для верхавой язды і трэніроўкі коней; 2) арэна цырка; 3) памяшканне для заняткаў па лёгкай атлетыцы, спартыўных гульняў і інш.; 4) невялікая пераносная пляцоўка з загародкай для дзяцей, якія пачынаюць хадзіць. M A H EK ÉH (фр. mannequin, ад гал. mannekijn = чалавек) — фігура з дрэва або пап’е-машэ ў выглядзе чалавечага тулава для прымеркі і паказу адзення. t М А Н ЕР (польск. marner < ням. Manier, ад фр. manière) — спосаб дзеяння, лад, узор (напр. падабраць што-н. на адзін м.). M AHÉPA 1 (польск. maniera, ад фр. manière) — 1) спосаб што-н. рабіць, прыём, прывычка (напр. м. размаўляць); 2) знешняя форма паводзін (напр. м. трымацца); 3) сукупнасць творчых асаблівасцей пісьменніка, мастака, музьпсанта, яго індывідуальны стыль, a таксама адметныя рысы якога-н. твора мастацтва, чыйго-н. выканання мастацкіх твораў.
M A H ÉŸ P (польск. manewr, ад фр. manoeuvre) — 1) перамяшчэнне войск або флоту з мэтай нанесці ўдар праціўніку (напр. абходны м.); 2) мн. тактычкыя вучэнні вялікіх груп войск y абстаноўцы, блі> кай да баявой (напр. марскія манеўры); 3) перан. спрыгнае дзеянне, падманны прыём з мэтай перахітрыць каго-н.; 4) перамяшчэнне паравоза і вагонаў на станцыйных пуцях пры састаўленні поезда. М АНЕЎРАВАЦЬ (фр. manoeuvr er) — 1) рабіць перамяшчэнні ў баявой абстаноўцы, на чыгуначнай станцыі і інш.; 2) лавіруючы, абыходзіць перашкоду (напр. м. аўтамашынай); 3) перан. дзейнічаць так, каб ашукаць, перахітрыць каго-н.; 4) перасоўваць, пераразмяркоўваць шго-н. для лепшага выкарыстання. М АНЖ ЭТА (рус. манжета, ад фр. manchette) — 1) прышыты або прышпілены абшлаг рукава ў сарочцы, блузцы; 2) тэх. кольца, якое перашкаджае перацяканню вадкасці, газу ў поршневых помпах, a таксама служыць для змацавання канцоў труб.
M AHÉPA 2 (гр. moneres = адзінокі) — біял. гіпатэтычны бяз’ядзерны кавалачак пратаплазмы, з якога ў працэсе гістарычнага развіцця арганізмаў утварыліся клеткі.
М А Ш Е ЗІЁ ЗЫ (ад м аніезія) — інвазійныя хваробы жвачных жывёл, якія выклікаюцца маніезіяй. М А Ш Е З Ы (н.-лац. moniezia) — гельмінт класа цэст одаў, паразіт авечак, буйной рагатай жывёлы, коз, ласёў, зуброў.
М А НЕРКА (польск. manierka, ад ням. Manôverflasche) — паходная металічная пляшка, a таксама накрыўка да яе, якая ўжываецца замест шклянкі.
М А Ш Ё К (ісп. manioca, ад індз. mandioca) — 1) вечназялёная кустовая расліна сям. малачаевых з моцным сцяблом і дробнымі кветкамі ў мяцёлках, пашыраная ў тропіках; 2) мука з карэння гэтай расліны.
M A H É P H bl (ад манера 1) — ненатуральны, пазбаўлены гтрастаты. t М АНЕТА (польск. moneta, ад лац. moneta) — металічны грашовы знак.
24
м
дакладнасці; 2) дэманстраванне фокусаў, заснаванае пераважна на спрытнасці рук; 3) перан. спрытнае махлярства, махінацыя.
М А Н ІЗМ (фр. monisme, ад гр. monos = адзін, адзіны) — філасофскае вучэнне, якое лічыць асновай быцця адзін пачатак — матэрыю або дух (параўн. дуалізм, плюралізм 1). МАНПСЮР (фр. manicure) — чыстка і паліроўка ногцяў на руках, a таксама адпаліраваныя, пакрытыя лакам ногці.
М А Н ІСТ (ад м анізм) — паслядоўнік манізму. M A H fr (ад манна) — спірт, які змяшчаецца ў соку ясеня, марскіх водарасцях, грыбах; выкарыстоўваецца ў медыцыне і фармацэўтычнай прамысловасці.
М А Н Ы ІЁ З (ад м анілія) — хвароба пладовых культур, якая выклікаецца маніліямі; пладовая гніль.
М А Ш Т О Р (лац. monitor = які перасцерагае) — 1) браніраваны з неглыбокай пасадкай ваенны карабель з буйнакалібернай артылерыяй; 2) тое, што і гідраманітор\ 3) гтрыбор для кантролю пэўных параметраў, якія павінны захоўвацца ў зададзеных межах; 4) частка кіруючай праграмы аперацыйнай сістэмы вылічальнай машыны.
М АНЬЛІШ Я (н.-лац. manilinia) — сумчаты грыб сям. склератыніевых, які развіваецца ў пладах раслін сям. ружавых. М А Н ІЛ ІЯ (н.-лац. monilia) — недасканалы грыб сям. маніліевых, які развіваецца на семячкавых і костачкавых пладовых пародах, на глебе.
М А Ш Т О РЫ Н Г (англ. monitoring, ад лац. monitor = які напамінае) — сістэматычнае назіранне і кантроль за станам зямельнага фонду для своечасовага выяўлення змен, папярэджання і ліквідацыі негатыўных працэсаў і тэндэнцый; складаецца з сістэмы дадзеных аб размеркаванні зямлі па ўладальніках і карыстальніках, прадуктыўнасці зямельных рэсурсаў, дэградацыі глеб, засмечвання зямель і г.д.; 2) збор інфармацыі, звестак y сродках масавай камунікацыі, вядзенне радыёперахвату.
М АШ ЛКА РА (н.-лац. manilcaга) — дрэвавая або кустовая расліна сям. сапотавых, пашыраная ў тропіках, з соку якой атрымліваюць балату. М А Ш П У Л А (лац. manipulus = пучок) — старажытнарымская вайсковая адзінка, якая складаецца з дзвюх цэнтурый 1. М А Н Ш У Л ІРА В А Д Ь (фр. mani puler) — рабіць маніпуляцыі. МАНШУЛЙГГАР (фр. manipula teur) — 1) той, хто выконвае маніпуляцыі пры ручной рабоце; 2) цыркавы артыст-фокуснік; 3) прыстасаванне для выканання дапаможных аперацый y вытворчых працэсах; 4) прыстасаванне для перадачы тэлеграфных сігналаў.
М А Ш Ф Ё С Т (фр. manifeste, ад лац. manifestus = яўны) — 1) урачысты пісьмовы зварот урада да насельншдва з вьтадку важнай падзеі; 2) палітычны зварот праграмнага характару; 3) пісьмовы выклад літаратурных або мастацкіх прынцыпаў якога-н. напрамку або групы.
М А Н Ш У Л Я Ц Ы Я (фр. manipula tion) — 1) складаны прыём y ручной рабоце, якая патрабуе вялікай
25
М------------
яўрэям y час іх вандравання па пустыні ў «абетаваную зямлю»; 2) густы сок, які выцякае гтры пашкоджанні кары некаторых відаў раслін (ясеня, грабеншчыка і інш.); 3) лішайнік сям. леканоравых, які сустракаецца ў засупшівых раёнах Міжземнамор’я.
М А Ш Ф Е С Т А В Л цЬ ( п о л ь с к . ш а n ife s to w a c , а д л а ц . m a n ife s ta re ) — пры м ац ь удзел
y маніфестацыі.
М А Ш Ф ЕС ТА н Т (лац. manifes tans, -ntis = які праяўляецца) — удзельнік маніфестацыі. М А Ш Ф ЕС ТА ц Ы Я ( п о л ь с к . т а n ife s ta c ja , а д л а ц . m a n if e s ta tio = в ы яўленне, вы кры ц цё) — м асавае в ы с т у п л е н н е , в у л іч н а е ш э с ц е д л я в ы р а ж э н н я с а л ід а р н а с ц і а б о п р а тэсту.
М А Н 0Д У С (н.-лац. mono dus) — аднаклетачная жоўта-зялёная водарасць сям. плеўрахлоравых, якая пашырана пераважна ў грунце, трапляецца ў канавах і лужьшах, сажалках, на стрэхах.
М А Ш Х ЕІЗМ (ад перс. Mani = імя персідскага філосафа 3 ст.) — рэлігійнае вучэнне, якое ўяўляе сабой сінтез зораастрызму, хрысціянства і гнастыцызму\ узнікла ў 3 ст. на Блізкім Усходзе.
М А Н О ДЫ Я (гр. monodia = песня аднаго спевака) — муз. аднагалоссе, якое не патрабуе суправаджэння.
М А Ш Я (гр. mania = шаленства, захапленне, цяга) — 1) псіхічна хваравіты стан, пры якім свядомасць і пачуцці сканцэнтроўваюцца на адной якой-н. ідэі (напр. м. велічы); 2) перан. моцная цяга, схільнасць да чаго-н. (напр. м. пісаць вершы).
М А Н О К Л Ь (фр. monocle, ад п.лац. monoculus = аднавокі) — круглае аш ы чнае шкло для аднаго вока, якое ўжываецца замест акуляраў.
М А Н 0 3 Ы (ад гр. monos = адзін) — тое, пгго і монацукрыды.
M A H Ô M (ад гр. monos = адзін + nome = часцінка) — мат. адначлен (параўн. біном, паліном).
М А Ш ЯКА л Ь Н Ы (фр. maniacal, ад гр. mania = шаленства, захапленне, цяга) — звязаны з маніяй (напр. м. стан). t М АНКА (іт. manco) — недаважванне тавару, недастача ў касавых сумах y выніку памылкі ў запісах або праліку касіра. ! М А Н К І (англ. monkey = малпа) — парны танец амерыканскага паходжання з характэрнымі крыўляннямі, якія імітуюць рухі малпы.
M A H Ô M ETP (ад гр. manos = рэдкі + -метр) — прылада для вымярэння ціску вадкасцей і газаў. М А Н 0Э Д Р (ад мана- + -эдр) — простая крышталеграфічная форма мінералаў, якая мае адну грань. М А Н П А Н СЬЁ (фр. montpensier) — сорт фруктовых ледзянцоў.
М АН КІРА ВА Ц Ь (фр. manquer) — нядбайна адносіцца да сваіх абавязкаў (напр. м. занягкамі).
М АНСАРДА [фр. mansarde, ад F.Mansart = прозвішча фр. архітэктара (1598— 1666)] — жылое памяшканне на гарышчы, пад крутым са зломам дахам; паддашак.
М АН Н А (гр. manna, ад ст.-яўр. mân) — 1) ежа, якая паводле біблейскага падання, сыпалася з неба
М А Н С Е Н ЬЁ Р (фр. Monseigneur = мой пан) — тьпул, які ў сярэдневяковай Францыі ўжьшалі пры
26
м звароце да герцагаў і іншых прадстаўнікоў вышэйшай знаці, a пазней як зварот да прадстаўнікоў вышэйшага каталіцкага духавенства. М А Н С Т ^Р А (н.-лац. monstera) — вечназялёная травяністая расліна сям. ароннікавых з буйным цёмназялёным лісцем і дробнымі кветкамі ў суквеццях, пашыраная ў Цэнтр. Амерыцы; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. М АНТА (н.-лац. manta, ад ісп. manta = плашч) — рыба сям. мантавых з галаўнымі плаўнікамі, якія нагадваюць рогі; жыве ў верхніх слаях трапічных акіянскіх вод.
цузскім Нацыянальным 1848— 1849 гг.
сходзе
М А Н Т М А Р Ы Л А Н 'іТ (а д фр. M o ntmorillon = назва горада ў Францыі) — гліністы мінерал пераменнага саставу; выкарысто ўваецца як адсарбент, y ліцейнай вытворчасці і інш. M A H TÔ (фр. manteau) — жаночае паліто, пераважна футравае, свабоднага пакрою. М А Н ТЫ К А (гр. mantike) — майстэрства прадказвання, прадракання.
М А Н Т ЬІЛ Ь Я (ісп. mantilla) — 1) М А Н ТА Ж (фр. montage) — 1) карункавая накідка ў іспанак на галаву і плечы; 2) кароткая накідка зборка і ўстаноўка машын, абстабез рукавоў y жаночым касцюме лявання, канструкцый, збудаван19 ст. няў y адпаведнасці з планамі і чарцяжамі (напр. м. электрастанцыі); М А Н ТЫ СА (лац. m antissa = пры2) падбор і аб’яднанне розных час- баўка, дабаўленне) — м ат . дробатак чаго-н. y адно цэлае (напр. м. вая часпса дзес5Тпсовага пагарыф• кінафільма). ма. М А Н Т А Ж 0 Р (ад мант аж ) — мАнТЫЯ (с.-гр. mention = пакспецыяліст па мантажу (у кінема- рьшала, плашч) — 1) шырокае таграфіі, фатаграфіі). доўгае адзенне ў выглядзе плашча М АН ТА Ж ЬІСТ (ад мант аж ) — (напр. каралеўская м., м. кардьшаспецыяліст, які манціруе друкарскі ла); 2) складка скуры ў некаторых беспазваночных жывёл (ракаў, манабор, стэрэатыпы, клішэ. люскаў), якая ахоплівае ўсё цела М А Н ТА Н ІС ТЫ (лац. montanistae або яго частку і ўтварае знешні < гр. montanistai, ад Montan = імя шкілет; 3) абалонка Зямлі, размежраца) — члены хрысціянскай шчаная паміж літ асферай і ядром секты, заснаванай y 2 ст. МантаЗямлі. нам, якая выступала супраць канМ АНТЭЖ У (фр. monte-jus, ад mo цэнтрацыі ўлады ў руках епіскапаў і заклікала да адмаўлення ад nter = паднімацца + jus = сок) — апарат для падачы вадкасці шляуласнасці. хам выцяснення яе сціснутым паМ А Н ТА Н ЬЙ РЫ (фр montagna ветрам; выкарыстоўваецца ў харrds, ад montagne = rapa) — 1) рэвачовай прамысловасці, ва ўстапоўлюцыйпа-дэмакратычная група дэках для рэгенерацыі змазачных путатаў Нацыянальнага канвента ў маслаў і інш. час Французскай рэвалюцыі 1789— 1794 гг.; 2) групоўка дроб- М А Н ТЭ К РЫ СТА (фр. Monte-Cri sto = прозвішча героя рамана А. набуржуазных дэмакратаў y фран-
27
м тэхніцы; 2)уст . вырабы тэкстыльнай прамысловасці, тканіны.
Дзюма «Г'раф Монтэ-Крыста») — сістэма дробнакаліберных ружжаў і пісталетаў. М АН у А л (лац. manualis = ручны) — клавіятура для рук y аргане, кдавесіне, фісгармоніі (параўн. педаль 2).
М А НЦАНІТ (ад іт. Monzoni = назва гары ў Альпах) — магматычная горная парода, якая складаецца пераважна з каліевага палявога шпату і плагіяклазу.
М А Н У А Л ЬН Ы (лац. manualis = ручны) — які робіцца, ажыццяўляецца рукамі, уздзеяннем рук (напр. м-ая тэралія).
М А Н Ц ЁР (фр. monteur) — 1) спецыяліст па электраправодцы, электраабсталяванню; 2) спецыяліст па мантаж у 1 машын, абсталявання.
М АНУЛ (манг. manuul) — драпежная жывёла сям. кашачых з каштоўным футрам, якая пашырана ў стэпах і паўпустынях Цэнтр. Азіі.
М АНЦІРАВАЦЬ (ням. montieren) — рабіць мантаж чаго-н. (напр. м. кран). М АНЦЫ НЕЛА (ісп. manzanilla) — дрэва сям. малачаевых, пашыранае ў тропіках, лісце і кара якога ўтрымліваюць ядавіты млечны сок.
М А Н УМ ЕН Т (лац. monumen tum) — 1) вялікі помнік, архітэктурнае або скулыпурнае збудаванне ў гонар выдатнай гістарычнай падзеі або асобьц 2) перан. што-н. велічнае, створанае чалавекам, якое застаецца як памяць аб ім.
М А Н Ц Ы П А Ц ЬІЯ (лац. mancipa tio) — урачысты спосаб перадачы права ўласнасці ў прысутнасці сведак y старажытнарымскім праве.
М АНУМ ЕНТАЛЬНЫ (лац. monumentalis) — 1) велічны, грандыёзны (напр. м-ае збудаванне); м - a е м а с т а ц т в а — род пластычнага мастацгва, які ахоплівае помнікі, манументы, жьшапіснае і скулыпурнае аздабленне будынкаў і інш.; 2) перан. грунтоўны, глыбокі па зместу (напр. м-ае даследаванне).
М А Н Ч ^С Т Э Р (англ. Manchester = назва горада ў Англіі) — аксамітная тканіна, разнавіднасць вельвету. М .4НЫ (лац. manes) — паводле веравання старажытных рымлян, душы продкаў, якія лічыліся боствамі.
М АНУСКРЫ ІГГ (с.-лац. manuscriptum, ад лац. manus = рука + scribo = пішу) — старажытны рукапіс (на папірусе, пергаменце, паперы).
М А Н ЬЕРЬІЗМ (іт. manierismo = літар. вычварнасць, мудрагелістасць) — плынь y заходнееўрапейскім мастаціве 16 ст., якая адлюстроўвала крызіс гуманістычнай культуры Адраджэння і сцвярджала няўстойлівасць, дысанансы быцця; характарызавалася суб’ектыўнасцю, ускладненасцю поз і кампазіцыі, дэфармацыяй пралорцый.
М АНУФ АКТЎРА (с.-лац. manu factura, ад лац. manus = рука + facere = рабіць) — 1) пачатковая форма капіталістычнай вытворчасці (16— 18 ст.), заснаваная на падзеле працы і ручной рамесніцкай
28
----------- м
раней выкарыстоўваўся для пераплётаў.
М АНЬЙК (фр. maniaque < с.-лац. maniacus, ад гр. mania = шаленстеа, захапленне, цяга) — чалавек, ахоплены маніяй.
МАРА л (цюрк. maral) — алень з вялікімі рагамі, які водзіцца ў горных лясах Цянь-Шаня і Алтая; разводзяць y гадавальніках для атрымання пант аў.
М АПЕД [ад ма(тацыкл) + (веласі)пед] — лёгкі матацыкл з педальным прыводам; веласіпед з навесным маторам.
МАРАЛВАВЛцЬ (с.-лац. moralizare, ад лац. moralis = які датычыць звычаяў) — прапаведаваць строгую мараль\ павучаць.
мАПЕТС (англ. muppets = лялькі) — група лялек, што прыводзяцца ў рух рукамі аднаго або некалысіх акцёраў і паказваюць тыпы жывёл і людзей.
М А Р А Л В Л Т А Р (с.-лац. morali sa tor) — той, хто маралізуе.
М АРАБЎ (фр. marabout, ад ар. murabit = пустэльнік) — вялікая трапічная птупжа сям. бусліных, якая водзіцца ў Паўд.-Усх. Азіі і Афрыцы.
М А РА Л ІЗА Ц Ы Я (фр. moralisa tion, ад лац. moralis = які датычыць звычаяў) — прапаведаванне строгай марсті, павучанне. М А РА Л ІС Т (фр. moraliste, ад лац. moralis = які датьгчыць звычаяў) — той, хто строга прытрымліваецца маральных правіл і павучае іншых, як сябе паводзіць.
М АРА БЎ Т (фр. marabout, ад ар. murâbit = манах) — член сярэдневяковага мусульманскага ваеннарэлігійнага ордэна дэрвіш аў y Паўн. Афрыцы..
М А РА ЛГГ^ (фр. moralité, ад лац. moralis = які датычыць звычаяў) — павучальная драма з алегарычнымі дзеючымі асобамі ў заходнееўрапейскім тэатры 15— 16 ст.
М АРА ДЗЁР (фр. maraudeur = грабежнік) — салдат, які грабіць забітых і раненых на полі бою, a таксама мірнае насельніцтва на акупіраваных тэрыторыях. M APÀ3M (гр. marasmos = знясіленне) — 1) стан поўнага ўпадку псіхічных і фізічных сіл чалавека, пгго развіваецда ў глыбокай старасці або ў выніку працяглай хваробы; 2) перан. упадак, разлажэнне.
МАРА л Ь (фр. morale, ад лац. mo ralis = які датычыць звычаяў) — 1) сукупнасць прынцыпаў і норм паводзін людзей y грамадстве; 2) павучальны вьгоад з чаго-н. (напр. м. байкіХ 3) перан. павучанне, настаўленне.
MAPÀKAC (ісп. maracas) — паўднёваамерыканскі ўдарны музычны інструмент, род бразготак; атрымаў пашырэнне ў джазе.
М А РА Л ЬН Ы (польск. moralny, ад лац. moralis = які датычыць звычаяў) — 1) які мае адносіны да м аралі, адпавядае правілам паводзін y грамадстве (напр. м. учынак); 2) звязаны з духоўнымі перажываннямі чалавека (напр. м-ая падтрымка).
M APAKÉH (фр. maroquin, ад Магосо = Марока) — тканіна са ппучнага шоўку, падобная на крэпдэшын; 2) ціснёны саф’ян, які
29
м M A PÀ H bl ( ісп. marranos) — яўрэі і маўры ў Іспаніі і Партугаліі 14— 15 ст., якія па прымусу або разліку гтрынялі хрысціянства, але тайна вызнавалі сваю старую веру. М А РА С К ІН (фр. marasquin, ад іт. maraschino) — гатунак вішнёвага лікёру. М А Р А Т 0 Р Ы Й (п.-лац. maratorius = які замаруджвае) — адтэрміноўка выканання абавязацельстааў, якая ўстанаўліваецца дзяржавай на пэўны тэрмін або да заканчэння якіх-н. надзвычайных абставін (напр. вайны). М А РА Ф ЕТ (тур. marifet = майстэрства, спрыт) — лоск, бляск; н а в о д з і ц ь м. — прьгоодзіць y парадак свой знешні выгляд, прыбіраць кватэру, горад і г.д. М А Р А Ф 0 Н (гр. Marathon = назва паселішча ў Грэцыі) — спаборніцтвы на звышдалёкіх дыстанцыях, напр. y лыжным спорце (50 км), па бегу (42 км 195 м) і інш.; названы ў памяць аб элінскім воіне, які прыбег y Афіны з мястэчка Марафон з весткай аб перамозе над персамі (490 г. да н.э.) М А Р А Ф 0Н С К І (ад гр. Marathon = назва паселішча ў Грэцыі) — звязаны са звышдалёкімі дыстанцыямі (напр. м. бег, м. заплыў). / М АРГА (лац. margo = край, мяжа) — поле, пакінутае для памет, на камерцыйных лістах і іншых дзелавых дакументах.
крохкі тугаплаўкі метал; выкарыстоўваецца ў металургіі, медыцыне і інш. М А РГАНІЗМ [ад англ. T.Morgan = прозвішча амер. біёлага (1866— 1945)] — кірунак y генетыцы, паводае якога крыніцай зменнасці арганізмаў з’яўляюцца мутацыі генаў або змены іх становішча. М А РГА РЬІН (фр. margarine, ад гр. margaron = перл, жэмчуг) — харчовы прадукт з сумесі жывёльнага тлушчу, алею, малака, араматычных рэчьшаў. М А РГА РЬІТКА (фр. m argueri te) — травяністая расліна сям. складанакветных з буйнымі рознакаляровымі кветкамі, пашьграная ў Еўропе, Малой Азіі і Паўн. Амерыцы, вырошчваецца як докаратыўная; стакротка. М АРГШ А л (фр. marginal = пабочны, крайні) — чалавек, які знаходзіцца ў прамежкавым становішчы паміж якімі-н. сацыяльнымі групамі, страціў ранейшыя грамадскія сувязі і не прыстасаваўся да новых умоў жыцця; асоба, якая знаходзіцца на перыферыі грамадства (люмпен, бадзяга і інш ). М А РГШ А Л П (н.-лац. marginalia, ад лац. marginalis = які знаходзіцца на краі) — 1) паметы чытача на палях кнігі або рукалісу; 2) загалоўкі, змешчаныя на палях кнігі. М А РГШ А л Ь Н Ы (лац. margi nalis) — змешчаны на палях кнігі, рукапісу.
М А РГА Н А Т Ы Ч Н Ы (лац. morganaticus) — няроўны, неадпаведны; м. ш л ю б — шлюб асобы каралеўскай, царскай сям’і з асобай ніжэйшага роду.
М АРДАВАЦЬ (польск. mordowac, ад с.-в.-ням. morden) — мучыць, таміць, знясільваць. М АРДЭНТ (іт. mordente) — муз. меладычнае ўпрыгожанне, якое ўтвараецца хуткім выкананнем
М А РГА Н ЕЦ (ням. Marganerz) — хімічны элемент, серабрыста-белы
30
м пасля асноўнага гуку дапаможнага (верхняга або ніжняга) і паўтарэннем асноўнага (гл. мелізмы). м Ар ЖА (фр. marge = край, мяжа) — 1) розніца паміж двума пэўнымі паказчыкамі, напр. пры набыцці каштоўных папер —■паміж цаной пакупніка і цаной прадаўца; 2) гандлёвая нацэнка, якая ўстанаўліваецца прамысловымі прадпрыемслвамі; 3) сума грошай, якія выплачваюцца разліковай палаце брокерам або брокеру кліентамі для пакрыцця неспрыяльных ваганняў y вартасці ф ’ючэрснага кантракта (гл. ф ’ючэрс) пасля яго рэгістрацыі.
Зах. Еўропе; 2) пагранічная адміністрацыйная акруга ў Франкскай дзяржаве і сярэдневяковай Германіі на чале з маркграфам. MÀPKA4 (іт. marco) — вызначэнне вартасці манеты па яе вазе, a не па наміналу. МАРКАЗГГ (с.-лац. marcasita) — мінерал класа персульф ідаў латунна-жоўтага колеру з металічным бляскам; руда для выгворчасці сернай кіслаты; прамяністы калчадан. М А РК ГРА Ф (ням. Markgraf) — правіцель пагранічнай адміністрацыйнай акругі (маркі3) y сярэдневяковай Германіі, a пазней тытул некаторых князёў y Германіі, Францыі, Італіі, Іспаніі.
М А РЖ Ы Н А Л ІЗМ (ад фр. margi nal — гранічны) — адзін з метадалагічпых пры нцьтаў паліт эканом іі, заснаваны на выкарыстанні гранічных велічынь пры аналізе эканамічных з’яў.
М А РК ЕТРЬІ (фр. marqueterie) — інкрустацыя па дрэве з кавалачкаў металу, розных парод дрэва, слановай косці і іншых матэрыялаў; від мазаікі.
М А РЖ Ы н А л Ь Н Ы (фр. rnargtnal) — экан. блізкі да мяжы, амаль стратны.
М А РК Ё Т Ы Н Г (англ. marketing = гандаль, продаж) — арганізацыя вьгтворчасці і збьпу прадукцыі на аснове вынікаў інтэнсіўнага вывучэння і прагназіравання попыту, цэн, шырокага выкарыстання рэкламы і стымулявання вьпворчасці, ггрымяненне сучасных спосабаў захавання і транспарціро}Лсі тавараў, тэхнічнага і іншага абслугоўвання спажыўцоў.
M AP3ÀH (фр. margine = край, поле старонкі) — палігр. металічны брусок, які ўстаўляецца ў наборную форму для запаўнення вольных ад тэксту месцаў, напр. палёў кнігі. М АРКА 1 (ням. Marke) — 1) паштовы або гербавы знак рознай вартасці, які сведчыць, пгго дзяржаўны збор заплачаны; 2) знак, кляймо на тавары з абазначэннем вытворцы прадукцыі; 3) гатунак, тып вырабу, тавару (напр. м. сталі).
М А РК ЁР (фр. marqueur) — 1) асоба, якая абслугоўвае більярд і вядзе падлік ачкоў пры більярднай гульні; 2) прыстасаванне ў сеялцы, якім праводзяцца пасяўныя або пасадачныя разоркі ці радкі.
М АРКА (ням. Mark, фін. mark ka) — грашовая адзінка Германіі, роўная 100 пфенігам., і Фінляндыі, роўная 100 пені 2.
М А РКІЗ (фр. marquis) — дваранскі тытул, сярэдні паміж графам і герцагам, y краінах Зах. Еўропы.
М АРКА3 (ням. Mark) — 1) сялянская абшчына ў сярэдневяковай
31
м
ценых нітак; выкарыстоўваецца ў медыцыне, швейнай вьггворчасці і
М АРКІЗА (фр. marquise) — 1) жонка або дачка м аркіза,; 2) навес над акном, дзвярамі, балконам для засцярогі ад сонца; 3) штора на акно або дзверы, якая апускаецца зверху ўніз.
І!Ш І.
МАРМЕЛАД (фр. marmelade, ад парт. marmelada) — кандытарскі выраб з фруктова-ягаднага пюрэ з цукрам y выглядзе жэле або цуRe paie.
M A PK I3ÉT (фр. marquisette) — празрыстая баваўняная або шаўковая тканіна з тонкай кручанай пражы. М А РКІРАВАЦЬ (фр. marquer = адзначаць) — 1) ставіць кляймо, марку на якім-н. тавары, вырабе; 2) праводзіць маркёрам 2 разоркі або радкі для пасадкі ці пасеву чаго-н.; 3) адзначаць біткі пры гульні ў карты або ачкі пры гульні ў більярд. M APKITÂHT (ням. Marketender, ад іт. marc antante = гандляр) — дробны гандляр харчовымі прыпасамі і рэчамі салдацкага ўжытку, які суправаджаў армію ў 18— 19 ст.
МАРМІТ (фр. marmite) — награвальны апарат для падгрымлівання ў гарачым стане прыгатаванай ежы; звычайна мае выгляд рухомай шафы, дзе знаходзяцца каструлі ў ванне з пастаянна гарачай вадой. М А Р М бнЫ (англ. mormons, ад Mormon = імя ізраільскага прарока) — члены рэлігійнай секты, якая была заснавана ў ЗІПА Дж.Смітам (у 1830 г. апублікаваў кнігу «Мармона») і ўяўляе сабой спалучэнне элементаў розных рэлігій (хрысціянства, будызму, ісламу). МАРМУР (польск. marmur < лац. marmor, ад гр. maumaros = бліскучы) — крыыггалічная горная парода, складзеная пераважна з кальцыту, радзей даламіт у; выкарыстоўваецца для ўпрыгожвання будынкаў, стварэння помнікаў, скулыттур і інш.
М А Р К С В М [ад ням. K.Marks = прозвішча заснавальніка вучэння (1818— 1883] — вучэнне аб агульных законах развіцця прыроды і грамадства, шляхах пераходу чалавецтва ад класавага да бяскласавага грамадства, ад капіталізму да камунізму, заснавальнікамі якога былі К.Маркс і Ф.Энгельс.
МАРОНЫ (фр. marrons, ад ісп. сітаггоп = уцякач) — беглыя рабы-негры ў B ect-Індыі і Гвіяне, якія змагаліся супраць каланізатараў.
М А РКШ ЭЙ ДЭР (ням Markscheider) — горны інжынер або тэхнік, спецыяліст па маркш эйдэрыі. М А РКШ ЭЙ ДЭРЬІЯ (ням Markscheiderei, ад Mark = граніца + scheiden = раздзяляць) — галіна горнай навукі і тэхнікі, якая вывучае геадэзічныя і геалагічныя асаблівасці горных разработак.
МАРГПСА (н.-лац. marpissa) — павук сям. скакуноў, які жьгое на берагах азёр і на забалочаных участках.
МАРС (гал. mars) — невялікая пляцоўка на мачце карабля для назірання за гарызонтам і для работы з парусамі.
М А РЛЯ (фр. marli) — тонкая баваўняная тканіна з рэдка перапле-
32
------------м MAPCAJIÀ (іт. marsala, ад Marsala = назва горада ў Сіцыліі) — гатунак моцнага дэсертнага вінаграднага віна, якое нагадвае мадэру.
з апісаннем жыцця мучанікаў і святых y хрысціянскай царкве; 2) пералік ахвяр, якія падвергліся ганенням, a таксама пералік перанесеных кім-н. пакут.
MAPCAHEÉJIA (н.-лац. marssoniella) — каланіяльная сіне-зялёная водарасць сям. целасферыевых, якая трапляецца ў планктоне азёр, сажалак, вадасховішчаў і рэк.
М АРТЫ РАЛ0ГІЯ (ад гр. martys, -yros = пакутнік + -логія) — цярпенне, пакуты, звязаныя з ганеннямі.
МАРСАНШ А (н.-лац. marssoniпа) — недасканалы грыб сям. меланконіевых, які развіваецца на лісці, часам на сцёблах і пладах бярозы, таполі, ружы, бружмелю і іншых дрэвавых і кустовых раслін. М АРСЕЛШ (фр. marseline) — мяккая шаўковая тканіна, разнавіднасць тафты. MAPCÉJEb (гал. marszeil) — парус y форме трапецыі, які падымаецца над ніжнім галоўным парусам. М АРСЕЛЬІЗА (фр. M arseillaise, ад Marseille = Марсель) — французская рэвалюцыйная песня, Ha riiсаная ў 1792 г. К.-Ж.Ружэ дэ Лілем, якая стала потым нацыянальным гімнам Францыі. М АРСІЛЕЯ, МА.РСІЛІЯ (н.-лац. marsilea) — водная папараць сям. марсілеевых з паўзучым карэнішчам і доўгачаранковым плаваючым лісцем, пашыраная ў розных кліматычных зонах, асабліва ў Аўстраліі і Паўд. Афрыцы; на Беларусі культывуецца ў акварыумах, аранжарэях. г МАРТМАСА (ад лац. mortuus = мёртвы + маса) — арганічнае рэчьюа, створанае і адмерлае ў межах дадзенага біягеацэнозу, папу-
МАРТЫТ (гід лац. Mars, -itis = імя бога вайны ў старажытнарымскай міфалогіі; назва планеты Сонечнай сістэмы) — мінерал, разнавіднасць гематыту, утвораны акісленнем
магнетыту. М АРТЭН [рус. мартен < фр. mar tin, ад P.Martin = прозвішча фр. металурга (1824— 1915)] — асобая печ для выплаўкі сталі; мартэнаўская печ. М АРТЭНСІТ [ад ням. A.Martens = прозвішча ням. металазнаўцы (1850— 1914)] — струюіурная састаўная некаторых загартаваных металаў і сплаваў, якая мае ігольчатую будову. М АРФАГЕНЕЗ (ад гр. morphe = форма + -генез) — 1) працэс узнікнення і развіцця форм рэльефу зямной паверхні; 2 ) узнікненне і развіццё органаў і частак арганізма ў час яго індывідуальнага развіцця (антагенезу). М АРФАГРАФІЯ (ад гр. morphe = форма + -графія) — раздзел геамарфалогіі, які апісвае і класіфікуе формы рэльефу зямной паверхні і сістэматызуе іх па знешніх прыметах, незалежна ад паходжання.
ляцыі.
М АРФАЛАГРШ Ы (ад марфалогія) — які мае адносіны да марфа-
МАРТЫРАЛОГ (ад гр. martys, -yros = пакутнік + -лог) — 1) кніга
логіі ў біялагічным і граматычным разуменні.
2 A. М. Б ульіка, т . 2
33
М ----М АРФ АЛЛкСІС (ад rp. morphe = форма + allaksis = змена) — адна з форм рэгенерацыі ў жывёл, пры якой аднаўленне страчаных органаў і тканак адбываецца шляхам іх карэннай перабудовы. МАРФАЛОГІЯ (ад гр. morphe = форма + -логія) — 1) навука аб будове і форме арганізмаў, рэчываў, a таксама сама будова арганізмаў, рэчьюаў (напр. м. жьюёл, м. глебы); 2 ) сукупнасць форм слоў y мове, a таксама раздзел граматыкі, які вывучае формы слоў. МАРФАМЁТРЫЯ (ад гр. morphe = форма + -метрыя) — раздзел геамарфалогіі, які вывучае лічбавыя характарыстыкі асобных форм і тыпаў рэльефу зямной паверхні (іх даўжыню, плошчу, аб’ём і інш.). М АРФ АНАЛ0ГІЯ [ад мар(фалогія) + фаналогія] — раздзел мовазнаўсіва, які вывучае сувязі марфалогіі і фанетыкі, гукавую будову марфем y залежнасці ад іх узаемасувязей y розных словах. МАРФАНЕМЫ (ад гр. morphe = форма + nema = нітка) — сістэма пераплеценых валаконцаў y цытаплазме некаторых прасцейшьіх, якая выконвае апорную ролю і садзейнічае захаванню пастаяннай формы цела. М АРФАСКУЛЬПТУРЫ (ад гр. morphe = форма + скульптура) — дробныя формы рэльефу зямной паверхні (рачныя даліны, барханы, карставыя формы і інш .), ва ўтварэнні якіх асноўная роля належыць экзагенным праідэсам.
рысы якіх абумоўлены эндагеннымі працэсамі пры ўзаемадзеянні з экзагеннымі. М АРФАТРАШ Я (ад гр. morphe = форма + -трапія) — змяненне крыпггалічнай структуры хімічнага злучэння пры замене ў яго малекуле аднаго з атамаў на суседні па групе ў перыядычнай сістэме элементаў. МАРФАТЭКТУРА (ад гр. morphe = форма + лац. tectura = пакрыццё) — тое, што і мегарэльеф. МАРФЁМА (фр. morpheme, ад гр. morphe = форма) — частка слова (корань, суфікс, прыстаўка або канчатак), якая мае лексічнае або граматычнае значэнне. -М АРФІЗМ (ад гр. morphe = форма) — другая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на адносіны да формы, віду. М АРФІН (н.-лац. morphinum, ад гр. Morpheios = імя бога сну ў старажьгшагрэчаскай міфалогіі) — алкалоід опію, наркатычны абязбольваючы і снатворны сродак. М АРФШ ІЗМ (ад марфін) — хваравітая цяга да марфіну, адзін з відаў наркаманіі. -М АРФОЗ (ад гр. morphe = форма) — другая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на адносіны да формы, віду. М АРФ 03Ы (ад гр. morphe = форма) — няспадчынныя змены арганізмаў, якія выклікаюцца дзеяннем знешніх фактараў (радыяцыі, высокіх тэмператур, хімічных рэчьшаў і інш.).
МАРФ АС ТРУКТУРЫ (ад гр. morphe = форма + структура) — буйныя формы рэльефу зямной паверхні (нізіны, раўніны, плато, горньы кражы і інш.), асноўныя
МАРЦІРА (гал. mortier, ад лац. mortarium = ступа) — артылерый» ская гармата з кароткім ствалом
34
---------------- М (карацейшым, чым y гаўбіцы) для стральбы па закрьгтых цэлях.
ны шлях руху (людзей, войск, паяздоў, самалётаў і г.д.).
МАРЦЫПАН (ст.-польск. шагсурап, ад іт. marzapane) — цестападобная маса, прыгатаваная з працёртага міндалю або арэхаў з цукрам, a таксама кандьпарскі выраб з гэтай масы; 2) перан. пгго-н. вельмі смачнае, адмыслова прыгатаванае.
МАРШ РУТЫЗАЦЫЯ (ад маршрут) — арганізацыя грузавых
МАРШ (фр. marche) — 1) пераход войск паходным парадкам з аднаго раёна ў другі, a таксама сам працэс гэтага пераходу; 2 ) спосаб мернай рьгтмічнай хадзьбы ў страі (напр. цырыманіяльны м.); 3) музычны твор выразнага рытму, прызначаны для суправаджэння ўрачыстых шэсцяў, паходаў, дэманстрацый (напр. ваенны м.); 4 ) частка лесвіцы паміж дзвюма пляцоўкамі.
MÀPÜIAJI (рус. маршал < фр. maréchal, ад ст.-в.-ням. marahscalc = канюшы) — воінскае званне, вышэйшае за генеральскае. ! МАРШ АЛАК (польск. marszalek < чэш. marsalck, ад ст.-в.-ням. ma rahscalc = канюшы) — 1) вышэйшая службовая асоба ў Вялікім княстве Літоўскім і ў феадальнай Полыпчы; 2) старшыня сейму ў Рэспубліцы Польшча. МАРШ АНЦЫЯ (н.-лац. marchan da) — пячоначны мох сям. маршанцыевых, які трапляецца на нізінных балотах, па берагах лясных рэчак, ручаёў і інш. МАРШ -МАНЕЎР (фр. marchemanoeuvre) — перамяшчэнне вялікіх вайсковых злучэнняў на тэатры ваенных дзеянняў з мэтай перагрупоўкі сіл.
перавозак маршрутнымі паяздамі. МАРШ Ы (ням. Marschen) — паласа нізінных марскіх узбярэжжаў, якая затопліваецца толькі ў перыяд найбольш высокіх прыліваў.
М АРШ Ы РАВЛцЬ ( ням. marschiегеп) — 1) хадзіць, ісці маршам; 2) ісці мерным шагам, па-ваеннаму. МАРЫЁН [лац. (mor)morion] — мінерал класа сілікатаў, чорная разнавіднасць кварцу.; выкарыстоўваецца ў радыё- і электратэхніцы. > . , МАРЫМБА (ісп. marimba, з афр.) — 1) афрыканскі ўдарны музычны інструмент, разнавіднасць ксілафона\ 2) язычковы шчыпковы музычны інструмент, пашыраны ў Конга і Усх. Афрыцы. МАРЬІНА (іт. marina, ад лац. marinus = марскі) — твор пейзажнага жывапісу, y якім адлюстраваны марскі краявід. МАРЫ НАВАЦЬ (фр. mariner) — 1) кансерваваць, прыгатоўваць грыбы, агародніну, рыбу ў марынадзе; 2) перан. свядома затрымліваць вырашэнне якой-н. справы або каго-н. y якім-н. стане, званні. М АРЫ НАД (фр. marinade) — 1) вадкасць з воцатам, алеем і вострымі прыправамі, якой заліваюць прадукты пры марынаванні; 2) марынаваны прадукт. м ары н Ь м
(ад лац. marinus = марскі) — імкненне дзяржавы да панавання на моры, якое ажыццяўляецца шляхам павелічэння колькасці ваенна-марскіх баз, марскіх узбраенняў і г.д.
МАРШ РУТ (ням. Marschrute, ад фр. marche = хадзьба + route = шлях, дарога) — загадзя вызнача-
35
м МАРЫНІСТ (фр. mariniste, ад лац. marinus = марскі) — мастак, які малюе марскія краявіды. МАРЫСКІ (ісп. m oriscos, ад moros = маўры) — частка маўрытанскага насельнішва ў сярэдневяковай Іспаніі, якая засталася пасля Рэканкісты, прымусова прыняўшы хрысціянства. МАРЬІТА (лац. maritus = самец) — дарослы чарвяк-сасун, y якога пераўтвараецца ў канчатковым гаспадары лічынка адалескарый або метацэркарый.
МАРЫХУА н А
( іс п . m a r i h u a n a , з
індз.) — наркотык, які здабываецца з індыйскіх канапель. МАРЫЯНЕТКА (фр. marionnet te) — 1) тэатральная лялька, якая прыводзіцца ў рух пры дапамозе нітак або металічнага прута; 2) nepan. чалавек, палітычны дзеяч, які слепа дзейнічае па ўказцы іншых, з ’яўляецца паслухмянай прыладай y чужых руках. t МАРЭЛЬ (ням. morelle, ад іт. amarella) — пладовае дрэва сям. ружавых, пашыранае пераважна ў субтропіках, a таксама плод гэтага дрэва, падобны да вішні. МАРЭМА (іт. maremma) — смуга нізінных забалочаных мясцін на заходнім пабярэжжы Апенінскага паўвострава. М АЮ НА (фр. moraine) — скалленне абломкаў горных парод, якое ўтвараецца пры перамяшчэнні ледніка. МАРЭНГА (іт. marengo, ад Mare ngo = назва паселішча ў паўночнай Італіі) — тканіна чорнага колеру з белымі або шэрымі варсінкамі. / МАРЭОГРАФ (ад лац. mare = мора + -граф) — прыбор для рэгіс-
трацыі змянення ўзроўню вады ў моры, возеры, рацэ. МАРЭСКА (іт. moresca = літар. маўрытанская) — музычна-танцавальная сірна, род балета. МАР’ЯЖ (фр. mariage) — 1) наяўнасць караля і дамы адной масці ў аднаго гульца ў картачнай гульні; 2) стыкаванне ступеней і асноўных вузлоў ракеты. MÀCA (лац. massa = кавалак, камяк) — 1) фізічная велічыня, адна з асноўных характарыстык мапэрыі, што вызначае яе інертныя і гравітацыйныя ўласцівасці; 2) колькасць рэчьша ў якім-н. прадмеце, a таксама само рэчьша, з якога складаецца прадмет (напр. м. планеты); 3) велічыня, якой вымяраецца колькасць рэчьша ў целе; 4 ) бясформеннае цестападобнае рэчыва (напр. расплаўленая м. металу); 5) вялікая колькасць, мноства чаГо-н. (напр. м. абломкаў, м. уражанняў); 6) вялікая група насельніцтва; група людзей з агульнымі інтарэсамі (напр. студэнцкая м.). МАСАж (фр. massage) — расціранне цела з лячэбнымі мэтамі. МАСАКРА (англ. massacre) — забойства, павальнае знішчэнне, бойня. МАСЕДУА н (фр. macédoine) — страва з варанай гародніны і фруктаў пад соусам. МАСПСОТ (фр. massicot) — жоўтая разнавіднасць глёту.; выкарыстоўваецца пры вырабе жоўтай фарбы, свінцовых бяліл. МАСІРАВАЦЬ 1 (фр. masser) — рабіць масаж. МАСЕРАВАЦЬ 2 (рус. масснровать, ад фр. masser) — сканцэн-
36
троўваць y адным месцы вялікую масу (войск, авіяцыі і інш.).
------------м
М АСІЎ (фр. m assif = цяжкавагавы, ад лац. massa = глыба, камяк) — 1) горнае ўзвышша аднароднай геалагічнай будовы (горны м.); 2) шырокая прастора, аднастайная па якіх-н. прыметах (напр. лясны м.). М АСІЎНЫ (фр. m assif) — які мае вялікую масу, аб’ём; цяжкавагавы. MÀCKA (фр. masque < ст.-іт. mascara, ад ар. mashara = насмешка) — 1) накладка на твар y форме звярынай морды або чалавечага аблічча, якую надзяваюць y час спектакляў, маскарадаў або проста накладка з прарэзамі для вачэй, каб не быць пазнаным; 2 ) засцерагальнае прыстасаванне для твару (напр. м. процівагаза); 3) слой накладзенага на твар лекавага саставу, крэму і інш.; 4 ) перан. прытворства, якім спрабуюць скрыць што-н. (напр. м. абыякавасці); 5) адліўка з гіпсу, знятая з твару нябожчыка. М АСКАРАД (фр. mascarade, ад ст.-іт. mascarata) — 1) баль, вечар, на які прыходзяць y масках і спецыяльных касцюмах (напр. навагодні м.); 2 ) перан. ашуканства, прытворства, якое скрывае сутнасць чаго-н. (напр. м. выбараў). MACKAPÔH (фр. mascaron, ад іт. mascherone) — скулыпурнае ўпрыгожанне ў выглядзе чалавечага твару або галавы жывёлы, зрэзаных ззаду (як маска). МАСКАТЭЛЬ (іт. moskatello, ад перс. mu§k = мускус) — фарбы, клей і іншыя хімічныя рэчьгоы як прадмет гандлю.
робячы непрыкметным, нябачным; 2 ) перан. скрываць учынкі, пачуцці чым-н. паказным, ппучным. М АСКІР0ЎКА (ад маскіраваць) — 1) сукупнасць сродкаў і прыёмаў, якія прымяняюцца з мэтай схаваць ад праціўніка свае войскі, ваенныя аб’екты; 2 ) перан. скрыванне сваіх сапраўдных намераў, учынкаў.
М АСКІТЫ 1 (ісп. mosquito, ад лац. musca = муха) — сямейства крывасосных паўднёвых насякомых атрада двухкрылых, якія пашыраны пераважна ў тропіках і субтропіках. М АСКІТЫ 2 (англ. m osquito-fleet = маскітны флот, ад ісп. mosquito = маскіт) — сукупнасць невялікіх быстраходных ваенных суднаў, прызначаных для баявых дзеянняў вялікімі групамі. М АСК0Н Ы [англ. mass concen tration) = канцэнтрацыя масы] — вобласці над т.зв. месячнымі морамі, y якіх назіраюцца змены гравітацыйнага поля Месяца (дадатковыя анамаліі сілы цяжару). МАСКУЛПП з А ц ЫЯ (ад лац. masculinus = мужчынскі) — развіццё ў асобін жаночага полу мужчынскіх палавых прымет. МАСМІНЫ [англ. mass mini(fication) = памяншэнне масы] — вобласці аслаблення гравітацыйнага поля Месяца, 5осія заўважаюцца над шэрагам месячных кразэраў. M ACÔH (фр. maçon = літар. муляр) — член рэлігійна-этычнага таварыства з містычнымі абрадамі, якое ўзнікла ў 18 ст. y Англіі і пашыралася ў многіх іншых краінах.
М АС-СПЕКТРАМ ЕТРЫ Я (ад МАСКІРАВАЦЬ (фр. masquer) — маса + спектраметрыя) — раз1) закрываць, прыкрьшаць пгго-н., дзяленне атамаў і малекул па іх
37
м
масах пры дапамозе мас-спектрометра.
МАСТЫКС (лац. mastix, ад гр. mastiche = жывіца) — смала масцікавага дрэва, якое расце ў Міжземнамор’і; вык^)ыстоўваецца для вырабу лакаў і ў медыцыне.
М АС-СПЕКТРАСКАПІЯ (ад м а са + спектраскапія) — сукупнасць метадаў даследавання рэчыва па спектру масаў атамаў і малекул, якія ўваходзяць y яго склад.
МАСТЬІТ (лац. mastitis, ад гр. mastos = сасок) — запаленне малочнай залозьг, грудніца.
МАС-СПЕКТРОМ ЕТР (ад маса + спектрометр) — прыбор для раздзялення атамаў і малекул па іх масах. МАСТАБА (ар. mastaba) — сучасная назва грабніц старажытнаегіпецкай знаці (2800—-2250 гг. да н.э.).
МАСТЫ ХІН (іт. mestichino, ад гр. mastiche = смала) — тонкая стальная пласцінка ў выглядзе лапатачкі ці нажа для расцірання фарбаў, нанясення грунту, згладжвання мазкоў на карціне ў алейным жывапісе.
М АСТАГЛ0Я (н-лац. mastogІоіа)— аднаклетачная дыятомавая водарасць сям. навікулавых, якая пашырана ў бентасе мораў, радзей y прэсных вадаёмах.
М АСТЭКТАМІЯ (ад гр. mastos = грудзі + ektome = выраз) — аперацыя выдалення малочнай залозы ў жанчьш пры выяўленні злаякаснай пухліны.
М АСТАДАНАЗАЎР (н.-лац. шаstodonsaurus, ад гр. mastos = сасок + odus, -ontos = зуб + sauras = яшчарка) — адзін з самых апошніх гіганцкіх лабірынтадонтаў, які жыў y трыясе.
м А с УЛА (н.-лац. massula) — пячоначны мох сям. лафозіевых, які расце ў забалочаных лясах на гнілой драўніне або каранях дрэў, што выступаюць з глебы.
МАСЦІКА (лац. mastix, ад гр. mastiche = жывіца) — 1) вязкая Ma ca для прыклейвання дэкаратыўных матзрыялаў, насцілу падлогі і інш.; 2) сумесь воску з фарбай для націрання паркетнай падлогі.
МАСТАДОНТ (н.-лац. mastodon, -ntis, ад гр. mastos = сасок + odus, -ontos = зуб) — вялізная вымерлая хобатная жывёла, продак слана; жыла ў кайназоі.
МАСЬЁ (фр. monsieur = пан) — форма ветлівага звароту да мужчыны ў Францыі, якая звычайна далучаецца да прозвішча.
МАСТАІДЬІТ (ад гр. mastos = сасок + eidos = выгляд) — запаленне слізістай абалонкі паветраносных ячэек саскападобнага адростка скроневай косці.
M AT (фр. mat, ад ар. mât = памёр) — становішча ў шахматнай гульні, калі кароль, які знаходзіцца пад ударам фігуры праціўніка, не можа абараніцца.
МАСТАПАТЫЯ (ад гр. mastos = сасок + -патыя) — група захворванняў малочнай залозы, якая характарызуецца разрастаннем жалезістай або фібрознай тканкі залозы.
M ATA1 (польск. mata, ад лац. matta) — подсцілка на падлогу або пляцёнка на вокны, дзверы з саломы, травы і інш.
МАСТУРБАЦЫ Я (н.-лац. masturbatio) — тое, пгго і ананізм.
38
м
MÀTA 2 (парт. mato) — тое, што і матараль.
M AT ÔP-РЭДЎКТАР (ад матор + рэдуктар) — агрэгат, які склада-
M ÀTABbI ( п о л ь с к . matowy, ад ням. matt) — 1) няяркі, пазбаўлены бляску (напр. м-ае святло, м-ая фотапапера); 2 ) паўпразрысты, пакрыты цьмяным налётам (напр. М-ае шкло).
ецца з рухавіка і рэдуктара, змешчаных y адным блоку.
М А ТА Д0Р (ісп. matador) — галоўны ўдзельнік бою быкоў, які наносіць быку апошні, смяртэльны ўдар шпагай. MATAPÂJIb ( і с п . matorral) — згуртаванне хмызнякоў y пераменна вільготных і засушлівых раёнах Паўд. Амерыкі. МАТАРЫ з Ац Ы Я (ад матор) — аснашчэнне маторамі, механічным транспартам. МАТАЦЬІКЛ (фр. m otocycle, ад лац. motus = які рухаецца + гр. kyklos = кола) — двухколавы або трохколавы транспартны сродак з рухавіком унутранага згарання. М АТАЦЫ КЛЁТ (фр. motocyclet te, ад лац. motus = які рухаецца + гр. kyklos = кола) — уст. тое, што і матацыкп. MATJIÔT (фр. matelote, ад matelot = матрос) — 1) французскі матроскі танец, блізкі да жыгі\ узнік y 19 ст., y пач. 20 ст. атрымаў пашырэнне як бальны танец; 2 ) страва з кавалачкаў рыбы ў соусе з чырвонага віна і розных прыпраў. M ATÔP (ням. Motor < фр. moteur, ад лац. motor = які рухае) — Ma nam a, якая ператварае розныя віды энергіі ў механічную; рухавік. МАТОРНЫ (ад лац. motor = які рухае) — 1) які мае адносіны да матора, 2) фізіял. рухальны (напр. м-ыя нервовыя цэнтры); параўн. сенсорны.
39
МАТРАКАЖ (фр. matraquage) — радыётэлевізійная рэклама ў выглядзе бясконцага паўтарэння лозунга, малюнка, песенысі і г.д. да поўнай знямогі і атуплення слухача або гледача. М АТРАЦ (польск. materac < іт. materazzo, ад ар. matrah = падушка) — 1) мяккая тоўстая ватовая подсцілка на ложак; 2 ) частка ложка або канапы.са сгтружьшавым каркасам і мяккай пракладкай. M ATPÔHA (лац. matrona, ад mater = маці) — паважаная замужняя жанчына, маці сямейства ў Стараж. Рыме. MATPÔC (рус. матрос, ад гал. matroos ) — марак, радавы флоту. М АТРЫ КЛІІШ Ы (ад лац. mater, -tris = маці + гр. klino = нахіляю) — звязаны з формай выяўлення спадчыннасці, пры якой y нашчадкаў відавочная перавага ўласцівасцей мацярынскага арганізма. м А і р ы к с (лац. matrix, ад mater = аснова; маці) — 1) біял. дробназярністае рэчыва, якое залаўняе ўнутрыклетачныя струюуры і прасторы паміж імі; 2 ) палігр. адзін са сродкаў вырабу эластычных форм высокага друку.
МАТРЬІКУЛ (лац. matricula = спіс) — 1) уст. афіцыйны спіс пэўных асоб, напр. студэнтаў універсітэта, служачых установы; 2) спіс асоб касцельнай парафіі або яе даходаў; 3) запісы актаў грамадзянскага стану.
м МАТЫ ВАЦЫЯ (ад матыў) — сістэма довадаў, аргументаў на карысць чаго-н.
М АТРЫ ЛАКЛлЬНЫ (ад лац. mater, -tris = маці + лакальны)\ м. ш л ю б — пашыраны пры матрыярхаце звычай пражывання мужа і жонкі ў абшчьше жонкі.
МАТЬІЎ (фр. motif, ад с.-лац. motivum = рухомае) — 1) асноўная прычына, падстава да якога-н. дзеяння, a таксама доказ y карысць чаго-н. (напр. м. учынка); 2) прасцейшая адзінка сюжэтнага развіцця літаратурнага твора, тэма твора мастацтва; 3) мелодыя, напеў; найгрыш.
МАТРЫ ЛШ ЁЙНЫ (ад лац. mater, -tris = маці + лінія) — заснаваны на сваяцтве па мацярынскай, жаночай лініі (напр. м. род). М АТРЫ МАІПЯЛЫІЫ (лац. matrimonialis) — які мае адносіны да шлюбу, шлюбны.
МАТЭ (ісп. mate, ад індз. mate) — 1) напітак з сухіх лістоў паўднёваамерыканскай расліны той жа назвьг, парагвайскі чай; 2 ) маленькая пасудзіна, з якой п’юць гэты напітак y Паўд. Амерыцы.
А т РЫЦА (ням. Matrize, ад лац. matrix, -icis = маці) — 1) форма ( штампі) для адліўкі друкарскіх літар, стэрэатыпаў, для штампоўкі розных вырабаў, 2 ) табліца матэматычных велічынь, размешчаных y выглядзе прамавугольнай схемы. м
МАТЭЛОТ (фр. matelot) — самы блізкі, суседні ў страі ваенны карабель.
МАТРЫЯРХАТ (ням. Matriarchat, ад лац. mater, -tris = маці + гр. arche = улада) — перыяд y развіцці першабытнаабшчыннага ладу, на працягу якога жанчына адыгрывала кіруючую ролю ў гаспадарчым і грамадскім жыцці.
М АТ^ЛЬ [англ. motel, ад m otorists) + (hot)el] — гасцініца для аўтатурыстаў са станцыяй тэхнічнага абслугоўвання, гаражамі, стаянкамі і іншымі відамі паслуг. М АТЭМАТЫ ЗАЦЫЯ (ад матэматыка) — укараненне матэматычных метадаў і дасягненняў матэматыкі ў іншыя навукі, галіны ведаў і сферы дзейнасці чалавека.
M ATYÀP (фр. matoir ) — інструмент для гравіравання, чакан. М АТЧ (англ. match) — спартыўнае спаборніцтва паміж дзвюма камандамі або двума праціўнікамі.
МАТЭМАТЫК (лац. mathemati cus, ад гр. mathematikos = матэматычны) — спецыяліст y галіне матэматыкі.
МАТЧ-ТУРНЗР (ад матч + турнір) — спаріыўнае спаборніціва, y якім усе ўдзельнікі (пры кругавой сістэме) сустракаюцца паміж сабой не менш двух разоў.
МАТЭМАТЫКА (лац. mathemati ca < гр. mathematike, ад mathema = навука, веды) — навука, якая вывучае колькасныя суадносіны і прасторавыя формы навакольнага свету.
МАТЫ (ням. Matte) — высакагорныя лугі ў Цэнтр. і Паўд. Еўропе. МАТЫВАВАЦЬ (фр. motiver) — прыводзіць довады, матывы, якія пацвярджаюць, абгрунтоўваюць што-н.
МАТЭМАТЬІЧНЫ (лац. mathe maticus, ад гр. mathematikos) — які мае адносіны да матэматыкі.
40
м М А Т ^Р Ы Я (лац. materia) — 1) навакольны свет, які ўспрымаецца нашымі пачуццямі і існуе незалежна ад іх; 2) рэчыва, з якога складаюцца фізічныя цельц 3) тканіна; 4) перан. прадмет размовы. М А Т Э Р Ы & І (лац. materialis = прадметны) — 1) рэчьша, сыравіна, з якіх вырабляецца, будуецца што-н. або якія прымяняюцца для пэўнай мэты (напр. будаўнічы м., перавязачны м.); 2) розныя звесткі, якія служаць асновай або доказам чаго-н. (напр. ілюстрацьгйны м.); 3) тое, што і мат эрыя 3. М А Т Э РЫ Я Л В А В А Ц Ь (фр. ma térialiser, ад лац. materialis = рэчыўны) — увасабляць што-н. y канкрэтныя, рэчыўныя формы. M A TЭРЫ ЯЛ ІзА цЫ Я (фр. materialisation, ад лац. materialis = рэчыўны) — увасабленне чаго-н. y матэрыяльную, рэчыўную форму. М А ТЭ РЫ Я Ш ЗМ (фр. m atérialis m e, ад лац. materialis = рэчыўны) — 1) філасофскі кірунак, процілеглы ідэалізму 1, які сцвярджае першаснасць матэрыі ў адносінах да свядомасці, мыслення, незалежнасць яе існавання ад людзей і яе пазнавальнасць; 2) перан. адносіны да рэчаіснасці з пункту погляду выгады для сябе, карыслівасць. М А ТЭ РЫ Я Л ІС Т (фр. matérialiste, ад лац. materialis = рэчыўны) — 1) паслядоўнік філасофскага мат эрыялізлф.; 2) перан. асоба, якая падыходзіць да ўсяго з пункту погляду матэрыяльных выгад для сябе. М А Т Э РЫ Я Л ІС Т ЬІЧ Н Ы (ад м атэрыяліст) — 1) які грунтуецца на ідэях мат эрыялізму, уласцівы яму; 2) вузка праюіычны.
MA Т Э РЫ Й Л ЬН Ы (лац. materialis = прадметны) — 1) рэчыўны, рэальны, які існуе незалежна ад нашай свядомасці (напр. м. свет); 2) звязаны з маёмасцю, сродкамі для існавання (напр. м-ая зацікаўленасць). М АТЭТ (фр. motet, ад mot = слова) — твор вакальнай або вакальна-інструментальнай шматгалосай музыкі. М А ЎЗА ЛЕЙ (лац. mausoleum, ад гр. Mausoleion = назва грабніцы карыйскага цара Маўсола) — манументальнае пахавальнае збудаванне. М А Ў ЗЕР (ням. W. i Р.Mauser = прозвішча нямецкіх братоў-канструктараў) — сістэма аўтаматычнага пісталета. м А ў р ы (лац. Mauri, ад гр. ma ures = цёмны) — 1) умоўная назва карэннага насельніцтва Паўн. Афрыкі (акрамя Егіггта) і арабаў, якія ў 8 ст. заваявалі гэту тэрыторыю (а таксама мусульман Пірэнейскага паўвострава); 2) назва насельніцтва сучаснай Маўрытаніі.
М А Ў Р Ы С Т Ы (фр. Mauristes) — члены французскай манаскай кангрэгацы і ордэна бенедыкцінцаў, удзельнікі Контррэфармацыі, якія адыгралі вялікую ролю ў збіранні і публікацыі сярэдневяковых рукапісаў. М А Ф Е Т Ы (іт. mofet*f) — струмені вуглякіслага газу і выкіды пары, якія выдзяляюцца з невялікіх расколін на схілах вулкана. М А Ф ІЁ ЗІ (іт. mafioso) — член мафіі. М А Ф ІЯ (іт. mafia) — 1) тайная тэрарыстычная арганізацыя, якая ўзнікла ў канцы 18 ст. y Сіцыліі
41
м
(Італія); 2) група асоб, якая карыстаецца любымі сродкамі і метадамі для дасягнення ўласных, карыслівых інтарэсаў. М А Ф 0 Р Ы Й (гр. maphorion) — шырокая хустка, якая прыкрывае галаву і плечы Багародзіцы на праваслаўных іконах. М А Х А Й Р0Д (ад гр. machaira = меч + odus = зуб) — вымерлае млекакормячае сям. кашэчых з вялікімі верхнімі кінжалападобнымі клыкамі; жыло ў неагене\ шаблязубы тыгр. M AXAÔH (н.-лац. machaon) — дзённы матыль сям. паруснікаў, які мае прыгожую, жоўтую з чорным малюнкам афарбоўку. М АХАТМ А (санскр. mahatma = літар. вялікая душа) — 1) сусветны дух, бажаство-звышчалавек y індуісцкай м іф алогіі і т эасофіі\ 2) дадатак з адценнем асаблівай павагі, які далучаецца да прозвішча славутых асоб і выдатных грамадскіх дзеячаў y Індыі. МАХАЙНА (санскр. mahajana = вялікая калясніца) — адзін з двух кірункаў y будызме (побач з хінаян а й \ паслядоўнікі якога лічаць магчымым дасягненне нірваны не толькі манахамі.
М АХІНА (лац. machina, ад гр. machana) — што-н. вельмі вялікае, грувасткае. М А Х Ш А Ц Ы Я (лац. machinatio = хітрыкі) — несумленны спосаб дасягнення чаго-н., жульніцтва. М АХЛЯВАЦЬ (польск. machlowac, ад ням. makeln) — жульнічаць, ашукваць з мэтай нажывы. М АХЛЙР (польск. machlaiz , ад с.-в.-ням. mecheler) — жулік, ашуканец з мэтай нажывы. M A X Ô M ETP [ад ням. Е. M ach = прозвішча аўстр. філосафа (1838— 1916) + -метр] — бартавы прыбор самалёта, які паказвае хуткасць палёту. М АЦА (іт. mazzo) — набітая конскім воласам скураная падушачка, якая ўжывалася друкарамі для набівання фарбай набору. М АЦА (ідыш maze, ад ст.-яўр. maccâh) — тонкія сухія праснакі з пшанічнай мукі, якія выпякаюцца, паводле яўрэйскага абраду, да вялікадня. М АЦАВАДЬ (польск. mocowac) — 1) трьшала прымадоўваць; 2) моцна прывязваць, замацоўваць; 3) nepan. рабіць моцным, узмацняць. М А Ц О Ш (цюрк. macun) — назва кіслага малака ў некаторых народаў Каўказа
МАХЕ [ад ням. G.Mache = прозвішча аўстр. фізіка (1876 — 1954)] — y cm. пазасістэмная адзінка канцэнтрацыі радыеактыўных рэчываў.
М А Ц Ы ЁЛА (н.-лац. matthiola) — тое, пгго і ляўконія.
М А Х ЕР (англ. mohair, ад ар. muhayyer) — шэрсць ангорскай казы, a таксама выраб з гэтай шэрсці.
М А Ц Ы ЁН (ням. Motion, ад лац. motio, -onis = pyx) — прагулка з мэтай умацавання здароўя або для адпачынку.
М А Х ІЗМ [ад ням. E.Mach = прозвішча аўстр. філосафа (1838 — 1916)] — тое, пгго і эмпірыякрытыцызм.
МАЦЭ р А ц Ы Я (лац. maceratio) — размякчэнне раслінных або жывёльных тканак y выніку растварэння міжклетачнага рэчыва пад
42
------------м
уздзеяннем вадкасці; выкарыстоўваецца пры апрацоўцы валакністых раслін (лёну, канапель), пры вырабе анатамічных прэпаратаў.
М А Ш Ы Н А Л ЬН Ы (фр machi nal) — міжвольны, аўтаматычны.
м А ч т а (рус. мачга < с.-в.-ням. mast, гал. mast) — 1) высокі слуп на караблі для мацавання парусоў, a таксама для сігналізацыі, вядзення назіранняў і інш.; 2 ) высотная канструкцыя для падвешвання электрычных правадоў, антэн радыёстанцый і інш.
М АЧЭТЭ (ісп. machete) — вялікі нож, якім высякаюць цукровы трыснёг.
М А Ш Ы Н Ё РЫ Я (фр. machine rie) — 1) унутраная канструкцыя машыны; 2) гтрыстасаванне ў тэатры для змены дэкарацыі; 3) разм. нескладанае, прымітыўнае прыстасаванне, прылада. М А Ш Ы Н ІС Т (ням. Maschinist) — 1) спецыяліст, 5псі гтрацуе на машьше; 2) той, хто кіруе паравозам, вядзе поезд; 3) спецыяліст, які кіруе абсталяваннем сцэны і заменай дэкарацый.
М АЧЭТЭРА (ісп. machetero) — зборшчык цукровага трыснягу.
М А Э С Т 03А (іт. maestoso = велічны) — муз. велічны, урачысты характар выканання.
М АШ т Аб ( ням. Mafistab, ад МаВ = мера, памер + Stab = палка) — 1) адносіны даўжыні ліній на карце, глобусе, плане да іх салраўднай даўжыні на мясцовасці; 2) сродак выразнасці архітэктурнай формы; 3) перан. велічыня, размах, значэнне.
М А ^С Т Р А ( i t . maestro = настаўнік, майстар) — 1) ганаровая назва выдатнага кампазітара, музыканта або іншай творчай асобьг, 2) званне, якое прысвойваецца за мяжой выдатным шахматыстам.
М А Ш ТА К (цюрк. mâsstâk = маленькі) — невялікі моцны конь, інаходзец.
М А Ю С К У Л Ы (лац. maiusculus = некалькі болын) — вялікія (прапісныя) літары старажьгшых лацінскай і грэчаскай пісьменнасцей (проціл. мінускулы).
М А Ш Ы К У Л І (фр. mâchicoulis) — навясныя байніцы ў верхняй частцы сцен і вежаў сярэдневяковых умацаванняў, пазней элемент архітэктурнага дэкору.
М А Я Н ^З (фр. mayonnaise) — соу с з алею, яечнага жаўтка, воцату, гарчыцы і іншых прыпраў. м а я р Ан (іт. maiorana) — травяністая расліна сям. ясноткавых з падо5окана-авальным лісцем і дробнымі белымі або ружовымі пахучымі кветкамі, пашыраная пераважна ў субтропіках; на Беларусі трапляецца рэдка; выкарыстоўваецца ў кулінарыі, медыцыне, парфумерыі.
М АШ Ы НА (ням. Maschine, ад лац. machina) — 1) складаны мехашзм, які выконвае карысную работу шляхам ператварэння аднаго віду энергіі ў другі (напр. паравая м., вылічальная м.); 2) транспартны сродак, які прыводзіцца ў рух якім-н. механізмам (напр. легкавая м., грузавая м.); 3) перан. арганізацыя, якая дзейнічае падобна механізму бесперабойна (напр. ваенная м.).
М А ЯРА Т (п.-лац. maioratus, ад лац. maior = старэйшы) — 1) парадак атрымання спадчыны ў феадальным і буржуазным праве, пры
43
М ------
якім маёмасць пераходзіць старэйшаму сыну або старэйшаму ў родзе (проціл. мінарат )\ 2) маёмасць, што перадаецца на аснове такога гтрава.
М ЕГА ЛА БЛ А с Т Ы (ад мегала- + бласты) — чырвоныя крьгояныя клеткі зародкаў вышэйшых пазваночных на ранніх стадыях развіцця, буйныя, здольныя да дзялення.
М АЯРЬІЗАВАЦЬ ( н я м . majorisieren, ад лац. maior = болыны) — выкарыстаць большасць галасоў для адхілення прапаноў меншасці (напр. y парламенце).
М ЕГАЛА з АЎР (ад м егала- + -заўр) — буйны драпежны дыназаўр з групы карназаўраў, які жыў y мезазоі.
МЕА н Д Р (лац. maeander, ад гр. Maiandros = назва звілістай ракі ў Малой Азіі) — 1) звіліна, лука ў цячэнні ракі, характэрная для раўнінных рэк; 2) геаметрычны арнамент y выглядзе выгнутых ліній.
М ЕГАЛАМ А н і Я (ад м егала- + м анія) — манія вялікасці. М Е Г А Л А П Л А Н К Т 0Н (ад мегала-+ планкт он) — самыя буйныя (больш за 1 м) арганізмы планктону. М Е ГА Л А Ц Ы ТЫ (ад м егала- + -цыты) — чырвоныя крывяныя клеткі зародкаў вышэйшых пазваночных на позніх стадыях развіцця, якія ўтвараюцца ў выніку дыферэнцыроўкі мегалабластаў.
М ЕГА - (гр. megas = вялікі) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «буйны, вялікі», «гіганцкі». М ЕГАВА т (ад м ега- + earn) — адзінка магутнасці электрычнага току, роўная мільёну ват.
М ЕГАЛАЦЭ ф Аш Я (ад м егала+ -цэф алія) — тое, што і макрацэфалія.
М Е ГА ГЁ РЦ (ад м ега- + герц) — адзінка частаты ваганняў, роўная мільёну герц.
М Е ГА Л ІТ (ад м ега- + -літ ) — старажытнае збудаванне (3 — 2 тыс. да н.э.) з вялізных камянёў, звязанае з пахавальным культам.
М Е Г А К А Л 0Р Ы Я (ад м ега- + калоры я) — адзінка колькасці цяпла, роўная мільёну калорый.
М Е Г А Л 0П А Л ІС (ад гр. megas, -alu = вялікі + polis = горад) — буйная агламерацыя гарадоў.
М ЕГА К А РЫ Я Ц ЬІТЫ (ад м ега+ гр. kaiyon = ядро + -цыты) — буйныя клеткі касцявога мозгу, якія ўтвараюць трамбацыты.
М ЕГА н Т РА П (ад м ега- + -ант рап) — вымерлая вялікая чалавекападобная малпа эпохі плейстацэну, рэпггкі якой знойдзены на востраве Ява і ва Усх. Афрыцы.
М Е Г А К 0Л А Н (ад м ега- + гр. kolon = тоўстая кішка) — паталагічнае павелічэнне таўшчыні кішкі з наступным развіццём ачаговага запалення і атрафіі слізістай абалонкі.
М ЕГA IIA PCÉK (ад мега- + парсек) — адзінка вымярэння астранамічных адлегласцей, роўная мільёну парсекаў.
М ЕГАЛА- (гр. megas, -alu = вялікі) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцце «гіганцкі».
М ЕГА П ІР (ад м ега- + гр. руг = агонь) — гарачаўстойлівы сплаў на аснове жалеза
44
М ЁГА РА Н (гр. megaron = вялікая зала) — тып старажытнагрэчаскага жылля ў выглядзе прамавугольнай пабудовы з порцікам y тарцы, за якім змяшчалася зала з ачагом пасярэдзіне. М ЕГА РЭ Л ЬЁ Ф (ад м ега- + рэльеф) — самыя буйныя формы рэльефу зямной паверхні (мацерыковыя выступы, акіянічныя ўпадзіны і інш.); параўн. макрарэльеф, м езарэльеф, мікрарэльеф. М ЕГА С К О П (ад м ега- + скоп) — аптычны інструмент для разглядання дробных капггоўных камянёў. М ЕГА СП А РА ГЕН ЕЗ (ад м егаспора + -генез) — развіццё ў разнаспоравых вышэйшых раслін мегаспор. М ЕГА С П А РА Н ГШ (ад м ега- + спарангій) — орган, y якім y споравых і насенных раслін утвараюцца мегаспоры. М Е Г А С П А Р А ф Ь і (ад м ега- + спарафіл) — відазменены ліст вышэйшых разнаспоравых раслін, на якім развіваюцца мегаспарангіі. М ЕГА С П А РА Ц Ы Т (ад м егаспор а + -цыггіы) — мацярынская клетка мегаспор разнаспоравых вышэйшых раслін. М ЕГА СП О РА (ад м ега- + спор а ) — вялікая спора, што ўтвараецца ў мегаспарангіях разнаспоравых вышэйшых раслін (параўн. мікраспора). М ЕГА ТА Й П (ад м ега- + англ. tipe = адбітак) — электронная машына для атрымання фотанабору шрыфтамі кегеляў ад 6 да 144 пунктаў.
м
роўная магутнасці выбуху мільёна тон трынітраталуолу.
М Е Г А Т Э РЫ Й (ад мега- + -тэры й) — вымерлая жывёла вялікіх памераў, падобная да сучаснага ляніўца, якая жыла ў неагене. М Е ГА Ф ІЛ (ад м ега- + гр. phyllon = ліст) — ліст папаратнікаў і насенных раслін, які ўзнік са сплюшчанай сістэмы галінак y продкавых груп прымітыўных вышэйшых раслін, што яшчэ не мелі лістоў. М Е ГА Ф О Н (ад м ега- + -ф он) — рупар для ўзмацнення гуку. М ЕГА Ц ЬІК Л (ад м егацыкл) — мільён цыклаў.
+
М ЕГ А ЭВА ЛЮ ЦЫ Я (ад м ега- + эвалюцыя) — сукупнасць эвалюцыйных працэсаў, якія вядуць да фарміравання найболын буйных таксонаў. М ЕГА Э РГ (ад м ега- + эрг) — адзінка працы і энергіі, роўная мільёну эргаў. М ЕГЕ РА (rp. Megaira = імя адной з трох багінь кроўнай помсты ў старажытнагрэчаскай міфалогіі) — перан. злая, сварлівая жанчына. М Е Г 0 М (ад м ега- + ом) — адзінка электрычнага супраціўлення, роўная мільёну омаў. М Е Г 0 М М Е Т Р (ад мегом + -метр) — прыбор для вымярэння вялікіх электрычных супраціўленняў y мегомах. М ЕД А Л Ь (фр. médaille) — 1) металічны знак y выглядзе кружка з рэльефным адбіткам і надпісам для ўзнагароды за асаблівыя заслугі; 2) падобны знак як узнагарода за дасягненні ў навуцы, культуры, за поспехі ў вучобе або пе-
М ЕГАТОНА (ад м ега- + т она) — умоўная адзінка вымярэння магутнасці я д з^ н а га зарада або выбуху,
45
м ------
рамогу ў конкурсе, спаборішдве (напр. залаты алімпійскі м ); 3) падобны знак, выпушчаны ў памяць аб якой-н. гістарычнай падзеі або ў гонар выдатнага дзеяча (напр. юбілейны м. y гонар Ф.Скарыны). М ЕД А Л ЬЕР (фр. médaiUeur) — спецыяліст па вырабу форм для адліўкі і чаканкі манет і медалёў.
М Е Д У Зб іД Ы (ад медуза + -оід) — палавыя асобіны ў калоніі гідроідаў, падобныя да медуз. М ЕД У Л А ТЭ РА Ш Я (ад лац. me dulla = касцявы мозг + т эрапія) — перасадка касцявога мозгу хворым з расстройствам крывятварэння. M EД У Л Я РН Ы (лац. medullaris) — анат. касцёва-мазгавы.
М ЕД А Л ЬЁН (фр. médaülion) — 1) ювелірнае ўпрыгожанне ў фор- М Е Д Ы Е в Ал Ь (фр. médiéval = сяме авальнага або круглага футара- рэдневяковы, ад лац. medium ла з ланцужком, каб насіць на шьгі; aerum = сярэдні век) — друкарскі служыць для захавання партрэта шрыфт, блізкі па малюнку да лаабо якога-н. талісмана, 2 ) выяў- цінскіх пфыфтоў эпохі Адраджэнленчая або арнаментальная кампа- ня. зіцыя ў авальным або круглым абМ Ё Д Ы К (лац. medicus) — спецырамленні, што служыць для аздаб- яліст y галіне медыцыны, урач. лення будынкаў, мэблі і інш. М Е Д Ы К А М ЕН ТЫ (лац. medica М ЕД Ж Л ІС [тур. meciis (вым. mentum) — лячэбныя сродкі, ляmecfflis), ад ар. m adilis = пася- карствы. джэнне, сход] — 1) парламент y М ЕД Ы Н А Л (н.-лац. medinal, ад Турцыі; 2) ніжняя палата парлац. medicina = медыцына) — ляламента ў Іране. чэбны прэпарат, які выкарыстоўМ ЕД ЗЬЕ (венг. megye) — асноў- ваецца як снатворны і заспакойліная адміністрацьшна-тэрьгтары- вы сродак. яльная адзінка ў Венгрыі. М Е Д Ы Т А Т Ы Ў Н Ы (лац. medita М Е Д ЗЯ РЫ Т (польск. miedzioryt, ti vus = задумлівы) — які мае адноад miedz = медзь + ryt = гравю- сіны да ліры кі, што носіць харакра) — назва гравюры на медзі ў тар роздуму. канцы 16 — 17 ст. М ЕД Ы т Ац Ь Ы (лац. meditatio) — М Е Д Р Э С ^ (ар. madrasa = месца, 1) роздум, самапаглыбленне; 2) дзе даюць урокі) — сярэдняя і выформа філасофскай ліры кі, y якой шэйшая рэлігійная школа ў му- паэт вьпсладвае свае роздумы над сульман y краінах Блізкага і Ся- праблемамі жыцця і смерці. рэд. Усходу. М Ё Д Ы У М 1 (лац. medium = сярэдМ ЕДЎЗА (гр. Medusa = імя адной ні) — паводле ўяўленняў спірытаў з трох гаргон y старажьгшагрэчас- (гл. спірытызм), пасрэднік паміж кай міфалогіі) — асобіна палавага людзьмі і «духамі». пакалення кнідарый, якая вядзе пеМ ЁД Ы УМ 2 (лац. medium = сярэдраважна свабоднаплаваючы споні) — сярэдні рэгіст р жаночага саб жыцця; марская кішачнаполасцевая жывёла са студзяністым це- пеўчага голасу. лам y форме звана або парасона са М ЕД Ы Ц Ы Н А (лац. medicina) — сукупнасць навук і практычная шчупальцамі па краях.
46
м дзейнасць, накіраваныя на захаванне і ўмацаванне здароўя людзей, папярэджанне і лячэнне хвароб. М Е Д Ы Ц Ы Н БО Л (англ. medicine ball = лячэбны мяч) — скураны мяч з мяккай набіўкай для практыкаванняў y ппурханні і кіданні. М ЕД Ы Я В ІС Т (фр. médiéviste, ад лац. medium aerum = сярэдні век) — спецыяліст па меды явістыцы. М ЕД Ы Я В ІС ТЫ К А (ад меды явіспх) — раздзел гістарычнай навукі, які вывучае гісторыю сярэдніх вякоў. М Е Д Ы Я Л ЬН Ы (лац. medialis) — aucun, які знаходзіцца бліжэй да сярэдняй падоўжанай плоскасці цела (напр. м-ая група мышцаў). М ЕДЫ ЙНА (лац. mediana = сярэдняя) — мат. 1) адрэзак, які злучае вяршыню трохвугольніка з сярэдзінай процілеглай стараны; 2) велічыня, што знаходзіцца ў сярэдзіне рада велічынь, размешчаных па ўзрастаючай або сыходнай лініі. М ЕД Ы Я Н Н Ы (лац. medianus) — анат. які знаходзіцца ў сярэдняй плоскасці цела, што ідзе спераду назад па яго цэнтру.
-скапія) — метад даследавання пярэдняга міжсцення пры дапамозе медыястынаскопа. М Е Д Ы Я С Т Ы Н А С К О П (ад п. лац. mediastinum = міжсценне + -скоп) — металічная трубка з аптычнай і асвятляльнай сістэмамі для даследавання ўнутраных органаў грудной клеткі. М Е Д Ы Я С Т Ы Н ІТ (п.-лац. media stinum = міжсценне) — запаленне клятчаткі міжсцення. М ЕД Ы Й ТА Р (лац. mediator = пасрэднік) — 1) тое, што і плектр\ 2) пасрэднік y гандлёвых, дыпламатычных справах; 3) біял. рэчыва, якое перадае нервовы імпульс з нервовых клетак на рабочы орган арганізма. М Е Д Ы Я Т Ы ЗА Ц Ы Я (ад лац. me diatus = які выступае пасрэднікам) — ператварэнне ўладальных нямецкіх князёў y падначаленых германскай імперыі, якое адбылося ў пач. 19 ст. М Е Д Ы Я Т Ы Ч Н Ы (ад лац. madiatus = які выступае пасрэднікам) — пасрэдніцкі (напр. пасрэдніцкая роля якой-н. дзяржавы або аўтарытэтнага дзеяча ў міжнароднай спрэчцы). М Е Д Ы Й Ц Ы Я (лац. mediatio = пасрэднііггва) — спосаб мірнага вырашэння міжнародных спрочак пры дапамозе садзейнічання дзяржавы, якая не ўдзельнічае ў спрэчцы.
М ЕДЫ Й Н ТА (лад. medians, -ntis = які раздзяляе папалам) — трэцяя і чацвёртая ступень маж орнага або мінорнага ладу, a таксама пабудаваны на адной з гэтых ступеней акорд. М ЕД Ы Я С ТЫ н Ал Ь Н Ы (ад п лац. mediastinum = міжсценне) — анат. міжсценневы.
М ЕДЭЛЙ Н (польск. medelan, ад іт. Mediolano = Мілан) — паляўнічы сабака, з якім хадзілі на мядзведзя.
М Е Д Ы Я С Т Ы Н А С К А Ш Я (ад п,лад. mediastinum = міжсценне +
М ЕД Э Л Я Н С КІ (ад медэлян)\ м. с a б a к a — тое, пгго і медэлян.
47
м М ЕДЭЛЙ Н (польск. medelan, ад іт. Mediolano = Мілан) — паляўнічы сабака, з якім хадзілі на мядзведзя. М ЕД ЭЛ Й Н СКІ (ад медэлян)\ м с a б a к a — тое, што і медэлян. М Е Ё ЗІЯ (н.-лац. meesia) — лістасцябловы мох сям. меезіевых, які трапляецца на балотах як леднікова-рэліктавы від.
M E3A3ÀŸP (ад меза- + -заур) — вымерлы прэснаводны паўзун, які жыў y палеазоі. М ЕЗА ЗО І (н.-лац. mesozoa) — тып беспазваночных жывёл спрошчанай будовы, якія з’яўляюцца эндапаразітамі марскіх беспазваночных; уюпочае класы артанектыдаў і дыцыемідаў. М Е З А 3 0 Й (ад меэа- + -зой) — чацвёртая эра ў геалагічнай гісторьгі Зямлі, сярэдняя паміж палеазоем і кайназоем\ працягвалася 160 — 170 млн. гадоў.
М Е Ё З (гр. meiosis = змяншэнне) — асобы спосаб дзялення клеткі ў жывых арганізмах, пры якім адбываецца змяншэнне (рэдукцыя) колькасці храмасом y даччыных клетках і пераход клетак з дыплоіднага стану ў гаплоідны (у выніку ўтвараюцца палавыя клеткі); рэдукцыйнае дзяленне.
М Е ЗА ЗО Й С К І (ад м езазой), м- ая э р a — тое, што і мезазой. М ЕЗАКА р П Ш (ад меза- + гр. karpos = плод) — сярэдні слой каляплодніка раслін (напр. сакавітая мякаць плада гарбуза).
М ЕЗ-, М ЕЗА- (гр. mesos = сярэдні, прамежкавы) — першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае сярэднюю велічыню або прамежкавае становішча чаго-н.
М Е ЗА К А РЫ ЁТЫ (н.-лац. mesocaiyota) — арганізмы, якія па тыпу арганізацыі ядра і клетак з'яўляюцца прамежкавымі паміж пракарыётамі і эўкарыётамі.
M E3AÀTAM (адм езон + атам) — атам, y якім адзін з электронаў атамнай абалонкі замешчаны адмоўна зараджаным мезонам або мюонам.
М ЕЗА КЛ ІМ А Т (ад м еза- + клімат ) — мясцовы клімат, кліматычныя ўмовы, уласцівыя пэўнаму абмежаванаму раёну на зямной паверхні.
М ЕЗА БЛ А с Т (ад м еза- + -бласт ы) — тое, што і мезадэрма.
МЕЗАЛГГ (ад меза- + -літ ) — прамежкавая эпоха каменнага веку паміж палеалітам і неалітам.
М Е ЗА ГЛ ЁЯ (ад м еза- + гр. glia = клей) — слудзяністы слой паміж знешнім (эктадэрма) і ўнутраным (энтадэрма) слоем клетак, якія пакрываюць цела кішачнаполасцевых жывёл.
М ЕЗА Л ЬЯ Н С (фр. mésalliance) — шлюб з асобай ніжэйшага сацыяльнага становішча ў дваранскабуржуазным грамадстве; няроўны шлюб.
М ЕЗА Д ^РМ А (ад м еза- + -дэрм а) — сярэдні зародкавы лісток y мнагаклетачных жывёл (акрамя губак і кішачнаполасцевых) і чалавека, размешчаны паміж эктадэрмаю і энтадэрмаю.
М ЕЗА М А ЛЕКУ ЛА (ад меза- + малекула) — малекула, y якой хімічная сувязь паміж атамамі ажыццяўляецца не электронам, a адмоўна зараджаным мюонам.
48
м М Е ЗА М 0 Р Ф Н Ы (ад меза- + -морфны) — які мае прамежкавую форму; м. т ы п — сярэдні тып будовы цела чалавека (паміж брахіморфным і дапіхаморфным). М Е ЗА Н Е Ф Р 0С (ад м еза- + гр. nephros = нырка) — першасны орган выдзялення ў пазваночных; y рыб і земнаводных функцыяніруе на працягу ўсяго жыцця, y паўзуноў, ш уш ак, млекакормячых і чалавека толькі на ранняй стадыі зародкавага развіцця, замяняючыся пазней ныркай (мет анеф расам). М ЕЗА Н Ш (іт. mezzanino) — няпоўны паверх, надбудаваны над цэнтральнай часткай жылога (звычайна невялікага) дома. МЕЗАПАЎЗА (ад м еза- + паўза) — пераходны слой атмасферы на вышыні 80 — 90 км паміж мезасферай і стратасферай. М ЕЗА Ш ТЭ К (н -лац. mesopithecus) — вымерлая малпа сям. мартышкавых, якая жыла ў канцы м іяцэну і ў пліяцэне. М ЕЗА РЭ Л ЬЕФ (ад м еза- + рэльеф) — формы рэльефу зямной паверхні з амплітудай вышынь да некалькіх дзесяткаў метраў, прамежкавыя паміж макрарэльефам і мікрарэльефам (рачныя даліны, катлавіны і інш.). М ЕЗА С А П РО БЫ (ад м еза- + гр. sapros = гнілы + bios = жыццё) — раслінныя і жывёльныя арганізмы, якія жывуць y водах, што ўмерана забруджаны арганічным рэчывам.
М ЕЗА СФ ЁРА (ад м еза-+ сфера) — пераходны слой атмасферы на вышыні 50— 80 км паміж стратасферай і іанасферай. М Е ЗА Т О РЫ Й (ад м еза- + торы й) — прадукт радыеактыўнага распаду торыю; выкарыстоўваецца ў медыцьше, для вырабу святлівых фарбаў. M E 3A TPÔ H (ад меза- + чпрон) — устарэлая назва мезона. М Е ЗА Т РО Ф Н Ы (ад меэа- + -трофны); м - ы я а з ё р ы — вадаёмы з сярэднім утрыманнем пажыўных рэчываў. М Е ЗА Т Р 0 Ф Ы (ад м еза- + -трофы) — расліны, якія растуць на ўмераных па ўрадлівасці глебах (параўн. алігатрофы, эўтрофы). М Е З А Т ^ Л Ш [ад м еза- + (эпі)т элій] — разнавіднасць эппэлію, які высцілае серозныя абалонкі поласцей цела (брушыну, плеўру і інш.) пазваночных жывёл і чалавека. М ЕЗА ТЭ Ш У М (н.-лац. mesoteniшп) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. мезатэніевых, якая трапляецца на вільготаых скалах, схілах, імхах, рэдка на балоце, y рэках, канавах, лужынах. М ЕЗА Т Э РМ А Л ЬН Ы (ад м еза- + гр. therme = цяплоХ м - ы я р а д о в і ш ч ы — залежы карысных выкапняў, адкладзеныя з гарачых мінеральных раствораў y нетрах Зямлі на глыбіні да 5 км пры тэмпературах 200 — 300°С. М ЕЗА ТЭ РМ ІЯ (ад меза- + -тэрм ія) — павышэнне температуры вады ў вадаёме на глыбіні 0,5 — 1,5 м. i М Е ЗА Ф ІЛ (ад м еза- + гр. phylion = ліст) — асноўная тканка лістоў
М ЕЗА С ІД Э РЬІТЫ (ад м еза- + сідэрыты) — жалезна-каменныя метэарыты. М ЕЗА СКА Ф (ад меза- + -скаф) — камера, прьпначаная для вьгоучэння сярэдніх глыбінь акіяна.
49
м раслін (парэнхіма), y клетках якой змяшчаецца хларафіл.
M E3EHXIM ÔM A (ад мезенхіма ■+• -ома) — саркома зародкавай злучальнай тканкі жьшёл і чалавека.
М ЕЗАФЬЛЫ (ад м еза- + -ф іл) — аргашзмы, якія нармальна існуюць і размнажаюцца пры сярэдніх тэмпературах (20 — 40° С).
M E 3Ô H [ад гр. mesos = сярэдш, прамежкавы + (электр)он\ — нестабільная элементарная часціца, маса якой большая за масу электрона і меншая за масу пратона.
МЕЗАФГГ (ад м еза- + -фіты) — этап эвалюцыі расліннага покрыву Зямлі, які замяніў палеафіт і папярэднічаў кайнафіту.
М Е Й С ТЭ РЗІН ГЕРЫ (ням. Меіstersinger = майстар спеву) — нямецкія паэты-спевакі 14 — 16 ст. з цэхавых рамеснікаў, якія практыкавалі кананічную манеру выканання песень на рэлігійна-дыдактычныя, a пазней і свецкія тэмы; пераемнікі мінезінгераў.
М ЕЗАФГГЫ (ад м еза- + -фіты) — расліны, якія жывуць ва ўмовах дастатковай увільготненасці; займаюць прамежкавае становішча паміж гіграфіт амі і ксерафітамі. М ЕЗА Ц ЭСТА ІДЗІДЫ (н.-лац. mesocestoididae) — сямейства гельмінт аў класа цэстодаў, якія паразітуюць y тонкім кіішчніку ваўкоў, лісоў, куніц, сабак.
М Е К О Ш Й (гр. mekonion = макавы сок) — першародны кал плода і немаўляці. М Е К Т Э Б (ар. maktab) — пачатковая мусульманская школа для хлопчыкаў.
М ЕЗАЦЭФАЛ (ад м еза- + -tp фал) — антр. чалавек, y якога форма галавы мае сярэднія паказчыкі ў параўнанні з брахіцэфалам і даліхацэфалам.
M EJIA- (гр. melos = песня) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцце «звязаны са спевамі, музыкай».
М ЕЗАЦЭФА л і Я (ад м еза- + -цэфалія) — форма галавы, сярэдняя паміж брахіцэфаліяй і даліхацэфаліяй\ сярэднегаловасць.
М ЕЛАДРАМ А (ад м ела- + драм а) — 1) драматычны ж анр, п еса з вострай інтрыгай, ярка выражаным супрацьпастаўленнем дабра і зла, павышанай эмацыянальнасцю; 2) перан. падзеі, перажьшанні, якія выклікаюць смех сваёй ненатуральнасцю і прыўзнятасцю.
М Е ЗЕ М БРЫ Я ІГГ^М У М (н .-лац. mesembryanthemum) — травяністая расліна сям. аізавых, пашыраная ў паўднёвай частцы Афрыкі.
М ЕЛАДРАМ АТЫ ЗМ (фр. mélodramatisme) — празмерная чуллівасць, ненатуральнасць y паказе чаго-н., уласцівая меладраме.
М Е ЗЕ Н Т ^Р Ы Й (гр. mesenteriоп) — складка брушыны, якая прымацоўвае ўнутраныя органы да сценак поласці цела ў чалавека і жывёл.
М ЕЛАДЭКЛАМ А ц Ы Я (ад мела+ дэкламацыя) — мастацкае чытанне ў суправаджэнні музыкі.
М ЕЗЕНХІМ А (ад м ез- + энхім а) — зародкавая злучальная тканка большасці мнагаклетачных жьшёл і чалавека.
М ЕЛАЗІРА (н.-лац. melosira) — каланіяльная дыятомавая вода-
50
м
расць сям. касцыпадыскавых, якая лашырана ў планктоне і бентасе прэсных, саланаватых і марскіх вадаёмаў.
М ЕЛ А Н А Т РА П ІН (ад гр. mêlas, -anos = чорны + trope = паварот, перамена) — тое, пгго і інтэрмедын.
М ЕЛ А М А Н (ад м ела- + -ман) — той, хто вельмі любіць музыку і спевы.
М Е Л А Н А Ф О РЫ (ад rp. mêlas, -anos = чорны + -ф ор) — пігментныя клеткі ў амф ібій, размешчаныя ў эпідэрмісе і ўласна скуры.
М ЕЛ А М А Ш Я (ад м ела- + м анія) — вялікае захапленне музыкай і спевамі.
М Е Л А Н А Ц ЬІТЫ (ад гр. mêlas, -anos = чорны + -цыты) — ггігментныя клеткі жывёл і чалавека, якія сінтэзуюць меланін, абумоўліваючы чорную, к^ы чн евую , шэрую і рыжую афарбоўку покрьшаў і ўнутраных абалонак цела.
М ЕЛ А М ЕД (яўр. melammed)* — настаўнік y яўрэйскай школе. М Е Л А М Ш (ад гр. mêlas = чорны + аміны) — арганічнае злучэнне гетэрацыклічнага рада, бясколернае крышталічнае рэчьша; выкарыстоўваецца ў вытворчасці пластмас, лакаў, клеяў, y тэкстыльнай прамысловасці.
М Е Л А Н Ж (фр. mélange = сумесь) — сумесь валокнаў пражы, афарбаваных y розныя колеры, a таксама тканіна з такой пражы. М ЕЛ А Н Ж -ÀKT (ад фр. mélange = сумесь + акт ) — цыркавы нумар, які складаецца з разнастайных трукаў.
М ЕЛ А М П С А Р Й Д Ы Й (н.-лац. melampsoridium) — базідыяпьны грыб сям. мелампсоравых, які развіваецца на лісці вьпшйшых раслін.
М Е Л А Н Ж Э Р (фр. mélangeur) — машына для змешвання розных субстанцый, якая ўжьшаецца пры вытворчасці шакаладу, парашкоў, фарбавальнікаў і інш.
М Е Л А М П С 0Р А (н.-лац. melampsora) — базідыяльны грыб сям. мелампсоравых, які развіваецца на лісці і парастках травяністых раслін, кустоў і дрэў.
М Е Л А Н ІЗМ (ад гр. mêlas, -anos = чорны) — пераважнае распаўсюджанне цёмнаафарбаваных асобін якога-н. віду жывёл.
М Е Л А Н А Л ІЎ К А (н.-лац. melanoleuca) — шапкавы базідыяльны грыб сям. радоўкавых, які расце ў лясах, садах, хмызняках, на лугах; ядомы.
М Е Л А Н Ш (ад гр. mêlas, -anos = чорны) — пігмент карычневага або чорнага колеру, які трапляецца ў тканках жывёл і чалавека (у скуры, валасах і інш.).
М Е Л А Н А С 0М Ы (ад гр. mêlas, -anos = чорны + сома) — цьггаплазматычныя структуры меланацытаў і меланафораў.
М Е Л А Н ІТ (ад гр. mêlas, -anos = чорны) — чорны непразрысты мінерал, разнавіднасць гранату.
M EЛ А Н А С П 0Р А (н.-лац. melanospora) — сумчаты грыб сям. меланаспоравых, які развіваецца на жывёльных і раслінных субстратах.
М ЕЛАНКОШ Й (н.-лац. теlanconium) — недасканалы грыб сям. меланконіевых, які развіваец-
51
М------------
ца на галінках і лісці вінаграду, грэцкага арэха і іншых раслін.
мавых, які развіваецца на лісці дрэвавых і травяністых раслін.
М ЕЛ А Н О З (ад гр. mêlas, -anos = чорны) — залішняе накапленне меланіну ў арганізме чалавека.
М ЕЛ А ТЬП П Я (ад мела- + -тыпія) — друкаванне нот друкарскім спосабам.
M EJIAHÔM A (ад гр. mêlas, -anos = чорны + -ома) — злаякасная пухліна, якая развіваецца з клетак, што выпрацоўваюць меланін.
М ЕЛЕНА (гр. melaina, ад mêlas, -anos = чорны) — чорны дзёгцепадобны кал як прымета крьгоацёку ў страўніку або стрававальным тракце.
М Е Л А Н 0 П С ІС (ад гр. mêlas, -anos = чорны + opsis = зрок) — малю ск класа бруханогіх, пашыраны ў рэчках з хуткім цячэннем y Сярэд. і Паўд.-Усх. Еўропе. М ЕЛ А Н ТЭ РЬІТ (ад гр. melanteria = чорная паста) — мінерал класа сульфатаў зялёнага, шэрага, шаравата-чорнага колераў са шкляным бляскам; выкарыстоўваецца для вырабу фарбаў, чарніла. М Е Л А Н Х А Л ІЧ Н Ы (гр. melancholikos) — 1) які мае адносіны да меланхоліі, характарызуецца ўласцівымі ёй рысамі (напр. м. характар); 2) сумны, тужлівы, задумлівы (напр. м. настрой).
М Е Л Е С (фр. mélasse) — кармавая патака, адходы цукровай вытворчасці. MEJI1ÉJIA (н.-лац. meloila) — сумчаты грыб сям. меліёлавых, які развіваецца на лісці чарніц, брусніц, буякоў. М Е Л ІЗМ Ы (ад гр. melos = песня) — муз. невялікія адносна ўстойлівыя меладычныя ўпрыгожанні (групета, мардэнт, трэль, фаргйлагХ разнавіднасць музычнай арнаментыкі. М Е Ж Л ІТ (ад гр. melinos = жаўтаваты + -літ ) — пародаўтваральны м інерал, бясколерны або бледнаж оўіы са шкляным бляскам.
М ЕЛАНХ0ЛПС (гр. melancholikos) — 1) чалавек меланхалічнага тэмпераменту; 2) чалавек, схільны да тугі, журботы, задумлівасці; 3) хворы на меланхолію.
М ЕЛШ ГГ (ад гр. melinos = жаўтаваты) — назва трынітрафенолу ў Расіі і Францыі ў канцы 19 — пач. 20 ст.; пікрынавая кіслата.
М Е Л А ІІХ 0 Л ІЯ (гр. melancho lia) — 1) сумны настрой, туга, задумлівасць; 2) устарэлая назва дэпрэсіі. М Е Л А П Ё Я (гр. melopoiia) — 1) вучэнне аб мелоды і ў Стараж. Грэцыі; 2) тое, пгго і мелодыка. М ЕЛ А С (гр. melos = песня) — агульнае паняцце меладычнай, песеннай асновы ў музыцы. М Е Л А С М Ы (н.-лац. melasmia) — недасканалы грыб сям. танкастро-
52
М Е Л ІС (ням. Melis, ад лац. mei, mellis = мёд) — сорт цукру-пяску, які атрымліваюць з белай патакі — пабочнага прадукту цукрарафінаднай вытворчасці. М ЕЛ ІС А (ад н.-лац. melisa, ад гр. melissa = пчала) — травяністая расліна сям. ясноткавых з зубчастым лісцем, пгго мае пах лімона, і дробнымі белымі або ружовымі кветкамі, пашыраная ў Міжземнамор’і і субтропіках Азіі; лекавая і
----------- м меданосная, на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная.
зыкальнасць, меладычнасць (напр. м. верша).
М ЕЛ ГГ03А (ад гр. meli, -itos = мёд) — цукрыстае рэчыва, якое знаходзіцца ў некаторых раслінах, напр. y эўкаліпце, цукровых бураках. М Ё Л ІЯ (н.-лац. melia) — дрэвавая або кустовая расліна сям. меліевых з перыстым лісцем і дробнымі кветкамі ў мяцёлках, пашыраная ў тропіках і субтропіках; лісце і карані выкарыстоўваюцца ў медыцьше.
М Е Л ЬД О М Е Т Р (ад гр. meldo = расплаўляю + -мет р) — прыбор для вызначэння тэмператур плаўлення тугаплаўкіх рэчываў.
М Е Л ІЯ ІД 0 3 (ад гр. melis = меліда, хвароба аслоў + eidos = выгляд) — рэдкае інфекцыйнае захворванне жьшёл і чалавека, якое паражае скуру і ўнутраныя органы; найбольш пашырана ў Паўд.Усх. Азіі. М ЕЛ ІЯ р Ац Ы Я (лац. melioratio = паляпшэнне) — сістэма мерапрыемстваў, накіраваных на паляпшэнне зямельных угоддзяў асушэннем балот, абвадненнем, змяненнем структуры глебы вапнаваннем, пасадкай спецыяльных раслін і інш. М Е Л ІЯ РЬ ІЗМ (ад лац. melior = лепшы) — ідэалістычны погляд на дабро і зло, прыхільнікі якога лічаць зло немінучым, але прызнаюць магчымым паступова пашыраць сферу дабра. М ЕЛО Д Ы К А (гр. melodikos = які адносіцца да мелодыі) — 1) вучэнне аб м елоды і; 2) сукупнасць меладычных сродкаў, уласцівых твору, кампазітару, ^музычнаму стылю або кірунку.
М Е Л Ы ІА М ЁН А (гр. Melpomene = імя апякункі трагедыі, адной з дзевяці муз y старажытнагрэчаскай міфалогіі) — сімвал сцэнічнага мастацтва. М Е Л Ь Х ІЁ Р (ням. Melchior < фр. maillechort, ад Maillot i Chorier = прозвішча фр. вынаходцаў) — сплаў медзі з нікелем серабрыстага колеру; выкарыстоўваецца для вырабу пасуды, манет і інш. М ЕЛ Я Н О П У С (н.-лац. melanopus) — разнавіднасць цвёрдай пшаніцы з белым зернем. М ЕМ А РД Н Д УМ (лац. memora ndum = тое, што трэба помніць) — дыпламатычны дакумент, y якім выкладзены погляды ўрада па якім-н. пытанні. М ЕМ А РЫ Й Л (лац. memorialis = памятаы) — 1) манументальнае скулытіурнае збудаванне-по мнік для ўвекавечання памяці аб якой-н. падзеі; 2)уст . запіскі, дзённік; m i ra для запісу гандлёвых аперацый; 3) спартыўнае спаборніцтва ў памяць выдатных спартсменаў. М Е М А Р Ы Я Л Ь Н Ы (лац. memori alis = памятны) — які служыць для ўвекавечання памяці якой-н. асобы або падзеі (напр. м-ая дошка, м. комплекс). М ЕМ БРА н А (лац. membrana = перапонка) — 1) тонкая абалонка, перапонка ў арганізме; тонкая пагранічная структура, размешчаная на паверхні клетак і ўнутрыклетачных часцінак; 2) тонкая мета-
М ЕЛ О Д Ы Я (лац. melodia, ад гр. melodia = напеў, песня) — 1) паслядоўнасць гукаў, якая ўтварае пэўнае музычнае адзінства; 2) му-
53
м лічная пласцінка, здольная вагацца; выкарыстоўваецца для ператварэння электрычных або механічных ваганняў y гукавыя (напр. м. тэлефона, м. радыёпрыёмніка).
М ЕН Д Э ЛІЗМ [ад чэш. J. Mendel = прозвішча чэш. прыродазнаўцы (1822— 1884)] — вучэнне аб заканамернасцях спадчыннасці, якое паклала панатак генетыцы.
М Е Ш С Т А Р [ад англ. шеш(огу) = памяць + (res)istor = які ўтварае апору] — электрахімічная кіруючая апора, здольная запамінаць пададзены на яе сігнал.
М Е Н ЕГА Ц Ы Я (н.-лац. menegazzia) — ліставаты сумчаты лішайнік сям. пармеліевых, які трапляецца на ствалах і галінках розных дрэў.
М Е М 0 Р Ы Я (лац. memoria = памяць) — выпіска, запіс з кароткім выкладаннем сутнасці якой-н. справы.
М ЁН ЕД Ж М ЕН Т (англ. manage ment) — сукупнасць метадаў, сродкаў і формаў кіравання вытворчасцю, якія прымяняюцца з мэтай павышэння эфектыўнасці вьпворчасці і павелічэння прыбьгпсу.
м е м у А р ь і (фр. mémoires = успаміны) — літаратурны твор y форме ўспамінаў аб людзях і падзеях, сучаснікам або ўдзельнікам якіх быў аўтар.
М ЁН ЕД Ж Э Р (англ. manager) — 1) спецыяліст па арганізацыі і кіраванню ў сферах вытворчасці, збыту і абслугоўвання, які валодае пэўнай адміністрацыйна-гаспадарчай самастойнасцю; 2) асоба, якая арганізуе публічныя выступленні артыстаў, спартсменаў.
М ЕНАДА (гр. mainas, -ados = літар. шалёная, раз’юшаная) — жрыца Вакха, вакханка ў Стараж. Грэцыі. М ЕН А Ж О Р (фр. ménageur) — тое, пгго і менедж эр 2.
М ЕН ЕД Ж Э РЫ ЗМ (англ. manage rism) — сучасная тэорыя кіравання ў сферах вытворчасці, збьпу і абслугоўвання, заснаваная на Jbiiку навейшых навукова-тэхнічных дасягненняў.
М ЕН А Н ІТЫ [ад гал. Menno Si mons = імя нідэрл. рэлігійнага дзеяча (1496— 1559)] — члены пратэстанцкай плыні ў Нідэрландах (дзе была заснавана ў 16 ст.), ЗША, Канадзе, якая прапаведуе пакорлівасць, непраціўленне злу, пацыфізм.
М Е Н Е С Т Р ^Л Ь (фр. ménestrel) — 1) вандроўны паэт-музыкант y Францыі і Англіі ў сярэднія вякі, a ў 14 — 18 ст. — музыкант-прафесіянал; 2) перан. спявак, паэт.
М ЕН А РА ГІЯ (ад гр. men = месяц + rhegnymi = перапыняюся) — узмацненне менструальных кровадячэнняў пры захворваннях маткі.
М ЁГОУЛА (лац. mensula = столік) — палявы чарцёжны столік, які ў комплексе з кіпрэгелем выкарыстоўваюць для тапаграфічнай здымкі мясцовасці.
М Е Н Г ІР (кельц. menhir, ад men = камень + hir = доўгі) — мегалітычны помнік (гл. мегаліт ) y выглядзе прадаўгаватага каменя, пастаўленага вертыкальна, які ў старажытнасці меў культавае значэнне.
М Е Ю У Р А (лац. mensura = мерка) — 1) мера рытмічнай працягласці ў сярэдневяковай многагало-
54
сай музыцы; 2) лічбавая характарыстыка пэўных параметраў музычных інструментаў.
----------- м М Е Н Т А Л ЬН Ы (лац. mentalis = разумовы, духоўны) — які датычыць спосабу мыслення, духоўнасці.
М Е Ю У Р К А (лац. mensura = мерка) — пасудзіна ў выглядзе высокай вузкай шклянкі з дзяленнямі для дакладнага адмервання вадкасці.
M ÉH TA P (фр. mentor, ад гр. Mentor = імя выхавальніка Тэлемаха, сына Адысея) — настаўнік, выхавальнік, дарадчык (з адценнем іроніі).
М Е Н Ш Г ІТ (фр. méningite, ад гр. meninks, -ningos = мазгавая абалонка) — запаленне абалонак галаўнога і (або) спіннога мозгу ў чалавека і жывёл.
М Е Н Т О Л (ням. Menthol, ад лац. mentha = мята + oleum = алей) — арганічнае злучэнне ў выглядзе празрыстага крыпггалічнага рэчыва з моцным мятным пахам; выкарыстоўваецца ў медыцьше, парфумерыі і харчовай прамысловасці.
М Е Ш С К (гр. meniskos = паўмесяц) — 1) выпуклая або ўвагнутая паверхня вадкасці ў капіляры; 2) выпукла-ўвагнутая або ўвагнутавыпуклая лінза\ 3) анат. храстковы дыск паміж пазванкамі або ў каленным суставе ў млекакормячых і чалавека.
М Е Н У ^Т (фр. menuet, ад menu = маленькі) — старадаўні французскі бальны танец з павольнымі і плаўнымі рухамі, які складаецца ў асноўным з паклонаў і рэверансаў, a таксама музыка да гэтага танца.
М ЕНСТРУ А л Ь Н Ы (лац. mens trualis = пггомесячны) — які мае адносіны да менструацыі.
МЕНЦПС (ад венг. mente = куртка) — кароткая гусарская куртка, абшытая футрам.
М ЕН С ТРУ Ацыя (н.-лац. mens truatio, ад лац. menstruus = месячны) — штомесячны матачны крывацёк y жанчыны, якая дасягнула палавой спеласці.
М Е Н Ю (фр. menu) — 1) набор страў і напіткаў да абеду, снедання і інш., a таксама лісток y сталовай, кафэ, рэстаране з пералікам страў і напіткаў, 2) інфармацыйны пералік магчымых работ або праграм y сістэме, якая ўводзіцца на экран дысплея тэрмінала.
М ЕНТАЛГГЭТ (ад лац. mens, -ntis = розум, мысленне) — 1) духоўная дзейнасць чалавека, яго здольнасць думаць, ствараць уласны погляд на аб’екты, уласцівасці і адносіны рэальнага свету; 2) склад розуму, характар пачуццяў і мыслення.
-М Е Р (гр. meros = частка) — другая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на сувязь з паняццямі «склад», «будова». М Е Р А Г А М Ы (ад гр. meros = частка + -гамія) — працэс апладнення ў прасцейшых, пры якім капуліруюць (гл. капуляцыя) не цэлыя асобіны, a ўтвораныя ў выніку дзялення апошніх гаметы.
М ЕНТА л Ь Н А С Ц Ь (ад мент альны) — духоўнасць; характэрны для асобы або грамадскай групы спосаб мыслення, яго сацыяльная і біялагічная абумоўленасць; склад розуму.
55
м M EPA3ITÔTA (ад гр. meros = частка + зігот а) — частковая зігота, якая ўгвараецца ў бактэрый пры ўсіх формах пераносу генетычнага матэрыялу (гл. т рансдукцыя, трансфармацыя 2). М ЕРА ЗО ІТЫ (ад гр. meros = частка + zoon = жывёла + eidos = выгляд) — асобіны некаторых гтрасцейшых (спаравікі, караняножкі, жгуцікавыя), якія ўівараюцца ў выніку бясполага размнажэння ( шызаганіі). М ЕРА К РЫ Н А В Ы (ад гр. meros = частка + krino = аддзяляю) — які аддзяляе часткі; м - ы я з а л о з ы — залозы, y якіх пры ўтварэнні сакрэту2 не гінуць функцыянальныя клеткі, напр. болыпасць потавых залоз (параўн. апакрынны, галакрынавы). М Е РА Л О ГІЯ (ад гр. meros = частка + -логія) — раздзел ант рапалогм, які вывучае памеры і формы асобных органаў чалавека. t М ЕРАМ ІЗА (н.-лац. meromyza) — насякомае сям. злакавых мушак атрада двухкрылых; пашкоджваюць усходы, сцёблы і насенне збожжавых злакаў і злакавых траў. М Ё Р Г Е Л Ь (ням. Mergel) — асадачная горная парода, якая складаецца пераважна з карбанатаў (кальцыту, даламіту) і глін; выкарыстоўваецца для вырабу цэментаў. М ЕРКАВАЦЬ (польск. miarkowac, ад ням. merken) — 1) разважаць, абмяркоўваючы што-н., думаць; 2) рабіць дапушчэнні, здагадкі; 3) мець намер, план; 4) ацэньваць пэўным чынам.
1) эканамічная палітыка перыяду ранняга капіталізму (15 — 18 ст.), якая адлюстроўвала інтарэсы гандлёвага капіталу; 2) перан. схільнасць да нажывы, гандлярства. М Е Р К А Н Т Ы Л Ь Н ЬІ (фр. merkanШе, ад іт. mercante = гандаль) — 1) уласцівы меркант ылізму 1; 2) перан. да дробязі ашчадны, гандлярскі. М ЕРКАП т Ан Ы [ад лац. т е г (carius) = ртуць + captans = які захоплівае] — арганічныя злучэнні, сяркістыя аналагі спіртоў непрыемнага паху; выкарыстоўваюцца як паскаральнікі вулканізацыі і пластыфікацыі каўчукоў, y сінтэзе лекавых рэчываў. М Е РК Ў РЫ Й (лац. Mercurius = імя бога гандлю, заступніка падарожнікаў y старажытнарымскай міфалогіі) — перан. ганец. М Е РК У РЫ Я Л ІЗМ (ад п.-лад. mercurius = назва ртуці ў алхімікаў) — прафесійнае захворванне, выкліканае хранічным атручваннем ртуццю і яе злучэннямі. M EPJIÀ H (фр. merlan) — рыба сям. трасковых, якая водзіцца ў Атлантычным акіяне ў прыбярэжнай зоне Еўропы. М ЕРЛУ ЗА (фр. merluz) — рыба атрада трасковых, якая водзіцца ва ўмераных і субтрапічных водах Атлантычнага і Ціхага акіянаў; хек. М Е РМ ІТ ЬІД Ы (н.-лац. mermithidae) — сямейства чарвей класа немат одаў; жьшуць свабодна ў вадзе і ў вільготнай глебе; лічынкі — паразіты пчол, матылёў, мух. М Е Р С Е РЫ ЗА Ц Ы Я [ад англ. J.Mercer = прозвішча англ. хіміка ( 1791— 1866)] — апрацоўка пражы
М Е РК А Н Т Ы Л ІЗМ (фр. mercanti lisme, ад іт. mere an te = гандляр) —
56
----------- м
або баваўнянай тканіны растворам едкага натру для надання ёй бляску, мяккасці і трываласці.
М Е Р Ы Н 0 С (ісп. merinos) — na po да танкарунных авечак.
М ЁРТ Э Л Ь (ням. Mortel, ад лац. mortarium = вапняковы раствор) — сумесь пяску і гашанай вапны; выкарыстоўваецца ў вогнетрывалай кладцы прамысловых печаў і інш. М ЕРЧ Э Н Д А Й ЗШ Г (англ. mer chandising) — комплекс мерапрыемстваў, накіраваных на тое, каб стварыць спрыяльную сітуацыю для пакупніка, забяспечыць максімальную верагоднасць куплі таваРУМ Е РЫ Д Ы Я Н (н.-лац. meridion) — каланіяльная дыятомавая водарасць сям. фрагілярыевых, якая трапляецца ў чыстых прэсных водах на камянях, раслінах, нярэдка ў планкпюне. М ЕРЫ Д Ы Й Н (лац. meridianus = паўднёвы) — уяўная лінія на паверхні зямнога шара, якая злучае абодва полюсы і ўсе пункты якой маюць аднолькавую даўгату; н я б е с н ы м. — вялікі круг нябеснай сферы, які праходзіць праз зеніт і полюсы свету.
М Е РЫ С М А П ЕД Ы Я (н.-лац. me ri smopedia) — каланіяльная сінезялёная водарасць сям. мерысмапедыевых, якая пашырана пераважна ў прэсных водах. М Е Р Ы С Т ^М А (ад гр. meristos = падзельны) — тканка ў раслін, здольная на працягу ўсяго жыцця ўтвараць новыя клеткі. М Е РЫ Т А К РА Т Ы Я (ад лац. me ritus = дастойны + -кратыя) — улада найбольш здольных. -М Е Р Ы Я (гр. meros = частка) — другая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на сувязь з паняццем «расчляненне». М ЕРЭНГА (фр. meringue) — пірожнае з запечаных узбітых яечных бялкоў і смятанкі з цукрам. t
i
M EC A (фр. messe, ад лац. mis sa) — 1) галоўнае богаслужэнне каталіцкай царквы; 2) многагалосы харавы твор рэлігійнага зместу на тэкст каталідкага набажэнства. M ÉCA2 (ісп. mesa = стол) — невялікія сталовыя ўзвышшы з абрывістымі схіламі, якія ўяўляюць сабой рэшткі вялікіх плато. ! М Е С А Л Ш А (лац. Messalina = імя жонкі старажытнарымскага імператара Клаўдзія, вядомай сваім уладалюбствам, вераломствам і распустай) — перан. распусная жанчьша.
М Е РЫ Д Ы Я Н А Л ЬН Ы (лац. meri dionalis) — які мае напрамак з поўначы на поўдзень, па мерыдыяну. М ЕРЫ Д Ы Я Н Н Ы (ад мерыдыян) — які мае адносіны да мерыдыяна; м. к р y г — астранамічны прыбор для вызначэння моманту праходжання нябесных свяцілаў праз нябесны мерыдыян.
М Е С ІД 0 Р (фр. messidor, ад лац. messis = жніво + гр. doron = дар) — дзесяты месяц года (з 19 — 20 чэрвеня да 18 — 19 ліпеня) французскага рэспубліканскага календара, які дзейнічаў y 1793— 1805 гг.
М Е Р Ы Н Г Ы (н.-лац. moehringia) — травяністая расліна сям. гваздзіковых з белымі кветкамі на доўгіх кветаножках, пашыраная ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы.
57
м М Е С ІЯ (лац. messias, ад ст.-яўр. màSiâch = памазанік) — паводле іудзейскага і хрысціянскага веравучэнняў, пасланец бога, які павінен прыйсці на зямлю, каб выратаваць род чалавечы ад зла і ўстанавіць «царства нябеснае». М Е С ІЯ Ш ЗМ (фр. messianisme, ад лац. messias < ст.-яўр. mâsiâch = памазанік) — 1) рэлігійнае вучэнне аб прыходзе на зямлю пасланца бога (месіі) для выратавання роду чалавечага; 2) гісторыка-філасофскае вучэнне аб збавіцельнай ролі якога-н. народа ў лёсе чалавецгва. М Е С М Е Р Ь В М [ад ням. F.Mesmer = прозвішча ням. урача (1734— 1815)] — уяўленне аб выпрамяненні планетамі асаблівай магнітнай сілы і аб яе лячэбным уплыве на людзей. М Е С У Р (н ям Mefiuhr) — прыбор для вымярэння малых дэфармацый пры выпрабаванні матэрыялаў. t
i
META* (h*. meta = палавша) — здзелка, удзельнікі якой дзеляць папалам прыбыткі і страты.
М ЕТ А БА Л ІЗМ (фр. métabolisme, ад гр. metabole = змена, пераўтварэнне) — сукупнасць працэсаў катабалізму і анабалізму ў раслінах, жывёлах, мікраарганізмах; абмен рэчываў. М Е Т А БА Л ІТ Ы (ад гр. metabole = змена, пераўтеарэнне) — рэчывы, якія ўтвараюцца ў арганізме ў працэсе абмену рэчываў (метабалізму)\ параўн. антыметабаліты. М Е Т А БА Л ІЯ (ад гр. metabole = змена, пераўтварэнне) — відазмяненне чаго-н. М ЕТАБГЁЗ (ад мета- + гр. bios = жыццё) — узаемаадносіны паміж мікраарганізмамі, пры якіх прадукты жыццядзейнасці аднаго віду служаць крыніцай харчавання для іншага віду. М ЕТА ГА Л А КТЫ КА (ад мета- + галактыка) — сукупнасць зорных сістэм, даступная сучасным астранамічным метадам даследавання. м е т а г е а г р А ф і я (ад мета- + геаграфія) — галіна тэарэтычных
даследаванняў, якая вывучае месца геаграфіі ў агульнай сістэме навук.
М ЕТА 2 (н.-лац. meta) — павук сям. кругапрадаў, які жыве ў траве, хмызняках, рэдка на дрэвах.
M ET АГЕМ АГ.ЛАБІН (ад мета+ гемаглабін) — прадукт акіслення гемаглабіну некаторымі ядамі (нітратамі, нітрытамі, анілінам і інш.), часам лякарствамі пры паглынанні іх арганізмам.
M ETA - (гр. meta = пасля, за) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «пасля», «за», «цераз», «сярод», «паводле», што паказваюць на змену, пераўтварэнне, перамяшчэнне чаго-н.
M ETA TEH É3 (ад мета- + -генез) — 1) адна з форм чаргавання пакаленняў y жывёл, пры якой пакаленне, што развілося палавым шляхам, змяняецца пакаленнем, якое размнажаецца бясполым шляхам; 2) сукупнасць працэсаў ператварэння асадачных горных парод пры апусканні іх y больш глы-
М ЕТА БА ЗІС (гр. metabasis = пераход) — лог. сафістычны прыём y спрэчцы, калі пытанне, якое абмяркоўваецца, адхіляецца і падмяняецца іншым.
58
м мнагаклетачных жьюёл (параўн. пратазоа).
бокія гарызонты літ асф еры ва ўмовах павышэння ціску і тэмпературы (параўн. гет эрагонія).
М ЕТА К А РТА ГРА Ф ІЯ (ад мет а+ картаграфія) — галіна тэарэтычнай карт аграфіі, якая вывучае логіка-метадалагічныя асновы картаграфіі.
М ЁТА Д (фр. méthode, ад гр. me thodos) — 1) спосаб пазнання, даследавання з’яў прыроды і грамадскага жыцця (напр. эксперыментальны м.); 2) прыём, сукупнасць прыёмаў y практычным ажыццяўленні чаго-н., дасягненні канкрэтнай мэты (напр. м. навучання, мастацкі м.).
М Е Т А К Ш ІЗ (ад мет а- + -кінез) — перыяд дзялення клеткі, y час якога адбываецца перамяшчэнне храмасом y плоскасць экватара клеткі.
М Е Т А Д А Л 0Г ІЯ (ад метад + -логія) — 1) вучэнне аб метадах навуковага пазнання; 2) сукупнасць прыёмаў, метадаў, якія прымяняюцца ў асобных навуках і гтрактычнай дзейнасці (напр. м. мовазнаўчага даследавання, м. навучання).
М ЕТА К РЫ Л А В Ы (ад мет а- + акрылавы)\ м - а я к і с л а т а — арганічнае злучэнне аліфатычнага рада, бясколерная вадкасць; выкарыстоўваецца ў вытворчасці палімераў. м е т а к р ы л А т ы (ад мет а- + акрылаты) — складаныя эфіры метакрылавай кіслаты або яе солі, з якіх сінтэзуюць палімеры.
М Е Т А Д 0Л А Г (ад метад + -лаг) — спецыяліст y галіне мет адалогіі. М ЕТА Д Ы ЗМ (англ. methodism, ад гр. methodos = метад) — 1) адзін з кірункаў y пратэстантызме, які аддзяліўся ў 1-й чвэрці 18 ст. ад англіканскай царквы; ад прыхільнікаў патрабуецца строгая дысцыпліна, дакладнае выкананне царкоўных абрадаў; 2) паслядоўнасць y рабоце, навучанні, выхаванні.
M ETÀJI (ням. Metall < лац. metal lum, ад гр. metallon) — рэчыва, якому ўласцівы бляск, коўкасць, добрая цеплаправоднасць і электраправоднасць; к а л я р о в ы я м е т a л ы — медзь, алюміній, цынк, волава і інш.; ч о р н ы я м е т a л ы — жалеза, сталь, чыгун.
М ЕТА ДЬІСТ (англ. methodist, ад гр. methodos = метад) — 1) прыхільнік метадызму 1; 2) спецыяліст па методыцы выкладання якога-н. прадмета.
М Е Т А Л А ГЕ Ш Я (ад мет ал + гр. genos = нараджэнне) — раздзел геалогіі, які вывучае заканамернасці размяшчэння рудных радовішчаў y зямной кары.
М ЕТА Д Ы Ч Н Ы (гр. methodikos) — 1) які мае адносіны да мет одыкі (напр. м. дапаможнік); 2) планамерны, паслядоўны (напр. м. абстрэл). t М ЕТАЗОА (ад мет а- + гр. zoon = жьшёліна) — агульная назва ўсіх
М ЕТА Л А ГРА Ф ІЯ (ад м ет ал *•* -граф ія) — раздзел металазнаўства, які вывучае структуру і фізічныя ўласцівасці металаў і сплаваў; 2) друкаванне з мегалічных друкарскіх форм з паглыбленым малюнкам.
59
м M ETA JIA I3Ô JI [ад мет ал + ізал(яцыя)] — воданепранікальны матэрыял, тонкая металічная фольга, пакрьггая з абодвух бакоў слоем бітуму. М ЕТАЛАКЕРАМПСА (ад мет ал + кераміка) — матэрыял або вырабы, атрыманыя з металічных парашкоў шляхам прасавання і спякання пры высокай тэмпературы, a таксама працэс атрымання вырабаў такім шляхам. М Е Т А Л А М Ё Т РЫ Я (ад метап + -метрыя) — геалагічны метад пошукаў металічных карысных выкапняў, заснаваны на вьшучэнні размеркавання хімічных элементаў па плошчы.
М ЕТА ЛАТЭРМ 'іЯ (ад мет ал + -тэрмія) — працэс выдзялення металу са злучэнняў з іншымі металамі шляхам павышэння тэмпературы плаўлення (гл. алюмінатэрм ія і сілікатэрмія). М ЕТА ЛА Ф ІЗІКА (ад метсіл + ф ізіка) — раздзел фізікі, які вьшучае будову і фізічныя ўласцівасці металаў і сплаваў, a таксама працэсы пры іх апрацоўцы. М ЕТА ЛА Ф О Н (ад метсш + -фон) — ударны музычны інструмент, y якім крыніцай гукаў з’яўляюцца падабраныя па гучанню ў адпаведным парадку металічныя пласцінкі. М ЕТА Л ІЗА Ц Ы Я (ад м ет ал) — нанясенне металічнага пакрыцця на паверхню вырабу з мэтай надання яму пэўных уласдівасцей.
М ЕТА Л А О П ТЫ К А (ад мет ал + оптыка) — раздзел огггыкі, які вывучае аптычныя ўласцівасці металаў y залежнасці ад іх крыпггалічнай структуры.
М ЕТ А Л ІМ Н ІЁН (ад мет а- + гр. limnion = азярцо) — слой вады ў вадаёмах, y межах якога тэмпература летам рэзка паніжаецца з павелічэннем глыбіні, a шчыльнасць вады ўзрастае.
М ЕТА ЛА П ЛА СТ (ад мет ал + -пласт ) — матэрыял y выглядзе металічнага ліста з палімерным пакрыццём.
М Е Т А Л 0 П К А (ад мет ал + логіка) — тэорыя даследавання сістэмы і паняцця сучаснай фармальнай логікі.
МЕТАЛАПлЛсТЫКА
(ад мет ал + пластыка) — творы скулыітуры, адлітыя з бронзы, алюмінію і іншых металаў, пластыка якіх разлічана на маляўнічы эфект, зіхаценне святлаценяў, выяўленне ўласцівасцей матэрыялу.
М ЕТА Л О ІД (ад мет ал + -оід) — хімічны элемент, які не адносіцца да металаў; устарэлая назва неметалаў.
М ЕТА Л А П РА Д У К Ц Ы Я (ад мет ал + прадукцыя) — вырабы з металу.
М ЕТА ЛУ РГ (ням. Metallurg, ад гр. metallurgos = рудакоп, металіст) — спецыяліст па мет алургіі.
М ЕТА Л А П РА ТЭІД Ы (ад мет ал + пратэіды) — комплексы бялкоў з цяжкімі металамі, якія выконваюць ролю дыхальных пігментаў, пераносчыкаў металаў y арганізме, ферментаў.
М Е Т А Л Ў РГІЯ (ням. Métallurgie < с.-лац. metallurgia, ад гр. metallurgeion = месца апрацоўкі металу) — 1) галіна цяжкай прамысловасці, якая займаецца выплаўкай металаў з руд і іншых матэрыялаў,
60
----------- м
мічнай прамысловасці; балотны газ, рудніковы газ.
іх першаснай апрацоўкай; 2) навука аб спосабах прамысловай выплаўкі і апрацоўкі металаў.
М ЕТАНА л Ь [ад мет ан + аль(дэгід)\ — тое, што і фармапьдэгід.
М ЕТА М А РФ ІЗМ (а д м е т а - + -м арф ізм ) — працэс пераўтварэння структуры і хімічнага саставу горных парод пад уздзеяннем фізічных і хімічных фактараў.
МЕТАНАУШПУС (ад
мет а- + наупліус) — лічынкавая стадыя par кападобных, якая змяняе стадыю наупліуса.
М Е Т А М А РФ 03А (фр. métamo rphose < лац. metamorphosis, ад гр. metamorphosis = пераўтварэнне) — 1) біяп. пераход адной формы развіцця ў другую са змяненнем знешняга выгляду і функцый (напр. м. вусеня ў мазыля); 2) значная перамена, істотнае змяненне.
МЕТАНЕФР0 С (ад
мет а- + гр. nephros — нырка) — парны орган выдзяляльнай сістэмы ў паўзуноў, птушак, млекакормячых і чалавека; ньфка.
METАНЕФРЬІДЫІ (ад мет а-
+ нефрыдыі) — органы выдзялення ў чарвей, малюскаў і некаторых членістаногіх.
М ЕТАМ АТЭМ АТЫ КА (ад м еm a- + матэматыка) — навука, якая вывучае фармалізаваныя матэматычныя тэорыі.
МЕТАШММ (гр. metonymia) — від т ропа, замена аднаго слова другім на аснове сувязі іх значэнняў па сумежнасці (напр. «горад прачнуўся» замест «жыхары горада прачнуліся»).
М ЕТА М Ё РЫ (ад мета- + -мер) — падобныя паміж сабой часткі (членікі) цела метамерных (гл. мет амерыя 1) жывёл; сегменты.
МЕТАН0 Л [ад мет ан + (алкаг)оль] — арганічнае злучэнне, бясколерная вадкасць з характэрным пахам алкаголю, якую атрымліваюць гал. ч. сінтэзам з вадароду і вокісу вугляроду; шырока ўжываецца для сінтэзу фармальдэгіду і інш.; метылавы спірт, драўняны спірт.
М ЕТА М ЕРЬІЯ (ад мет а- + -меры я) — 1) т ь т будовы цела жывёлы, пры якім яно раздзелена на падобныя паміж сабой часткі (метам ер ы \ напр. y кольчатых чарвей; 2) хім. назва аднаго з відаў ізамеры і. М ЕТА М ІК Т Н Ы (гр. metamiktos = змешаны); м - ы я мінерал ы — мінералы, якія пад уплывам энергіі радыеактыўнага распаду урану і торыю перайшлі з крышталічнага ў шклопадобны агрэгатны стан.
МЕТАПІЗМ (ад гр. metopon = лоб) — наяўнасць y дарослых людзей незаросшага шва па сярэдняй лініі лобнай часткі чэрапа. МЕТАПЛАЗІЯ (гр. metaplasis = пераўтварэнне) — пераўтварэнне дыферэнцыраванай тканкі арганізма ў іншую тканку (напр. храстка ў косць); параўн. неаплазія.
M ETÀ H (фр. méthane) — газ, які атрымліваецца ў выніку злучэння вугляроду з вадародам; утвараецца пры гніенні арганічных рэчываў без доступу паветра; выкарыстоўваецца як паліва і як сыравіна ў хі-
МЕТАПЛАЗМА (ад мет а- + плазма) — састаўная частка цытапяазмы. бі
м M ETAPXÔ3 (ад м ет орхіс) — глісная хвароба жывёл і чалавека, якая выклікаецца гельмінт амі з роду меторхіс. M ETACAM ATÔ3 (ад мет а- + гр. soma, -atos = цела) — працэс паступовага замяшчэння адных мінералаў горнай пароды другімі ў выніку ўздзеяння на яе магмы, газаў або раствораў, якія цыркулююць y зямной кары. М ЕТА СА М А ТЫ ЗМ (ад мет а- + гр. soma, -atos = цела) — тое, пгго і метасаматоз. М Е Т А С Е К В 0Я (н.-лац. metaseq uoia) — вечназялёнае хвойнае дрэва сям. таксодыевых, якое трапляецца ў горных лясах Цэнтр. і Зах. Кітая; культывуецца як дэкаратыўная расліна. М Е Т А С Т А БІЛ ЬН Ы (ад мет а- + стабільны); м. с т a н — адносна ўстойлівы стан, з якога цела можа перайсці ў больш устойлівы стан пад уздзеяннем знешніх фактараў або самаадвольна. М ЕТА СТА З (фр. métastasé, ад гр. metastasis = перамяшчэнне) — 1) перанясенне крывёю або лімфай узбуджальніка хваробы ў арганізме з аднаго месца на другое; 2) месца захворвання, якое ўзнікла ў выніку перамяшчэння такога ўзбуджальніка.
разітуюць y бронхах і лёпсіх дзікоў, свойскіх свіней. м е т а т а л А м у с (ад мет а- + таламус) — задняя частка прамежкавага мозгу ў пазваночных.
М ЕТА ТА Н К (ад мета- + танк) — рэзервуар для абяскоджання асадкаў, якія выдзяляюцца пры біялагічнай ачыстцы сцёкавых вод, з дапамогай мікраарганізмаў без доступу паветра (параўн. аэратанк). А т а р (ад мет а+ транслятар) — транслятар, арыентаваны на клас уваходных моў электронна-вылічальных машын. м етатрансл
М ЕТАТЭЗА (фр. metathese, ад гр. metathesis = перастаноўка) — перастаноўка суседніх гукаў y сярэдзіне слова з мэтай змяніць яго агульнапрынятае гучанне; найбольш пашырана ў вусна-паэтычнай народнай творчасці, асабліва ў дзіцячых жанрах (напр. «талерка — тарэлка»). М Е Т А Т Э 0Р Ы Я (ад мет а- + тэорыя) — лагічная тэорыя, якая вьшучае заканамернасці якой-н. іншай тэорыі. М ЕТАФАЗА (ад мета- + фаза) — другая фаза непрамога дзялення клеткі; на працягу яе храмасомы расшчапляюцца на храматыды.
М Е Т А С Т А Т ЬІЧ Н Ы (гр. metastatikos) — звязаны з метастазам.
М ЕТАФ АРА (с.-лац. metaphora, ад гр. metaphora = перанос) — від т ропа, ужыванне слова ці выразу ў пераносным значэнні на аснове падабенства або параўнання адной з’явы ці прадмета з другімі (налр. «гоман дрэў»).
M ETA C TPA H TU IÉ3 (ад мет аст рангіліды) — глісная хвароба дзікоў і свойскіх свіней, якая выклікаецца метастрангіл ідамі. М ЕТА С Т РА Н ГІЛ ІД Ы (н.-лац. metastrongulidae) — сямейства гельмінт аў класа нематодаў.; па-
МЕТАФІЗПС (ад мет аф ізіка) — 1) паслядоўнік метафізікі; 2) ne-
61
м дання таго ці іншага прадмета ў пачатковай, сярэдняй і вьпшйшай школе, a таксама падручнік, y якім яны апісваюцца
ран. чалавек, схільны ад абстрактных разважанняў. МЕТАФІЗПСА (лац. metaphysica, ад гр. meta ta physika = пасля фізікі) — 1) процілеглы дыялектыцы спосаб мыслення, пры якім з’явы, прадметы і паняцці разглядаюцца як ізаляваныя і нязменныя сутнасці; 2) перан. абстрактнае, туманнае разважанне; пгго-н. з малазразумелае, туманнае.
M ETÔ JI [ад мет(ыл) + (амінаф ен)ол\ — арганічнае злучэнне класа фенолаў, бясколернае крышталічнае рэчыва, ж о е выкарыстоўваецца ў фатаграфіі як праявіцель.
М ЕТА Ф Л А ^М А (ад мет а- + флаэма) — валакністая тканка маладых органаў раслін, па якой перамяшчаюцца арганічныя рэчывы.
М Е Т 0 Ц М Е Т 0 П А (гр. meto pe) — архіт. прамавугольная каменная пліта, аздобленая рэльефамі або жывапісам, паміж двума трыгліфамі ў фрызе дарычнага ордэра 2.
М Е Т А Ф 0 С [ад мет а- + ф ос(фар)] — фосфараарганічны прэпарат, які прымяняецца для барацьбы са шкоднымі насякомымі ў сельскай гаепадарцы.
M E TÔ PX IC (н.-лац. methorchis) — гельмінт сям. апістархідаў.; паразітуе ў жоўцевым пузыры і пячоначных ходах млекакормячых, чалавека і птушак.
М ЕТАФРАЗА (ад мет а- + фраза ) — даслоўная перадача зместу або падрадковы пераклад вершаванага твора, падрадкоўнік для мастацкага перакладу. М ЕТА Х РА М А ЗІЯ (ад мет а- + гр. chroma = колер) — біял. уласцівасць клетак і тканак афарбоўвацца ў тон, які адрозніваецца ад колеру фарбавальніка.
М Е Т Р 1 (фр. metre, ад гр. metron = мера) — 1) адзінка даўжыні ў Міжнароднай сістэме адзінак (СІ), роўная 1650763,73 даўжыні хвалі ў вакууме выпрамянення, якая адпавядае пераходу паміж пэўнымі ўзроўнямі атама крыптону 86; 2) лінейка такой даўжыні з нанесенымі на яе дзяленнямі ў сантыметрах.
M ETА Ц Э Н Н ЕРЫ Т (ад мет а- + цэйнерыт) — мінерал, які адрозніваецца ад цэйнерыту меншай колькасцю вады і аптычнымі ўласцівасцямі; радыеактыўны.
М Е Т Р 2 (гр. metron = мера) — 1) вершаваны памер; 2) раўнамернасць чаргавання моцных і слабых долей y музычным такце; сістэма арганізацыі рытму.
М ЕТА Ц Э Н ТР (ад мет а- + цэнтр) — пункт перасячэння лініі, якая праходзіць праз цэнтр вагі выцесненай целам (суднам) вады, з плоскасцю сіметрыі гэтага цела.
-M E T P (гр. metreo = вымяраю) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццям «вымяральны прыбор», «адзінка даўжыні ў метрычнай сістэме», «вымяральнік».
М ЕТО Д Ы КА (гр. methodike) — 1) сукупнасць метадаў, прыёмаў выканання якой-н. работы; 2) навука аб спосабах і прыёмах выкла-
63
М Е Т РА Ж (фр. métrage) — велічыня (даўжыня або плошча) чаго-н., выражаная ў метрах.
м М Е Т Р А Л 0 П Я (ад гр. metron = мера + -логія) — навука аб сістэмах мер і вагі. M ETPA H Ô M (ад гр. metron = мера + нам2) — прылада з маятнікам, якая гукавымі сігналамі адзначае кароткія прамежкі часу.
МЕТРАНПЯж (фр. metteur en pages = складальнік старонак) — работнік друкарні, які вярстае набор. М Е Т Р А П А Л ІТ ^Н (фр. métropo litain = сталічны, ад гр. metropolis = галоўны горад, сталіца) — гарадская падземная электрычная чыгунка. М Е ТРА П А ТЫ Я (ад гр. metra = матка + -патыя) — узмацненне матачных крывацёкаў без выразных хваравітых змяненняў y палавых органах; назіраецца ў юным узросце і ў час клімаксу. М Е Т Р А П 0Л ІЯ (лац. metropolis < гр. metropolis, ад meter = маці + polis = горад) — 1) старажытнагрэчаскі горад-дзяржава (поліс) y адносінах да заснаваных ім калоній на тэрыторыі іншых краін; 2) дзяржава ў адносінах да калоній, якімі яна ўладае. М ЕТРА РА ГІЯ (ад гр. metra = матка + rhegnymi = прарьшаюся) — матачны крывацёк.
M E T PÔ (фр. metro, ад métropoli tain = сталічны) — тое, што і метрапстітэн.
МЕТРОЛАГ(ад гр. metron = мера + -лаг) — спецыяліст y галіне метралогіі. МЁТРЫКА 1 (гр. metrike, ад met ron = мера) — 1) раздзел тэорыі літаратуры, які вывучае вершаскладанне і памер верша; сукупнасць правіл вершаскладання; 2) сукупнасць канкрэтных праяўленняў мет ра ў музыцы. МЕТРЫКА 2 (польск. metryka < с.-лац. matricula = каталог, вопіс) — 1) пасведчанне аб нараджэнні; 2) збор дакументаў; М. В я л і к а г а к н я с т в а Літ о ў с к а г а — дзяржаўны архіў Вялікага княства Літоўскага 14— 18 ст. МЕТРЬІТ (ад гр. metria = матка) — мед. запаленне мышачнай тканкі сценкі маттсі, звычайна як вынік э ндаметрыту. МЕТРЬРШЫ(гр. metrikos = мерны) — 1) звязаны з сістэмай вымярэння; м - а я с і с т э м а м е р — сістзма мер, y аснову якой пакладзены адзінка даўжыні — метр і адзінка масы — кілаграм; 2) які мае адносіны да вершаванага памеру; м. в е р ш — верш, адзінкай вымярэння ў якім з’яўляецца стапа. -МЕТРЫЯ (гр.
М ЕТРА С А Л Ы П Н Г А ГРА Ф ІЯ (ад гр. metra = матка + salpinks = труба + -граф ія) — метад рэнтгеналагічнага даследавання маткі і матачных труб.
metreo = вымяраю) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццю «вымярэнне».
МЕТРЫЯПАТЫЯ (гр. metriopatheia, ад metrios = умераны + pathos = страсць) — умеранасць y пачуццях як паняцце старажьгшагрэчаскай этыкі.
М ЕТРД А ТЭ Л Ь (фр. maître d'hotel = гаспадар гасцініцы) — распарадчык (гапоўны афіцыянт) y рэстаране або гасцініцы.
64
м
ных злучэнняў, двухвалентны рады кал] 2 з двух атамаў вадароду і аднаго атама вугляроду.
М ЕТЬВА ц ЫЯ (фр. métisation) — скрыжаванне розных парод жывёлы (у межах аднаго віду), a таксама розных сартоў раслін для паляпшэння старой або вывядзення новай пароды, сорту. МЕТЫ Л (фр. methyle) — састаўная частка многіх арганічных злучэнняў, аднавалентны рады кал1 2 з трох атамаў вадароду і аднаго атама вугляроду.
МЕТЫ ЛЕНБЛАУ (ад метылен + ням. Ыай = сіні) — арганічнае рэчьша, фарбавальнік, які выкарыстоўваецца таксама ў медыцыне як антысептычны сродак.
МЕТЫЛАВЫ (ад мет ы л), м. с п і р т — тое, што і метанол.
МЕТЫ ЛЕНХЛАРЬІД (ад метылен + хлары д) — хлорысты метылен, бясколерная вадкасць; выкарыстоўваецца як растваральнік палімераў.
МЕТЫЛАМАНАДЫ (н.-лац methylomonadaceae) — сямейства бактэрый, здольных атрымліваць энергію толькі за копгг выкарыстання аднавугляродных арганічных злучэнняў мет ану або мет анолу.
МЕТЫ ЛМЕТАКРЫ ЛАТ (ад метыл + мет акрылавы) — арганічнае злучэнне, метылавы эф ір метакрылавай кіслаты, бясколерная вадкасць; выкарыстоўваецца гал.ч. y вытворчасці аптычна-празрыстых пластмас.
МЕТЫ ЛАМІН (ад мет ыл + ам іны) — арганічнае злучэнне, газ з рэзкім непрыемным (аміячным) пахам; выкарыстоўваецца ў фармацэўтычнай і хімічнай вытворчасці.
МЕТЫЛТЫАУРАЦЬІЛ (ад м етыл + гр. theion = cepa + uron = мача + лац. acetum = воцат) — лекавы прэпарат, які выкарыстоўваецца пры лячэнні базедавай хваробы, гіперт ырэёзу і інш.
МЕТЫЛАРАНЖ (адм ет ы л + фр. orange = апельсінавы) — арганічны сінтэтычны фарбавальнік; выкарыстоўваецца як індыкат ар, які набьгоае ў кіслым асяроддзі чырвоны колер, a ў шчолачным жоўты.
М ЕТЫ ЛТЭСТАСТЭР0Н (ад метыл + тэстастэрон) — лекавы прэпарат, сішэтычны замяняльнік мужчынскага палавога гармона. МЕТЫЛФЕНОЛ (ад мет ыл + фенол) — тое, што і крэзол.
МЕТЫЛБЕГООЛ (ад мет ыл + бензол) — тое, што і талуст.
М ЕТЫ ЛХЛАРЬІД (ад мет ыл + хлары д) — хлорысты метыл, бясколерны газ; выкарыстоўваецца пры сінтэзе арганічных фарбавальнікаў і некаторых палімераў.
М ЕТЫ ЛВІЯЛЕТ (ад мет ыл + фр. violet = фіялетавы) — арганічны фарбавальнік, крышталічны парашок з зялёным металічным бляскам; выкарыстоўваецца ў паліграфічнай, тэкстыльнай і інш. прамысловасцях.
М ЕТЫ ЛЦЭЛЮ Л03А (ад метыл + цэлюлоза) — прадукт узаемадзеяння шчолачнай цэлюлозы з метылхларыдам, цвёрдае рэчыва белага колеру; выкарыстоўваецца пры атрыманні плёнак, кляёў, як
МЕТЫ ЛЕН (фр. méthylène) — састаўная частка многіх арганіч3 A. М. Б улы ка, т . 2
65
М------------
згушчальнік сокаў, паліграфічных фарбаў і інш.
ратуры, ціску) і фізічных працэсаў y верхніх слаях атмасферы.
МЕТЫ ЛЭТЫ ЛКЕТОН (ад метыл + этыл + кет он ) — хімічнае злучэнне класа кетонаў, бясколерная вадкасць; выкарыстоўваецца як растваральнік і сыравіна ў арганічным сініэзе.
М ЕТЭАРАЛАГІЧНЫ (ад мет эаралогія) — звязаны з метэаралогіяй (напр. м-ыя назіранні).
МЕТЬІС (фр. metis, ад п.-лац. mixticius = змешаны) — 1) нашчадак ад шлюбу прадстаўнікоў розных рас (пераважна белых з індзейцамі); 2)уст. жывёліна, атрыманая ў выніку скрыжоўвання асобін розных парод.
М ЕТЭАРАЛОГІЯ (ад гр. meteora = атмасферныя з ’явы + -логія) — навука аб складзе і будове зямной атмасферы і аб працэсах і фізічных з ’явах, якія адбываюцца ў ёй.
М ЕТЭАРАЛІТ (а д м е т э о р + -літ) — тое, пгго і аэраліт.
М ЕТЭАР0ГРАФ (ад гр. meteora = атмасферныя з’явы + -граф ) — прыбор для аўгаматычнага запісу тэмпературы, ціску і вільготнасці паветра ў высокіх слаях атмасферы.
МЕТЫ САЦЫЯ (фр. métisation) — антр. змешванне розных чалавечых рас паміж сабой. М ЕТЫ ЯНШ [ад ме(тыл) + гр. theion = cepa] — серазмяшчальная незаменная амінакіслата, якая ўваходзіць y склад жывёльных і раслінных бяж оў.
МЕТЭАРОЛАГ (ад гр. meteora = атмасферныя з’явы + -лаг) — спецыяліст y галіне мет эаралогіі. МЕТЭАРЫ ЗМ (гр. meteorismos = уздуцце) — мед. уздуцце жьшата газамі, якія збіраюцца ў стрававальным тракце.
М ЕТЭА- [ад метэафалагічны) ] — першая састаўная часттса складаных слоў, якая выражае паняцце «метэаралагічіш».
МЕТЭАРЬІТ (ад гр. meteoros = які лунае ў паветры) — цвёрдае цела касмічнага паходжання, якое ўпала на Зямлю з міжпланешай прасторы.
МЕТЭАШФАРМЛцЫЯ (ад м етэа- + інфармацыя) — звеспсі аб атмасферных з ’явах. МЕТЭАПАТЬІЧНЫ (ад м ет эа+ гр. pathos = пакута, хвароба); м - а я р э а к ц ы я — паталагічная рэакцыя арганізма на змены надвор’я.
МЕТЭАРЬІТЫ КА (ад метэары т ) — навука, якая вывучае метэарьпы. М ЕТЭАСІСТ^М А (ад мет эа- + сістэма) — сістэма назіранняў над атмасфернымі з ’явамі.
М ЕТЭАРАГРАФІЯ (ад гр. meteoга = атмасферныя з’явы + -графія) — апісанне змен, якія адбываюцца ў атмасферы, пры даламозе метэарографа.
МЕТЭАСТАНЦЫЯ (ад мет эа- + станцыя) — установа, дзе праводзяцца рэгулярныя метэаралагічныя назіранні, патрэбныя для вывучэння клімату, прадказання надвор’я.
МЕТЭАРАКЕТА (ад мет эа- + ракет а) — лятальны апарат для даследавання параметраў (тэмпе-
66
— ------ м М ЕТсШ (гр. metoikoi = перасяленцы) — асабіста вольныя, але палітычна бяспраўныя чужаземцы, якія пастаянна жылі ў Стараж. Грэцыі; займаліся гал. ч. рамяством і гандлем.
М ЕХАНАТЭРАПІЯ [ад механ(ічны) + тэрапія] — тое, пгго і кінетатэрапія. М ЕХАНАХІМ ІЯ [ад механ(ічны) + хімія] — вучэнне пра палімеры, яхое даследуе хімічныя пераўтварэнні ў іх ад дзеяння механічных сіл.
М ЕТЭМПСІХОЗ (гр. metempsy chosis = перасяленне душ) — рэлігійна- містычнае вучэнне аб перасяленні душы памерлага ў немаўля або жывёліну ці нават y камень.
МЕХАНАХОРЫ Я [ад механрчны) + -хорыя] — спосаб распаўсюджання насення раслінамі, пры якім плады хутка раскрываюцца і насенне раскідаецца (у жоўтай акацьгі, кісліцы і інш.).
М ЕТЭ 0Р (гр. meteoros = які лунае ў паветры) — 1) астр. яркае свячэнне касмічнага цела, што ўзнікае пры яго руху ў зямной атмасферьц знічка; 2) перан. пгго-н. нечаканае, яркае, але хуткацечнае, недаўгавечнае.
ME ХАНАЦЫТЫ [ад механ(ічны) + -цыты) — клеткі жывёл, здольныя сінтэзаваць калаген. М Е Х А Ш зЛ ц Ы Я (ад гр. mechane = машына) — працэс замены ручной гтрацы машыннай для павышэння эфектыўнасці вытворчасці.
МЕФІСТОФЕЛЬ (ням. Mephistopheles = імя персанажа трагедыі І.В.Гёгэ «Фауст») — перан. злы дух, дух пярэчання.
М ЕХАНІЗМ (н.-лац. mechanis mus, ад гр. mechane = машына) — 1) прыстасаванне ўнутры машыны, прыбора, апарата, якое прьшодзіць іх y pyx (напр. м. гадзінніка); 2 ) унутраная будова, сістэма чагон. (напр. гаспадарчы м.); 3) сукупнасць працэсаў, з якіх складаецца якая-н. фізічная, хімічная, фізіялагічная і інш. з ’ява.
МЕХАНАЛАМАРКВМ (ад гр. шеchane = гтрылада + лам аркізм ) — адзін з кірункаў неаламаркізму^ прадстаўнікі якога пераўвялічваюць ролю знешняга асяроддзя ў развіцці арганічнага свету. МЕХАНАРЭЦЭПТАРЫ [ад механ(ічны) + рэцэптары] — рэцэптары, якія ўсгтрымаюць механічныя раздражненні (асязальныя, болевыя, слыхавыя і інш.). МЕХАНАСТРЬІКЦЫЯ [ад м ехан(ічны) + лац. strictio = сцісканне] — дэфармацыя цел, выкліканая механічнымі напружаннямі, якія змяняюць магнітны стан цел. MEXAHATPÔH [ад механ(ічны) + -т рон ] — электронны прыбор, y якім кіраванне электрычным токам ажыццяўляецца механічна
МЕХАн ПС (лац. mechanicus, ад гр. mechanikos = вынаходніцкі) — спецыяліст, які назірае за работай машын і правільным іх выкарыстаннем. МЕХАн ПСА [лац. mechanica, ад гр. mechanike (techne) = навука аб машынах] — 1) раздзел фізікі, які вьгоучае рух цел y прасторы і сілы, якія выклікаюць гэты рух; 2) nepan. складаная сутнасць, будова чаго-н. (напр. м. гаспадаркі).
67
м МЕХАНІСТ, МЕХАШ ЦЫСТ (ад механіцызм) — філас. паслядоўнік механіцызму. МЕХАШ ЦЫЗМ (ад гр. mechanikos = вынаходніцкі) — антыдыялектычны кірунак y ф іласоф іі, які зводзіць усю разнастайнасць быцця да простых законаў механікі. МЕХАНІЧНЫ (гр. mechanikos = вьшаходніцкі) — 1) які мае адносіны да м еханікі (напр. м. рух); 2) які дзейнічае пры дапамозе м еханізмаў, звязаны з вырабам, рамонтам механізмаў (напр. м. цэх); 3) перан. які дзейнічае аўтаматычна, без удзелу свядомасці (напр. м-ае завучванне матэрыялу). МЕЦГЁРЫЯ (н.-лац. metzgeria) — пячоначны мох сям. мецгерыевых, які трапляецца на ствалах ліставых дрэў y вільготных лясах. МЕЦЦА (іт. mezzo = сярэдні) — тое, што і мецца-сапрана. М ЕЦ Ц А-В0ЧЭ (іт. mezza voce = напаўголаса) — ціхае, няпоўнае гучанне голаса; адзін з прыёмаў вакальнага выканання. МЁЦЦА-Ш ЙНА (іт. mezzo piano = паўціхі) — адно з адценняў дынамікі ў музыцы; гучанне, сярэдняе паміж фортэ і піяна.
дынамікі ў музыцьц умерана моцнае гучанне. МЕЦЭНА т (ад лац. Maecenas, -atis = імя старажытнарымскага палітыка) — багаты апякун навук або мастацгваў. МЕШ (англ. mesh = клетка, ячэйка) — адзінка шчыльнасці перапляценняў драцяных сітаў, якая абазначае колькасць адтулін сіта на адрэзку ў адзін дзюйм; ужываецца ў ЗША, Вялікабрытаніі і некаторых іншых краінах. М ЕШ ЧАНІН (польск. mieszczanin, ад ст.-чэш. myeséenyn) — 1) асоба, якая ў Вялікім княстве Літоўскім, Полыпчы і дарэвалюцыйнай Расіі належала да гарадскога саслоўя; 2) перан. чалавек з дробнаўласніцкімі інтарэсамі, вузкім кругаглядам; абывацель. МЕЯНЁТА (н.-лац. meioneta) — павук сям. лініф іідаў, які жьгое на глебе, пад камянямі, на галінках дрэў і кустоў. М І (лац. m i) — трэці гук музычнай гамы, a таксама нота, якая абазначае гэты гук. МІГМА (гр. migma = сумесь) — сілікатны расплаў, які ўтварьгўся ў зямной кары з горных парод. МІГМАТЬІТ (гр. migma, -atos = сумесь, мешаніна) — горная парода, якая ўтварылася ў выніку пранікнення магмы ў тыя пароды, якія існавалі раней.
МЕЦЦА-САПРАНА (іт. m ezzosoргапо) — жаночы голас, сярэдні паміж сапрана і кантральта. МЁЦЦА-ТЫНТА (іт. mezzo tinto, ад mezzo = сярэдні + tinto + афарбаваны) — від заглыбленай гравюры, y якім паверхні металічнай дошкі надаецца шурпатасць, каб пры друкаванні атрымаць роўны чорны фон.
МВПРАнТ (лац. migrans, -ntis = які перасяляецца) — чалавек, або жывёліна, якія мігрыруюць. М ІГРАЦЬЫ (лац. migratio = перамяшчэнне) — 1) перасяленне людзей на новае месца жыхарства ўнутры краіны або за яе межы; 2) перамяшчэнне жывёл y сувязі са
М ЕЦЦА-Ф 0РТЭ (іт. mezzo forte = паўмоцны) — адно з адценняў
68
змяненнем умоў існавання, часамі года, цыкламі развіцця і інш. (напр. м. птушак).
------------м
M il РЫ РАВАЦЬ (лац. migrare) — перасяляцца, перамяшчацца. М ІГР^НЬ (фр. migraine, ад гр. hemikrania = палавіна чэрапа) — хвароба, якая суправаджаецца прыступамі галаўнога болю, звычайна ў адной палавіне галавы.
МІДЗІ (англ. m idi) — жаночае адзенне (спадніца, сукенка, паліто) сярэдняй даўжыні (параўн. максі, м іні). МІДЭЛЬ (гал. middel, англ. mid dle) — сярэдняя, самая шырокая чаетка карабля. МВДЭЛЬ-ШПАНГОЎТ (ад м ідэль + шпангоўт) — 1) крывая на тэарэтычным чарцяжы, якая атрымана пры сячэнні судна ў сярэдзіне яго або ў самым шырокім месцы папярочнай плоскасцю, перпендыкулярнай да дыяметральнай плоскасці судна; 2) шпангоўт, размешчаны ў самым шырокім месцы судна. МІЁГРАФ (ад гр. m ys, m yos = мышца + -граф) — гтрыбор для графічнай рэгістрацыі мышачных скарачэнняў. М ІЕЛАГ (ад гр. m ys, myos = мышца + -лаг) — спецыяліст y галіне міялогіі.
М ВАНТРОПІЯ (гр misanthroріа) — непрыязныя адносіны да людзей; чалавеканенавісніісгва. М ІЗАСТАМ ІДЫ (н.-лац. myzostomida) — падклас кольчатых чарвей класа малашчацінкавых, які аб’ядноўвае многія віды каменсалаў або паразіт аў ігласкурых; пашыраны ў трапічных і субтрапічных морах. Ш ЗА Ф 0Б ІЯ (ад гр. my sos = неахайнасць, забруджванне + -фобія) — назойлівы страх забруджвання, заражэння. ! Ш ЗІДЫ (н.-лац. mysidacea) — атрад вышэйшых ракападобных; пашыраны ва ўсіх морах і акіянах, трапляюцца і прэснаводныя віды. МІЗУМЕНА (н.-лац. misumena) — павук сям. бакаходаў, які жыве на кветкаХ, кустах і траве. МІЗУМЕНАПС (н.-лац. misumenops) — павук сям. бакаходаў, які жыве на кветках. г МІЗЭРНЫ (польск. mizem y, ад лац. miser = бедны) — 1) маленькі, зусім нязначны, 2 ) нікчэмны; які выклікае адмоўныя пачуцці. MIKA- (гр. mykes = грыб) — першая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на адносіны да грыбоў. М ІКАБАКТЭРЫ І (ад м іка- + бакт эрыі) — бактэрыі, роднасныя актынаміцэтам\ жьюуць y глебе, некаторыя — узбуджальнікі туберкулёзу, праказы і інш.
MLEMA (ад гр. mys, m yos = мышца + -ома) — дабраякасная пухліна з мышачнай тканкі. М ВАНСЦЭНА (фр. mise en scene = размяшчэнне на сцэне) — размяшчэнне акцёраў на сцэне ў той ці іншы момант спектакля.
МПСАЫЁНТ (ад м іка- + біёнты) — гетэратрофны грыб y складзе вегетатыўнага цела лішайніка.
М ВАН ТРО П (фр. misanthrope, ад гр. misanthropos) — чалавек, схільны да мізант ропіі.
МПСАБЛАСТ (н.-лац. micoblastus) — накіпны сумчаты лішайнік сям. лецыдзеевых, які расце на
69
м
» ствалах і галінках хвойных дрэў, на раслінных рэпгпсах, камянях.
шы, маліне; узбуджальнік белай плямістасці.
МПСАДА (рус. мнкадо, ад яп. mi kado = высокая брама) — гіст. тытул 5тонскага імператара.
МПСАТАКСПС03Ы (ад м іка- + гр. toksikon = атрута) — хваробы, якія ўзнікаюць y чалавека і жывёл пры ўжыванні таксічных грыбоў.
MIKAJIÉKC (ад лац. mica = слюда + lectus = адборны) — пластмаса са слюды і цэмешуючых рэчываў, выкарыстоўваецца як электраізаляцыйны матэрыял.
МОСАТР0ФНЫ (ад м іт - + -трофны) — які існуе разам з мікарызай\ м-ыя р а с л і н ы — выпіэйшыя расліны (напр. сасна, елка, дуб), якія маюць патрэбу ў развіцці на карэнні пэўных відаў грыбоў.
МІКАЛІТЫЧНЫ (ад міка- + гр. lytikos = які растеарае) — здольны раствараць міцэлій мікраскапічных грыбоў (напр. м-ыя бактэрьгі).
МПСАФ0Л1Й (ад лац. mica = слюда + folium = ліст) — электраізаляцыйны матэрыял са слаёў паперы і слюды.
М Ж А Л 0ГІЯ (ад міка- + -догія) — раздзел батанікі, які вьюучае грыбы. М ІКАШ Т (ад лац. mica = слюда) — шараваты ізаляцыйны матэрыял, выраблены з лісткоў слюды, склееных лакам; выкарыстоўваецца ў электратэхніцы.
МПСОЗЫ (ад гр. mykes = грыб) — хваробы чалавека і жывёл, якія выклікаюцца патагеннымі грыбамі, напр. дражджавымі (бластамік о з \ плесневымі (<аспергілёз\ актынаміцэтамі (актынамікоз) і інш.
МПСАПЛАЗМОЗ (ад мікаплазмы) — хранічная інфекцыйная хвароба гпушак, якая выклікаецца мікаплазмамі.
МІКОЛАГ (ад м іка- + -лаг) — спецыяліст y галіне м ікалогіі.
М ІКАШ М ЗМ Ы (ад міка- + плазма) — вельмі дробныя мікраарганізмы, якія не маюць клетачнай сценкі; пашыраны ў вадаёмах, сцёкавых водах, тканках раслін і інш.
МПСРА- (гр. mikros = малы) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «вельмі малы, дробны», «звязаны з вывучэннем або вымярэннем вельмі малых прадметаў, велічынь», «мільённая доля адзінкі меры, названай y другой частцы слова».
МПСАРЬІЗА (ад міка- + гр. rhiza = корань) — сімбіёз грыбоў з каранямі вышэйшых раслін; грыбакорань. МІКАРЫ Я (н.-лац. micaria) — павук С5Ш. клубіянідаў, які жыве ў імху, траве, лясным подсціле.
М ІКРААМ П ІР (ад м ікра- + ампер) — адзінка сілы электрычнага току, роўная мільённай частцы ампера.
МПСАСФЕРЭЛА (н.-лац. т у со sphaerella) — сумчаты грыб сям. мікасфарэлавых, які развіваецца на агрзсце, парэчках, сунідах, гру-
МПСРААНАЛІЗ (ад м ікра- + аналіз) — сукупнасць метадаў і гтрыёмаў, пры дапамозе якіх можна рабіць аналіз вельмі малых колькас-
70
цей хімічных рэчываў (вагой да 1
------------N
мг).
М ІКРААПЕ РА Ц Ы Я (ад м ікра- + аперацыя) — элементарная аперацыя перапрацоўкі інфармацыі электронна-вылічальнай машынай. М ІК РА А РГА Н ІЗМ Ы (ад м ікра+ арганізм) — нябачныя простым вокам раслінныя або жывёльныя арганізмы. М ІК РА А Ў ТО БУ С (ад м ікра- + аўт обус) — невялікі аўтобус, разлічаны на 10 пасажыраў. МПСРАБАР (ад м ікра- + бар) — адзінка вымярэння ціску, мільённая частка бара. М ІК Р А Б А Р 0Г Р А Ф (ад м ікра- + барограф) — прыбор для рэгістрацыі малых і хуттсіх ваганняў атмасфернага ціску. М Ж Р А Ы Е Л А Г (ад м ікра- + біёла г) — спецыяліст y галіне м ікрабіялогіі. М ІК РА БІЁ Т А (н.-лац. microbio ta) — вечназялёная кустовая расліна сям. кіпарысавых, пашыраная ў гарах Сіхотэ-Аліня; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. М ІК Р А Б ІЯ Л О Г ІЯ (ад м ікра- + біялогія) — раздзел біялогіі, які вывучае мікраарганізмы. М Ш Р А Б ІЯ Ц Э Н 0 3 (ад м ікра- + біяцэноз) — сукупнасць м ікраарганізмаў, якія насяляюць тэрыторыю з аднолькавымі ўмовамі існавання.
бор для вызначэння неабходнай вагі друкарскіх фарбаў.
МПСРАГАМЕТАЦЫТЫ (ад м ікрагаметы + -цыты) — няспелыя мужчынскія палавыя асобіны спаравікоў, якія развіваюцца ў мікрагаметы (параўн. макрагаметацыты). МПСРАГАМЁТЫ (ад мікра- + гамет ы ) — мужчынскія палавыя клеткі ў спаравікоў, звычайна рухомыя і больш дробныя, чым жаночыя (параўн. макрагаметы). М ІКРАГЕАМ ЕТРЫ Я (ад м ікра+ геамет рыя) — геаметрыя трохвымернай прасторы, мінімальныя памеры якой абмежаваны малымі велічынямі. МПСРАГЛАСАРЫЙ (ад мікра- + гласарый) — слоўнік з адной ву> кай галіны, напр. тэхнікі, навукі. МПСРАГЛІЯ (ад мікра- + гр. glia = клей) — адна з форм нейрагліі, якая выконвае ахоўную функцыю (параўн. макраглія). М ІКРАГЛ 0С У М (н.-лац. тісгоglossm n) — сумчаты грыб сям. геаглосавых, які трапляецца на мокрай глебе ў лясах. МПСРАДЬІНА (ад м ікра- + дына) — адзінка сілы, мільённая частка дыны. М ПСРАДЫ СЁКЦЫ Я (ад м ікра+ лац. dissectio = рассячэнне) — тое, што і мікрургія. МІКРАЗАЎРЫ І (н.-лац. microsauna) — атрад вым^лых земнаводных, якія лічацца зыходнымі формамі сучасных атрадаў хвастатых і бязногіх.
М ІКРАВАГА (ад м ікра- + вага ) — вага для ўзважвання вельмі малых цяжараў.
М ІКРАЗОНД (ад м ікра+ зонд) — зонд (прыбор для даследавання свідравін) невялікага памеру.
МПСРАВАЛЮ М ЕТР (ад м ікра- + валюметр) — вымяральны пры-
71
м
матаграфічная здымка з выкарыстаннем мікраскопа.
МПСРАШДЫКАТАР (ад мікра- + індыкатар) — прыбор дня дакладнага вымярэння даўжынь і дпя праверкі правільнасці формы і ўзаемнага размяшчэння дэтаяей машьш.
М ЕКРАКЛІМ АТ (ад м ікра- + кпімат ) — 1) клімат невялікага ўчастка пэўнага геаграфічнага ландшафту, абумоўлены асаблівасцямі мясцовасці (параўн. макраклімат )\ 2) перан. узаемаадносіны, умовы працы ў невялікім калектыве, y сям’і.
М ІК РА ІН Т Э РФ Е РО М Е Т Р (ад мікра- + інтэрферометр) — прыбор для кантролю дакладнасці апрацоўкі паверхняў, вымярэння таўшчыні плёнак і інш.; спалучэнне мікраскопа і інтэрферометра.
М ІК Р А К Л ІМ А Т А Л О П Я (ад м ікра- + кпіматалогія) — раздзел кліматалогіі, які даследуе м ікраклімат.
М Ж Р А Ш Ф А р К Т (ад м ікра- + інфаркт) — дробнаачаговы інфаркт міякарда. М Ш РА К А Л ЬК У Л Я ТА Р (ад MiKp a - + калькулятар) — невялікі прыбор з электронна-вылічальным устройствам, разлічаны на выкананне арыфметычных дзеянняў. М Ж РА КА М А Н ДА (ад м ікра- + каманда) — код адной або некалькіх мікрааперацый, якія выконваюцца на працягу аднаго элементарнага такта работы электроннавылічальнай машыны.
МПСРАКЛІН (ад м ікра- + гр. kliпо = нахіляю) — пародаўтваральны мінерал групы палявых шпатаў белага, ружовага, буравата-жоўтага колеру; выкарыстоўваецца ў керамічнай прамысловасці. М Ж Р А К 0 К І (ад мікра- + кокі) — шарападобныя бактэрыі, пашыраныя ў вадзе, глебе, харчовых прадуктах, некаторыя выклікаюць гнойныя захворванні.
М ІКРА КА П СУ Л ІРА ВА Н Н Е (ад м ікра- + лац. capsula = каробачка) — стварэнне тонкай трывалай абалонкі вакол асобных цвёрдых часцінак або кропель вадкасці; выкарыстоўваецца пры вьпворчасці лякарстваў, каталізатараў і інш.
М ІК Р А К 0Л Е У С (н.-лац. micro coleus) — ніткаватая сіне-зялёная водарасць сям. шызотрыксавых, якая пашырана ў марскіх, саланаватых і прэсных вадаёмах, на вільготных скалах, y глебе, слізі іншых водарасцей.
МПСРАКАРАТАЖ (ад м ікра- + каратаж ) — метад дйследавання геалагічнага разрэзу ў буравой свідравіне шляхам вымярэння электрычнага супраціўлення горных парод.
MIKPAKÔCM, MIKPAKÔCMAC (ад мікра- + космас) — свет малых велічынь (атамаў, малекул) ў адрозненне ад свету велічынь планетнага і зорнага характару (параўн. макракосмас).
М Ж РА К А Т А Р [ад мікра- + (інды)катар] — прыбор для вымярэння кантактным метадам лінейных памераў вырабаў.
М ІК РА К Т Ы Н ІУ М (н .-лац. micractinium) — каланіяльная зялёная водарасць сям. мікрактыніевых, якая трапляецца ў планктоне розных вадаёмаў.
М Ж РА К Ш Е М А Т А Г РА Ф ІЯ (ад мікра- + кінематаграфія) — кіне-
72
м
займаецца дакладным вымярэннем лінейных велічынь.
м і к р а л А й н е р (ад м ікра- + лайнер) — невялікі пасажырскі самалёт.
М ІК Р А Л ІТ Ы (ад мікра- + -літ ) — 1) найдрабнейшыя крышталікі асноўнай масы эфузіўных горных парод; 2) дробныя каменныя прылады першабытнага чалавека; былі пашыраны ў эпоху м езаліт у (параўн. макраліты). М Ж РА М А Н Ш У Л Й Т А Р (ад м ікр а - + маніпулят ар) — прыбор, пры дапамозе якога пад кантролем мікраскопа праводзяць складаныя аперацыі над вельмі дробнымі аб’ектамі, пераважна над клеткамі арганізма. МПСРАМ АНОМ ЕТР (ад м ікра- + манометр) — прыбор для вымярэння малых розніц ціску.
М ПСРАМ Ш ІМ ЕТР (ад мікрамілімет р) — тое, пгго і мілімікрон. м ж р а м п п я ц ю р ы з Ац ь і я (ад м ікра- + мініяцю рызацыя) — значнае памяншэнне памераў і масы апаратаў, прыбораў, радыётэхнічных элементаў і інш., што грунтуецца на дасягненнях мікраэлектронікі.
М ІК РА М ІЦ Э ТЫ (ад мікра- + -міірт ы ) — зборная група грыбоў мікраскапічных памераў; мікрагрыбы (параўн. макраміцэты). МПСРАМОДУЛЬ (ад м ікра- + м одуль) — блок радыёэлектроннай апаразуры ў мініяцюрным выкананні. м і к р а м о н а с п а р Ац ь п ( н ,лац. micromonosporaceae) — сямейства актынаміцэтаў; пашыраны ў глебе, гаоі, сене, азёрным іле і інш.
М Ж Р А М А Р К Е Т Ы Н Г (ад м ікра+ маркетынг) — арганізацыя дзейнасці прадпрыемства, накіраваная на стварэнне арыентаванай на рьшак вытворчасці і збьггу тавараў, якія задавальняюць патрэбы пакупнікоў.
Ш К Р А Н Ё З ІЯ (ад м ікра- + гр. nesos = востраў) — група дробных астравоў y Акіяніі, пераважна на поўнач ад экватара.
МПСРАМЛТА (н.-лац. micrommata) — павук сям. sparassidae, які пашыраны ў Еўропе і Зах. Сібірьг, жьгое ў разнатраўі на ўзлесках.
М Ж Р А Н Е К Т РЫ Ё Л А (н.-лац. шіcronectriella) — сумчаты грыб сям. нектрыевых, які развіваецца пераважна на злакавых.
М ІКРА М А Ш ЬП ІА (ад м ікра- + машына)\ м. электрычн a я — спецыяльны тып электрычнай машыны магутнасцю ад доляў вата да соцень ватаў.
М ІК РА Н ІВ ЕЛ ІР (ад м ікра- + нівелір) — вымяральны прыбор для вельмі дакладнага вызначэння перавышэнняў пунктаў або нахілу апорных плоскасцей розных установак.
M IK PA M É Pbl (ад м ікра- + гр. meros = частка) — дробныя бластамеры (параўн. макрамеры). MÜCPAM É1P (ад м ікра+ -метр) — адзінка даўжыні, роўная мільённай частцы метра. М Ж Р А М Е Т Р Ы Я (ад м ікра- + -метрыя) — раздзел ф ізікі, які
М ІК Р А П А Л Е А Н Т А Л 0П Я (ад мікра- + палеант алогія) — раздзел палеанталогіі, які вьюучае мікраскапічныя выкапнёвыя рэшткі арганізмаў.
73
м М Ж РА П А Р ЬІТ (ад мікра- + nop a ) — сілікатны дробнапорысты цеплаізаляцыйны матэрыял. М Ж Р А ІЙ Л Е (ад мікра- + гр. руіе = вароты) — 1) адгуліна ў абалонцы яец насякомых, павукападобных, некаторых малюскаў, рыб і іншых жывёл, праз якую спермат азоід трапляе ў клетку; 2) адіуліна ў семязавязі болыпасці кветкавых раслін, праз якую пры апыленні пранікае пылковая трубка са сперміямі. МПСРАПРАГРАМА (ад м ікра- + праграма) — паслядоўнасць мікракаманд для электронна-вылічальнай машыны.
сельніцтва і інш. (параўн. макрараён). М Ж Р А Р Э Л Ь Ё Ф (ад мікра- + рэльеф ) — дробныя формы рэльефу зямной паверхні з ваганнямі вышынь y некалыгі метраў (пагоркі, купіны і інш-Х параўн. макрарэльеф, мегарэльеф, мезарэльеф. М П С РА С А Ц Ы ЯЛ 0ГІЯ (ад Mixp a - 4- сацыялогія) — раздзел сацыялогіі, які вывучае структуру і функцыяніраванне невялікіх сацыяльных груп (сям’і, школьнага класа і інш.). М ПСРАСЕЙСМ ІЧНЫ (ад мікра+ сейсмічны) — звязаны з ваганнямі зямной паверхні, якія можна выявіць толысі пры дапамозе сейсмографа (параўн. макрасейсмічны).
М Ж РА П Р А Е К Т А Р (ад м ікра- + праектар) — аіпычны апарат мініяцюрных размераў.
МПСРАСЁЙСМЫ (ад мікра- + гр. seismos = землетрасенне) — ваганні зямной паверхні нязначнай ампліт уды, абумоўленыя пераважна атмасфернымі працэсамі (дзеяннем цыклонаў, тайфунаў і інш ).
М Ж Р А П Р А Ё К Ц Ы Я (ад м ікра- + праекцыя) — спосаб адлюстравання прадметаў малой велічыні на плоскасці. М ІК РА П РА Ц ^С (ад м ікра- + працэс) — працэс, які мае невялікае пашырэнне і нядоўга трывае. М Ж Р А П Р А Ц ^С А Р (ад м ікра- + працэсар) — устройства апрацоўкі інфармацыі, якое праграмна кіруецца і прымяняецца ў мікраЭВМ, сістэмах аўтаматычнага кіравання. М Ж РА П РЫ Н ТА В А н Н Е (ад м ікра- + англ. print = друк) — паліграфічнае праяўленне мікраадлюстраванняў (адлюстраванняў, утвораных фатаграфаваннем праз м ікраскогі). M IK PA PA ÊH (ад мікра- + р а ён) — структурная адзінка сучаснай забудовы горада, дзе акрамя жылых будынкаў, размешчаны гандлёвыя пункты, установы культурна-бьггавога абслугоўвання на-
М ПСРАСІСТ^М А (ад м ікра- + сістэма) — сістэма з вельмі малымі памерамі (параўн. макрасіст эма). М Ж Р А С К А Й Н ЕР (ад мікра- + англ. scan = хутка п ^аглядаць) — партатыўны апарат для чьггання мікрафатаграфічнага здымка тэксту і ілюстрацый кнігі, брашуры. М ПСРАСКАШ ЧНЫ (ад мікраскоп) — 1) вельмі малы, бачны толькі ў мікраскоп (параўн. м акраскапічныуу 2) зроблены пры дапамозе мікраскопа. М ПСРАСКАПЫ (ад мікра- + -сш пія) — сукупнасць метадаў назірання мікрааб’ектаў з дапамогай мікраскопа.
74
м М П СРА СП 0РУМ (н.-лац. тісгоspomm) — сумчаты грыб сям. гімнааскавых, які развіваецца на скуры, валасах і часам пазногцях чалавека, a таксама жывёл.
МПСРАСК0П (ад мікра- + -скогі) — агпычны прыбор, які дазваляе бачыць прадметы і іх дэталі, нябачныя простым вокам. М ПСРАС0М Ы (ад мікра- + co mo ) — субмікраскапічныя бялковаліпоідныя цельцы клетак, якія змяшчаюць ферменты.
М Ж РА С Т О М А (н.-лац. microsto ma) — сумчаты грыб сям. саркасцыфавых, які трапляецца на гнілой драўніне ў ліставых і мяшаных лясах.
МПСРАСПАРА н П Й (ад м ікра- + спарангій) — мнагаклетачны орган, y якім y вышэйшых раслін развіваюцца мікраспоры.
МПСРАСТРУКТУРА (ад м ікра+ структура) — будова цвёрдых рэчываў (металаў, горных парод і інш.), якую можна ўбачыць толькі пад мікраскопам (проціл. м акра• структура).
МПСРАСПАРАФІЛ (ад м ікра- + спараф іл) — відазменены ліст вышэйшых раслін, на якім развіваюцца мікраспарангіі. МПСРАСПАРАЦЬІТ (ад м ікраспора + -цыты) — мацярынская клетка, з якой y выніку м еёзу ўтвараецца тэтрада мікраспор.
М П С РА С Т^РЬЫ С (н.-лац. micrasterias) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. касмарыевых, якая трапляецца ў азёрах, рэках, ручаях, канавах, сажалках і іншых прэсных вадаёмах.
М Ж Р А С П А Р Ы Д Ы Ё ЗЫ (ад м ікраспарыдыі) — інвазійныя хваробы жывёл, якія выклікаюцца мікраспарыдыямі.
М ІК РА С Ф ЁРА (н.-лац. microsphaera) — сумчаты грыб сям. мучністарасяных, які развіваецца на лісці ;ф эў і кустоў, узбуджальнік мучністай расы.
М ІКРА СП А РЬ'іДЫ І (н.-лац. mi cro sporidia) — атрад прасцейшых класа кнідаспарыдый, унутрыклетачныя паразіты беспазваночных (чарвей, ракападобных, насякомых) і рыб.
M IKPACXÉM A (ад мікра- + схем а) — элемент радыёэлектроннай апаратуры, выраблены з выкарыстаннем мікраэлект ронікі.
М Ш РA С П А РЫ Я (ад м ікра- + спора) — заразная грыбковая хвароба скуры чалавека і жывёл, выкліканая патагеннымі грыбамі; стрыгучы лішай. МПСРАСПОРА (ад м ікра- + спор а ) — дробная спора ў разнаспоравых вышэйшых раслін, якая развіваецца ў мікраспарангіі (параўн. мегаспора). М Ж РА С П О Р А Г Е Н Е З (ад м ікраспора + -генез) — развіццё мікраспор y рознаспоравьгх папарацепадобных і насенных раслін.
МПСРАТАМШ ЯН (н.-лац. microthamnion) — ніткаватая зялёная водарасць сям. хетафоравых, якая трапляецца ў стаячых і цякучых прэсных водах, на гнілых раслінных рэнггках і ў глебе. М ІК РА Т А П АНІМ ІКА (ад м ікра+ т апаніміка) — раздзел тапанімікі, які вывучае назвы дробных геаграфічных аб ектаў (мікрат апонім ы ), іх значэнне, паходжанне і пашырэнне на пэўнай тэрыторыі.
75
М------------М Ж РА Т А П А Н ІМ ІЯ (ад мікра- + тапанімія) — сукупнасць мікратапонімаў. Ш К Р А Т А П 0 Н Ш Ы (ад м ікра- + тапонімы) — назвы дробных геаграфічных аб’ектаў вакол аднаго населенага пункта ці на абмежаванай тэрыторыі.
МПСРАФА г і (ад мікра- + -ф аг) — тое, што і нейтрафілы. МПСРАФАРА д А (ад мікра- + фарада) — адзінка электрычнай ёмкасці, роўная мільённай частцы фарады. МПСРАФАТАГРА ф Ы (ад мікра+ фатаграфія) — фатаграфаванне павялічаных пры дапамозе мікраскопа аб’ектаў.
MDCPATÔM (ад мікра- + гр. tome = рэзанне) — інструмент для атрымання тонкіх зрэзаў тканак жывёл і раслін для вьшучэння іх будовы пад мікраскопам.
М ІК Р А Ф А Т 0М Е Т Р (ад мікра- + фатометр) — прыбор для вымярэння аптычных шчыльнасцей на малых участках фатаграфічных адлюстраванняў (спектраграм, аэрафотаздымкаў і інш.).
М Ж Р А Т р АЎМ А (ад м ікра- + траўма) — мед. нязначнае пашкоджанне скуры або слізістай абалонкі (укол, парэз, сіняк, драпіна).
МПСРАФА у Н А (ад м ікра- + фауна) — сукупнасць жывёльных мікраарганізмаў y якім-н. прыродным асяродцзі.
MIKPATPÔH (ад Mùqjor + -трон) — прыбор для паскарэння зараджаных мікрачасцінак.
М Ш РА Ф ІЛ (ад м ікра- + гр. phyllon = ліст) — дробны ліст вышэйшьіх раслін, які ўзнік y выніку эвалюцьгі як выраст на бязлістых галінках прыміты5^ных продкаў гэтых раслін.
М ІК Р А Т Ь Ш ІЯ (ад мікра- + -тыпія) — адбітак з фатаграфіі, знятай праз мікраскоп. М ІК Р А Т Ы Р Ы Й (н.-лац. шісгоthyrium) — сумчаты грыб сям. мікратырыевьгх, які трапляецца на жывым і адмерлым лісці, галінках і сцёблах раслін.
М ПСРАФІЛАМ ЕНТЫ (ад мікра+ філаменты) — ніці бялку актыну нямышачнай прыроды ў цытаплазме эўкарыётаых клетак.
МПСРАТЭЛЕВІЗАР (ад мікра- + т элевізар) — тэлевізар вельмі малых памераў, які працуе на паўправадніках.
М ПСРАФІЛЬМ (ад мікра- + ф ільм) — рэпрадукцыя рукапіснага, друкаванага або графічнага дакумента, паменшаная ў дзесяткі, сотні разоў і выкананая на кінаабо фотаплёнцы.
М Ж Р А Т Э Л Е Ф 0 Н (ад м ікра- + т элефон) — тэлефонная трубка з y мацаванымі ў ёй мікраф онам і тэлефонам.
М ПСРАФШ ЯРЫ І (ад м ікра- + лац. filum = нітка) — лічынкі некаторых нематодаў, якія паразітуюць y крьші або тканках гпушак, млекакормячых і чалавека.
Ш К Р А Т ІЛ ІЯ (н.-лац. microthelia) — накіпны лішайнік сям. гіялектавых, які пашыраны ў Еўропе; расце ў лясах на гладкай кары лісцевых дрэў, асабліва бярозы і таполі.
МПСРАФГГЫ (ад м ікра- + -ф іты) — група раслін, пераважна водараецей, большасць якіх мае
76
м
мікраскапічныя памеры і ўваходзіць y склад фітапланктону. Ш К Р А Ф ІЯ Л Е (н.-лац. microphiale) — накіпны лішайнік сям. гіялектавых, які расце ў лясах на камлях дрэў, імхах і раслінных рэштках. М ПСРАФЛ0РА (ад м ікра- + флор а ) — сукупнасць раслінных мікраарганізмаў y якім-н. прыродным асяроддзі.
М Ж Р А Ц Ь ІТ Ы (ад м ікра- + -цыты) — эрытрацыты малой (у параўнанні з нармальнай) велічыні (параўн. макрацыты).
МПСРАЦЭфАл (ад мікра-
+ -цэфал) — чалавек з вельмі малой, недаразвітай галавой (параўн. м акрацэф ал). м п с р а ц э ф Ал і я (ад мікра- + -цэф алія) — вельмі малы аб’ём чэрапа галавы, недаразвітая галава (параўн. макрацэфапія).
М Ж Р А Ф 0 Н (ад мікра- + -фон) — прыбор, які ператварае гукавыя ваганні ў электрычныя і служыць для перадачы гукаў на адлегласць або для ўзмацнення іх.
М Ж Р А Ш П 0 Н А (ад м ікра- + шпона) — тонкі драўняны матэрыял для абліцоўкі паверхняў, фанеравання мэблі.
МПСРАХІМІЯ (ад мхкра- + хімія) — раздзел аналітьічнай хіміі, які вывучае мікраскапічна малыя ўзоры разнастайных рэчьшаў.
М ПСРАЭВАЛЮ ЦЫЯ (ад м ікра+ эвалюцыя) — эвалюцыйны працэс, які адэьшаецца ўнутры папуляцый і прьюодзіць да дыферэнцыяцыі віду.
М Ж РА Х ІРУ РГ ІЯ (ад м ікра- + хірургія) — тое, што і мікрургія.
М ІК РА Э К А Н 0М ІК А (ад м ікра+ эканоміка) — эканамічная навука, якая вывучае ўзаемасувязі і прапорцыі ў межах асобнай галіны вьгіБорчасці або асобнага прадпрыемства (параўн. макраэканоміка).
МПСРАХРАНОМЕ Т Р (ад м ікра+ хранометр) — прыбор для вымярэння вельмі малых адрэзкаў часу. М ІКРАЦЫ Д (ад мікра- + -цыд) — лекавы прэпарат, супрацьмікробны сродак, які выкарыстоўваецца пры лячэнні ран, апёкаў, абмарожанняў, пролежняў, гнойна-запаленчых працэсаў і інш. М ІК РА Ц Ы РК У Л Я Ц Ы Я (ад м ікр а - + цыркуляцыя) — рух крьші ў сістэме дробных крывяносных сасудаў. МПСРАЦЫСЦІС (н.-лац. micracystis) — каланіяльная сіне-зялёная водарасць сям. мікрацысціевых, якая пашырана ў прэсных і марскіх вадаёмах, y глебе.
МПСРА Э Л Е К Т Р 0 Д (ад мікра- + элект род) — самы тонкі электрод y канцы ўчастка электрычнага ланцуга; выкарыстоўваецца ў медыцьше. М ІК Р А Э Л Е К Т Р 0Н ІК А (ад МІКр а - + элект роніка) — раздзел электронікі, які займаецца канструяваннем мініяцюрных радыёэлектронных устройстваў. М ПСРАЭЛЕМ ЁНТЫ (ад мікра- + элементы) — хімічныя элементы, якія знаходзяцца ў раслінных і жывёльных арганізмах y вельмі малой колькасці і неабходны для іх нармальнай жыццяд зейнас ці
М ІК РА Ц Ы Т О З (ад м ікра- + -цыт оз) — з ’яўленне ў перыферычнай крьші мікрацытаў.
77
М------------(напр. бор, малібдэн, марганец і інш-Х параўн. макраэлементы.
класа кнідаспарыдый\ тканкавыя або поласцевыя паразіты рыб.
МПСРОБЫ (фр. microbe, ад гр. rnikros = маленькі + bios = жыццё) — найдрабнейшыя жьшыя арганізмы, бачныя толькі пад мікраскопам, да якіх належаць бактэры і, актынаміцэты, мікраппазмы, вірусы, мікраскапічныя грыбы і водарасці, часам прасцейшыя.
М П ССА ТР0Ф Ы (ад гр. miksis = змяшчэнне + -трофы) — арганізмы са змешаным спосабам харчавання; сустракаюцца сярод прасцейшых класа жгуцікавых.
М П СР0М ЕТР (ад м ікра- + -м ет р) — інструмент для вымярэння лінейных велічынь невялікіх цел. М П СР0Н (гр. mikron = малое) — мера даўжыні, роўная мільённай частцы метра. М Ж Р У Р Г М \ьд,мікр(а) + (хір)ургія\ — правядзенне пад мікраскопам аперацый на прасцейшых, клетках шматклетачных арганізмаў і інш. М П ССА БАК Т^РЫ І (ад гр. myksa = слізь + бактэрыі) — палачкападобныя баюіэрыі, рух якіх адбываецца ў выніку выдзялення слізі; жывуць y глебе, гноі, раслінных рэпгпсах і прымаюць удзел y іх разлажзнні. МПССАВІРУСЫ (ад гр. myksa = слізь + вірусы) — тое, што і арт аміксавірусы. М ІК С А М ІЦ ^Т Ы (ад гр. myksa = слізь + -міцэты) — бесхларафільныя ніжэйшыя раслінныя арганізмы, якія развіваюцца пераважна на гнілой драўніне; слізевікі. МПССАСПАРЫ ДЫ ЁЗЫ (ад м іксаспарыдыІ) — інвазійныя хваробы рыб, якія выклікаюцца міксаспарыдыямі. МПССАСПАРЬІДЫІ (н.-лац. т у xosporidia) — атрад прасцейшых
М П ССБ0РДЭР (англ. mixborder, ад mix = змепшаць + border = край) — шматрадковая пасадка кветкава-дэкаратыўных раслін, падбор якіх забяспечвае бесперапыннае цвіценне ад ранняй вясны да позняй восені. М ІК С Е Д ^М А (ад гр. myksa = слізь + oidema = пухліна, ацёк) — захворванне чалавека, якое абумоўлена рэзкай недастатковасцю функцыі шчыгападобнай залозы (гіпатырэозам). МЗОССЕР (англ. mixer) — 1) механічны або электрычны апарат для хуткага змешвання, збівання чаго-н. (крэмаў, каюіэйляў, мусаў і інш.); 2) ёмістасць для прыёму вадкага чьпуну з доменнай печы.
мпссіны (н.-лац. myxini, ад гр. myksa = слізь) — атрад агнат аў класа кругларотых; пашыраны ў морах, прамысловага значэння не маюць. -МПССІС (гр. miksis = сумесь, змешванне) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццям «змешванне», «замяшчэнне». МПССТ (англ. mixed, ад лац. mixtus = змешаны) — 1) змешаны рэгіст р пеўчага голасу, пераходны паміж грудным і галаўным рэгістрамі; 2) поезд з вагонаў рознага прызначэння; 3) гульня ў тэніс, y якой партнёрамі з ’яўляюцца змешаныя пары (мужчына і жанчына).
78
м М ІЛ ІА М П Ё Р (ад м ілі- + ампер) — адзінка сілы электрычнага току, роўная тысячнай частцы ампера.
МПССТУРА (лац. mixtura = сумесь) — вадкае лякарства з сумесі некалькіх рэчываў. М ІК Ш Э Р (англ. mixer) — электрычнае ўстройства для змешвання (складання) некалькіх сігналаў y сістэмах гукавога вяшчання або гуказапісу.
М ІЛ ІА М П ЕРМ ЁТТ (ад ш і '- + амперметр) прыбор для вымярэння сілы электрычнага току ў м іліамперах. М ІЛ ІЬ А Р (ад м ілі- + бар) — адзінка ціску, роўная тысячнай частцы бара.
М ІЛ (англ. mill = тысяча) — адзінка даўжыні ў сістэме англійскіх мер, роўная 0,0254 мм.
Ш Л Ю А Л Ь Т М Ё Т Р (ад м ілі- + всшьтметр) — прыбор для вымярэння напружання электрычнага току ў мілівольтах.
М ІЛАНІТ (ад гр. mylon = млын) — сланцаватая метамарфічная горная парода, якая ўтварылася пры руху мас горных парод па паверхні тэктанічных разрьгоаў, пры пераціранні і сцісканні мінералаў зыходных парод.
М ІЛ ІВ А Т (ад Mini- + ват ) — адзінка магутнасці электрычнага току, ро5тая тысячнай долі вата.
М ІЛ ЕН А РЬІЗМ (ад лац. mille = тысяча + annus = год) — тое, што і хіліязм.
M U IIB Ô JIbT (ад м ілі+ вольт ) — адзінка напружання электрычнага току, роўная тысячнай долі вольта
М Ш Е Н А РЬП (ад лац. mille = тысяча + annus = год) — прыхільнікі міленарызму.
M U n rP Â M (ад Mini- + грам) — мера вагі, роўная тысячнай долі грама.
М Ш Е Р Ы Т (ад англ. W.Miller = прозвішча англ. мінералога (1801— 1880) — мінерал класа сульфідаў латунна-жоўтага колеру, які ўваходзіць y склад меднанікелевых руд.
МІЛПСЮ РЫ (ад м ілі- + кюры) — адзінка радыеактыўнасці, роўная 0,001 кюры.
МЬЛЕСІМ А (ісп. milesimo = тысячны) — дробная разменная манета Чылі, роўная тысячнай частцы эскуда.
М ІЛ ІМ ІК Р О Н (ад м ілі- + м ікр о н) — адзінка вымярэння даўжын і , р о ў н а я тысячнай долі мікрона.
M U IIM É T P (ад м ілі- + мет р) — мера даўжыні, роўная тысячнай частцы метра.
MU11TА РЫ ЗА ВА Ц Ь (ад лац. mi litaris = ваенны) — праводзіць мілітарызацыю.
М ЬЛЕФ’ЁРЭ (іт. millefiori = тысяча кветак) — разнавіднасць мастацкага шкла і эмалі.
М ІЛ ІТ А РЫ ЗА Ц Ы Я (фр. militansation, ад лац. militaris = ваенны) — падпарадкаванне эканомікі, палітыкі і грамадскага жыцця якой-н. дзяржавы мэтам падрыхтоўкі захопніцкіх войнаў.
M U II- (лац. mille = тысяча) — першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае тысячную долю адзінкі меры, названай y другой чаетцы слова.
79
м М ІЛ Ь (лац. mille = тысяча) — разменная манета Кіпра, роўная 1/1000 кіпрскага фунта.
М ІЛ ІТ А РЫ ЗМ (фр. militarisme, ад лац. militaris = ваенны — палітыка нарошчвання ваеннай маіутнасці якой-н. дзяржавы, што праводзіцца з мэтай падрыхтоўкі захопніцкіх войнаў.
М ІЛ Ь Д ЗЬ Ю (англ. mildew) — паражэнне раслін грыбамі сям. перанаспоравых. M U IbÉ M (фр. millieème = тысячная доля) — дробная разменная манета Егіпта і Судана, роўная адпаведна 1/1000 егіпецкага і суданскага фунта.
М Ш ІТ А РЫ С Т (ад м іліт ары зм ) — той, хто праводзіць палітыку мілітарызму. М Ш ІЦ Ы Я (лац. militia = войска) — адміністрацыйны орган па ахове грамадскага парадку, грамадскай бяспекі і дзяржаўнай маёмасці ў многіх краінах, a таксама работнікі гэтага органа.
М ІЛ Ь Е РА Н В М [ад фр. А.МіПеrand = прозвішча фр. сацыяліста (1859— 1943)] — форма супрацоўніцтва лідэраў сацыялістычных партый з буржуазіяй.
М ІЛ ІЯ (н.-лац. mylia) — пячоначны мох сям. плегіяхілавых, які трапляецца на гнілой драўніне, купінах, прыгнечаных сфагнавых імхах.
М ІЛ ЬЁ Н (фр. million, ад іт. milione) — 1) лік і колькасць, роўныя тысячы тысяч; абазначаюцца лічбай 1 з шасцю нулямі; 2)м н. вялікая колькасць каго-н., чаго-н. (напр. мільёны зорак).
М ІЛ ІЙ РН Ы (лац. miliarius = прасяны) — мед. просападобны, які праяўляецца ў выглядзе дробных шматлікіх хваробных ачагоў (напр. м. туберкулёз, м. рак).
М Ш ЬРЭ Й С (парг. milréis, ад mil = тысяча + reis = рэйс) — ранейшая грашовая адзінка Партугаліі (да 1911 г.) і Бразіліі (да 1942 г.), роўная 1000 рэйсаў2.
М ІЛ ІЙ РЫ Й (лац. miliarium) — 1) мера даўжыні ў Стараж. Рыме, роўная 1,4835 км; 2) прыдарожны каменны слуп, пастаўлены на адлегласці ў 1 міліярый ад суседніх слупоў на старажытнарымскіх шляхах.
М Ы Ь Т У Р У М (н.-лац. miltumm) — разнавіднасць мяккай пшаніцы з чырвоным коласам і чырвоным зернем. Ш Л Ь Я Н Е Р (фр. millionnaire) — уладальнік багаццяў, якія ацэньваюцца ў мільёны грашовых адзінак.
М ІЛ ІЯ Р Ы С Ш (п.-лац. miliarisium, ад лац. miliarensis = тысячны) — познарымская і ранневізантыйская сярэбраная манета, якая складала 1/1000 залатога візантыйскага фунта.
М ІЛ ЬЯ РД (фр. milliard) — 1) лік і колькасць, роўныя тысячы мільёнаў; абазначаюцца лічбай 1 з дзевяццю нулямі; 2) мн. вельмі вялікая колькасць, мноства каго-н., чаго-н. (напр. мільярды сняжынак).
М ІЛ О РД (англ. milord, ад my lord = мой лорд) — назва англійскага арыстакрата (порда), a таксама ветліва-пачцівы зварот да яго.
М ІЛ ЬЯ РД Э Р (фр. milliardaire) — уладальнік багаццяў, якія ацэньваюцца ў мільярды грашовых адзінак.
80
м
Ш Л Э Д З І (англ. milady, ад my lady = мая лэдзі) — ветліва-пачцівы зварот да знатнай замужняй жанчыны ў Англіі.
ду або паводзін некаторых жывёл да іншых жывёл, забяспечаных абарончымі сродкамі ад ворагаў (напр. падабенства зязюлі да ястраба).
Ш Л Я [польск. mila < ст.-в.-ням. mïla, ад лац. mille (passuum) = тысяча крокаў] — неметрычная адзінка даўжыні, неаднолькавая ў розных краінах, напр. італьянская, або марская, м. роўная 1852 м, нямецкая, або геаграфічная — 7420 м, руская — 7467 м.
МІМПСА [с.-лац. (ars) mimica = мастацтва жэстаў, ад гр. mimikos = пераймальны] — 1) рухі мышцаў на твары, якія выражаюць пачуцці, настрой; 2) мастацтва акцёра перадаваць душэўны стан такімі рухамі.
М Ш (фр. mime, ад гр. mimos = перайманне, пераймальнік) — 1) невялікая камічная імправізаваная сцінка, якая выконвалася вандроўнымі акцёрамі ў Стараж. Грэцыі і Рыме; 2) акцёр, які ўдзельнічаў y такой сцэнцы; 3) выканаўца пантамімы. МІМ АДРАМ А (ад гр. mimos = наследаванне + драма) — тое, што і гіантаміма.
М ІМ ІК Р Ь ІЯ (англ. mimicry) — 1) прыпадабненне некаторых жывёл і раслін да навакольнага асяроддзя па форме і колеру з мэтай самааховы (напр. заяц і курапатка зімой маюць белую афарбоўку, хамелеоны мяняюць афарбоўку пры руху па дрэве, афарбоўка матылькоў нагадвае кветкі і г.д.); 2) nepan. беспрынцыпнае прыстасаванне каго-н. да жыццёвых умоў. Ш М ІЧ Н Ы (гр. mimikos) — які мае адносіны да м ім ікі, выражаны пры дапамозе мімікі.
М ІМ Е ЗІС (гр. mimesis) — 1) перайманне як тэрмін старажытнагрэчаскай філасофіі ў адносінах да творчасці; 2) эстэтычная катэгорыя, якая вызначае адноеіны паміж творам мастацтва і знешнім светам; перайманне рэчаіснасці ў мастацтве.
М Ш О З А (н.-лац. mimosa, ад гр. mimos = пераймальнік) — травяністая, кустовая або дрэвавая расліна сям. бабовых з дробнымі кветкамі y коласападобных суквеццях, некаторыя віды якой згортваюць лісцікі пры дотыку да іх; пашырана ў тропіках і субтропіках.
М Ш Е О Г Р А Ф (ад гр. mimeomai = пераймаю + -граф) — устарэлая назва рататара 1. М Ш Е Т Ы Д Ь І (н.-лац. mimetidae) — сямейства павукоў жаўтавата-карычняватай афарбоўкі; пашыраны ў зонах з вільготным цёплым кліматам на ствалах дрэў, высокай траве.
М ІН А 1 (ням. Mine, ад фр. mi ne) — 1) разрыўны снарад, які выкарыстоўваецца як сродак загароды на сушы і моры (напр. супрацьтанкавая м , плавучая м.); 2) снарад для стральбы з мінамёта (напр. асколачная м., фугасная м ).
М Ш Е Т Ы З М (ад ip. mimetes = пераймальнік) — від м ім ікры і, які заключаецца ў прыпадабненні з мэтай самааховы знешняга выгля-
М Ш А 2 (іт. mina) — выраз таару; рабіць вясёлую міну п р ы д р э н н а й г у л ь н і — пад
81
М------------
перанялі традыцыі правансальскіх трубадураў, апявалі рыцарскую доблесць і служэнне каханай.
знешняй весялосцю спрабаваць схаваць нездавальненне. М ІН А 3 (лац. mina, ад гр. mna) — грашовая і вагавая адзінка на Стараж. Усходзе і ў Стараж. Грэцыі.
М Ш Е РА ГРА ф і Я (ад п.-лац. minera = руда + -граф ія) — метад мікраскапічнага вывучэння руд і мінералаў шляхам даследавання іх адпаліраванай паверхні (анш піфу).
М Ш А РА Т (ад лац. minor = меншы) — 1) парадак атрымання спадчыны ў феадальным і буржуазным праве, калі маёмасць пераходзіць малодшаму ў сям’і або ў родзе (проціл. маярапі)\ 2) маёмасць, якая перадаецца на аснове такога права.
М Ш Е Р А Л (фр. mineral, ад с.-лац. minerale) — прыроднае рэчыва, звычайна цвёрдае, якое ўваходзіць y склад зямной кары. М Ш Е РА Л А ГРА Ф ІЯ (ад мінерал + -графія) — навука, якая займаецца апісаннем мінералаў.
М Ш А Р Ь ІТ Ы [ад лад. (fratres) minores = меншыя браты] — члены манаскага каталіцкага ордэна францысканцаў.
М ІН ЕРА Л А КЕРА м і КА (ад МІнерал + кераміка) — цвёрды і зносаўстойлівы, гарачатрьшалы і гарачаўстойлівы матэрыял з крышталітаў хімічных злучэнняў; выкарыстоўваецца на выраб рэзальнага інструменту, зносаўстойлівых дэталяў машын і інш.
М Ш А РЭ Т (фр. minaret < тур. mi nare, ад ар. minâra = месца асвятлення) — вежа мячэці, з якой м уэдзіны заклікаюць мусульман на малітву. М Ш А Т А Ў Р (гр. Mino tauros) — міфічная пачвара з целам чалавека і галавой быка, якую крыцкі цар Мінос карміў жывымі людзьмі.
М ІН Е РА Л В А В А ц Ь (фр. minéraliser; ад с.-лац. minerale = мінерал) — праводзіць мінералізацыю.
М Ш ДА Л Ш А (ад міндаль) — 1) ядро міндальнага арэха; 2) залоза ў глотцы, падобная па форме на міндальны арэх.
М Ш Е РА Л ІЗА ТА Р (фр. minéralisateur, ад с.-лац. minerale = Mmepan) — геал. рэчыва, якое садзейнічае крышталізацыі мінерсшаў.
М Ш Д А Л Ь (рус. мнндаль, ад гр. amygdalon) — дрэвавая або кустовая расліна сям. ружакветных з простым лісцем і адзіночнымі белымі або ружовымі кветкамі, a таксама плады гэтай расліны ў выглядзе арэхаў авальнай формы; пашырана пераважна ў субтропіках, на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная.
М Ш Е Р А Л І з А ц Ы Я (фр. minérali sation, ад с.-лац. minerale = Mmepan) — 1) ператварэнне арганічных рэчываў y мінералы\ 2) насычэнне грунту або вады мінеральнымі солямі.
М Ш Е ЗШ Г Е Р Ы (ням. Minnesin ger, ад Міппе = каханне + Singer = пясняр) — сярэдневяковыя нямецкія паэты-спевакі (12— 13 ст.), якія
М Ш Е Р А Ш Т (ад мінерал + -літ ) — азбеставы цэмент, які выкарыстоўваецда ў вырабе вогнетрывалых перакрыццяў, сходаў, падлогі. М Ш Е РА Л О Г (ад мінерал + -пог) — спецыяліст y галіне м інерапогіі.
82
м М ІН Е РА Л О ГІЯ (ад мінерал + -погія) — навука аб мінералах, іх складзе, будове, фізічных і хімічных уласцівасцях і гаспадарчым выкарыстанні. М Ш Е Р А Л Ь Н Ы (с.-лац. minera lis) — які мае адносіны да мінералаў або ўключае ў свой склад мінералы.
М ІН іМ У М (лац. minimum) — 1) найменшая велічыня, найменшая колькасць, самая нізкая ступень чаго-н. (параўн. максімум IX 2) сукупнасць ведаў або мерапрыемстваў, неабходных y якой-н. галіне (напр. тэхнічны м., кандыдацкі м.); 3) мат. найменшае значэнне функцыі ў параўнанні з яе значэннямі ва ўсіх дастаткова блізкіх пунктах.
М Ш Ё Я (гр. meniaios = месячны) — царкоўная кніга з тэкстам набажэнстваў на кожны дзень месяца.
М і Н ІРАВАЦЬ ( н я м . minier en, ад фр. miner) — закладваць м іну (міны), ставіць мінную загароду.
М Ш Ё Р (фр. mineur) — спецыяліст па міннай справе, па мініраванню і размініраванню.
М Ш ІС Т Р (фр. ministre, ад лац. minister = слуга) — член урада, які ўзначальвае мініст эрст ва (напр. м. адукацыі, м. прамысловасці).
М ІШ (англ. mini) — жаночае адзенне (спадніца, сукенка, паліто) мінімальнай даўжыні (параўн. ашксі, мідзі). М Ш ІМ А К С [ад міні(мум) + макс(імум)) — мат. значэнне функцыі дзвюх пераменных (х, у), якога яна дасягае, калі ўзяць спачаттсу максімум па y, a потым мінімум па х.
М П П С Т ^Р С Т В А (фр. ministère, ад. лац. ministrare = служыць, кіраваць) — цэнтральная ўрадавая ўстанова, якая кіруе асобнай галіной гаспадаркі або грамадскай дзейнасці і ўзначальваецца міністрам. М П П С Т Э Р Ы Я Л В М (фр. ministéгіalisme) — 1) бюракратызацыя дзяржаўнага выканаўчага апарата; 2) тое, што і мільеранізм.
М ІН ІМ А Л В М (ад с.-лац. minimalis = самы малы) — зніжэнне патрабаванняў да мінімуму (параўн. максімалізм).
М П П С Т Э Р Ы Я Л Ы (с.-лац. mini steriales, ад лац. ministerium = служба, пасада) — слугі караля або буйнога феадала ў сярэдневяковай Зах. Еўропе, якія выконвалі прыдворную, гаспадарчую і ваенную функцыю.
М Ш ІМ А Л ЬН Ы (с.-лац. minimalis) — самы малы, найменшы (напр. м-ая затрата часу); параўн. максімальны.
М Ш ГГМ ЁН (англ. minute-man) — 1) салдат народнай міліцыі ў час вайны Паўн. Амерыкі з Англіяй за незалежнасць y 1775— 1783 гг.; 2) член адной з прафашысцкіх арганізацый y ЗША.
М ІН ІМ Е Т Р (ад лац. minimus = найменшы + -метр) — прыбор для вымярэння кантактным метадам лінейных памераў дакладных дэталей. М П П М ІЗА Ц Ы Я (ад лац. minimus = найменшы) — давядзенне чаго-н. да найменшага памеру.
М ІШ -Ф У Т Б О Л (ад м іні + футбол) — гульня ў футбол y закры-
83
м
тым памяшканні пры зменшаных памерах поля, колькасці гульцоў.
га акіяна; з ’яўляецца аб’ектам промыслу.
М П П Я Ц І0Р А (іт. miniatura, ад лац. minium = кінавар, сурык) — 1) каляровы малюнак або размаляваная загалоўная літара ў старажытных рукапісах, кнігах; 2) невялікая карціна або партрэт тонкай работы на паперы, метале, фарфоры і інш.; 3) мастацкі твор малой формы (напр. літаратурная м., вакальная м.); 4) перан. што-н. вельмі маленькае.
М ІН У С (лац. minus = менш) — 1) знак адымання або адмоўнай велічыні ў выглядзе гарызантальнай рыскі; 2) перан. пра пгго-н. дрэннае, адмоўнае (напр. мінусы ў рабоце).
М П П ЯЦ Ю РН Ы (ад мініяцюра) — 1) які мае адносіны да мініяцюры; 2) перан. маленькі і вытанчаны.
М Ш Ў С К У Л Ы (лац. minusculus = маленькі) — малыя літары старажытных лацінскай і грэчаскай пісьменнасцей (проціл. маюскулы ). М Ш Ў ТА (польск. minuta, ад лац. minuta = паменшаная, малая) — 1) адзінка часу, роўная 1/60 гадзіны; 2) які-н. кароткі прамежак часу (напр. м. цярпення); 3) адзінка вымярэння вугла і дугі, роўная 1/60 градуса 1.
м п п я ц ю р ы з Ац ы я
(ад МІНІЯцюра) — змяншэнне памераў, вагі прыбораў, устройстваў і інш. М П П Я Ц Ю РЬІС Т (фр. miniatu riste, ад лац. minium = кінавар, сурык) — 1) мастак, які малюе м ініяцюры\ 2) аўтар кароткіх літаратурных або музычных твораў (мініяцюр 3).
М Ш Ь Ё Н (фр. mignonne) — 1) парны бальны танец, блізкі да вальса; 2) невялікі раяль\ 3) дробны друкарскі шрыфт, роўны 7 пунктам.
М Ш 0 Г А (польск. Minog, ад с.-в,ням. niunouge) — рыбападобная жывёла сям. міногавых, якая сваёй формай нагадвае вугра; з’яўляецца аб’ектам промыслу. ! М Ш О Р (іт. minore, ад лац. minor = меншы) — 1) музычны лад, y аснове якога ляжыць малое (мінорнае) трохгучча, мае цёмную афарбоўку гучання (проціл. маж ор)\ 2) перан. сумны, прыгнечаны настрой.
М ІРА 1 (гр. myron, ад myrrha = смала) — пахучы алей, які ўжываецца ў хрысціянскіх царкоўных абрадах. IVflPA 2 (гр. myrrha) — духмяная смала, якая здабываецца з кары некаторых трапічных дрэў; выкарыстоўваецца ў медыцьше. t
о
М ІРА J (фр. mire = мушка, прыцэл) — празрыстая або паўпразрыстая пласцінка з нанесеным на яе малюнкам y выглядзе палос; выкарыстоўваецца для вызначэння распазнавальнай здольнасці аптычных прыбораў і фотаматэрыялаў.
М Ш О Р Н Ы (іт. minore, ад лац. minor = меншы) — 1) муз. які адносіцца да м інору 1; 2) перан. сумны, журботны. М Ш Т А Й (в’етн. mintaj) — мелкаводная рыба сям. трасковых, якая водзіцца ў паўночнай частцы Ціха-
Ш Р А Б Е Л Ь (фр. mirabelle) — пладовае дрэва, сліва з жоўтымі
84
м пладамі, a таксама плод гэтага дрэва. M IPÂ B IJIIC (н.-лац. mirabilis) — травяністая расліна сям. ніктагінавых з зубчастым лісцем і лейкападобнымі невялікімі кветкамі разнастайнай афарбоўкі, якая пашырана ў Амерыцы; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная; начная гтрыгажуня. МПРАБІЛІТ (ад лац. mirabilis = дзіўны, незвычайны) — мінерал класа сульфідаў, гідрат сернакіслага натрыю, белы або бясколерны, сыравіна для атрымання соды; глаўберава соль. М ІРА Ж (фр. mirage) — 1) аптычная з’ява ў атмасферы, пры якой узнікаюць уяўныя адлюстраванні далёкіх наземных прадметаў y сувязі з пераламленнем сонечных праменяў y нераўнамерна нагрэтых слаях паветра (назіраецца ў пустынях, стэпах, на моры); 2) neран. нешта падманлівае, уяўнае.
МІРМЕКАФІЛІЯ (ад гр. myrmeks, -ekos = мурашка + -філія) — адна з форм сімбіёзу, заснаваная на выкарыстанні мурашкамі асаблівасцей будовы раслін для гнёздаў і раслінных выдзяленняў для харчавання. Ш Р М Е К А Ф ІЛ Ы (ад гр. myrme ks, -ekos = мурашка + -ф іл) — жывёлы, якія развіваюцца ў больш або менш цесным сумесным жыцці з мурашкамі (напр. некаторыя жукі, кляшчы, гусеніцы матылькоў). М ІРМ ЕК А Х А РЫ Я (ад гр. myr meks, -ekos = мурашка + -хары я) — распаўсюджанне насення і іншых зачаткаў (дыяспор) раслін мурашкамі. М ІРТ (гр. myrtos) — вечназялёная кустовая або дрэвавая расліна сям. міртавых са скурыстым лісцем і адзіночнымі дробнымі белымі духмянымі кветкамі, пашыраная ў тропіках і субтропіках; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная.
М ІРА К Л Ь (фр. miracle, ад лац. miraculum = цуд) — ж анр сярэдневяковай заходнееўрапейскай вершаванай драмы рэлігійнага характару.
М Р Ы Я Д Ы (гр. myrias, -ados = дзесяць тысяч) — незлічоная колькасць, вялікае мноства, безліч (напр. м. зорак). M IC (англ. miss) — ветлівы зварот да незамужняй жанчыны ў Англіі, Амерыцы (звычайна далучаецца да прозвішча або імя).
M IP3Â (перс. mïrzâ, ад âmir-zâdâ = сьш эміра, князя) — 1) тьггул члена правячай дынастыі, a таксама буйных феадалаў y некаторьгх народаў Усходу; 2) сакратар, пісар, перапісчык y некаторых народаў Усходу.
М ІС Д Ы М Ш А Р (англ. misdemea nor) — катэгорыя дробных крымінальных злачьшстваў y англасаксонскім праве.
М ІРМ ЕК А Д ЬІЯ (ад гр. myrmeks, -ekos = мурашка) — паўкустовая расліна сям. марэнавых з клубнепадобнай асновай сцябла, y шматлікіх поласцях якой жьшуць мурашкі; пашырана ў Паўд.-Усх. Азіі і Паўн. Аўстраліі.
М ІС ІС (англ. mistress) — ветлівы зварот да замужняй жанчыны ў Англіі, Амерыцы (звычайна далучаецца да прозвішча або імя). М ІС ІЯ (лац. missio = адпраўленне, пасылка) — 1) дэлегацыя, накі-
85
м
раваная ў іншую краіну са спецыяльнай мэтай (напр. ваенная м ); 2) паста5іннае дыпл аматычнае прадстаўніціва адной дзяржавы ў другой на чале (у адрозненне ад пасольства) з пасланнікам; 3) даручэнне, заданне (напр. сакрэтная м.); 4) адказная роля, высокае прызначэнне каго-н., чаго-н. (напр. высокая м. літаратуры). М ІС ІЯ Н Ё Р (с.-лац. missionarius, ад лац. missio = адпраўленне, пасылка) — прапаведнік, пасланы хрысціянскай царквой для рэлігійнай прапаганды свайго веравызнання сярод іншаверцаў. М ІС К А Н ТУ С (н.-лац. miscanthus) — травяністая расліна сям. злакавых з лінейным лісцем і мяцёлчатымі суквеццямі, пашыраная ў тропіках, субтропіках і ўмераных зонах Азіі, Афрыкі і Аўстраліі; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная.
сін з імі чалавека; 2) перан. нешта загадкавае, чаго нельга растлумачыць. Ш С Т Ы Ф П сА т А Р (фр. mystifica teur) — той, хто займаецца містыфікацыямі. М ІС Т Ы Ф ІК А Ц Ы Я (фр. mystification, ад гр. mystes = які ведае таінства + лац. facere = рабіць) — наўмыснае ўвядзенне каго-н. y зман (напр. жартоўная м.). М ІС Т Ы Ц Ы ЗМ (фр. mysticisme, ад гр. mystes = які ведае таінства) — рэлігійна-ідэалістьічны светапогляд, заснаваны на міст ыцы. М ІС Т ЬІЧ Н Ы (гр. mystikos = таямнічы) — 1) які мае адносіны да міст ыкі, звязаны з верай y таямнічыя, звышнатуральныя сілы і магчымасць зносін з імі чалавека; 2) перан. які нельга зразумець, растлумачыць.
М ІС Т А Г 0 Г (гр. mystagogos) — жрэц y старажытных грэкаў, які пасвячаў y таінства ў міст эрыях 1.
М ІС Т Э Р (англ. mister) — ветлівы зварот да мужчыны ў Англіі, Амерыцы (звычайна далучаецца да прозвішча або імя).
М ІС ТА К А К А РЫ Д Ы (н.-лац. mystacocarida) — атрад ракападобных; жьгоуць y вільготным пяску пляжаў Міжземнага мора, Атлантычнага і Індыйскага акіянаў.
М ІС Т Э РЫ Я (гр. mysterion = таінства) — 1) тайны рэлігійны абрад, y якім прымалі ўдзел толысі давераныя асобы ў Стараж. Грэцыі і Рыме і краінах Стараж. Усходу; 2) сярэдневяковая драма на біблейскія тэмы.
Ш С Т Р А Л Ь (фр. mistral) — моцны, халодны паўночна-заходні вецер, які дзьме (асабліва зімой) з гор на міжземнаморскім узбярэжжы Францыі. М ІС Т Ы К (гр. mystikos = таямнічы) — чалавек, які верыць y існаванне таямнічых, звышнатуральных сіл.
М ІТ А Г Е Н Е Т ЬІЧ Н Ы (ад м іт оз + генетычны; м - ы я прамен і — ультрафіялетавыя прамені, якія ўзнікаюць пры ферментатыўных рэакцыях y жывых тканках, стымулююць мітоз.
М ІС Т Ы К А (гр. mystika = таямнічасць) — 1) несу мяшчальная з навукай вера ў таямнічыя, звышнатуральныя сілы і магчымасць зно-
М ІТА Х О Н Д РЫ І (ад гр. mitos = нітка -ь chondnon = зярнятка) — адзін з відаў унутрыклетачных арганоідаў y форме зярнят, палачак.
86
м ютак; змяшчаюць многія ферменты і ўдзельнічаюць y праірсах клетачнага дыхання, пераўтварэння энергіі і біясінтэзу бялку.
Ш Т Р Ў Л Я (н.-лац. mitrula) — сумчаты грыб сям. гелоцыевых, які трапляедца на апалым y ваду лісці дрэў, на ігліцы, мокрай глебе.
М ГГКАЛЬ (рус. мнткаль, ад перс. metqal) — тонкая баваўняная тканіна з палатняным перапляценнем.
М ІТ Ы Н Г (англ. meeting) — мнагалюдны сход для абмеркавання палітычных або іншых важных надзённых пытанняў.
МГГОЗ (гр. mitos = нітка) — найбольш пашыраны спосаб дзялення клеткі ў жывых арганізмах, пры якім адбываецца строга аднолысавае размеркаванне храмасом паміж даччынымі клеткамі, што забяспечвае ўтварэнне генетычна раўнацэнных клетак.
М ІТ Э Л Ь (ням. mittel = сярэдні) — друкарскі шрыфт, роўны 14 пунктам (каля 5Д5 мм). М ІТ Э Л Ы Ш Ш ІЬ (ням. Mittelspiel) — сярэдняя стадыя шахматнай або шашачнай партыі, паміж дэбютам і эндшпілем.
М ІТРА (гр. mitra) — багата аздоблены галаўны ўбор, які надзяваецца ў час набажэнства прадстаўнікамі вышэйшага духавенства ў праваслаўнай і каталіцкай царкве.
М ІТ Э Л Ы Н Т РЭ К Е Р (ням Mittelstrecker) — бягун на сярэднія дыстанцыі. М ІТ ^Н К А (польск. mitenka, ад фр. mitaine) — уст . жаночая пальчатка без пальцаў.
М ІТ Р А В М (ад перс. M itra = імя бога дзённага святла, чысціні і праўды ў старажытнаіранскай і ведычнай міфалогіі) — рэлігійны культ бога Мітры ў старажьгшых Іране, Індыі і некаторых іншых краінах, a з 1 ст. н.э. — y Рымскай імперыі.
М ІФ (гр. mythos = паданне) — 1) старажытнае народнае паданне пра легендарных герояў, багоў, пра паходжанне свеіу і з’яў прыроды; 2) перан. вымысел, выдумка. М ІФ А Л 0 Г Ы (гр. mythologia, ад mythos = паданне + logos = вучэнне) — 1) сукупнасць міф аў якога-н. народа (напр. грэчаская м.); 2) навука, якая вьшучае міфы.
МГГРАЛЬЕЗА (фр. mitrailleuse) — старадаўняя мнагаствольная гармата, якая страляла карцеччу. М ГГРАЛЬНЫ (лац. mitralis) — які адносіцца да перадсэрдзева-жалудачкавага клапана сэрца.
Ш Ф А М А Н (ад м іф + м ан) — чалавек, якому ўласціва міфаманія.
МТГРАПАЛГГ (гр. métropolites) — вьпшйшае званне праваслаўных і каталіцкіх епіскапаў.
М ІФАМ А ш Я (ад м іф + манія) — анамальная схільнасць да выдумак, фантазіравання, апавядання неверагодных гісторый.
М ГГРА П О ЛІЯ (гр. metropolis) — царкоўная акруга, якой кіруе м іт рапаліт .
М ІФ ІЧ Н Ы (гр. mythikos) — 1) звязаны з м іф амі, 2) перан. авеяны паданнямі, легендарны; казачны.
М ІТ РА Ф О РН Ы (ад міт ра + гр. phoros = які нясе) — які мае права насіць міт ру (напр. м. протаіерэй).
М ІФ О Л А Г (ад м іф + -лаг) — спецыяліст y галіне міф алогіі.
87
м МШІсЭНЬ (рус. мншень, ад тур. nisan = знак) — прадмет, які служыць цэллю пры вучэбнай стральбе; 2) перан. той, хто з’яўляецца прадметам нападак.
-М ІЦ Ы Н (ад гр. mykes = грыб) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццю «грыбковы». М Ш сШ ІЙ (ад гр. mykes = грыб) — вегетатыўнае цела грыбоў, якое складаецца з адна- ці шматколерных тонкіх нітак (гіфауХ грьібніца.
М ІЭЛ А - [гр. myelos = (касцявы) мозг] — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцце «касцявы мозг».
М ІЦ Э Л ІС (н.-лац. mycelis) — травяністая расліна сям. складанакветных з тонкім лісцем і бледнажоўтымі кветкамі ў мяцёлках, пашыраная ў Еўропе, Малой Азіі, Паўн. Амерыцы.
м і э л а г р Аф і я (ад міэла - + -графія) — метад рэнтгеналагічна-
га даследавання спіннога мозгу пасля ўвядзення кантрастнага рэчьгоа.
М ІЦ Э Л Ы (н.-лац. micella, ад лац. mica = крошка, крупінка) — вельмі дробныя крыпггалічныя часцінкі ў складзе калоіднага рэчьша.
М ІЭ Л А Ц Ы ТЫ (ад міэла- + -цыты) — клеткі крывятворнай ткан-
М ІЦ ^Н А (н.-лац. mycena) — шапкавы базідыяльны грыб сям. радоўкавых, які расце ў лясах на драўніне і подсціле; неядомы.
цытаў (гранулацытаў).
кі касцявога мозгу, з якіх утвараюцца ўсе формы зярністых лейкаМ ІЭ Л ІН [ад гр. myelos = (касцявы) мозг] — сумесь тлушчападобных рэчьшаў, якія знаходзяцца ў абалонцы нерва і ў некаторых іншых тканках жывёльных арганізмаў.
Ш Ц Э Н А С Т Р У М (н.-лац. т у с е nastrum) — базідыяльны грыб сям. міцэнастравых, які расце на глебе ў лясах, на палях, лугах.
М ІЭ Л ІТ [ад гр. myelos = (касцявы) мозг] — запаленне спіннога мозгу.
Ш ЦЭТАЛОГЫ (ад гр. mykes, -etos = грыб + -логія) — навука, якая вьгоучае грыбы.
Ш Э Л 0 3 [гр. myelos = (касцявы) мозг] — з’яўленне празмернай колькасці міелацытаў y перыферычнай крыві.
-М ІЦ Э Т Ы (гр. mykes, -etos = грыб) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццю «грыбы».
МІЭЛСЯДНЫ (ад міэла- + -оід) — крывятворны; м - а я тканк a — крывятворная тканка касцявога мозгу, y якой утвараюцца
М ІЧ М А Н (рус. мнчман, ад англ. midshipman) — воінскае званне або першы афіцэрскі чын y флоце некаторых краін.
гранулацыты.
М ІШ УРА (рус. мшпура, ад ар. mozavvir = падробка) — 1) пазалочаныя і пасярэбраныя металічныя ніткі, з якіх вырабляюць парчу, галуны, a таксама ёлачныя ўпрыгожанні і інш.; 2) перан. знешні бляск, паказная раскоша.
М ІЭЛОМ А (ад міэла - + - ома) — паражэнне касцявога мозгу, пры якім узнікаюць y адной або многіх касцях пухлінападобныя вузлы. М ІЯ - (гр. mys, my os = мышца) — першая састаўная частка склада-
88
ных слоў, якая выражае паняцце «мышца».
----------- м М ІЯ К А РД Ы Я Д Ы С ТРА Ф ІЯ (ад
М ІЯ БЛ А С Т Ы (ад мія- + -бласты) — маладыя мышачныя клеткі
мія- + гр. kardia = сэрца + дыстрафія) — агульнае абазначэнне незапаленчых паражэнняў міякарда.
ў беспазваночных і пазваночных жывёл і чалавека.
Ш Я К А Р Д Ы Я С К Л Е Р 0 3 (ад мія+ кардыяскяероз) — тое, што і
M M T É H ( ад мія- + -ген) — група раствораных бялкоў y мышцах, якая выконвае значную ролю ў вугляводным абмене арганізма.
кардыяскяероз. Ш Я Л О П Я (ад мія- + -логія) — раздзеп анатоміі, які вьгоучае будову мышцаў і мышачнай сістэмы.
М ІЯ Г Л А Б ІН [ад мія- + (гема)глабін) — складаны бялок, які назапа-
М ІЯ Л Ь Г ІЯ (ад гр. mys, myos = мышца + algos = боль) — боль y мышцах y выніку працяглага ахаладжэння, парушэння абмену рэчьшаў, інфекцыйных хвароб.
швае ў мышцах чалавека і большасці жывёл кісларод; блізкі па ўласцівасцях да гемаглабіну крьші.
М ІЯ М Ё Р Ы (ад мія- + -мер) — парныя мышачныя метамеры , размешчаныя на падоўжнай восі цела ў зародкаў ланцэтніка, пазваночных жывёл і чалавека.
М ІЯ ГРА ф і Я (ад мія- + -графія) — графічная рэгістрацыя скарачэнняў мышцаў, якая робіцца пры дапамозе міёграфа. М ІЯ ЗШ (ад гр. mys, myos = мышца) — бялок, які з’яўляецца асновай мышачнага валакна.
Ш Я Н Ё М Ы ( ад мія- + гр. nema = нітка) — скарачальныя бялковыя ніткі ў цытаплазме некаторых аднаклетачных арганізмаў.
МІЯЗГГ (ад гр. mys, myos = мышца) — запаленне шкілетных мышцаў.
міяпАтыя (ад мія- + -na ni ыя) — спадчыннае захворванне,
М ІЯ ЗМ Ы (гр. miasma = забруджванне) — 1) паводле ўстарэлых уяўленняў, ядавітыя выпарэнні, якія ўтвараюцца пры гніенні і нібыта выклікаюць заразныя хваробы; 2) перан. негатыўныя грамадскія або бьггавыя з’явы, якія атручваюць свядомасць чалавека.
звязанае з парушэннем абмену рэчываў y мышачнай тканцы. М ІЯ ІіІЯ (гр. myops, -opos = блізарукі) — мед. блізарукасць. М ІЯ РЭ Л Я К С А ІІТЫ (ад мія- + рэляксанты) — лекавыя рэчьгоы, якія выклікаюць расслабленне шкілетных мышцаў чалавека.
М ІЙ ЗЫ (ад гр. т у іа = муха) — захворванні чалавека і жывёл, якія выклікаюцца лічынкамі некаторых мух і аваднёў. М ІЯКАРД,
М ІЯ К А РД Ы Й
М ІЯСА РКО М А (ад мія- + сарком а) — саркома мышцаў жывёл і чалавека.
(ад
шачны слой сэрца, які складае яго асноўную масу.
М ІЯ С Ё П Т Ы (ад мія- + лац. saeptum = агароджа) — злучальнатканкавая праслойка паміж парнымі мышачнымі міямерамі.
М Ш К А РД Ы Т (ад мія- + гр. kardia = сэрца) — запаленне міякарда.
М ІЯ С Т Э Ш Я (ад гр. mys, myos = мышца + астэнія) — захворванне
мія- + гр. kardia = сэрца) — мы-
89
м
чалавека, якое характарызуецца аслабленнем і хуткім стамленнем мышцаў. М ІЯ Т А Н ІЯ (ад м ія- + -т анія) — прыроджаная мышачная слабасць ад парушэння абмену рэчываў і пашкоджанняў спіннога мозгу. М ІЯ Т О М Ы (ад м ія- + гр. tome = разрэз, сячэнне) — аддзелы саміт аў, з якіх y зародкаў хордавых развіваюцца зачаткі мускулатуры, a таксама падскурнай злучальнай тканкі і шкілета. М ІЯФ ЕБРЬІЛЫ (ад м ія- + фібрылы ) — мікраскапічныя валаконцы скарачальнага рэчыва, якія праходзяць уздоўж мышачнага валакна. М Ы Ц Ь ІТ (ад м ія- + цыты) — мышачная клетка. М ІЯ Ц Э Н (ад гр. шеіоп = меншы + -цэн) — ранняя эпоха неагенавага перыяду (гл. неаген) y геалагічнай гісторыі Зямлі, якая пачалася каля 25 млн. гадоў назад і цягнулася каля 14 млн. гадоў. М ІЯ Ц ^Н А В Ы (ад гр. шеіоп = меншы + -ЦэнХ м - а я эпох a — тое, што і міяцэн. М Н Е М А Н ІЧ Н Ы (ад гр. mnemonikon = мастацтва запамінання); м. в е р ш — вершаваны твор практычнага ці павучальнага характа-
РУ М НЕМ А СХ ЕМ А [ад мнемо(ніка) + схема] — умоўная выява кіруемага аб’екта (машыны, працэса, сістэмы) пры дапамозе сімвалаў і індыкатараў, размешчаных на паголях, якое наглядна паказвае стан аб’екта або ход вьггворчага працэсу. М Н ЕМ А ТЭХ Ш КА (ад гр. шпеше = памяць + т эхніка) — 1) тое, што і мнемоніка\ 2) эстрадна-цыркавы
жанр, які заключаецца ў адгадванні лічбаў, назваў прадметаў, імёнаў пры дапамозе адпаведнага шыфра. M H E M Ô M E T P (ад гр. mneme = памяць + -мет р) — апарат, які ўжываецца псіхолагамі для даследавання памяці. M H EM Ô H IK A (гр. mnemonika = майстэрства запамінання) — сукупнасць правіл і прыёмаў, якія маюць на мэце аблягчыць запамінанне як мага болыпай колькасці звестак і фактаў. М Ш Ё БРЫ Й (н.-лац mniobiyum) — лістасцябловы мох сям. брыевых, які трапляецца па берагах рэчак, ручаёў, канаў, на балотах. М Н Ш (н.-лац. mnium) — лістасцябловы мох сям. брыевых, які расце на глебе, гнілой драўніне, камянях. М Ш Х (польск. mnich < чэш. mniph, ад гр. monachos) — уст . манах. М Н ІШ КА (польск. mniszka) — уст . манашка. М ОДА (фр. mode, ад лац. modus = спосаб) — 1) непрацяглае панаванне пэўнага густу ў якой-н. сферы жыцця або культуры; 2) узор адзення, туалету, які прапануецца на ю ўн ы час; 3) звычка, спосаб паводзін. М О Д Л Ы (польск. modly) — уст . малітвы. М 0 Д У Л Б (лац. modulus = мера) — 1) назва важнага каэфіцыента, мерка якой-н. велічыні ці ўласцівасці (напр. м. пругкасці); 2) мат. пастаянны множнік, на які трэба памножыць лагарыфм адной сістэмы, каб атрымаць лагарыфм другой сістэмьг, 3) умо^шая адзінка даўжыні, якая ўжываецца для
90
каардынацыі памераў збудаванняў і іх частак; 4) частка (вузел) складанай сістэмы, якая выконвае самастойную функцыю ў розных тэхнічных канструкцыях; 5) частка касмічнага карабля, якая можа самастойна ажыццяўляць палёт.
----------- М
роднай сістэме адзінак (СІ), якая змяшчае столькі атамаў, іонаў ці малекул, колькі атамаў змяшчаецца ў 0,012 кг вугляроду-12. M Ô M A H T (лац. momentum) — 1) імгненне, міг, вельмі кароткі прамежак часу; 2) этап y развіцці чаго-н., y жыцці каго-н. (напр. бягучы м.); 3) асобны бок якой-н. з’явы (напр. дадатны м.).
М ОДУС (лац. modus = мера, спосаб) — 1) разнавіднасць, праяўленне, норма; 2) філас. мінучы стан або мінучая ўласцівасць матэрыі; 3) лог. разнавіднасць сілагіз-
М ОНА-, М АНА- (ад гр. monos = адзін) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «адно», «адзіна».
му. М ОДУС ВШ ЭН ДЗІ (лац. modus vivendi = спосаб жыцця) — 1) часовы дагавор па якім-н. міжнародным пытанні, заюпочаны бакамі ў разліку на яго канчатковае ўрэгуляванне ў наступным; 2) фактыч* ны стан адносін, які прызнаецца зацікаўленымі бакамі.
М О Н А А К С ІГЕН А ЗЫ (ад мона+ аксігеназы) — тое, пгго і гідра-
ксілазы. М О Н А ГА ТА РЫ (яп. monogataгі) — агульная назва жанраў японскай апавядальнай літаратуры 9— 14 ст.
М О Д Ы Й (лац. modius) — старажытная мера аб’ёму вадкасцей і сыпкіх цел, роўная ў старажытнарымскай сістэме мер прыблізна 9 л, y старажытнаарабскай — каля 40 л.
М О Н А ГЕН ЕЗ (ад мона- + -генез) — адна радаслоўная, супольнасць, аднолькавасць паходжання. M O H A TEH ÉI (н.-лац. monogeпеа) — клас плоскіх чарвей; арганізмы з прадаўгаватым целам даўжынёй ад 0,02 мм да 3 см, на заднім канцы якога ёсць прымацавальны дыск з кручкамі і прысоскамі; э ктапаразіты рыб, эндапаразіты земнаводных, чарапах, бегемотаў; смактуны-мнагавуснікі.
МОЙВА (рус. мойва, ад фін. maiva дробная рыба) — марская рыба сям. корушкавых з падоўжаным і сплюснутым з бакоў целам; з ’яўляецца аб’ектам промыслу. M OKA (ар. Mokka = назва порта ў Йемене) — адзін з лепшых гатункаў кавы.
М О Н А ГЕ Ш ЗМ (ад мона- + гр. genos = род, паходжанне) — тэорыя ў антрапалогіі, паводле якой y ce расы чалавека маюць агульнае паходжанне і ўяўляюць сабой адзін від y біялагічным сэнсе (гтроціл. полігенізм).
М О Л (іт. molo, ад лац. moles = насып) — агараджальнае збудаванне ў выглядзе доўгага вала, якое засцерагае караблі ў порце ад марскіх хваль. М О Л Ь 1 (іт. molle = мяккі) — тое, што і мінор 1 (проціл. дур') М О Л Ь 2 (лац. moles = маса) — адзінка колькасці рэчыва ў Міжна-
М О Н А ГШ РЫ Д (ад мона- + гібрыд ) — арганізм, які паходзіць ад бацькоў, што генетычна адрозніва-
91
м
юцца паміж сабой толькі адной прыметай (параўн. полігібрыд).
ня пакладзены адзін валютны метал (золата або срэбра).
МОНАГТДРА т (ад мона- + aidparti) — бязводная серная кіслата, бясколернае алеістае рэчыва.
М О Н А М Е Т Ы Л П Д РА ЗІН (ад м она- + метыл + гідразін) — бясколерная дымячая на паверхні гіграскапічная вадкасць з аміячным пахам; з’яўляецца палівам для вадкасных ракеш ых рухавікоў.
М О Н А ГЛ Я Ц Ы Я Ш ЗМ (ад м она+ лац. glacies = лёд) — гіпотэза аднаразовасці покрыўнага абледзянення ў чацвярцічным (антрапагенавым) перыядзе (параўн. палігляцыялізм). М О Н А К А РШ Ч Н Ы (ад м она- + гр. karpos = плод); м - ы я р а с л і н ы — расліны, якія цвітуць і пладаносяць адзін раз y жыцці, пасля чаго гінуць; м-ымі з’яўляюцца ўсе аднагадовыя і двухгадовыя расліны, a таксама пальма, агава, бамбук (параўн. полікарпічны). М О Н А К Л Ш А Л Ь (ад м она- + гр. klino = нахіляюся) — форма залягання слаёў горных парод з аднолькавым нахілам y адзін бок. М О Н А К РЫ Ш т А л Ь (ад м она- + крышталь) — адзіночны крышталь, які мае аднародную крышталічную рашотку (параўн. полікрышталь).
М О Н А Н У К Л ЕА ТЫ Д ЬІ (ад moho- + нуклеатыды) — тое, што і нуклеатыды. М О Н А Н УКЛЕ 0 3 (ад мона- + лац. nucleus = ядро) — вострае інфекцыйнае захворванне, якое выяўляецца павелічэннем лімфатычных вузлоў, ліхаманкай, ангінай, зменамі ў крьші. М О Н А П ЛА ІД ЬІЯ (ад м она- + гр. aploos = просты + eidos = выгляд) — тое, што і гаплаідыя. М О Н А П Л А К А Ф 0РЫ (н.-лац. monoplacophora) — клас малюскаў, якія жывуць на вялікіх глыбінях. М О Н А С Е Ш Я (ад м она- + гр. sema = знак; значэнне) — лінгв. адназначнасць слова або выразу (проціл. полісемія).
М О Н А КУ ЛЬТУРА (ад м она- + культура) — вырошчванне на працягу многіх гадоў адной і той жа сельскагаспадарчай культуры на адным полі.
М О Н А С ІЛ А БІЗМ (ад гр. mono syllabo s = аднаскладовы) — лінгв. аднаскладовасць, аднаскладовы характар слоў y якой-н. мове.
М О Н А К У Л Я Р (ад м она- + акуляр) — аш ычны прыбор з адным акулярам (напр. падзорная труба).
М О Н А С П ЕРМ ІЯ (ад мона- + сперма) — апладненне яйцаклеткі адной мужчынскай гаметай (паpaj4i. поліспермія).
М О Н А М А Л ЕК У Л Я РН Ы (ад mo + малекулярны) — які мае адносіны да слоя рэчыва таўшчынёй y адну малекулу. ho-
м о н а с т р а ф А (гр. monostrophos = аднастрофны, ад monos = адзін, адзіны + strophe = страфа) — від цэласнай, структурна завершанай страфічнай формы (напр. прыпеўка).
М О Н А М ЕТА Л ІЗМ (ад м она- + мет ал) — грашовая сістэма, пры якой y аснову грашовага абарачэн-
92
м М О Н А Ц У К РЫ Д Ы (ад мона- + цукрыды) — клас арганічных злу-
М О Н А ТЭІЗМ (ад мона- + тэізм) — рэлігія, якая прызнае адзінабожжа (проціл. політэізм).
чэнняў, простыя вугляводы, няздольныя да гідролізу (напр. глю-
М ОНА ТЭМ А ТЬІЗМ (ад мона- + тэма) — прынцып пабудовы му-
коза, фруктоза). М О Н А Ц Ы Т Ô 3 (ад мона- + -цытоз) — залішняя колькасць манацытаў y п^ы ф еры чнай крыві пры
зьгчнага твора, які характарызуецца аб’яднаннем санатна-сімфанічнага цыкла адной тэмай (параўн.
некаторых інфекцыйных захворваннях (туберкулёзе, сіфілісе, лейшманіёзе і інш.) і запаленчых працэсах y арганізме.
політэматызм). М О Н А Ф Е Л ІГ Ы (ад мона- + гр. thelema = воля) — прыхільнікі мо-
нафеліцтва.
М О Н А Ц Э Н Т РЫ ЗМ (ад мона- + цэнтр) — тэорыя ў антрапалогіі
М О Н А Ф ЕШ Ц ТВА (ад монафеліты) — хрысціянскае вучэнне, якое склалася ў 7 ст. y Візантыі як афіцыйны кампраміс паміж артадаксальнай догмай і монафізіц-
аб паходжанні чалавека сучаснага тыпу і людскіх рас ад адной формы выкапнёвага чалавека ў адной вобласці зямнога шара (проціл. по-
твам.
ліцэнтрызм).
М О Н А Ф ІЗІТ Ы (ад мона- + гр. phy sis = прырода) — прыхільнікі
М О Н Д Ы Я Л ІЗМ (ад фр. mondial = сусветны) — 1) глабальнае мысленне, агульначалавечы светапогляд, які разглядае насельніцтва Зямлі як адзіную папуляцыю; 2) грамадска-палітычны рух за ўстанаўленне ўлады адзінага сусветнагаўраду.
монафізіцтва. М О Н А Ф В ІЦ Т В А (ад монафізіты) — плынь y хрысціянствеу якая ўзнікла ў 5 ст. y Візантыі і прызнавала наяўнасць y Хрыста толькі адной боскай прыроды, адмаўляючы чалавечую сутаасць.
М О Н С Т Р (фр. monstre, ад лац. monstrum = пачвара) — пачвара, страшыдла (аб тым, што здзіўляе сваёй незвычайнасцю, памерамі і г.д.). М О Н Т М А РЫ Л А Ш Т (фр montmorillonite, ад Montmorillon = назва горада ў Францыі) — мінерал класа сілікатаў белага колеру з шараватым, чырванаватым адценнямі; выкарыстоўваецца ў нафтавай, тэкстыльнай, гумавай, папяровай і іншых галінах прамысловасці. М О Н ТЭ (ісп. monte) — расліннасць ксерафгша-сукуленшых хмызнякоў (акацыі, мімозы, паслёнавыя, кактусы) на сухіх узвыша-
М О Н А Ф ІП ІЯ (ад мона - + гр. phy Ion = род, племя) — паходжанне пэўнай групы арганізмаў ад аднаго агульнага гтродка (параўн. по-
ліфілія). M OHAXPAM ÀTAP (ад мона- + гр. chroma, -atos = колер) — прыбор для выдзялення вузкіх інтэрвадаў частот або даўжынь хваль светпавога спектра. М О Н А Х РА М А ТЬІЧН Ы (ад м о-
на- + храматычны) — аднаколерны, не змешаны; м - а е с в я т л о — святло, якое характарызуецца пэўнай даўжынёй светлавой хвалі (параўн. поліхраматычны).
93
м--------
ных раўнінах Венесуэлы, Парагвая і Аргенціны.
радачы інфармацыі на адлегласць; азбука м.
М О Н Ц Ы Я (н.-лац. montia) — травяністая расліна сям. партулакавых з мясіслым лісцем і дробнымі белымі кветкамі ў гронках, пашыраная ва ўмераных і трапічных зонах; на Беларусі трапляецца рэдка па берагах рэк, азёр, на забалочаных лугах.
М О РС (рум. mursa, ад лац. mulsum = мядовы напітак) — напітак, прыгатаваны з ягаднага або фруктовага соку.
М О П С (ням. M ops) — парода пакаёвых сабачак з кароткай мордай, круглай галавой і густой кароткай шэрсцю. M Ô PA (лац. mora = прамежак часу, паўза) — адзінка часу ў антычнай паэзіі, неабходная для вымаўлення аднаго кароткага склада. М О Р Г 1 (ст.-польск. morg, ад с.-в ням. morgen = раніца) — адзінка вымярэння плошчы ў сістэме мер Вялікага княства Літоўскага (роўная 0,71 га) і Польшчы (роўная 0,56 га); ужывалася ў Зах. Беларусі да 1939 г. М О РГ2 (рус. морг, ад фр. mor gue) — спецыяльнае памяшканне пры бальніцах, куды выносяцца трупы; трупярня.
М 0 Р У Л А (н.-лац. morula, ад лац. morum = тутавая ягада) — стадыя развіцця зародка мнагаклетачных жывёл і чалавека (папярэднічае бластуле), на якой зародак мае выгляд згуртавання клетак накшталт ягады ажыны. М О РФ (гр. morphe = форма) — лінгв. найменшая непадзельная значная частка слова. М 0 Р Ф А (гр. morphe = выгляд, форма) — біял. таксанамічная адзінка, ніжэйшая за гатунак, якая выяўляе пэўныя адхіленні ад дадзенага тыпу. М 0 Р Ф ІЙ (ням. Morphium, ад гр. Morpheios = бог сну ў старажытнагрэчаскай міфалогіі) — тое, што і марфін. -М О РФ Ы , -М О РФ Н Ы (гр. mor phe = форма) — другая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на адносіны да формы, віду. М 0 С Е Н Ж (польск. mosi^dz, ад ням. messing) — уст . латунь.
M Ô PT E H (ням. morgen) — зямельная мера ў Германіі, роўная 0,25—0,26 га.
М О ТА (іт. motto = слаўцо, досціп) — 1) дасціпны выраз; 2) кароткі эпіграф.
М О Р Ж (рус. морж, ад саамск. morSsa) — млекакормячая жывёла атрада ластаногіх з кароткай шэрсцю і вялікімі ікламі, якая жыве ў арктычных морах.
М ОТА- (ад лац. motor = які прыводзіць y pyx) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «маторны», «матарызаваны», « матацыклетны».
M Ô P3E [англ. S M orse = прозвішча амер вынаходцы (1791— 1872)] — тэлеграфны код, дзе кожнай літары алфавіта адпавядае вызначаная камбінацыя кропак і рысак; выкарыстоўваецца для пе-
М О ТААМ АТАР (ад мот а- + аматар) — вадзіцель матацыкла, матаролера або мапеда, які мае пасведчанне на права ваджэння і не з ’яўляецца прафесіяналам.
94
м
М О ТА Б0Л [ад м от а+ (фут)бол] — футбол на матацыклах.
М О Т А Ф Е Л І0Г А (ад мот а- + фелюга) — невялікае маторнае рыбалоўнае бяспалубнае судна
М О ТА БО Т (ад м от а- + бот) — невялікае маторнае судна.
M Ô IIIA C T (літ. maâsastas) — уст . крэп, аксаміт.
М О ТА В ЕЛ А С П О РТ (ад м от а- + веласпорт) — від спорту і спартыўных спаборніцтваў на матацыклах і веласіпедах.
МУА р (рус. муар, ад фр. шоіге) — шаўковая тканіна, якая пераліваецца рознммі адценнямі. М УАРАВАЦЬ (фр. тоігег) — надаваць тканіне, паперы або малюнку пералівісты характар; падрабляць пад муар.
М О Т А Д Р 0М (ад мот а+ -драм) — месца, гтрыстасаванае для спаборніцгваў па матацыклетнаму спорту і выпрабавання матацыклаў.
М У Ж О Ц Ы Я (н.-лац. mougeotia) — ніткаватая зялёная водарасць сям. зігнемавых, якая трапляецца ў прэсных, пераважна стаячых, слабапраточных і вапнавых водах.
М О ТА Д РЫ ЗШ А (ад мот а- + дрызіна) — дрызіна з рухавіком унутранага згарання.
М УЗА (польск. muza < лац. musa, ад гр. musa) — 1) кожная з дзевяці багінь, заступніц навук і мастацтваў, y старажытнагрэчаскай міфалогіі (напр. Мельпамена — муза трагедыі, Тэрпсіхора — муза танцаў); 2) перан. крыніца паэтычнага натхнення, a таксама само натхненне, творчасць (напр. м. Купалы).
М ОТА КА ЛО Н А (ад мот а- + калона) — калона аўтамабіляў, матацыклаў, якія рухаюцца ў пэўным парадку. М О ТА К Л У Б (ад мота- + югуб) — клуб, які аб’ядноўвае аматараў матацыклетнага спорту. M O TA K PÔ C (ад мота- + крос) — спартыўныя гонкі на матацыклах па перасечанай мясцовасці.
М У ЗЁЙ (лац. museum, ад ір. museion = храм муз) — установа, якая збірае, вьшучае і выстаўляе для паказу помнікі матэрыяльнай і духоўнай культуры, a таксама прыродазнаўчыя калекцыі.
М О ТА П А ТРЎ Л Ь (ад мот а- + пат руль) — міліцэйскі патруль на матацьпслах. М О ТА П ЕД [ад мот а- + (веласі)пед] — тое, што і мапед.
М УЗІЦ Ы РА ВА Ц Ь (ням. musizieгеп) — іграць на музычным інструменце, займацца музыкай.
М О ТА РО Л Е Р (англ. motoroller) — від матацыкла з коламі невялікага дыяметра.
М УЗЫ КА [по.льск. muzyka < лац. musica, ад гр. musike (techne) = музычнае мастаіггва] — 1) від мастацтва, які адлюстроўвае рэчаіснасць y гукавых вобразах, a таксама творы гэтага мастацгва; 2) выкананне твораў гэтага мастаідва; 3) перан. прыемнае для слыху гу-
М ОТА РЭСУРС (ад мот а- + р эсурс) — працягласць дзеяння рухавіка ўнутранага згарання да планавага капітальнага рамонту. М О ТА С П О РТ (ад м от а- + спорт) — спорт з выкарыстаннем матацыклаў і мотаролераў.
95
М------------
чанне чаго-н. (напр. м. размовы, м. ручая). М УЗЫ КА (польск. muzyk < лац. musicus, ад гр. musikos = музычны) — музыкант-выканаўца; той, хто іграе на музычным інструменце. М У ЗЫ К А Л ЬН Ы (лац. musica tis) — 1) здатны да музыкі, здольны ўспрымаць і правільна перадаваць яе (напр. м. слых, м. чалавек); 2) прыемны на слых, меладычны (напр. м. голас). М УЗЫ КА Н Т (ням. Musikant, ад лац. musica = музыка) — той, хто займаецца музыкай як мастацтвам або іграе на музычным інструменце. М У К А П О Л Ш У К РЬІД ЬІ (ад лац. mucus = слізь + поліцукрыды) — складаныя поліцукрыды, жэлепадобныя рэчывы, якія выконваюць y арганізме жывёл і чалавека ролю прыроднага змазачнага матэрыялу.
М УЛА (кр.-тат. mulla, ад ар. maulâ = пан, уладар) — мусульманскі свяшчэннік. М У Л А Т (ісп. mulato, ад ар. muvallad = нечыстакроўны араб) — нашчадак ад шлюбу белых і неграў. М У Л П Й (рус. мулнне, ад фр. moulinet = суканы шоўк) — баваўняныя або віскозныя ніткі для вышьшання. М У Л ІТ (ад англ. mull = назва вострава ў Шатландыі) — мінерал класа сілікат аў y выглядзе бясколерных або ружавата-белых крышталікаў; выкарыстоўваецца ў керамічнай прамысловасці. М УЛ ЬДА (ням. mulde = карыта) — 1) металічная скрыня для механізаванай загрузкі шыхтавых матэрыялаў y сталеплавільную печ; 2) форма, y якую заліваюць метал, каб атрымаць злітак; 3) форма залягання слаёў горных парод y выглядзе чашы. М У Л ЬТ А Н 1 (польск. multan, ад фр. molleton) — баваўняная варсістая тканіна.
М УК А П РА ТЭІДЫ (ад лац. mucus = слізь + пратэіды) — тое, пгго і мукоіды.
М У Л ЬТ А Н 2 (ст.-польск. multan, ад Multany = Малдавія) — 1) гатунак тыгуню; 2) гіст . кароткі двухбаковавостры меч.
М У К О ІД Ы (ад лац. mucus = слізь + -оід) — складаныя бялкі з групы глікапратэідаў, якія змяшчаюцца ў рагавіцы, храстках, сліне, мачы і інш.
М У Л ЬТ О ГРА Ф (ад мульты- + -граф ) — устройства для атрымання вялікай колькасці адбіткаў машынапісу, a таксама малюнкаў.
М У К О Р (н.-лац. mucor) — ніжэйшы грыб сям. мукоравых, які расце на раслінных рэпгпсах, экскрэментах жывёл, глебе, харчовых гтрадуктах.
М УЛ ЬТФ ЬЛ ЬМ [ад мульт (ыплікацыя) + фільм] — фільм, створаны метадам мультыплікацыі.
М У К С Ў Н (тат. muksun) — прэснаводная рыба сям. ласасёвых, якая водзіцца ў сібірскіх рэках і азёрах.
М У Л Ы Ы - (лац. multum = многа) — першая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на шматлікасць прадметаў або на шматразовасць дзеянняў, функцый.
М УЛ (лац. mulus) — дамашняя жывёла, помесь асла з кабылай.
96
м вых персанажаў; 2) фільмы, створаныя пры дапамозе такой кіназдымкі.
МУЛЬТЫ ВАЛЁНТЫ (ад муль-
ты’ + лац. valens, -ntis = моцны) — аб’яднанні больш чым дзвюх храмасом, якія зрэдку ўтвараюцца пры даспяванні палавых клетак на стадыі меёзу (параўн. біваленты).
М УЛЬТЬШ бЛБ (ад мулыпы- + полюс) — сістэма электрычных або магнітных полюсаў, якая характарызуецца пэўнай сіметрыяй. МУЛЬТЫПРАГРАМІРАВАННЕ (ад мульты- + праграміраван не) — спосаб выкарыстання электронна-вылічальнай машыны для адначасовага выканання некалькіх праграм.
МУЛЬТЫВШ р А т АР (ад муяьты- + вібратар) — генератар імпульсаў электрычных ваганняў, працягласць якіх звычайна роўная інтэрвалу паміж імі; выкарыстоўваецца ў аўтаматыцы, тэлебачанні, вылічальнай тэхніцы і інш.
М У Л ЬТЫ Ф У Н К Ц Ы Я Н А Л Ь НАСЦЬ (ад мульты- + лац. functio = дзейнасць) — выкананне органамі некалькіх функцый.
М УЛЬТЫ ЛАТЭРАЛЬНЫ (ад мульты- + лац. lateralis = бакавы) — міжнародны рознабаковы дагавор, заключаны больш як дзвюма дзяржавамі.
М УЛЬТЫ ЦЫ КЛбн (ад мульты- + цыклон) — паветра- або газаачышчальны апарат, які складаецца з некалькіх невялікіх аднатыпных апаратаў (цыклонаў).
М УЛЬТЫ М ІЛЬЯНЁР (фр. mul timillionnaire) — уладальнік многамільённага багацця, капіталу.
МЎЛЬЧА (англ. mulch = пролая салома) — матэрыял для мульчыравання (гл. мульчыраваць).
М УЛЬТЫ ПЛЕКС (лац. multiplex = складаны, шматкратны) — літарадрукавальны тэлеграфны апарат з аўтаматычнай перадачай адначасова некалыгіх тэлеграм адным каналам сувязі.
МУЛЬЧЬІРАВАЦЬ (ад англ. mulch = прэлая салома) — пакрываць паверхню глебы тарфяной крошкай, перагноем, апалым лісцем, каб палепшыць умовы росту раслін і захаваць структуру і вільготнасць глебы.
М УЛЬТЬШ ЛІТЫ (лац. multipletus = складаны, шматкратны) — група спектральных ліній, якія размешчаны блізка адна ад дру-
гой
М У Л І0РА (фр. moulure = разьбленне) — архіт. аблом, дэталь, профіль.
М УЛЬТЫ ПЛЖ АТАР (лац. mul tiplicator = які памнажае) — 1) фотакамера з некалькімі аб’ектывамі, якая дае адначасова некалькі здымкаў з аднаго прадмета; 2) спецыяліст па мультыплікацыі.
М УЛЯЖ (фр. moulage) — злепак або мадэль прадмета ў натуральную велічыню, які выкарыстоўваецца ў якасці нагляднага дапаможніка пры выкладанні, a таксама для афармлення вітрын, y музейных экспазідыях і інш.
М УЛЬТЫ Ш ПКАЦЫ Я (лац. multiplicatio = памнажэнне) — 1) кіназдымка паслядоўных фаз рухаў маляваных ці аб’ёмных фігур, што ствараюць ілюзію руху жы4 A. М. Бульмса, т . 2
М УЛЯР (польск. mularz, ад с.-в ням. müraere) — 1) рабочы, які
97
м ўзводзіць будынкі з цэглы або каменю; 2) пячнік.
МУМІФПСАЦЫЯ (ад мумія + -фікацыя) — ператварэнне трупа ў мумію.
М У М ІЯ 1 (ст.-фр. mumie < ар. mümijâ, ад перс. mûm = воск) — 1) труп чалавека ці жывёлы, захаваны ад гніення бальзаміраваннем або высахлы ў выніку пэўных умоў асяроддзя; 2) перан. худы, маларухомы чалавек. М УМ Ы 2 (ар. mümijâ, ад перс. шшп = воск) — мінеральная фарба розных колераў (ад светла-чырвонага да чырванавата-карычневага). МУНГА (н.-лац. mimgo) — млекакормячае сям. віверавых шаравата-бурай афарбоўкі, пашыранае ў Афрыцы. МУНГУ (манг. mungu) — разменная манета Манголіі, роўная сотай частцы тугрыка. МУНДЗЕР (рус. мунднр < ням. Montur, ад фр. monture = забеспячэнне) — ваеннае або цывільнае форменнае адзенне (для верхняй часткі цела).
МУНІЦЫПАЛВАцЫЯ (фр. mu nicipalisation, ад лац. municipalis = муніцыпальны) — прымусовая перадача маёмасці прыватаых асоб y распараджэнне органаў гарадскога або сельскага самакіравання (муні-
МУШЦЬІпАлЬНЫ(лац. munici palis) — які знаходзіцца ў распараджэнні муніцыпапітэта. МУШ ЦЫІШ (лац. municipium) ■— 1) гарады з правам самакіравання ў Стараж Рыме; 2 ) адміністрацыйна-тэрьпарыяльныя адзінкі ў некаторых дзяржавах Лац. Амерыкі (напр. на Кубе). МУНТЖАК (н.-лац. muntiacus) — парнакапытная жывёла сям. аленевых, пашыраная ў джунглях Паўд.-Усх. Азіі; аб’ект палявання. МУНЦ-МЕ т Ал [ад англ. G. Muntz = прозвішча англ. метала> наўцы (памёр y 1857 г.) + метал] — меднацынкавы сплаў з прымесямі свінцу; выкарысто>пваецца для вырабу труб, дроту. М УР (польск. mur < с.-в.-ням. mure, ад лац. murus) — цагляны будынак або сцяна МУРАВАЦЬ ( п о л ь с к . murowad, ад ням. mauren) — будаваць з цэглы або каменю, змацоўваючы цзментам або глінай. M YP3À (тат. myrza, ад перс. mïrza) — тьпул татарскай феадальнай знаці. МУРЫЁЛА (н.-лац. num ella) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. хларакокавых, якая пашырана ў тарфяна-балотных глебах. МУРЫ Н (польск. muizyn < ст.-в.ням. môr, ад лац. maurus) — уст. негр, арап.
цыпалітэтаў). М УШ ЦЫ ПАЛІТ^Т (фр. Muniziраlitat, ад лац. municipium = вольны горад) — орган гарадскога або сельскага самакіравання ў некаторых краінах (параўн. магістрат 2); 2) ніжэйшая адміністрацыйнатэрытарыяльная адзінка ў Аўстраліі, Венесуэле і некаторых іншых краінах.
М УР^НА (лац. muraena, ад гр. muraina) — марская рыба сям. мурэнавых, якая водзіцца ў трапічных і субтрапічных водах усіх акіянаў. МУС (фр. mousse) — салодкая ежа з узбітай фруктовай або ягад-
98
най масы з жэлацінам ці маннай крупой.
----------- м
дамі; 2) салодкае віно з гетага вінаграду.
М УСШ Г (гал. muizing) — вузел на тросе (кноп), які выкарыстоўваецца як апора для ног пры перамяшчэнні па тросе.
МУСКУЛ (лац. musculus = літар. мышаня) — тканка жывога арганізма, здольная скарачацца і забяспечваць функцыю руху частак цела; мышца.
МУСІРАВАЦЬ (фр. mousser = пеніцца) — 1) узбіваць пену; 2) nepan. перавялічваць значэнне чагон. (напр. м. асцярогу).
М УСКУЛАТУРА (ад лац. mu sculus = мышца) — сукупнасць мускулаў y арганізме; мышачная сіслзма.
МУСІЦЬ (ст.-польск. music, ад с.в.-ням. müesen) — 1) быць абавязаным або прымушаным зрабіць што-н.; 2 ) мабыць, магчыма (у форме пабочнага слова).
МУСКУС (лад. muscus) — вельмі пахучае рэчыва жывёльнага або расліннага паходжання, якое выкарыстоўваецца ў медыцыне і парфумерыі.
МУСКАВГГ [лац. (vitrum) muscoviticum = шкло маскоўскае] — мінерал шэрага, зеленаватага або карычневага колеру са ппсляным бляскам, сумесь гліны і паташу; выкарыстоўваецца ў радыё- і электратэхніцы.
М УСЛІН (польск. muslin, ад фр. m ousseline) — тонкая баваўняная ці шаўковая тканіна палатнянага перагшяцення.
М УСКАРДЗШ А (фр. muscardiпе) — грыбковая хвароба тутавага і дубовага шаўкапрадаў.
М У С 0Н (фр. mousson, ад ар. mar usim = пара года) — устойлівы сезонны вецер, які мяняе свой кірунак ад зімы да лета на процілеглы.
МУСКАРЬШ (н.-лац. muse an num, ад лац. musca = муха) — алкалоід, які змяшчаецца ў мухаморы, атрутнае рэчыва.
МУСТ (лад. mustum) — 1) свежы сок з вінаграду або іншых фруктаў, 2) маладое салодкае віно, якое не перабрадзіла.
МУСКАТ (фр. muscat, ад лац. muscus = мускус) — 1) мускатны арэх; 2 ) сорт вінаграду з духмянымі ягадамі; 3) дэсертнае віно з reTara вінаграду.
МУСТАНГ (англ. mustang, ад ісп. mestengo) — адзічэлы конь, які вадзіўся ў прэрыях Паўн. Амерыкі. М УСУЛЬМ АНШ (тат. musulman, ад перс. moselmân) — той, хто вызнае іслам.
М УСКАТНЖ (фр. muscadier, ад лац. muscus = піжмо) — вечназялёнае дрэва сям. мускатнікавых з мясістымі жоўтымі пладамі, пгго змяшчаюць мускатныя арэхі, пашыранае ў тропіках.
М УСУЛЬМАНСТВА (ад мусульманін) — тое, што і іслам.
М УСЦЬЕРСКІ (фр. moustier, ад Moustier = назва мястэчка на поўМУСКАТЭЛЬ (с.-лац. musca- дні Францыі); м - а я к у л ь т у р a — пазнейшая культура ранняtellum, ад лац. muscus = піжмо) — 1) сорт вінаграду з духмянымі яга- га палеаліту.
99
м МУТАГЕНЁЗ (ад лац. muto = змяняю + -генез) — працэс узнікнення мутацый 1. МУТАГЕННЫ (ад лац. muto = змяняю + -генны) — які мае адносіны да мутагенаў, выклікае мутацыю 1. МУТАГЁНЫ (ад лац. muto = змяняю + -ген) — фізічныя, хімічныя і біялагічныя фактары, якія вьпслікаюць мутацыю. МУТАЗІЛГГЫ (ад ар. mu’tazila = якія адасобіліся) — прыхільнікі рацыяналістычнай плыні ў ісламе, што ўзнікла ў канцы 8 ст.
МУТАНТ(лац. mutans, -ntis = які змяняе) — асобіна жывёл або раслін, якая ўзнікае ў выніку мутацыі. МУТАРАТА ц ЫЯ (ад лац. muto = змяняю + rotatio = вярчэнне) — уласцівасць раствораў аптычна актыўных злучэнняў з часам змяняць вярчэнне плоскасці паляры-
зацыі. М УТАСК0П (ад лац. muto = змяняю + -скоп) — гтрататьт кіно, від праекцыйнага апарата ў форме скрынкі, y якой праз акуляр можна бачыць рухомыя фотаздымкі.
скальнага падножжа, выгладжаны ледніком. М УТУАЛІЗМ (ад лац. mutuus = узаемны) — адзін з відаў сімбіёзу, пры якім арганізмы, якія знаходзяцца ў сужыцці, прьшосяць адзін другому карысць (напр. раксамотнік і актынія). МУТУЛЫ (лац. mutuli) — архіт. плоскія нахільныя выступы над выноснай плітой карніза ў дарычным ордэры. МУТЬІЗМ (ад лац. mutus = нямы) — адмаўленне ад моўных зносін пры захаванні функцый маўленчага апарата; назіраецца пры псіхічных захворваннях. МУФЕЛЬ (ням. M uffel) — вогнетрывалая танкасценная камера або пасудзіна, куды змяшчаюць керамічныя, фарфоравыя і іншыя вырабы пры абпальванні для засцярогі ад непасрэднага ўздзеяння агню, сажы. МУФЛОН (фр. mouflon, ад іт. muflone) — дзікі горны баран сям. пустарогіх, які водзіцца на астравах Міжземнага мора і ў Закаўказзі.
МУФТА (рус. муфта, ад ням. M ufle) — 1) прыналежнасць жаноМУТАЦЫЯ (ад mutatio = змянен- чай вопраткі ў выглядзе цёплага, не, змена) — 1) рэзкае змяненне адкрытага з двух бакоў мяшочка спадчынных уласцівасцей y жывёл для сагравання рук; 2) тэх. прыі раслін (проціл. мадыфікацыя 3); стасаванне для пастаяннага або ча2) ломка голасу ў падлеткаў з нас- совага злучэння канцоў труб, ватуішеннем палавой спеласці. лаў, стальных канатаў і інш. МУТАЦЫЯН'ВМ (ад мупіа- МЎФТЫЙ (ар. mufti = які вызнацыя) — канцэпцыя ў біялогіі, якая чае) — вышэйшая духоўная асоба разглядае эвалюцыю як скачкапаў мусульман, якая надзелена прадобны працэс, пгго адбьюаецца невам выносіць рашэнні па рэлігійзалежна ад знешняга асяроддзя. на-юрыдычных пытаннях, даваць МУТОН (фр. mouton = баран) — растлумачэнні і па выкарыстанні падоўжны або выпуклы выступ шарыяту.
100
м
МУХАЙР (тур. muhayyer, ад ар. mukhayyer) — баваўняная тканіна з дабаўленнем шэрсці або шоўку. МУЦЬІНЬІ (ад лац. mucus = слізь) — складаныя бялкі з групы глікапратэідаў, якія абумоўліваюць вязкасць і цягучасць выдзяленняў слізістых залоз і некаторых іншых вадкасцей жьшёльнага арганізма. МУШ КЕЛЬ (ням. M uschkeule) — драўляны малаток для канапачання драўляных суднаў, палуб і інш. МУІШСЁТ (фр. mousquet) — буйнакалібернае ружжо з кнотам для запальвання пораху, якое было на ўзбраенні пяхоты ў 16— 17 ст. М УШ КЕТ0Н (фр. mousqueton) — каропсі мугйкет, які быў на ўзбраенні конніцы ў 16— 17 ст. МУШ КЕЦЁР (фр. mousquetaire, ад mousquet = мушкет) — салдат еўрапейскіх армій 16— 17 ст., узброены мушкетам. МУШ МУЛА (тур. muSmula) — дрэвавая або кустовая расліна сям. ружавых з мучністымі кісла-салодкімі пладамі, пашыраная на Каўказе, y Крыме, Туркменіі, Малой А зіі і на Балканскім паўвостраве, a таксама плады гэтай расліны. МУШТА б ЕЛЬ ( п о л ь с к . musztabçj, ад ням. Malstab) — падстаўка ў выглядзе доўгай палкі, якую жывапісцы выкарыстоўваюць як падпорку для рукі пры рабоце над дробнымі дэталямі карціны. МЎШ ТРА (польск. musztra, ад ням. Muster) — 1) сістэма ваеннага навучання, выхавання, заснаваная на механічнай дысцыпліне, бяссэнсавым завучванні пэўных пры-
ёмаў; 2) перан. вельмі строгі метад навучання, дрэсіроўка. МУІПТРАВАЦЬ (польск. musztrowac, ад ням. mustem) — 1) навучаць, выхоўваць жорсткімі метадамі, заснаванымі на механічнай дысцыпліне; 2 ) перан. мучыць несправядлівымі патрабаваннямі.
МУШ ТЎК (польск. munsztuk, ад ням. Mundstück) — 1) невялікая трубачка, y якую ўстаўляюцца цыгарэты, a таксама свабодная ад тытуню частка папяроснай гільзьг, 2) цуглі; 3) дэталь духавога музычнага інструмента, якую ў час ігры бяруць y рот або прыкладваюць да губ. М УЭДЗІН (ар. mu’addin) — служыцель пры мячэці, які з высокай вежы (мінарэта) заклікае вернікаў на малітву. МЫ ЗА (рус. мыза, ад эст. m ôiz) — сядзіба з сельскагаспадарчымі будынкамі, хутар (пераважна ў Прыбалтьпд»і). МЫТА (польск. myto, ад ст.-в.ням. müta) — гіст. пошліна за правоз тавараў цераз граніцу ці па тэрыгорыі дзяржавы. М Ы ТШ К
(польск.
mytnik) —
гіст. служачы мытніцы. МЫТШ ЦА, МЬІТНЯ (польск. mytnica, mytnia) — гіст. таможня. МЙБЛЯ (фр. meuble) — прадметьі абстаноўкі памяшкання (сталы, крэслы, канапы і інш.) для сядзення, ляжання, пісання і г.д. МЭДЫ САН (англ. madison) — групавы бальны танец амерыканска-канадскага паходжання з разнастайнымі фігурамі напружанаэкспрэсіўнага характару. МЭНДАЛЬ (польск. mendel, ад ням. Mandel) — дзесяць снапоў
101
м
збожяса, пастаўленых y кучку для прасушкі і накрытых распасцёртым снапом зверху; бабка.
М Ю -М Е30Н (ад гр. mu = назва літары р + мезон) — тое, пгго і
мюон.
МЭР (фр. maire, ад лац. maior = болып) — кіраўнік муніцыпалітэma ў Англіі, Фравдьгі, ЗША і некаторых іншых краінах.
МЮ ОН [ад гр. mu = назва літары \х + (мез)он\ — фіз. няўстойлівая дадатна або адмоўна зараджаная элементарная часцінка, маса якой болыпая за масу электрона прыблізна ў 207 разоў.
М ЭРЫ Я (фр. mairie) — муніцыпальнае ўпраўленне, a таксама будьшак, дзе яно размешчана. М ^ТА (лац. meta) — тое, да чаго імкнуцца людзі і шго хочуць ажыццявіць. М ЭТР (фр. maître) — уст. настаўнік; майстар y якой-н. галіне. МЮ ЗЁТ (фр. musette) — 1) старадаўні французскі народны музычны інструмент тыпу валынкі; 2 ) вясёлы народны танец, што выконваецца пад акампанемент гэтага інструмента. МЮЗПСЛ (англ. musical = музычны) — 1) музычна-сцэнічны таор, пераважна камедыйнага характару, пабудаваны на выкарыстанні элементаў аперэты, балета, оперы і эстрады; 2) кінафільм такога характару. МЕ03ПС-Х0Л (англ. music-hall) — эстрадны тэатр, y якім выконваюцца тэматычныя эстрадныя агляды і праграмы. МЮ ІД (фр. muid) — старадаўняя мера сыпкіх рэчываў і вадкасцей y Францыі, роўная прыблізна 270 л. МЮ ЛЬ (англ. mule = мул) — тое, што і мюль-машына. МЮ ЛЬ-МАШЬІНА (ад англ. mule = мул + машына) — машына для вырабу ваўнянай пражы.
М Ю 0Ш Й [ад мю(он) + (электр)он\ — фіз. нестабільная сістэма з дадатна зараджанага мюона і электрона, па структуры аналагічнай атаму вадароду. МЮ РЫД (ар. murid) — мусульманскі паслушнік, які павінен безагаворачна падпарадкоўвацца вышэйшаму настаўнжу — імаму або
шэйху. МЮ РЫДЫЗМ (ад мюрыд) — нацыянальна-вызваленчы рух горцаў Паўн. Каўказа ў 19 ст., y якім рэлігійнае вучэнне спалучалася з палітычнай барацьбой супраць усіх немусульман. МЮТУЭЛЙЗМ (фр. mutuellisme, ад лац. mutuus = узаемны) — утапічнае вучэнне ГШ рудона аб мірнай перабудове грамадства пры дапамозе пэўнай сістэмы крэдьпу, пры якой адбываўся б абмен паслугамі паміж яго членамі. МЮ ТУЭЛІСТЫ (фр. mutuellistes) — 1) паслядоўнікі мютуэлізму9 2 ) члены заснаванага ў 1828 y Ліёне (Францыя) таварыства ўзаемадапамогі ткацкіх майстроў. МЯСТЭЧКА (польск. miasteczko) — y cm. вялікае сяло з некаторымі прыкметамі горада. МЯЧЭЦЬ (тур. mesôit, mecit, ад ар. masgid) — мусульманскі храм.
102
H HÀAC (rp. naos) — галоўнае naмяшканне антычнага храма, дзе знаходзілася скулыггура бажаства.
НА в Ар Х (гр. nauvarchos) — камандуючы флотам y Стараж. Грэцыі.
НААСФЁРА (ад гр. noos = розум + сфера) — абалонка Зямлі, y якой выяўляецца ўплыў чалавека на структуру і хімічны склад біясфе-
HABÂTAP (лац. novator = абнавіцель, вынаходца) — той, хто выкарыстоўвае новыя, прагрэсіўныя метады і прыёмы ў сваёй дзейнас-
ры.
ЦІ.
НАБАТ (цюрк. naubât, ад ар. nauba) — 1) сігнал трывогі, які падаецца пры дапамозе звана; 2 ) вялікі вайсковы барабан y старажьпнай Русі.
HABÀTАРСТВA (ад наватар) — 1) дзейнасць наватараў; 2) усё новае, прагрэсіўнае, што ўводзіцца ў якой-н. галіне.
НАБШГГЭТ (лац. nobilitas, -atis = знаць) — кіруючыя вярхі рабаўладальніцкага класа ў Стараж. Рыме. НАБЛА (гр. nabla = арфа) — перавернутая літара грэчаскага алфавіта дэльта (Д), якая выкарыстоўваецца ў якасці друкарскага элемента пры наборы матэматычных формул. НАБОБ (англ. nabob < інд. navab, ад ар. nüvvâb) — 1) тытул правіцеляў індыйскіх правінцый y 17— 19 ст.; 2) перан. еўрапеец, які разбагацеў y Індыі ў 18 ст.; 3) перан. вельмі багаты чалавек, які жыве ў раскошы. НАВАКАШ [ад лац. novus = новы + (ка)каін\ — лекавы прэпарат, які ўжываецца для мясцовага абязбольвання, пры спазмах сасудаў і іншых захворваннях. НАВАКАШ АМ ІД (ад навакаін + амід) — лячэбны сродак, які па хімічнай структуры блізкі да навакаіну.
HABÀXA (ісп. navaja) — халодная зброя, іспанскі доўгі складны нож. НАВА ц Ы Я (лац. novatio = абнаўленне, змяненне) — 1) пагадненне бакоў аб замене аднаго заключанага імі абавязацельства другім; 2) новаўвядзенне. HABÉJLA (іт. novella) — 1) невялікі празаічны твор са строгай кампазіцыяй, адсутнасцю апісальнасці і нечаканым фіналам; 2 ) юр. змена, якую новы закон уносіць y дзеючае заканадаўства. НАВЕЛЕТА (іт. novelletta = кароткае апавяданне) — муз. невялікая інстру ментальная (пераважна фартэпіянная) п’еса ліра-эпічнага, часам драматычнага характару. НАВЕЛІСТ (іт. novellista) — аўтар навел. НАВЕЛІЯ (н.-лац. navellia) — пячоначны мох сям. цэфалозіевых, які трапляецца ў цяністых, вільготных і забалочаных лясах на гнілой драўніне.
103
H Н А Д ЗІР (ар. nazir) — астр. пункт перасячэння нябеснай сферы з вертыкальнай лініяй, праведзенай уніз ад плоскасці гарызонта (проціл. зеніт 1).
H A B É JIbl [лац. novellae (loges) = новыя законы] — новы закон, які ўносіць змены ў існуючае заканадаўства. HABITÀTAP (лац. navigator) — спецыяліст y галіне навігацыі. НАВІ г Ац Ы Я (лац. navigatio = суднаходства, мараплаванне) — 1) навука аб спосабах і метадах вадзіць караблі, самалёты і касмічныя лятальныя апараты; 2) суднаходства, мараплаванне, a таксама перыяд часу, калі па мясцовых кліматычных умовах яно магчыма. НАВІГРАФ [ад наві(гацыя) + -граф] — авіяцыйны прыбор на лятальных апаратах для вызначэння пройдзенага пшяху, хуткасцей ветру і руху апарата. НА ВІКУЛ А (н.-лац. navicula) — аднаклетачная дыятомавая водарасць сям. навікулавых, якая пашырана ў вадаёмах рознага тыпу. НАГАЙКА (укр. нагайка, ад цюрк. nagaj = нагаец) — кароткі раменны плецены бізун. HATÂ H (рус. наган, ад бельг. Nagyan = прозвішча бельг. збройніка) — рэвальвер з барабанам на сем патронаў, які круціцца. НАГАТА (ад ар. nagh = адборная манета) — тое, што і дырхем.
нАГЕЛЬ (ням. Nagel = цвік) — вялікі металічны або драўляны стрыжань, які выкарыстоўваецца для мацавання драўляных канструкцый. Н А Г ІЯ ІІТ (ад рум. Nagiag = назва мясцовасці ў Румыніі) — Mmepari класа сульфідаў свінцова-шэрага колеру з металічным бляскам; сыравіна для атрымання золата.
НАДУЛЙРЫ Я (н.-лац. nodularia) — ніткаватая сіне-зялёная водарасць сям. надулярыевых, якая трапляецца ў марской, саланаватай і прэснай вадзе, y глебе, на скалах, кары дрэў. Н А Д Ф Ш Ь (ням. Nadelfeile) — невялікі напільнік з дробнай насечкай для апрацоўкі дакладных дэталей. Н А Ж ДА К (цюрк. nadzak) — дробназярністая горная парода, якая складаецца з сумесі карунду з іншымі мінераламі, a таксама парашок з гэтай горнай пароды, якім шліфуюць і чысцяць металічныя вырабы і шкло. НАЗААРЭАЛ (ад гр. nosos = хвароба + арэал) — вобласць распаўсюджання пэўнай хваробы або групы хвароб. Н А ЗА ГЕА ГРА Ф ІЯ (ад гр. nosos = хвароба + геаграфія) — раздзел медыцынскай геаграфіі, які вывучае заканамернасці тэрытарыяльнага паш ы рння хвароб чалавека. Н А ЗА Г Р А Ф Ы (ад гр. nosos = хвароба + -графія) — раздзел медыцыны, які займаецца апісаннем хвароб. oxYio Н А ЗА Л ІЗА Ц Ы Я (фр. nasalisation, ад лац. nasus = hoc) — лінгв. вымаўленне гукаў з насавым адценнем. Н А ЗА Л О П Я (ад гр. nosos = хвароба + -логія) — раздзел медыцыны, які ўключае вучэнне аб хваробах, іх класіфікацыю, дыягносты-
104
H ку, агульныя прынцыпы лячэння і прафілактыку захворваншіў.
прэсных вадаёмах, часам y прыбярэжнай зоне мораў.
Н А ЗА Л ЬН Ы (фр. nasal, ад лац. nasus = h o c ) — лінгв. насавы (галосны або зычны гук).
Н А Й ТО Ў (гал. naaitouw) — мар. трос, пры дапамозе якога мацуюцца розныя прадметы на судне.
Н АЗА РЭІ (лац. nazaraeus, ад лац. Nazoraios) — 1) назва хрысціян y першапачатко в ы перыяд пашырэння хрысціянствст, 2) рэлігійная секта, што існавала ў Расіі з сярэдзіны 19 да пач. 20 ст.
Н А К А РД Ы І (н.-лац. nocardiaсеае) — сямейства актынаміцэт а ў пашыраны пераважна ў глебе; удзельнічаюць y разлажэнні сінтэтычных матэрыялаў.
Н А ЗА РЭ Й Ц Ы (ням. Nazarener, ад ст-яўр. Nazaret = назва горада, дзе нібьгга нарадзіўся Хрыстос) — група нямецкіх і аўстрыйскіх мастакоў-рамантыкаў, пгго ў пач. 19 ст. працавалі ў Рыме і намагаліся адрадзіць рэлігійнае мастацгва ў духу майстроў сярэдневякоўя і ранняга Адраджэння. Н А ЗА Ф О БІЯ (ад гр. nosos = хвароба + -фобія) — неадчэпны сірах перад смяртэльнай хваробай, сімптом псіхічнага разладу. HA3ÉM A (гр. nosema = хвароба, зло) — прасцейшае атрада мікраспарыдый, якое паразітуе ў клетках насякомых. Н АЗЕМ А ТО З (ад назема) — хвароба насякомых, пераважна шаўкапрадаў і пчол, якая выклікаецца аднаклетачнымі паразітамі назема-
Н А КА ЎТ (англ. knock-out, ад knock = удараць + out = вон) — стан спартсмена ў боксе, калі ён, збіты ўдарам праціўніка, не можа падняцца на ногі на працягу 10 секунд і лічыцца пераможаным. Н АКДАЎН (англ. knock-down, ад knock = удараць + down = уніз) — стан спартсмена, калі ён, збіты ўдарам праціўніка, можа на працягу 10 секунд падняцца на ногі і працягваць бой. Н АКТАМ БУЛГЗМ (ад лац. пох, noctis = ноч + ambulare = гуляць) — тое, пгго і самнамбулізм. Н А К Т 0 У З (гал. nagthuis) — драўляная тумба, якая з ’яўляецца падстаўкай для компаса на судне. Н А Ю Ц 0 Р Н (фр. nocturne = начны) — невялікі музычны твор лірычнага характару.
м і.
Н А ІБ (ар. naib = намеснік) — намеснік або памочнік начальніка ці духоўнай асобы ў некаторых мусульманскіх краінах. Н А ІД Ы (н.-лац. nais) — кольчатыя чэрві сям. наідыдаў; пашыраны ў прэсных вадаёмах па ўсім зямным шары. Н А ІД Ы Д Ы (н.-лац. naididae) — сямейства кольчатых чарвей класа малашчацінкавых; пашыраны ў
н а к ш т Ал т (польск. na ksztah, ад na = на + ksztalt < с.-в.-ням. gestalt = узор) — на манер, на ўзор (напр. будынак н. вежы).
H A M A TEH É3 (ад гр. nomos = закон + -генез) — антыдарвінаўская канцэпцыя развіцця жывой прыроды, паводле якой эвалюцыя арганізмаў адбьшаецца не на аснове прыроднага адбору, a пад уздзеяннем унутраных заканамернасцей (гл. таксама аўтагенез).
105
H Н А М Ш А Л ІЗМ (ад лац. nominalis = імянны) — кірунак y сярэдневяковай філасофіі, паслядоўнікі якога лічылі, пгго рэальна існуюць толькі адзінкавыя прадметы, a агульньія паняцці з’яўляюцца прадуюгам чалавечай думкі.
НАМ А Г р А м А (ад гр. nomos = закон + -грама) — мат. графік, якім выражаецца функцыянальная залежнасць паміж велічынямі. Н АМ А ГРА ф і Я (ад гр. nomos = закон + -графія) — раздзел матэматыкі, які аб’ядноўвае тэорыю і практычныя спосабы пабудовы намаграм.
Н А М Ш А Л ЬН Ы (лац. nominalis = імянны) — 1) выражаны грашовай вартасцю, якая ўказана на чым-н. (напр. н-ая цана тавару); 2) які толькі называецца, але не выконвае сваіх функцый (н. кіраўнік).
НАМ А д Ы (гр. nomades) — .плямёны, якія качуюць; качэўнікі. HAM À3 (перс. namâz) — мусульманскі рэлігійны абрад, пры якім малітва суправаджаецца мыццём рук і рьггуальнымі рухамі.
Н А М Ш А ІЬ ІЎ [лац. (casus) no minativus] — лінгв. назоўны склон. Н А М ІН А ТЫ Ў Н Ы (лац. nominati vus = звязаны з называннем) — 1) лінгв. які служыць для называння, абазначэння прадметаў, з’яў, якасцей, дзеянняў (напр. н. сказ); 2) які мае адносіны да намінатыву.
HAM AKAHÔH (с.-гр. nomokanon, ад гр. nomos = закон + kanon = правіла) — зборнік царкоўных канонаў і грамадзянскіх законаў, якія датычылі бьпу і сямейнага права Візантыйскай імперыі.
Н А М Ш А Ц Ы Я (лац. nominatio) — называнне чаго-н.
НАМ А р Х (гр. nomarches) — правіцель нома 1, царскі намеснік y Стараж. Егіпце. Н А М ЕН К Л А ТА Р (лац. nomencla tor) — 1) нявольнік, які пастаянна суправаджаў рабаўладальніка ў Стараж. Рыме; 2) уст. спіс, рэестр тэрмінаў з галіны якой-н. навукі, пералік асоб, каталог. Н А М ЕН КЛ А ТЎРА (лац. nomen clatura = пералік, спіс імён) — 1) сукупнасць або пералік назваў, тэрмінаў, якія ўжываюцца ў якойн. галіне навукі, тэхнікі, вытворчасці; 2) сггіс кадравых пасад, якія зацвярджаюцца вышэйшай арганізацыяй. Н А М Ш А Л (лац. nominalis = імянны) — 1) натнальная вартасць, якая абазначаецца на грашах, акцыях, аблігацыях; 2) цана тавару, якая абазначана ў прэйскурантах або на саміх таварах.
НАНАКАРА (н.-лац. паппасага) — рыба атрада акунепадобных, якая пашырана ў вадаёмах Паўд. Амерыкі; вядома як акварыумная. Н А Н А КО РД (ад нона + акорд) — акорд з пяці рознаіменных гукаў, якія размеркаваны або могуць быць размеркаваны па тэрцыях. Н А Н А П Л А Н КТО Н (ад гр. nanos = карлік + планктон) — самыя малыя (меншыя за 0,05 мм) арганізмы планктону. Н А Н А РЭ Л ЬЕФ (ад гр. nanos карлік + рэльеф) — самыя дробныя формы рэльефу зямной паверхні, утвораныя ў выніку карставых з ’яў, дзейнасці ветру, a таксама жыццядзейнасці жывёл і чалавека Н А Н А С ТО М У С (н.-лац. паппоstomus) — рыба атрада карпаладобных, якая водзіцца ў стаячых і
106
слабапраточных вадаёмах паўночнай часткі Паўд. Амерыкі; на Беларусі вядома як акварыумная.
н А н Д У (ісп. nandu, ад індз. nandu) — паўднёваамерыканскі трохпальцы страус.
------------н
фнага рада мшералаў групы мантмарыланіту* y якім алюміній актаэдрычнага слоя замешчаны трохвалентным жалезам, a частка крэмнію ў тэтраэдрах — алюмініем.
Н А Н ЕТ (іт. nonetto) — 1) музычны твор, які выконваецца на дзевяці інструментах або дзевяццю галасамі; 2) ансамбль з дзевяці выканаўцаў (інстру ментал істаў ці вакалістаў).
Н А П А Л Е А Н Д 0Р (фр. napoléon d ’or) — французская залатая манета вартасцю ў 20 франкаў з партрэтамі Напалеона I і Напалеона ПІ, якая чаканіода ў Францыі з 1803 г.
Н А Н Е Я (н.-лац. попеа) — травяністая расліна сям бурачнікавых з падоўжаным лісцем і цёмна-пурпуровымі кветкамі ў мяцёлках, пашыраная ў Міжземнамор’і і часткова ў Еўропе; на Беларусі заносная.
Н А П А Л ЕО Н (фр. Napaleon = імя французскага ім п ^атара) — 1) чалавек з надзвычай уладалюбівымі імкненнямі; 2) від торта; 3) гатунак каньяку; 4) разнавіднасць яблыні.
Н А Ш ЗМ (ад гр. nannos = карлікавы) — ненармальна нізкі, карлікавы рост. Н А Н ІЦ Ы Я (н.-лац. nanizzia) — сумчаты грыб сям. гіленааскавых, які развіваецца ў глебе, на адмерлых раслінах, экскрэментах. Н АНКА (ад кіт. Nankin = назва горада ў Кітаі) — грубая баваўняная тканіна, найчасцей жоўтага колеРУН А Н П А Р ^Л Ь (фр. nonpareille) — дробны друкарскі шрыфт (драбнейшы за петыт), кегель якога роўны шасці пунктам (каля 2,25 мм). Н А Н С У К (англ. nainsook, ад інд. najnsukh = радасць вачэй) — тонкая баваўняная тканіна, падобная на льняную, з якой шыюць бялізну. Н А Н ТРА Ш Т (фр. nontronite, ад Nontron = назва горада ў Францыі) — мінерал з трохслойнай структурай тыпу 2:1, член ізамор-
Н А П А Л М (англ. napalm) — гаручая сумесь для бомб, агнямётаў. HAPBÂJI (сканд. narval) — марское млекакормячае сям. дэльфінавых, пашыранае ў арктычных водах. Н А Р П Л Ё (тур. nargile, ад nq>c. nârgilâ) — усходні прыбор для курэння, падобны да кальяна, але з доўгай гнуткай трубкай замест люлькі. Н А РД (гр. nardos) — 1) травяністая расліна сям. валяр’янавых з мясістым духмяным коранем і дробнымі кветкамі, пашыраная ў Гімалаях; 2) араматычнае рэчыва, якое атрымліваюць з гэтай расліны. Н А РД ЬІЗМ (ад норд) — разнавіднасць расізму, вучэнне, наводле якога стваральнікамі цьшілізацыі з’яўляюцца нібьгга толькі прадстаўнікі «вышэйшай», нардычнай (паўночнай) расы (немцы, англасаксы, скандьшаўскія народы).
107
H Н А РД ЬІЧ Н Ы (ад ням. Nord = поўнач) — паўночнаеўрапейскі; н. т ы п — антрапалагічны тып белага чалавека, які характарызуецца высокім ростам, падоўжанай галавой, вузкім тварам, светлымі валасамі, блакітнымі вачамі. Н А РД Ы Я (н.-лац. nardia) — пячоначны мох сям. юнгерманіевых, які трапляецца на вільготнай аголенай глебе, na берагах каналаў. НА РЗА Н (кабард. nart-sane = напітак казачнага племені нартаў) — вуглякіслая мінеральная вада. Н А РК А БІЗН ЕС [ад нарко(тык) + бізнес] — бізнес, які прьшосіць даход ад незаконнага гандлю наркотыкамі. Н А Р К А Л ІП С ІЯ (ад гр. пагке = здранцвенне + lepsis = прыпадак) — захворванне цэнтральнай нервовай сістэмы, якое характарызуецца кароткачасовымі неадольнымі прыступамі санлівасці, расстройствамі начнога сну і інш. Н А Р К А Л 0Г 1Я [ад нарко(тык) + -логія] — раздзел медыцыны, які вывучае хваробы, выкліканыя наркаманіяй, і распрацоўвае метады іх лячэння. HAPKAM ÀH [ад нарко(тык) + -ман] — чалавек, які мае моцную, хваравітую цягу да наркотыкаў. Аш я (н.-лац. narco mania, ад гр. narke = аняменне + mania = вар’яцтва) — хваравітая цяга да наркотыкаў.
на рка м
Н А РК А М ЕД У ЗЫ (ад гр. narke здранцвенне + медуза) — падатрад марскіх кішачнаполасцевых жывёл атрада трахілідаў, некаторыя віды якіх паразітуюць на гідрамедузах.
Н А РК А Т Ы Ч Н Ы (гр. narkotikos = яхі ашаламляе) — 1) які мае адносіны да наркотыкаў^ змяшчае наркотыкі; 2) выкліканы наркотыкамі (напр. н. стан). Н А РК А Ц Ш (ад гр. narkotikos = які ашаламляе) — алкалоід, які знаходзіцца ў опіуме, але не мае наркатычных уласцівасцей; выкарыстоўваецца ў медыцыне. HA PK Ô 3 (фр. narcose, ад гр. пагkosis = аняменне) — ппучна выкліканы стан з nojoraft або частковай стратай прытомнасці і болевай адчувальнасці; абязбольванне. HAPKÔJIAT [ад нарко(тык) + -лаг] — спецыяліст y галіне наркалогіі. Н А Р К 0 Т Ы К (гр. narkotikos = які ашаламляе) — рочыва, якое ўжываецца ў медыцыне як сродак абязбольвання або ўсыплення, a пры бескантрольным ужьгоанні прьшодзіць да наркаманіі. Н А РМ А БЛ А С ТЫ (ад норма + -бласты) — адна са стадый утварэння эрытрацытаўу якая характарызуецца наяўнасцю ядра. Н А РМ А Л В А в Ац Ь (ад лац. nor malis = урэгуляваны) — праводзіць нармалізацыю 1. Н А РМ А Л ІЗА Ц Ы Я (фр. normali sation, ад лац. normalis = урэгуляваны) — 1) гтрьшядзенне да нормы, падпарадкаванне норме (напр. н. міжнародных адносін, н. правапісу); 2) вызначэнне адзіных нормаў і патрабаванняў па тыпах, памерах, якасці розных аб’ектаў, вырабаў, прылад ці іх вузлоў, a таксама па абазначэннях і маркіроўцы; адзін з відаў стандартызацыі, 3) від тэрмічнай апрацоўкі сталі, награванне яе да тэмперату-
108
ры, вышэйшай за тэмпературу крытычнага пунюіу (750— 950°С) з наступным ахаладжэннем на спакойным паветры. Н А Р м Ал Ь (лац. normalis = урэгуляваны) — 1)мат . перпендыкуляр да датычнай прамой або плоскасці, які праходзіць праз пункт дотыку; 2) дакумент, якім вызначаюцца тыпы, памеры, нормы і тэхнічныя ўмовы на прадукцыю пэўнай галіны прамысловасці; 3) дэталь прынятага ўзору. НАРМ А л Ь Н Ы (лац. normalis = урэгуляваны) — 1) які адпавядае нормам; звычайны, натуральны (напр. н-ая тэмпература, н. колер скуры); 2) псіхічна здаровы (напр. н. чалавек). Н А РМ А ТЫ В ІЗМ (ад фр. norm atif = нарматыўны, ад лац. norma = норма) — кірунак y сацыялогіі, тэорыі права, этыцы і эстэтыцы, які адмаўляе навуковае пазнанне заканамернасцей грамадскіх з’яў і супрацьпастаўляе яму сістэмы палітычных, этычных і эстэтычных норм. НАРМ А ТЬІЎ (фр. normatif, ад лац. normatio = упарадкаванне) — эканамічны, тэхнічны або які-н. іншы паказчык нормаў, y адпаведнасці з якімі выконваецца работа. Н А РМ А ТЬІЎ Н Ы (фр. normatif, ад лад. norma = норма) — які вызначае, устанаўлівае норму (напр. н-ая граматыка). Н А РМ ІРА ВА Ц Ь (ад норма) — уводзіць, устанаўліваць нормы. Н А РМ О ГРА Ф (ад норма + -граф) — чарцёжны трафарэт з проразямі для элементаў літар і лічбаў для напісання іх нармальным (стандартным) шрыфтом.
H Н А Р Т Р 0 П (англ. Northrop = прозвішча англ. інжьшера) — аўтаматычны ткацкі варгшпат. Н А Р Т ^К С (п.-гр. nartheks) — уваходнае памяшканне ў пярэдняй частцы хрысціянскага храма, прызначанае для асоб, якія не маюць права ўваходзіць y галоўнае храмавае памяшканне; прытвор. Н А РЦ ЬІС (н.-лац. narcissus, ад гр. Narkissos = імя міфічнага юнака, які закахаўся ў сваё адлюстраванне ў вадзе, памёр ад кахання і быў ператвораны багамі ў кветку) — цыбульная травяністая расліна сям. амарылісавых з буйнымі белымі або жоўтымі кветкамі, пашыраная пф аваж на ў Міжземнамор’і; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. Н А РЦ Э ІН (ад гр. narke = здранцвенне) — прэпарат опію, які выкарыстоўваецца ў медыцьше. t Н А РЫ С (польск. narys) — літаратурны твор невялікіх памераў, y аснове якога ляжаць рэальныя факты рэчаіснасці. Н А РЬІТ (нарв. norit, ад Norge = Нарвегія) — магматычная горная парода групы габра, адметнай асаблівасцю якой з ’яўляецца прысутнасць рамбічнага піраксену замест манакліннага. Н А С Т А Л ЬГІЯ (н.-лац. nostalgia, ад гр. nostos = вяртанне + algos = боль) — туга па радзіме. Н А С Т Р Ы Ф ж Ац Ы Я (ад лац. noster = наш + -фікацыя) — прывядзенне ў адпаведнасць дыпломаў, выдадзеных замежнымі вышэйшымі навучальнымі ўстановамі, з дыпломамі айчынных навучальных устаноў.
109
H Н А С ТУ РА Н (ад гр. nastos = упгчыльнены + уран) — мінерал класа вокісаў і гідравокісаў, разнавіднасць уранініту.
Н А Т А К А ТЫ Л ІД Ы (н.-лац. notocotylidae) — сямейства гельмінтаў класа трэматодаў^ паразітуюць y сляпой і прамой кішках вадаплаўных птушак.
Н А СТУРКА , НАСТУРЦЫ Я (лац. nasturtium) — травяністая расліна сям. настуркавых з буйнымі жоўіымі, аранжавымі або чырвонымі духмянымі квепсамі, пашыраная ў Паўд. Амерыцы; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная.
Н А Т А Л ЬН Ы (лац. natalis = які адносіцца да нараджэння) — 1) мед. звязаны з родамі (напр. y акушэрскай практыцы антэнатальная і перынатальная паталогія); 2) прыроджаны.
Н А С Т Ы І (ад гр. nastos = ушчыльнены) — рэакцыі расліны (рухі лістоў, пялёсткаў і іншых органаў) на дзеянні раздражняльнікаў (святла, тэмпературы, вільготнасці і інш.), якія не маюць пэўнага напрамку. HATÀBJU (фр. notables, ад лац. notabilis = памятны) — прызначаныя каралём члены асобага сходу з ліку прадстаўнікоў вышэйшага духавенства, прыдворнага дваранства і мэраў гарадоў y Францыі ў 14— 18 ст.
HATABPÀHXiyC (н.-лац. nothobranchius) — рыба атрада карпазубых, якая пашырана ў вадаёмах Усх. і Цэнтр. Афрыкі, пгго перыядычна перасыхаюць; вядома як акварыумная. Н А Т А ГРА Ф ІЯ (ад нота + -графія) — 1) апісанне нотных выданняў і рукапісаў, дапаможная галіна музыказнаўства; 2) навуковая дысцыпліна, якая вьшучае гісторыю, тэорыю і методыку апісання і класіфікацыю нот. Н А Т А К А ТЫ Л ІД О ЗЫ (ад натакатыліды) — глісныя хваробы пераважна вадаплаўных птушак, якія выклікаюцца натакатылідамі.
НАТА р Ы У С (лац. notarius = пісар, сакратар) — службовая асоба, якая засведчвае і афармляе розныя юрыдычныя дакументы, аюы. Н А Т А РЫ Й Л ЬН Ы (ад п.-лац. notarius = пісарскі) — які мае адносіны да афармлення і засведчання розных дакументаў, юрыдычных актаў; н - а я к а н т о р а — мясцовы орган натарыяту. Н А ТА РЬІЯТ (ад п.-лац. notarius = пісарскі) — сістэма дзяржаўных органаў, задачай якіх з’яўляецца засведчанне правоў і фактаў, што маюць юрыдьгчнае значэнне, a таксама вернасць копій і выпісак з дакументаў, подпісаў на іх. Н А ТА Ц ЕН ІЯ (н.-лац. nototheпіа) — марская рыба атрада акунёвых, якая пашырана ля берагоў субантарктычных і антарктычных астравоў; аб’ект промыслу. НАТА ц Ы Я (лац. notatio = заўвага) — 1) вымова, павучанне; 2) сістэма ўмоўных памет, якія прыняты ў пэ5шай галіне дзейнасці. Н А Т Р (ар. natrün = сода); н. е д к і — гідравокіс натрыю (каўстычная сода), бясколерная крышталічная маса; выкарыстоўваецца ў хімічнай, тэкстыльнай, мылаварнай і іншых галінах прамысловасці.
110
----------- н НАТРЫ Й (лац. natrium, ад ар. natrum = сода) — хімічны элемент, шчолачны метал серабрыста-белага колеру, шырока распаўсюджаны ў прыродзе.
НАТУРА л Ь Н Ы ( польск. naturalпу, ад лац. naturalis = прыродны) — 1) уласцівы пры родзе, адпаведны рэальнасці (напр. н-ыя ўмовы); 2 ) абумоўлены законамі прыроды (напр. н. прырост насельніш ва); 3) сапраўдны, не ппучны (напр. н. ш оўк); 4) непрьггворны, шчыры (напр. н. см ех); 5) які аплачваецца натурай (таварамі, прадуктамі), a не грашыма (напр. н-ая гаспадарка).
НА ТУ РА (лац. natura = прырода) — 1) рэальныя аб’екты рэчаіснасці, якія мастак назірае ў працэсе іх адлюстравання; 2) характар чалавека, тэмперамент (напр. уражлівая н., шырокая н.); 3) тавары, прадукты як сродак аплаты замест грошай.
Н А Т У Р Ф 1Л А С 0Ф ІЯ (ням. Naturphilosophie, ад лац. natura = прырода + гр. philosophia = філасофія) — вучэнне, якое спрабуе даць сістэму ведаў аб прыродзе, грунтуючыся не на доследных дадзеных навук, a на абстрактных прынцыпах філасофіі.
НА ТУРА Л ІЗА ВА Ц Ь (фр. natura liser, ад лац. naturalis = прыродны) — даваць правы грамадзянства або падданства чужаземцу (проціл. дэнатуралізаваць).
Н А Т Ы В ІЗМ (ад лац. nativus =
Н А Т РА Л ІТ (ад натрый + -літ) — мінерал, складаны водазмяшчальны алюмасілікат натрыю з групы цэалітаў.; сустракаецца ў вулканічных пародах як прадукт змянення нефеліну і палявых шпатаў.
Н А ТУ Р А Л ІЗА Ц Ы Я (фр. naturali sation, ад лац. naturalis = прыродны) — 1) наданне правоў грамадзянства або падданства іншаземцам (проціл. дэнатуралізацыя)\ 2) поўнае асваенне арганізмамі новых умоў жыцця пры акліматызацыі. Н А ТУ РА Л ІЗМ (фр. naturalisme, ад лац. naturalis = прыродны) — кірунак y літаратуры і мастацгве (склаўся ў канцы 19 ст. y Еўропе і ЗША), які імкнецца да дакладнага і бясстраснага ўзнаўлення рэчаіснасці. Н А ТУ РА Л ІС Т (фр. naturaliste, ад лац. naturalis = прыродны) — 1) той, хто займаецца вывучэннем прыроды; прыродазнавец; 2) гтрыхільнік натуралізму. ш
прыроджаны) — канцэпцыя, паводле якой здольнасць да ўспрымання прасторы і часу ўласціва чалавеку ад нараджэння і н е развіваецца ў працэсе жыцця.
Н А Т Ы Ў Н Ы (лац. nativus) — біял. прыроджаны, які захаваў структуру, уласцівую яму ў жывой клетцы (напр. н-ыя бялкі). НАТЫФПСАВА ц Ь (лац. notifîcaге = рабіць вядомым) — афіцыйна аб’явіць, паведаміць. НАТЫ ФПСАЦЫ Я (с.-лац. notificatio, ад лац. notificare = рабіць вядомы м) — 1) афіцыйнае паведамленне дзяржавай іншай дзяржаве аб сваёй пазіцыі ў адносінах да пэўнага пытання знешняй палітыкі; 2 ) паведамленне аб апратэставанні вэксаля. Н А У М Б У Р П Я (н.-лац. naumburgia) — травяністая расліна сям. першакветных з вострым лісцем і дробнымі жоўтымі кветкамі ў
H ------------
масляністае гаручае рэчыва звычайна цёмна-бурага колеру, якое ўжываецца як паліва, a таксама як сыравіна для вырабу бензіну, газы, мазуту і інш.
гронках, пашыраная на ўсёй тэрыторыі Беларусі; кізляк. Н А Ў К Р А РЫ І (гр. naukrariai) — тэрытарыяльная акруга ў старажытнай Атыцы.
НА Ф ТА БАЗА (ад нафта + база) — база забеспячэння транспарту гаручымі нафтапрадуктамі.
H A Ÿ M ÉH (гр. nooumenon = ахопленае розумам) — філас. тое, пгго даступна розуму ў процівагу дадзенаму ў пачуццях.
НАФТАГ АВЛНЬ (ад нафта + гавань) — частка порту, прызначаная для стаянкі суднаў, пгго перавозяць нафтапрадукты.
нАЎПЛІУС
(гр. nauplios) — вольнаплаваючая лічынка ўсіх ніжэйшых і асобных вышэйшых (некаторых крэветак) ракападобных. -НАЎТ (гр. nautes = мараплавец) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццю «той, хто плавае». Н А ЎТА КО КУ С (н.-лац. nautococcus) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. гімнаманадавых, якая пашырана ў лужынах, сажалках, невялікіх вадасховішчах. Н А Ў ТА Ф О Н (ад гр. nautes = марак + чрон) — электраакустычны прыбор на маяку для падачы гукавых сігналаў суднам y час туману або пахмурнай пагоды. -НА ЎТЫ КА (гр. nautike = мораплаванне) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццю «плаванне». Н А Ў ТЫ Л А ІД Э І (н.-лац. nautiloidea) — падклас галаваногіх малюскаў, які ўюпочае адзін сучасны і каля 700 выкапнёвых родаў; чатырохжаберныя. Н А Ў ТЫ Л У С (н.-лац. nautilus, ад гр. nautilos = караблік) — галаваногі малюск падкласа наўтылаідэй са спіральна закручанай ракавінай, гіашыраны ў водах паміж Паўд.Усх. Азіяй і Аўстраліяй. НАФТА (польск. nafta < гр. naph tha, ад перс. nàft) — мінеральнае
Н А Ф ТА ГІГА Н Т (ад нафта + гігант) — буйное нафтаперапрацоўчае прадпрыемства. Н А Ф Т А Л ІН (рус. нафталмн, ад гр. naphtha = нафта) — арганічнае злучэнне, белае крыпггалічнае рэчьша з рэзкім пахам, якое здабьшаецца пераважна з каменнавугальнай смальц выкарыстоўваецца для вырабу выбуховых рэчываў, фарбавальнікаў, a таксама для барацьбы з моллю. Н А Ф Т А М 0Н (ад нафта + амоній) — лекавы прэпарат, процігліставы сродак. Н А Ф ТА П ІРС (ад нафта + пірс) — партовае збудаванне для прычальвання суднаў, што перавозяць нафтапрадукты. НАФ ТА П ОМ ПА (ад нафта + помпа) — машына для перапампоўвання нафты. Н А Ф ТА Х ІМ ІЯ (ад нафта + хімія) — галіна прамысловасці, якая займаецца хімічнай перапрацоўкай нафты і прыродных газаў. Н А Ф ТА Х Ш О Н Ы (ад нафта + хіноны) — хіноны нафталінавага рада. Н А Ф Т О Л Ы (ад нафта + -ол) — крыпггалічныя рэчывы, якія здабываюць з нафталіну; выкарыс-
112
----------- н тоўваюцца ў парфумерыі, y вытворчасці фарбавальнікаў і інш.
Н А Ц Ы Я Н А Л -ІІІБЕРА Л (ням. Nationalliberale) — назва прадстаўнікоў рада партый буйной буржуазіі ў Зах. Еўропе, напр. y Германіі ў 1866— 1918 гг.
Н А Ф ТЭ Н А ТЫ (ад наф іэны ) — солі і эфіры нафтэнавых кіслот. Н А Ф ТЭ Н Ы (ад гр. naphtha = нафта) — цыклічныя насычаныя вуглевадароды, якія змяшчаюцца ў нафце.
НАЦЫЯНАЛ-САІДЫЯЛІСТ (ням. Nationalsozialisten) — тое, што і нацыст.
Н А Х ГЕШ ЬІХ ТЭ (ням. Nachgeschichte = гісторыя, што адбылася пасля) — сціслыя звесткі, якія падаюцца ў літаратурным творы пра герояў і падзеі пасля развязкі. Н А Ц ЬІЗМ (ням. Nazismus, ад National soziahsmus = нацыянальны сацыялізм) — назва фашызму ў гітлераўскай Германіі. Н А Ц ЬІС Т (ням. Nazi, ад Nationalsozialisten = нацыянал-сацыяліст) — член гітлераўскай фашысцкай партыі ў Германіі, прыхільнік нацызму. Н А Ц Ы Я (лац. natio = племя, народ) — устойлівая агульнасць лк> дзей, якая ўзнікла гістарычна на аснове агульнасці мовы, тэрыторыі, эканамічнага жыцця, культуры і асаблівасцей характару. Н А Ц Ы Я Н А Л ІЗА Ц Ы Я (фр. nationahsation, ад лац. natio = народ) — перадача прыватнай уласнасці (зямель, гтрадпрыемстваў, банкаў, жылых будынкаў) ва ўласнасць дзяржавы. Н А Ц Ы Я Н А Л ІЗМ (фр. nationali sme, ад лац. natio = народ) — 1) рэакцыйная ідэалогія і палітыка, накіраваная на распальванне нацыянальнай варожасці; 2) рух y прыгнечаных краінах за нацыянальную незалежнасць. Н А Ц Ы Я Н А Л ІС Т (ад нацыянадізм) — прыхільнік нацыяналізму.
Н А Ц Ы Я Н А Л ЬН Ы (н.-лац. nati o n als = народны) — 1) звязаны з грамадска-палітычным жыццём нацый (напр. н. рух); 2) які ўласцівы дадзенай нацыі, выражае яе характар (напр. н-ая кулыура); 3) які належыць дадзенай краіне, дзяржаўны (напр. н. гімн). Н А Ц Ю Р М 0 Р Т (фр. nature morte = літар. мёртвая прырода) — жанр выяўленчага мастацтва, дзе прадметам адлюстравання з’яўляюцца рэчы, размешчаныя ў адзіным асяроддзі і арганізаваныя ў групу, a таксама твор гэтага жанРУН А Ш А ТЬІР (рус. нашатырь, ад ар. nusadir) — водны раствор аміяку з вострым пахам, нашатырны спірт. Н А Я (інд. naja) — вельмі ядавітая змяя сям. аспідаў з шыяй, здольнай расшырацца ў выглядзе круга; пашырана ў Індыі; індыйская кобр а , змяя-акулярніца. НАЙДЫ (rp. naiades) — 1) німфы рэк, ручаёў, крыніц y старажытнагрэчаскай міфалогіі; 2) водныя травяністыя расліны сям. наядавых, якія пашыраны ў цёплых і ўмерана цёплых зонах зямнога шара; на Беларусі трапляюцца рэдка. Н ЕА - (гр. neos = новы) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцце «новы».
113
H НЕААНТРАГІЫ (ад неа- + -антрап) — назва выкапнёвых людзей (краманьёнцы), a таксама людзей сучаснага тыпу. НЕА А РКТЫ КА (ад неа- + арктыка) — зоагеаграфічная вобласць, якая ўключае паўночнаамерыканскую частку галарктычнай вобласці. Н Е А А С К А Р Ы Д 03 (ад неа- + аскарыды) — глісная хвароба жвачных жьшёл, пераважна маладняку. Н Е А Б А Р 0К А (ад неа- + барока) — умоўная назва кірунку ў архітэктуры 2-й пал. 19 — пач. 20 ст., які пераймаў формы, элементы кампазіцыі будынкаў стылю барока. HEA BITA JÜ 3M (ад неа- + віталізм) — ідэалістычная плынь y біялогіі, блізкая да віталізму, якая тлумачыць якасныя змены жыццёвых з’яў нематэрыяльнымі фактарамі. Н ЕА ГЕ ГЕ Л ЬЯ ІІС Т В А (ад неа- + гегельянства) — ідэалістычная філасофская гшынь канца 19— пач. 20 с т , якая спрабавала асэнсаваць праблемы філасофіі на падставе абноўленай інтэрпрэтацыі вучэння Г.Гегеля. H EA TÉH (ад неа- + -ген) — другі перыяд кайназою ў геалагічнай гісторыі Зямлі, які пачаўся 25 млн. гадоў таму назад і цягнуўся болын за 23 млн.гадоў, a таксама тоўшча горных парод, пгго адклалася ў гэты перыяд. Н ЕА ГЕН А В Ы (ад неа- + -ген)\ н. п е р ы я д — тое, што і неаген. Н Е А Г Е Я (ад неа- + гр. ge = зямля) — адно з трох асноўных зоагеаграфічных падраздзяленняў сушы, якое ўключае Паўд. і Цэнтр.
Амерыку (параўн. нотагея і арктагея). Н ЕА ГЛ А БА Л ІЗМ (ад неа- + фр. global = глабальны) — імкненне вялікай дзяржавы да сусветнага панавання. Н Е А Г 0 Т Ы К А (ад неа- + готыка) — умоўная назва кірункаў y архітэктуры 18— 19 ст., якія пераймалі формы, a часам і канструкцыі сярэдневяковай готыкі; несапраўдная готыка. Н ЕА ДА РВІНІЗМ (ад неа- + дарвінізм) — 1) тое, пгго і вейсманізм; 2) кірунак y эвалюцыйным вучэнні, які з’яўляецца спробай абнаўлення класічнага дарвінізму на аснове дапушчэння выюпочнай ролі натуральнага адбору ў эвалюцыі арганізмаў. Н ЕА Д Ы К У М А РЫ Н (ад неа- + гр. dis = двойчы + кумарын) — лекавы прэпарат, які выкарыстоўваецца для прафілактыкі і лячэння трамбозаў, тромбафлебітаў, эмбалій. Н ЕА ДЫ М (ад неа- + гр. didymos = падвойны) — хімічны элемент, серабрыста-белы метал, які належыць да лантаноідаў.; выкарыстоўваецца як кампанент л аз^ н ы х маіэрыялаў. Н Е А 3 0 Й (ад неа- + -зой) — тое, што і кайназой. Н ЕА ЗО Й СКІ (ад неазойХ н - a я э р a — тое, што і неазой. Н Е А ІМ П РЭ С ІЯ Н ІЗМ (ад неа- + імпрэсіянізм) — плынь y заходнееўрапейскім жьгоапісе канца 19 — пач. 20 ст., прадстаўнікі якой развівалі тэндэнцыі позняга імпрэсіянізму, надавалі метадычны характар прыёмам раскладання складаных тонаў на чыстыя колеры.
114
H Н ЕА ІН Д У ІЗМ (ад неа- + індуізм) — рэлігійна-філасофскае вучэнне ў Індыі як рэфармаваная форма індуізму.
Н ЕА Л А ГІЗМ (ад неа- + -лагізм) — слова ці словазлучэнне, ж о е з’ж ілася ў мове для абазначэння новай рэаліі або паняцця.
Н ЕА К А Л А Н В А Т А Р (ад неа- + каланізатар) — асоба, якая праводзіць палітьжу неакаланіялізму.
Н ЕА Л А М А РК ІЗМ (ад неа- + ламаркізм) — сукупнасць эвалюцыйных канцэпцый, якія намагаюцца абгрунтаваць і развіць ідэалістычныя і механістычныя бакі вучэння Ж.-Б.Ламарка; асноўныя кірункі неаламаркізму — механаламаркізм, ортапамаркізм, псіхаламаркізм.
Н ЕА К А Л А Н ІЯ Ш ЗМ (ад неа- + каланіялізм) — эканамічная палітыка і ідэалагічная дзейнасць імперыял істычных дзяржаў, накіраваная на захаванне свайго ўплыву ў залежных краінах пры дапамозе новых форм і метадаў каланіялізму* Н Е А К А Л 0 Ш Я (ад неа- + ксшонія) — былая калонія, якая па сутнасці з ’яўляецца аб’ектам эканамічнай і палітычнай эксплуатацыі з боку неакаланізатараў. НЕА КА Н ТЫ Й Н СТВА (ад неа- + кантыянства) — ідэалістьгчная філасофская плынь канца 19 — пач. 20 ст., якая спрабавала асэнсаваць праблемы філасофіі на падставе абноўленай інтэрпрэтацыі вучэння І.Канта. Н ЕА К А Ш Т А Л ІЗМ (ад неа- + капіталізм) — сучасная характарыстыка буржуазнымі ідэолагамі капіталізму шляхам маскіроўкі яго класавага характару. Н ЕА К Л А С ІЦ ЬІЗМ (ад неа- + кпасіцызм) — плынь y літараіуры, жьшапісе, архітэктуры і музыцы 2-й пал. 19 — 20 ст., якой уласцівы зварот да традыцыйнай антычнасці, эпохі Адраджэння і класіцызму. Н ЕА К О РТЭ К С (ад неа- + лац. cortex = кара) — асноўная частка кары вялікіх паўшар’яў галаўнога мозгу.
Н Е А Л Ё БІЯ С (н.-лац. neolebias) — рыба атрада карпападобных, якая водзіцца ў вусці ракі Конга; вядома як акварыумная. Н Е А Л Е Й К А РЬІТ (ад неа- + гр. leukos = белы) — літая смала колеру слановай косці, якая атрымліваецца ў выніку кандэнсацыі фенолу з фармальдэгідам\ выкарыстоўваецца для вырабу кнопак, ручак, гтрадметаў шырокага ўжытку. НЕАЛГГ (ад неа- + -літ) — апошні перыяд пазнейшага каменнага веку, які працягваўся ў Еўропе ў 6—3 тыс. да н.э. Н ЕА М А Л ЬТУ ЗІЯН СТВА (ад неа- + мальтузіянства) — кірунак y сучаснай сацыялогіі, які мадэрнізуючы ідэі мальтузіянства, намагаецца апраўдаць супярэчнасці сучаснага грамадства. Н Е А М Е РК А Н Т Ы Л ІЗМ (ад неа+ меркантылізм) — напрамак эканамічнай думкі 19—20 ст., які зводзіць адносіны ў капіталістычным грамадстве да адносін абмену тавараў. Н ЕА М ІЦ Ы Н (ад неа- + -міцын) — біял. ашыбіятычны комплекс, які ўтвараецца некаторымі
115
H ------------
мікрааргашзмамі з групы актынаміцэтаў.
розныя сістэмы антычнай філасофіі.
Н ЕА Н А Ц Ы ЗМ (ад неа- + нацызм) — нацызм y сучасным выглядзе, які адрадзіўся ў некаторых краінах.
Н ЕА П РЭ Н (ад неа- + гр. prenes = нахілены) — гандпёвая назва сінтзтычных хларапрэнавых каўчукоў, якія выпускаюцца ў ЗПІА.
Н ЕА Н Д Э РТА Л ЕЦ [ад ням. Neandertal = назва даліны каля Дзюсельдорфа (Германія), дзе ў 1856 г. былі ўпершыню знойдзены выкапнёвыя рэпггкі гэтага чалавека] — від выкапнёвага чалавека, які жыў 200—35 тысяч гадоў таму назад y Еўропе, Азіі і Афрыцы. Н Е А Н Т А Л О Г ІЯ (ад неа- + гр. on, ontos = якое існуе + -логія) — комплекс біялагічных навук, якія вывучаюць сучасны арганічны свет (параўн. палеанталогія). Н ЕА П А ЗІТ Ы В ІЗМ (ад неа- + пазітывізм) — суб’ектыўна-ідэалістычная плынь y філасофіі як спроба прыстасаваць прынцыпы пазітьшізму да ўмоў развіцця сучаснай навукі, пераважна прыродазнаўства і грамадазнаўства. Н ЕА П Л А ЗІЯ (ад неа- + гр. plasis = узнікненне) — паталагічнае злаякаснае новаўтварэнне тканкі ў арганізме; пухліна (параўн. мет аплазія). НЕАПЛАЗМ А (ад неа- + плазм а) — тое, пгго і неаплазія. Н Е А П Л А С Т Ы Ц ЬІЗМ (гал. пеоplasticism) — плынь y галандскім мастаціве пач. 20 ст., якая прытрымлівалася ідэі «чыстай», геаметрызавана абагуленай формы. Н ЕА П Л А ТА Ш ЗМ (ад неа- + платанізм) — містычна-ідэалістычны кірунак y філасофіі перыяду заняпаду Рымскай імперыі, які імкнуўся аб’яднаць на аснове платанізму
Н ЕА РА М АНТЫ ЗМ (ад неа- + рамантызм) — кірунак y літаратуры і мастацтве канца 19 — пач. 20 ст., які выяўляў падабенства да рамантызму. Н ЕА РКТЬІКА (ад неа- + арктыка) — тое, пгго і неаарктыка. ІІЕ А РЭ А Л ІЗМ (ад неа- + рэалізм) — плынь y літаратуры і мастаіцве 40—60-х гг. 20 ст., якая характарызуецца творчым выкарыстаннем традыцый класічнага рэалізму і дэмакратычнага мастацгва, паглыбленай цікавасцю да грамадскага і асабістага жыцця простых людзей. Н Е А С А Р Т 0Р Ы Я (н.-лац. neosartorya) — сумчаты грыб сям. эўроцыевых, які расце ў глебе, на адмерлых частках раслін. Н ЕАСХАЛА с ТЫ К А (ад неа- + схаластыка) — плынь каталіцкай філасофіі, якая спрабуе абнавіць сярэдневяковую схаластыку. Н ЕА ТА М ІЗМ (ад неа- + тамізм) — афіцыйная філасофская дактрына катадіцызму. Н ЕА Т РА П ІЧ Н Ы (ад неа- + гр. tropikos = паваротны) — які мае адносіны да зоагеаграфічнай воб? ласці, што адпавядае неагеі. Н ЕА Т Ы Я Н ТА (н.-лац. neottianthe) — травякістая расліна сям. ятрышнікавых з фіялетава-ружовымі кветкамі, пашыраная ва ўмераных зонах Еўразіі, y т.л. і на Беларусі. НЕАТЭКТОНПСА (ад неа- + тэктоніка) — раздзел тэктонікі, яхі
116
H
вьюучае геалагічныя гтрацэсы зямной кары чацвярцічнага перыяду. Н Е А Т Э Ш Я (ад гр. neos = няспелы, юны + teino = расцягваю) — здольнасць некаторых земнаводных і беспазваночных размнажацца на стадыі лічынкі (параўн. neдагенез). Н ЕА Ф А Ш ЬІЗМ (ад неа- + фашызм) — фашызм, які змяніў y адпаведнасці з сучаснымі ўмовамі канкрэш ыя лозунгі і метады дзейнасці, захаваўшы сваю црйна-палітычную аснову. Н Е А Ф ІЛ А Л О Г ІЯ (ад неа- + філалогія) — навука, якая вьюучае не старыя, класічныя, a новыя мовы і літаратуры народаў сяродневяковай і сучаснай Еўропы. Н Е А Ф ІТ (п.-лац. neophytus, ад гр. neophytos) — 1) той, хто нядаўна прыняў якое-н. веравызнанне; 2) перан. новы прыхільнік якога-н. вучэння або грамадскага руху; 3) новы від раслін y мясцовай флоры, з’яўленне якога не звязана з наўмысным пашырэннем яго чалавекам. Н Е А Ф О БІЯ (ад неа- + -фобія) — паталагічны страх перад усім новым, перад зменамі ў прывычнай абстаноўцы. Н ЕА Ф РЭ Й Д ЬІЗМ (ад неа- + фрэйдызм) — кірунак y сучаснай фіпасофіі і псіхалогіі, які заснаваны на вучэнні З.Фрэйда, але ў адрозненне ад біялагізму апошняга ўлічвае ролю сацыяльнага асяроддзя ў фарміраванні асобы. НЕА Ц ЭРА ТО Д (ад неа- + гр. keras, -atos = рог + odus = зуб) — двоедыхаючая рыба, пашыраная ў Аўстраліі; рагазуб.
НЕАЭНДсММПКІ (ад неа- + эндэм ікі) — эндэмічныя для пэўнага ўчаспса тэрьпорыі або акваторыі формы нядаўняга паходжання, якія не атрымалі яшчэ шырокага распаўсюджання. Н Е Б У Л Й Р Н Ы (ад лац. nebula = туман) — які адносіцца да туманнасці; н - а я г і п о т э з а — гіпотэза, якая тлумачыць паходжанне планетнай сістэмы яе ўтварэннем з туманнасці. Н Е Г А Т Ы В ІЗМ (ад лац. negativus = адмоўны) — 1) мед. сімптом расстройства вышэйшай нервовай дзейнасці, які праяўляецца ў супраціўленні знешнім уздзеянням, адмаўленні выконваць просьбы і заданні;. 2) нематьшаванае імкненне дзейнічаць насуперак; 3) адмаўленне чаго-н. Н ЕГА ТЬІЎ (лац. negativus = адмоўны) — адбітак на фатаграфічнай пласцінцы або плёнцы, дзе асветленыя месцы атрымаліся цёмнымі, a цёмныя светлымі, a таксама сама пласцінка або плёнка з такім адбіткам (параўн. пазітыў). Н Е Г А Т Ы Ў Н Ы (лац. n eg ativ e = адмоўны) — 1) які адносіцца да негатыва (напр. н-ая плёнка); 2) адмоўны (проціл. пазітыўны). Н Е Г А Ц Ы Я (лац. negatio) — лінгв. слова ці марфема, якія заюпочаюць y сабе значэнне процілегласці таму, што сцвярджаецца (напр. «не», «ні»Х адмаўленне. Н Е Г А Ц Ы Я Н Т (лац. negotians, -ntis = які займаецца гандлем) — камерсант, які вядзе алтовы гандаль пераважна за межамі сваёй краіны. Н Е Г Л Ш Ы Р А В А Д Ь (фр. négli ger, ад лац. negligare = знева-
117
H
нікелем і цынкам, які вызначаецца стойкасцю да карозіі; выкарыстоўваецца для вырабу пасуды, медыцьшскіх інструментаў, a таксама ў машынабу даванні.
жаць) — грэбаваць чым-н., адносіцца да чаго-н. нядбайна, б ез y Ba ri.
Н Е Г Л Ш Э (фр. négligé, ад лац. negligare = зневажаць) — 1) нядбайнае адзенне, нядбайны выгляд; 2) уст. лёгкае хаггняе адзенне, апранутае наспех, ненадоўга.
Н Е Й Л (англ. nail) — адзінка даўжыні ў англійскай сістэме мер, роўная 5,715 см.
Н Е Г 0 Ц Ы Я (іт. negozio) — уст. камерцыйная здзелка; гандаль. Н Е Г Р 0 ІД Ы (ад фр. nègre = негр + -оід) — людзі, якія належаць да негроіднай расы, што характарызуецца цёмнай скурай, кучаравымі валасамі, шырокім носам, тоўстьімі губамі. Н Ё Г Р Ы (фр. nègre, ад ісп. negro = чорны) — гтрынятая ў многіх мовах назва прадстаўнікоў негроіднай расы (негроідаў). Н Е Г Р Ь ІЛ Ы (ісп. negrillo, ад negro = чорны) — прадстаўнікі негрыльскай расьг, афрыканскія пігмеі. Н Е Г Р Ы Т 0 С Ы (ісп. negrittos, ад negro = чорны) — прадстаўнікі некаторых этнічных груп Паўд.-Усх. Азіі; азіяцкія пігмеі. Н Е Г Р Ы Ц К ІД (фр. négritude, ад лац. niger = чорны) — сістэма нацыянальных поглядаў, якая гтрапагандуе ідою перавагі негрыцянскай культуры і яе носьбітаў над культурай белай расы. Н Ё Г У С (эфіоп. negus, ад negusa nagast = цар цароў) — тьпул эфіопскага імператара да 1975 г. Н Е ІД Ы У М (н.-лац. neidium) — аднаклетачная дыятомавая водарасць сям. навікулавых, якая пашырана пераважна на дне літаральнай зоны прэсных вадаёмаў. Н Е Й ЗІЛ Ь Б Е Р (ням. Neusilber = новае серабро) — сплаў медзі з
Н Е Й л б н (англ. nylon) — сіш этычнае поліаміднае валакно, a таксама тканіна з такога валакна. Н ЕЙ РА - (ад гр. neuron = нерв) — першая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на сувязь якіх-н. прадметаў, з ’яў з нервовай сістэмай. Н ЕЙ РА А Н А ТО М ІЯ (ад нейра- + анатомія) — раздзел анатоміі, які вьшучае форму і будову нервовай сістэмы і яе органаў. Н Е Й Р А Б ІЁ Н Ж А (ад нейра- + біёніка) — кірунак y біёніцы, звязаны з вывучэннем і мадэліраваннем дзейнасці цэнтральнай нервовай сістэмы чалавека і жывёл для выкарыстання заканамернасці іх будовы пры стварэнні новых тэхнічных прыстасаванняў, кібернетычных сістэм. Н Е Й РА БЛ А С ТЫ (ад нейра- + -бласты) — клепгі, якія з ’яўляюцца папярэднікамі нейронаў, ад якіх адрозніваюцца здольнасцю да дзялення, малымі памерамі, нізкім змяшчэннем бялку. Н Е Й РА ГА РМ О Н Ы (ад нейра- + гармоны) — рэчьшы, якія выпрацоўваюцца ў нервовых клетках і выдзяляюцца ў кроў або тканкавую вадкасць; дзейнічаюць y арганізме як гармоны. Н Е Й Р А П Н Е К А Л 0 Г ІЯ (ад нейра- + гінекстогія) — раздзел медыцыны, які вывучае ўзаемасувязь
118
H
паміж захворваннямі жаночай палавой сферы і нервовай сістэмы.
н-ыя сродкі нейралептыкі.
Н Е Й Р А Г Л ІЯ (ад нейра- + гр. glia = клей) — тканка нервовай сістэмы жьшёльнага арганізма, y якой размешчаны нервовыя клеттсі (wewроны ) і іх адросткі.
Н Е Й Р А Л ІМ Ф А М А Т 03 [ад нейра- + лімфа + гр. (onk)oma, -atos = пухліна] — вірусная хвароба курэй, індыкоў, фазанаў, радзей галубоў і качак; марака хвароба.
Н ЕЙ РА ГУ М А РА Л ЬН Ы (ад нейра- + гумаральны) — звязаны з сумесным уздзеяннем нервовай сістэмы і гумаральных фактараў на органы, тканкі і фізіялагічныя гтраір сы (напр. н-ая рэгуляцыя). Н ЕЙ РА Д Э РМ ІТ (ад нейра- + гр. derma = скура) — захворванне скуры, выкліканае нервова-псіхалагічнымі стрэсамі. Н Е Й Р А К Е Р А Ц Ш (ад нейра- + керацін) — бялок групы керацінаў, які змяшчаецца ў белым рэчыве мозгу і ў абалонках нерваў. Н Е Й РА К ІБЕ РН Е Т Ы К А (ад нейра- + кібернетыка) — раздзел біялагічнай кібернеіыкі, які вывучае арганізацыю элементаў, аддзелаў аналізатараў, аналізатарскіх сістэм і ўсёй нервовай сістэмы аргаш зма НЕЙРАЛ ЕПТ АІІАЛ ГЕ ЗІЯ (ад нейра- + гр. leptos = лёгкі + аналгезія) — ппучнае абязбольванне, якое дасягаецца камбінаваным прыёмам болепатольных і нейралептычных сродкаў. Н Е Й Р А Л Е П Т Ы К І (ад нейра- + гр. leptikos = які аблягчае) — лекавыя рэчьшы, якія аказваюць супакойлівае дзеянне на цэнтральную нервовую сісіэму і аслабляюць некаторыя сімптомы псіхозаў (трызненне, галюцынацыі, страх, трьшогу і інш.)Н Е Й Р А Л Е П Т ЬІЧ Н Ы (ад нейра+ гр. leptikos = які аблягчаеХ
— тое, што і
Н Е Й РА Л ІН ГВ ІС ТЫ К А (ад нейра- + лінгвістыка) — раздзел нейрапсіхалогіі, які вывучае працэсы ў цэнтральнай нервовай сістэме, звязаныя з вымаўленнем і распазнаваннем моўных выказванняў. Н Е Й Р А Л О П Я (ад нейра- + -логія) — тое, пгго і неўралогія. Н Б Й Р А ІЙ Л Ь (ад нейра- + гр. pilos = войлак) — спляценне адросткаў нервовых клетак (дэндрытаў і аксонаў), y якім засяроджаны сінапсы (кантакты паміж нервовымі клеткамі). Н Е Й Р А П Л Ё П К І (ад нейра- + гр. plege = параліч) — тое, пгго і нейралептыкі. Н Е Й Р А П 0 Д Ы Й (ад нейра- + гр. pus, podos = нага) — брушная галінка параподыі. Н ЕЙ РА П С ІХ А Л О ГІЯ (ад нейра+ псіхалогія) — раздзел псіхалогіі, які вывучае псіхічную дзейнасць чалавека ў сувязі з функцыяніраваннем цэнтральнай нервовай сістэмы ў гоўных умовах. Н Е Й Р А П С ІХ ІЧ Н Ы (ад нейра- + псіхічны) — звязаны з упльшам нервовых працэсаў на псіхічную дзейнасць чалавека. Н Е Й РА С А К РЭ Ц Ы Я (ад нейра- + сакрэцыя) — здольнасць некаторых нервовых клетак выпрацоўваць і выдзяляць y кроў або тканкавую вадкасць нейрагармоны. Н Е Й РА С ІЮ РА (н.-лац. neurospoга) — сумчаты плесневы грыб сям.
119
H
сардарыевых, які развіваецца на глебе і на экскрэментах траваедньіх жьшёл.
Н ЕЙ РО Н (гр. neuron = жыла, нерв) — нервовая клетка разам з адросткамі, якія ад яе адыходзяць.
Н Е Й Р А Т Р 0 П Н Ы (ад нейра- + -тропны) — які дзейнічае выбарачна на якія-н. элементы нервовай сістэмы.
Н ЕЙ РЎ Л А (лац. neurula, ад гр. neuron = нерв) — стадыя зародкавага развіцця хордавых жывёл і чалавека, якая наступае пасля гаструлы.
Н ЕЙ РА Ф А Н Ы (ад нейра- + гр. phanos = светлы) — сетка вельмі тонкіх валаконцаў, якія размешчаны каля базальных цельцаў і абумоўліваюць работу раснічнага апарата ў інфузорый. Н ЕЙ РА Ф Ш РА М А ТÔ 3 [ад нейра+ фібра + гр. (onk)oma, -atos = пухліна] — захворванне, якое характарызуецца ўзнікненнем шматлікіх пухлінных вузлоў уздоўж нервовых ствалоў і нервовых заканчэнняў y скуры і пігментных плям на скуры. Н ЕЙ РА Ф Ш РЫ Л Ы (ад нейра- + фібрылы) — ніткападобныя ўтварэнні ў нервовых клетках і іх адростках, якія ўдзельнічаюць y гтравядзенні па нервовай сістэме імпульса. Н Е Й Р А Ф ІЗІЯ Л 0 Г ІЯ (ад нейра+ фізіялогія) — раздзел фізіялогіі, які вьгоучае функцыі нервовай сістэмы чалавека і жывёл. НЕЙ РА Х ІМ ІЯ (ад нейра- + хімія) — раздзел біяхіміі, які вывучае хімічны склад нервовай тканкі і асаблівасці абмену рэчываў y ёй. Н ЕЙ РА Х ІРУ РГ (ад нейра- + хірург) — спецыяліст y галіне нейрахірургіі. Н Е Й Р А Х ІР У Р Г Ы (ад нейра- + хірургія) — раздзел хірургіі, які вывучае захворванні цэнтральнай і перыферычнай нервовай сістэмы і распрацо5пзае метады іх лячэння.
Н ЕЙ РУ Л Й Ц Ы Я (ад нейрула) — утварэнне ў працэсе зародкавага развіцця нервовай пласцінкі і яе замыканне ў нервовую трубку ў хордавых жывёл і чалавека на стадыі нейрулы. Н Е Й РЫ Л ЁМ А (ад нейра- + гр. lemma = скурка) — тое, што і неўрылема. Н Е Й Р Ы Т (ад гр. neuron = жыла, нерв) — 1) тое, што і аксон; 2) тое, што і неўрыт. Н Е Й С Е Р Ы І (н.-лац. neisseria) — шарападобныя бактэрыі, якія жывуць y дыхальных шляхах млекакормячых і з’яўляюцца ўзбуджальнікамі менінгіту, ганарэі. Н Е Й С Т А Ф ІТ Ы (ад гр. neustos = які плавае + -фіты) — тып водных раслін (гідрафітаў) з плаваючымі асіміляцыйнымі органамі. Н Е Й С Т О Н (ад гр. neustos = які плавае) — сукупнасць арганізмаў, якія жьюуць каля паверхневай плёнкі вады (зверху або знізу яе) прэсных і марскіх вадаёмаў (напр. прасцейшыя, лічынкі камароў, некаторыя малюскі і інш.). Н Е Й ГРА Л в Ац Ы Я (фр. neutra lisation, ад лац. neutralis = які не належыць ні таму, ні другому) — 1) аслабленне ўплыву каго-н., чаго-н.; 2) учыненне каго-н., чаго-н. нейтральным (напр. н. дзяржавы); 3) хімічная рэакцыя ўзаемадзеяння кіслот з асновамі, y выніку якой
120
H
утвараюцца солі і раствор набывае нейтральны характар.
часцінка, якая разам з пратонам уваходзіць y склад атамнага ядра.
Н ЕЙ ТРА Л ІЗМ (ад лац. neutralis = які не належыць ні таму, ні другому) — палітыка дзяржавы, якая адстойвае свой неітралітэт.
Н Е Й Т РО Н А Г РА Ф ІЯ (ад нейтрон + -графія) — метад вывучэння структуры рэчьшаў (малекул, крыпггалёў і вадкасцей) пры дапамозе дыфракцыі нейтронаў.
НЕЙТРАЛГГЭТ (ням. N eutralist, ад лац. neutralis = які не належыць ні таму, ні другому) — 1) неўмяшанне ў вайну паміж іншымі дзяржавамі, a ў мірны час адмаўленне ад удзелу ў ваенных блоках; 2) неўмяшанне ў якую-н. барацьбу, сварку.
НЕЙГрАлЬНЫ (лац.
neutralis = які не належыць ні таму, ні другому ) — 1) які не прымыкае ні да аднаго з дзеючых бакоў; які паводле міжнароднай дагаваронасці вольны ад ваенных дзеянняў, ад размяшчэння войск (напр. н-ая дзяржава, н-ыя воды); 2) які не мае выразных адзнак, не аказвае ні карыснага, ні шкоднага уздзеяння (напр. н. пах, н. раствор); 3) фіз. які не нясе ні адмоўнага, ні дадатнага зараду (напр. н. мезон). Н Е Й Т Р А Л ЬТ Ы Н Т (ням. Neutraltinte) — мінеральная чорная фарба, якая выкарыстоўваецца ў чарчэнні і маляванні. Н ЕЙ ТРА Ф Ш Ё З (ад нейтрафілы ) — залішняя колькасць нейтрафілаў y перыферычнай крыві.
Н Е Й Т РЬШ А (іт. neutrino, ад лац. neutrum = ніякае) — стабільная электрычна нейтральная элементарная часціца, маса якой набліжаецца да нуля. Н Б К (англ. neck = шыя) — магматычнае цела слупападобнай формы, утворанае вулканічнымі пародамі, якое першапачаткова запаўняла жарало вулкана і агалілася ў выніку дэнудацыі прылеглых парод. Н Е К РА - (rp. nekros = мёртвы) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцце «мёртвы». Н Е К РА БА К ТЭ РЫ Ё З (ад некра+ бактэрыі) — тое, пгго і некрабацылёз. Н Е К РА БА Ц ЬІЛ ЁЗ (ад некра- + бацылы) — інфекцыйная хвароба млекакормячых і птушак, зрэдку чалавека, якая характарызуецца амярцвеннем паражоных тканак (скуры, слізістых абалонак рота, стрававальнага тракта).
Н Е Й Т Р А Ф ІЛ Ы (ад лац. neuter = нічый, ніякі + -філ) — адна з форм зярністых лейкацытаў (гранулацытаў), y цытаплазме якіх змяпгчаюцца гранулы 2, што афарбоўваюцца як кіслымі, так і асноўнымі фарбавальнікамі (параўн. базафілы, эазінафілы).
Н Е К Р А БІЁ З (ад некра- + -біёз) — змены ў клетцы, якія папярэднічаюць яе смерці (некрозу)\ адміранне.
Н Е Й Т Р О Н (англ. neutron, ад лац. neuter = ні той, ні іншы) — электрычна нейтральная элементарная
Н Е К РА Л О Г (н.-лац. necrologium, ад гр. nekros = мёртвы + logos = слова) — артыкул, прысвечаны
Н Е К РА Л А Т РЫ Я (ад некра- + -латрыя) — абагаўленне нябожчыкаў.
121
н --------—
памерламу, ca звесткамі гтра яго жыццё і дзейнасць.
мі формамі сучасных хвастазых і бязногіх земнаводных.
Н Е К РА С К А Ш Я (ад некра- + -скапія) — агляд трупа чалавека, які памёр гвалтоўнай смерцю.
Н Ё К Т Р Ы Я (н.-лац. nectria) — сумчаты грыб сям. нектрыевых, які развіваецца на адмерлых галінках дроў і кустоў, зрэдку на жывых дрэвах.
НЕКРАфАп
(ад некра+ -фаг) — жывёлы, якія харчуюцца рэпгпсамі мёртвых арганізмаў (напр. жукі-магільшчыкі, сцярвятнікі, гіены); трупаеды.
Н Е Л ЬМ А (н.-лац. nelma) — прамысловая рыба сям. ласосевых, якая водзіцца ў паўночных морах і рэках.
Н Е К Р А ф А п Я (ад некра- + -фагія) — паяданне трупаў жывёл. Н Е К Р А Ф ІЛ ІЯ (ад некра- + -філія) — палавая ненармальнасць, палавая цяга да трупаў.
Н Е М А РА Л ЬН Ы (лац. nemoralis = лясны); н-ая раслінн a с ц ь — сукупнасць раслінных згуртаванняў, па паходжанню звязаных з шырокалістымі лясамі.
Н Е К Р А Ф О Б ІЯ (н.-лац. necropho bia, ад гр. nekros = мёртвы + phobos = страх) — неадольная боязь трупаў і пахавальных рэчаў.
Н Е М А Т А Д 03Ы (ад нематоды) — хваробы жьшёл і чалавека, узбуджальнікамі якіх зяўляюцца нематоды.
Н Е К РО З (гр. nekrosis = амярцвенне) — адміранне групы клетак, органа або часткі яго ў жывым арганізме.
НЕМ АТАФ ГГОН (ад гр. nema, -atos = нітка + phyton = расліна) — гіганцкая вымерлая расліна палеазою, якая трапляецца ў выглядзе акамянелых ствалоў да 1 м y дыяметры.
Н Е К РО П А Л Ь (ад некра- + гр. polis = горад) — 1) вялікі могільнік y краінах Стараж. Усходу і антычным свеце; 2) месца, дзе пахаваны славутыя людзі. H EK T À P (гр. nektar) — 1) напітак багоў y старажытнагрэчаскай міфалогіі, які даваў ім бессмяротнасць; 2) салодкі сок, які выдзяляюць кветкі меданосных раслін. H E K T Ô H (гр. nekton = якое плавае) — сукупнасць водных жывёл (кіты, дэльфіны, рыбы і інш.), яхія здольны да актыўнага перамяшчэння на значную адлегласць y адкрьпых частках вадаёмаў (параўн. планктон). Н Е К Т РЫ Д ЬП (н.-лац. nectridia) — атрад выкапнёвых земнаводных, якія з’яўляюцца зыходны-
Н ЕМ А ТА Ф О Р (ад гр. nema, -atos = нітка + -фор) — ахоўная асобіна ў паліморфнай калоніі марскіх гідроідаў. H E MAT А Д ЬІД Ы (ад нематоды + -цыды) — хімічныя прэпараты для знішчэння шкодных для сельскагаспадарчых раслін нематодаў. Н Е М А Т А Ц Ы С Т Ы (ад гр. nema, -atos = нітха + цыста) — жыгучыя клеткі ў некаторых кішачнаполасцевых жывёл, якія з ’яўляюцца органамі нападзення і абароны. НЕМ АТГЕЛЬМ Ш ТЫ (н.-лац. nemathelminthes) — тып скалецыдаўу які аб’ядноўвае класы гастратрыхаў, нематодаў, кінарынхаўу валаснёвых, калаўроткаў,
122
H
акантацэфалаў; пашыраны ў морах, прэсных вадаёмах, глебе; першасналоласцевыя чэрві. Н Е М А Т 0 Д Ы (н.-лац. nematoda, ад гр. nema, -atos = нітка) — клас нематгельмінтаў.; чэрві з нерасчлененым целам цыліндрычнай, вераценападобнай або ніткаватай формы, круглым на палярочным разрэзе, якія жывуць y морах, прэсных вадаёмах і глебе; круглыя чэрві. Н ЕМ ЕЗІД А (ад гр. Nemesis = імя старажытнагрэчаскай міфалагічнай багіні помсты, кары) — перан. адплата, помста, кара. Н Е М Е ЗІЯ (н.-лац. nemesia) — травяністая расліна сям. залознікавых з моцнагалінастым сцяблом, лінейным лісцем і аранжавымі, жоўтымі, ружовымі або чырвонымі кветкамі ў суквеццях, пашыраная пераважна на поўдні Афрыкі; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. Н Е М Е Р Ц ІН Ы (н.-лац. nemertini, ад гр. Nemertes = імя адной з нерэід) — тып скапецыдаў; чэрві з падоўжаным целам (ад 0,5 мм да 30 м), якія жывуць пераважна на дне мораў. Н Е Ш Я (лац. nenia = жалобная песня) — жалобная песня, якую ў многіх народаў спяваюць пры пахаванні. H E Ô H (н.-лац. neon, ад гр. neos = новы) — хімічны элемент, газ без колеру і паху, які выкарыстоўваецца ў электрычных лямпачках, рэкламных і іншых асвятляльных прыладах. Н ЕП А Т Ы ЗМ (ад лац. nepos, -otis = унук, нашчадак) — раздача рымскімі папамі даходных пасад, вышэйшых царкоўных званняў свая-
кам для ўмацавання ўласнай улады. Н Е П Ё Н Т Э С (н.-лац. nepenthes, ад гр. nepenthes =болесуцішальны) — травяністая расліна сям. непентзсавых з глечыкападобнымі ўтварэннямі на лістах для лоўлі насякомых, пашыраная ў тропіках і субтропіках. Н Е П Е Р (англ. D.Napier = прозвіпгча шатл. матэмазыка (1550— 1617)] — адзінка лагарыфмічнай адноснай велічыні. Н Е П Т У Н ІЗМ (ад лац. Neptunus = імя бога мора ў старажытнарымскай міфалогіі) — кірунак y геало• a ï , пашыраны ў канцы 18 — пач. 19 ст., прыхільнікі якога лічылі, што ўсе горныя пароды ўтварыліся ў марскіх басейнах шляхам крышталізацыі або асядання. Н Е П Т У Ш Й (н.-лац. neptunium, ад лац. Neptunus = назва планеты сонечнай сістэмы) — ппучны радыеактыўны хімічны элемент, серабрыста-белы метал, які належыць да актыноідаў. H EPA JÙ H (ад нерол) — арганічнае злучэнне, бясколернае крышталічнае рэчыва з прыемным пахам, які нагадвае пах чаромхі. Н Е Р В (лац. nervus = жыла, сухажылле) — 1) кожны з тонкіх адросткаў-валокнаў, якія адыходзяць ад гала^Ьюга і спіннога мозгу і ўтвараюць разгалінаваную сістэму, здольную кіраваць дзейнасцю арганізма; 2) перан. асноўная дзейная сіла чаго-н. Н БРВ А Ц Ы Я (фр. nervation, ад лац. nervus = жыла, сухажылле) — 1) размеркаванне жылак на пласцінках лістоў і крылах насякомых, жылкаванне; 2) уст. нервовае расстройства.
123
H ------------
з суцэльным лісцем і залацістажоўтымі кветкамі ў суквеццях, пашыраная ў Еўропе, Міжземнамор’і, Паўн. Афрыцы; на Беларусі трапляецца рэдка.
Н Е РВ ІЗМ (ад лац. nervus = жыла, сухажылле) — вучэнне aб вядучай ролі нервовай сістэмы ў працэсах жьшдядзейнасці арганізма, якое распрацавана І.П.Паўлавым. Н ЕРВ Ю РА (фр. nervure, ад лац. nervus = жыла, сухажылле) — 1) характэрная для гатычных збудаванняў арка з абчасаных клінападобных камянёў або цаглін, якая ўмацоўвае рабро скляпення; 2) каркас крыла або апярэння самалёта. Н Е Р О Л (іт. Nerol = прозвішча княгіні) — арганічнае злучэнне, бясколерная вадкасць з прыемным пахам; выкарыстоўваецца ў парфумерыі. H É P IIA (фін. погрра) — ластаногая млекакормячая жывёла сям. цюленяў, пашыраная ў ПаўночнаЛедавітым акіяне, y паўночнай частцы Атлантычнага і Ціхага акіянаў, y некаторых паўночных азёрах. Н Е Р У Н П (ням. Nehrung) — доўгія пясчаныя косы на паўднёвым беразе Балтыйскага мора, якія аддзяляюць ад яго паўпрэснаводныя ліманы. Н Е РЬІТ А В Ы (ад гр. nerites = марскі малюск) — мелкаводны (напр. н-ая зона, н-ыя адклады). Н Е РЭ ІД Ы (гр. Nereis, -idos = дачка бога мора Нерэя ў старажытнагрэчаскай міфалогіі) — 1) марскія німфы, якія, паводле старажытнагрэчаскага міфа, дапамагалі мараплаўцам; 2) сямейства кольчатых чарвей класа многашчацінкавых; пашыраны ў морах, пераважна трапічных. Н Е С Л ІЯ (н.-лац. neslia) — травяністая расліна сям. крыжакветных
H É TA (іт. netto = літар. чысты) — вага тавару без тары 2; ц a н a н. — чыстая цана тавару пасля выліку гоўных скідак; д a х о д н. — чысты даход пасля выліку ўсіх расходаў (параўн. брута). Н Ё Т Р Ы У М (н.-лац. netrium) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. мезатэніевых, якая трапляецца пераважна на сфагнавых балотах. Н Е Ў М Ы (гр. пешпа = знак, ківок) — старажьгшае нотнае пісьмо з безлінейнай сістэмай. Н ЕЎРА - (ад гр. neuron = нерв) — тое, іігго і нейра-. Н Е Ў РА Г Л ІЯ (ад неўра- + гр. glia = клей) — тое, што і нейраглія. Н ЕЎ РА Д Ы С П А Н С ЕР (ад неўра+ дыспансер) — лячэбная ўстанова для нервовахворых. Н Е Ў Р А Д Э Р Ш Т (ад неўра- + гр. derma = скура) — тое, што і нейрадэрміт. Н Е Ў РА Л ГІЯ (ад неўра- + гр. algos = боль) — прыступ болю, які развіваецца пры запаленні якога-н. нерва. Н Е Ў Р А Л 0 Г ІЯ (ад неўра- + -логія) — навука, якая вьгоучае будову, развіццё і дзейнасць нервовай сістэмы. Н ЕЎРА ПАТ (ад неўра- + -пат) — нервовахворы чалавек. Н ЕЎ РА П А ТА Л О ГІЯ (ад неўра+ патстогія) — навука, якая вывучае хваробы нервовай сістэмы і
124
H распрацоўвае метады іх дыягностыкі і лячэння. Н ЕЎРА П А ТО Л А Г (ад неўрапаталогія) — спецыяліст y галіне неўрапаталогіі. Н ЕЎ РА П А Т Ы Я (ад неўра- + -патыя) — парушэнне дзейнасці ір н тральнай нервовай сістэмы ў чалавека. НЕЎРАСТЭНПС (ад неўра- + гр. asthenikos = слабасільны) — чалавек, які хварэе на неўрастэнію. НЕЎРА С ТЭН 'іЯ (ад неўра- + гр. astheneia = слабасць) — функцыянальнае расстройства цэнтральнай нервовай сістэмы, якое выклікаецца гал.ч. ператамленнем. Н ЕЎ РА Ф ІБРА М А ТО З [ад неўра+ фібра- + гр. (onk)oma, -atos = пухліна] — тое, пгго і нейрафібраматоз. Н ЕЎ РА Ф Ш РЬІЛ Ы (ад неўра- + фібрылы) — тое, што і нейрафібрылы. Н Е Ў Р 0 3 (н.-лац. neurosis, ад гр. neuron = жыла, нерв) — функцыянальнае нервова-псіхічнае захворванне, якое развіваецца пад уплывам цяжкіх перажьшанняў, стрэсаў, псіхічнага перанапружання і інш. Н ЕЎ РО Л А Г (ад неўра- + -паг) — спецыяліст y галіне неўралогіі. Н ЕЎ РО М А (н.-лац. neuroma, ад гр. neuron = жыла, нерв) — пухлінападобнае разрастанне элементаў нервовых валокнаў y арганізме чалавека і жывёл. Н Е Ў Р О Н (гр. neuron = жыла, нерв) — тое, што і нейрон. Н ЕЎ РЫ Л ЕМ А (ад неўра- + гр. lemma = скурка) — абалонка нервовых валокнаў.
Н Е Ў Р Б Ш 0 М А (ад неўра- + гр. is, inos = валакно + -ома) — дабраякасная пухліна з клетак абалонкі нерва. Н Е Ў Р Ы Т (ад гр. neuron = жыла, нерв) — запаленне нерва, якое развіваецца пры яго пашкоджанні, пераахаладжэнні цела, y выніку інфекцыйных захворванняў, пры атручванні. Н Е Ф (фр. nef, ад лац. navis = карабель) — выцягнутая ўдоўжкі, звычайна прамавугольная частка памяшкання, абмежаваная радам калон або слупоў. НЕФ АНА л і З (ад гр. nephos = хмара + аналіз) — аналіз карт р а> меркавання воблачнага покрьшу, складзеных на аснове дадзеных з метэаралагічных штучных спадарожнікаў Зямлі. Н Е Ф А С К 0 П (ад гр. nephos = хмара + -скогі) — прыбор для вызначэння напрамку і хуткасці руху хмар. Н ЕФ ЕЛА ГЬЛЕЯ (ад гр. nephele = хмара + гілея) — трапічны вечназялёны лес, які пакрывае горныя схілы на вышыні звьпп 2000 м y раёнах з пастаяннымі туманамі. Н Е Ф Е Л А М Е Т РЫ Я (ад гр. nephe le = хмара + -метрыя) — сукупнасць метадаў даследавання дысперсных сістэм па рассейванню імі святла. Н Е Ф Е Л Ш (фр. nepheline, ад гр. nephele = воблака) — мінерал падкласа каркасных сіпікатаў, бясколерны, шаравата-белы ці шэры, зрэдку чырвоны, зеленаваты; выкарыстоўваецца як сыравіна для здабычы алюмінію, y хімічнай і шкляной прамысловасці.
125
H
ночных або ў нырках пазваночных.
H E Ф Е Л Ô M E T P (ад гр. nephele = хмара + -метр) — прыбор для вымярэння ступені каламутнасці вадкасцей, калоідных растаораў або густаты туманаў.
Н Е Ф Р А Т А Ш Я (ад нефра- + -тамія) — аперацыя рассячэння ныркі; прымяняецца з мэтай выдалення камянёў з нырак.
Н ЕФ РА - (гр. nephros = нырка) — першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае прыналежнасць да органаў выдзялення.
Н Е Ф РА ТО М (ад нефра- + гр. tome = адрэзак) — зачатак органаў выдзялення ў хордавых жьюёл і чалавека.
Н Е Ф Р А Л Ё Ш С (н.-лац. nephrolepis, ад гр. nephros = нырка + lepis = луска) — папараць сям. даваліевых са стужкападобным перыстым лісцем, пашыраная пераважна ў тропіках; на Беларусі вырошчваецца ў пакоях, аранжарэях.
Н ЕФ РА Х Л А М ІС (н.-лац. nephrochlamys) — каланіяльная зялёная водарасць сям. сірнадэс мавых, якая пашырана ў сажалках, азёрах, вадасховішчах, рэках.
H E Ф РА Ш Т ЬІЯ З (ад гр. нефра- + -літ) — захворванне, выкліканае ўтварэннем y нырках камянёў або пяску. Н Е Ф Р А Л О Г ІЯ (ад нефра- + -логія) — раздзел медыцыны, які вывучае будову, функцыі і хваробы нырак, a таксама распрацоўвае метады іх лячэння. Н Е Ф Р А М Ж С П (ад нефра- + гр. miksis = змяшэнне) — органы выдзялення ў многіх кольчатых чарвей (<сіпункулідаў, эхіурыдаў і інш.). н е ф р а п А т ы я (ад нефра- + -патыя) — зборнае абазначэнне групы розных захворванняў нырак (напр. н. цяжарных).
Н ЕФ РА П ТО З (ад нефра- + -птоз) — мед. рухомасць ныркі. Н Е Ф Р А С К Л Е Р 03 (ад нефра- + склероз) — ушчыльненне і зморшчванне ныркі ў выніку разрастання ў ёй злучальнай тканкі. Н ЕФ РА С ТО М (ад нефра- + гр. stoma = рот) — лейкападобная адтуліна ў метанефрыдыях беспазва-
H E Ф РА Ц ЬІТЫ (ад нефра- + -цыты) — своеасаблівыя клеткі, якія размешчаны па баках сэрца, y сценках нефрыдый, вакол кішэчніка многіх беспазваночных; функцыяніруюць як органы выдзялення. H E Ф РА Ц ЬІТЫ У М (н.-лац. пеphrocytium) — каланіяльная зялёная водарасць сям. аацыставых, якая пашырана ў балотах, стаячых вадаёмах, рэках. Н Е Ф Р 0 3 (гр. nephros = нырка) — захворванне нырак y чалавека і жывёл, якое характарызуецца перараджэннем нырачнага эпітэлію, гал. ч. канальцаў. Н Е Ф Р 0 Л А Г (ад нефра- + -лаг) — спецыяліст па нефралогіі. Н Е Ф Р 0 М А (н.-лац. nephroma) — ліставаты сумчаты лішайнік сям. нефромавых, які расце ў шыракалістамяшаных лясах на ствалах і галінах дрэў, імшыстых пнях. Н Е Ф Р О Н (ад гр. nephros = нырка) — асноўная структурна-функцыянальная частка нырак пазваночных жывёл і чалавека
126
----------- н Н Е Ф Р Ы Д Ы І (гр. nephridion, ад nephros = нырка) — органы выдзялення (протанефрыдыі і метанефрыдыі) y беспазваночных жывёл. Н Е Ф Р Ь ІТ (ад гр. nephros = нырка) — 1) мед. запаленне нырак; 2) мінерал класа сілікатаў малочнабелага або зеленаватага колеру, які ідзе на выраб упрыгожанняў. Н Е Ф РЭ К Т А М ІЯ (ад гр. nephros = нырка + ektome = выразанне) — аперацыйнае выдаленне ныркі пры зваротных або прагрэсіруючых паталагічных працэсах. Ш А Б А т Ы (ад ніобій) — солі ніобіевых кіслот; выкарыстоўваюцца для атрымання ніобію, танталу і іншых рэдкіх элементаў. Ш АБГГ (ад ніобій) — мінерал класа вокісаў і гідравокісаў чорнага або буравата-чорнага колеру; руда ніобію. Н Ш А Л ЬН Ы (лад. nivalis = снежны) — звязаны са снегам або снегавым покрьшам (напр. н. клімат). Ш В А Ц Ы Я (ад лац. nix, nivis = снег) — працэс утварэння рэльефу ў выніку ўздзеяння снегу. Ш В Е Л ІР (фр. niveler = выраўноўваць) — геадэзічны інструмент для вызначэння вышыні розных пунктаў зямной паверхні. Ш ВЕЛІРАВАЦЬ ( ням. nivellieren, ад фр. niveler) — 1) вызначаць вышыню пунктаў зямной паверхні над узроўнем мора або адносна пэўнай вышыні; 2) перан. згладжваць розніцу паміж чым-н. Ш В О З (фр. nivôse, ад лац. nivosus = снежны) — чацвёрты месяц года (з 21—23 снежня да 19—21 студзеня) французскага рэсгтублікан-
скага календара, які дзейнічаў y 1793— 1805 гг. Ш Г Ы ІЗ М (ад лац. nihil = ніпгго, нічога) — 1) поўнае адмаўленне прынятых нормаў, прынцыпаў, маральных капггоўнасцей, выпрацаваных чалавецтвам; 2) кірунак y асяроддзі рускіх разначынцаў 60-х іт. 19 ст., якія адмоўна ставіліся да буржуазна-дваранскіх традыцый і прыгонніцкай ідэалогіі. Н ЗГІЛ ІС Т (ад лац. nihil = нішто, нічога) — 1) чалавек, які праяўляе нігілізм 1; 2) прадстаўнік разначыннай інтэлігенцыі 60-х гг. 19 ст. y Расіі, прыхільнік нігілізму 2. Ш Г Р А ЗІН (ад лац. niger = чорны + азін) — ппучная арганічная фарба чорна-сіняга колеру, якая прымяняецца для фарбавання скуры, тканін і інш. Н ІІ РА Н С (н.-лац. nigrans) — рыба атрада кефалепадобных, якая пашырана ў Аўстраліі; вядома як акварыумная. Ш Г Р А С П А Р 0 3 (ад н.-лац. nigrospora, ад лац. niger = чорны + гр. spora = семя) — хвароба кукурузы і бавоўніку, вьпсліканая паразітычнымі грыбамі, пры якой на пашкоджаных органах утвараюцца чорныя кропкі. Н Е Г Р 0Л (ад лац. niger = чорны + ол) — уст. від змазачнага масла для аўтамабільных, трактарных і іншых рухавікоў, прадукт перапрацоўкі нафты. Ш Е Л А (іт. niello = чэрнь) — малюнак, выразаны на золаце або срэбры і запоўнены чэрню (цёмным сплавам срэбра, медзі, серы і буры). Н Ж А Н Д РА (н.-лац. nicandra) — травяністая расліна сям. паслёна-
127
H ----------- вых з яйцападобным або рамбічным лісцем і адзіночнымі блакітнымі кветкамі, якая паходзіць з Паўд. Амерыкі; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная і лекавая.
Ш К ТЫ Н А СТЬП (ад гр. nyks, -ktos = ноч + настыі) — рухі органаў вышэйшых раслін, абумоўленыя зменай дня і ночы (напр. раскрыванне кветак зранку і закрыванне іх на цоч).
НПСАЦШ (фр. nicotine, ад Nicot = імя фр. дыпламата) — ядавітае наркатычнае рэчыва, якое ўтрымліваецца ў тьпуні.
Ш Л Ь С Б О Р Ы Й [н.-лац. nielsbohrium ад Nils Bohr = імя і прозвішча дацкага фізіка (1885— 1962)] — пггучна атрыманы радыеактыўны хімічны элемент.
Н Ж А Ц Ш А М ІД (ад нікацін + амід) — вітамін групы В, які ўваходзіць y склад акісляльна-ўзнаўленчых ферментаў; змяшчаецца ў малацэ, бульбе, хлебе, мясе, рыбе і інш. Ш К Е Л Ш (ад нікель) — 1) Mmepan класа сульфідаў чырвонага колеру з металічным бляскам; нікелевая руда; 2) сплаў медзі, нікелю і марганцу, які вызначаецца антыкаразійнай трываласцю. Н ІК Е Л Ь (ням. Nickel, ад шв. nickel = падземны дух, гном) — хімічны элемент, серабрыста-белы метал, 5всі вызначаецца пластычнасцю і коўкасцю.
Ш М Б (п.-лац. nimbos = воблака, туман) — 1) выява ззяння ў выглядзе круга вакол галавы як сімвал святасці на іконах, карцінах р л ігійнага зместу; 2) перан. атмасфера поспеху вакол каго-н. (напр. н. славы). Ш М БУ С (гі-лац. nimbus) — дажджавая хмара Н ІМ Ф А (гр. nymphe) — 1) бажаство ў вобразе жанчыны, якое ўвасабляе розныя сілы прыроды ў старажытнагрэчаскай міфалогіі; 2) стадыя ў развіцці большасці членістаногіх жывёл з няпоўным іх ператварэннем.
Н П С блЬ [англ. W. Nicol = прозвішча англ. фізіка (1768— 1851)] — прызма з ісландскага ішіату, якая служыць для палярызацыі светлавых хваль.
Ш М Ф А Л ІД Ы (н.-лац. nymphalidae, ад гр. nymphe = німфа) — сямейства стракатых дзённых матылькоў; водзяцца ўсюды, асабліва разнастайныя і шматлікія ў тропіках.
Н ІК С Ы (ням. Nixen) — вадзяныя духі, русалкі ў старажытнагерманскай міфалогіі.
Ш М Ф А М А Ш Я (ад німфа + Ma nia) — хваравіта-павышапая пала-
Ш К Т А Ф О Б ІЯ (ад гр. nyks, -ktos = ноч + -фобія) — неадольная боязь цемры, сімптом псіхічнага расстройства. НПСТУРЫЯ (ад гр. nyks, -ktos = ноч + -урыя) — мед. выдзяленне значнай часткі сутачнай колькасці мачы ноччу, a не днём.
вая цяга ў жанчын. Ш М Ф Е Я (гр. nimphaia = якая належыць німфам) — водная расліна сям. гарлачыкавых, якая расце ў сажалках, азёрах, павольна цякучых рэчках; гарлачык. Ш О Б Ш (н.-лац. niobium, ад гр. Niobe = імя дачкі міфічнага цара Тантала) — хімічны элемент, свет-
128
H ла-шэры метал; выкарыстоўваецца ў ракетабудаванні, авіяцыйнай і касмічнай тэхніцы, радыёэлектроніцы. Н Ш Е Л Ь (англ. nipple) — металічная злучальная трубка з разьбой на канцах (у прыладах і механізмах). Ш РВ А Н А (санскр. nirvana = знікненне, згасанне) — стан спакою і шчасця, які, паводле будызму, дасягаецца адмаўленнем ад жыццёвых клопатаў і імкненняў. Ш С Т А Г М (гр. nistagmos = дрымота) — мед. міжвольныя рухі вочных яблыкаў, якія часта паўтараюцца; дрыжанне вачэй. Ш СТАЦЎН (ад гр. nystaktes = які гайдае) — лекавы прэпарат, антыбіётык, які прымяняецца пры кандыдамікозе. Ш Т 1 (польск. nit, ад ням. Niete) — металічны стрыжань з галоўкай на адным канцы і разьбой на другім, на якую накручваецца гайка. Ш Т 2 (ад лац. nitere = блішчаць) — адзінка яркасці паверхні, якая свецііша, роўная яркасці паверхні ў 1 м2 y перпендыкулярным да яе напрамку пры сіле святла ў 1 кандэлу. Ш ТА В А Ц Ь (польск. nitowac, ням. nieten) — злучаць, змацоўваць нітамі. Ш Т О Н (ад лац. nitere = блішчаць) — тое, што і радон. Ш Т РА - (ад гр. nitron = салетра) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «азот», «азотны». НГГРААМ АФОСКА (ад нітра- + амафос) — складанае мінеральнае азотна-фосфарна-калійнае ўгнаенне. 5 A . М. Б у л ы к а, т . 2
Н Г Г Р А Б А К Т ^РЫ І (ад нітра- + бактэрыя) — бактэрыі, якія ператвараюць аміяк і аманійныя солі ў нітраты\ пашыраны ў глебах і вадаёмах. Н Г Г Р А Б Е Н ЗбЛ (ад нітра- + бензол) — алеістая ядавітая вадкасць з пахам горкага міндалю, якая атрымліваецца шляхам уздзеяння азотнай і сернай кіслот на бензол. НГГРАГЁН (лац. nitrogenium, ад гр. nitron = салетра + genos = нараджэнне) — лацінская назва азоту. Н ГГРА ГШ (ад нітра- + гр. ago = засвойваю) — бактэрыяльнае ўгнаенне для бабовых культур, якое змяшчае клубеньчыкавыя бактзрыі, здольныя засвойваць кісларод. Ш ТРА ГЛ ЗЦ Э РЬІН А (ад нітра+ гліцэрына) — арганічнае злучэнне аліфатычнага рада, складаны эфір азотнай кіслаты і гліцэрыны, бясколернае рэчыва, якое ўжываецца для вырабу бяздымнага пораху, дынаміту і як лекавы прэпарат. н і т р а л А к (ад нітра- + лак) лак на нітрацэлюлознай аснове.
—
НГГРАЛОЙ (ад нітра- + англ. alloy = прымесь, сплаў) — канструкцыйная сталь, якая змяшчае нітрыдаўіваральныя элемешы. НГГРАМ АШ Т (ад нітра- + маніт) — хімічнае злучэнне, атрыманае шляхам нітравання маніту; выкарыстоўваецца для вырабу выбуховых рэчываў і ў медыцыне замест нітрагліцэрыны. НГГРАМ ЕТРЫЯ (ад нітра- + -метрыя) — галіна ведаў, звязаная з вымярэннем колькасці азоту ў яго злучэннях з кіслародам. НГГРАТАЛУОЛ (ад нітра- + maлуол) — арганічнае злучэнне, пра-
129
H ------------
дукт замяшчэння атамаў вадароду ў ядры талуолу нітрагрупамі; выкарыстоўваецца для сінтэзу фарбавальнікаў.
НГГРАФ УНгіН (ад нітра- + лац. fungus = грыб) — лекавы прэпарат, процігрыбковы сродак, які выкарыстоўваецца для лячэння эпідэрмафіціі, кандыдамікозу скуры і інш.
Ш Т Р А Т Ы (ад гр. nitron = салетра) — солі азотнай кіслаты; выкарыстоўваюцца ў хімічнай прамысловасці і як угнаенне. Ш Т РА Ф А РБА (ад нітраба) — фарба на нітралаку.
+
фар-
Ш Т Р А Ф Е Н (ад нітра- + фен) — ядахімікат комплекснага дзеяння; выкарыстоўваецца для барацьбы з бур’янамі, шкоднымі насякомымі і грыбамі. Ш Т Р А Ф Е Н О Л (ад нітра- + фенол) — арганічнае злучэнне, прадукт замяшчэння атамаў вадароду ў ядры фенолу нітрагрупамі; выкарыстоўваецда для атрымання фарбавальнікаў. Ш ТРА Ф ІЛ Ы (ад нітра- + -філ) — расліны, якія маюць патрэбу ў павышанай колькасці азоту (напр. крапіва, маліна). Н ІТ Р А Ф ІЛ Ь Н Ы (ад нітра- + гр. phileo = люблю); н - ы я л і ш a й н і к і — лішайнікі, якія растуць y месцах з павышаным утрыманнем азоцістых злучэнняў (напр. калаплака, ксанторыя, фісцыя і інш).
НГГРАІЦН (ад нітрапі) — содавая салетра, мінерал бясколерны, белы, чырвоны або жаўтаваты са шкляным бляскам. НГГРАЦЫЯ (ад гр. nitron = салетра) — хімічная рэакцыя замяшчэння вадароду нітрагрупай y арганічных злучэннях. Ш ТРАЦ ЭЛЮ Л03А (ад нітра- + цэлюлоза) — сумесь складаных эфіраў азотнай кіслаты і цэлюлозы. НГГРАЦЭМЕНТАЦЫЯ (ад нітра- + цэментацыя) — дыфузійнае насычэнне паверхневага слоя стальных вырабаў вугляродам і азотам для павелічэння іх цвёрдасці, стойкасці і трываласці. НГГРАЭМАл Ь (ад нітра- + эмаль) — фарба, прыгатаваная на аснове нітралаку. НГГРОЗА (н.-лац. nitrosus = нітравы) — нітрагрупа, якая пры рэакцыі замяшчае вадарод y арганічных злучэннях.
Ш Г Р А Ф П Ы (ад ніт ра- + -ф /ты) — расліны, якія растуць на глебах, узбагачаных азотнымі злучэннямі.
Ш ТРОЛЕУМ (ад нітра- + лац. oleum = алей) — разнавіднасць лінолеуму, які выкарыстоўваецца для абіўкі сталоў і сцен.
НГГРАФОС [ад нітра- + (ама)фос\ — складанае мінеральнае азотна-фосфарнае ўгнаенне.
НГГРОМЕТР (ад нітра- + -метр) — прыбор, якім вызначаюць колькасць азоту ў яго злучэннях з кіслародам.
Ш ТРА Ф О С К А [ад нітра- + фос(фар) + ка(лій)] — мінеральнае ўгнаенне, якое змяшчае азот, фосфарную кіслату, вокіс калію.
НГГРОН (гр. nitron = салетра) — сінтзтычнае валакно і тканіна з
яго.
130
H
Ш Т Р Ь ІД Ы (ад нітра- + гр. eidos = выгляд) — злучэнні азоту з металамі і некаторымі неметаламі; выкарыстоўваюцца ў тэхніцьі. Ш Т Р Ы Л Ы (ад нітра- + гр. y le = рэчыва) — арганічныя азоцістыя злучэнні, вытворныя сінільнай кіслаты; выкарыстоўваюцца гтры вырабе с інтэтычных смолаў. Ш Т Р Ь ІТ Ы (ад гр. nitron = салетра) — солі азоцістай кіслаты; выкарыстоўваюцца ў хімічнай прамысловасці і як угнаенне. Ш ТРЫ Ф П СА Ц Ы Я (ад нітра- + фікацыя) — працэс мікрабіялагічнага ператварэння аміяку ў азотную кіслату (параўн. дэнітрыфікацыя).
ш т ы н б л [ад ні(кель) + ты(та)н] — гарачаўстойлівы нікелева-тытанавы сплаў. Ш Т Э Л А (н.-лац. nitella) — шматклетачная водарасць сям. нітэлавых, якая расце на мяккіх ілістых грунтах y чыстай, спакойнай вадзе, радзей y вадаёмах з пясчаным дном. НГГЭЛО П СІС (н.-лац. nitellopsis) — шматклетачная водарасць сям. харавых, якая найбольш часта трагшяецца на ілістым дне ў глыбокіх прэсных вадаёмах. Ш Х РО М [ад ні(кель) + хром\ — гарачатрывалы сплаў нікелю і хрому. Ш Ц Ш Ы Я (н.-лац. nitzschia) — аднаклетачная дыятомавая водарасць сям. ніцшыевых, якая пашырана ў марскіх і саланаватых водах, трапляецца таксама ў глебе. Ш Ц Ш Э А Н С ТВ А [ад ням F.Nietzsche = прозвішча ням. філосафа (1844— 1900)] — філасофскі кірунак, які прапаведуе крайні ін-
дьюідуалізм, культ «звышчалавека», знявагу да норм маралі.
НШ ІА (фр. niche) — 1) паглыбленне ў сцяне для ўстаноўкі статуй, бюстаў, ваз, мэблі і інш.; 2) паглыбленне ў сценцы акопа, траншэі для боепрыпасаў; 3) мед. дэфект слізістай абалонкі сценкі страўніка, які выяўляецца пасля ўвядзення кантрастнага рэчыва. Ш ЯЦЬІН (англ. niacin) — тое, пгго і ніяцынамід. Ш ЯЦЫ НАШ Д (ад ніяцын амід) — нікацінавая кіслата.
+
НОБЕЛШ [н.-лац. nobélium, ад шв. A Nobel = прозвішча шв. вынаходцы і прадпрымальніка (1833— 1896)] — ппучны радыеактыўны хімічны элемент, які належыць да актыноідаў. н б в і л ь (лац. nobilis = знатаы) — 1) прадстаўнік знаці, арыстакрат y Стараж. Рыме; 2) прадстаўнік знаці ў сярэдневяковай Зах. Еўропе. -НОЗ (гр. nosos = хвароба) — другая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае хваробу жывёл, часам чалавека. НОК (гал. nok) — мар. канцавая частка ўсякага гарызантальнага або нахільнага рангоутнага дрэва (гл. рангоут), напр. рэі, гафеля і г.Д. НОМ (гр. nomos = літар. закон, пастанова; песня) — 1) старажытнагрэчаская назва асноўнай адміністрацыйнай адзінкі (акругі) y Стараж. Егіпце; 2) адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка сучаснай Грэцыі; 3) песня, гімн y старажыгных грэкаў. -НОМ 1 (гр. nome = частіса) — другая састаўная частка склэданых
131
H
слоў, якая «член».
адпавядае
паняццю
-Н О М 2 (гр. nomos = права, закон) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццям «палажэнне», «закон». H Ô M A (гр. nome = раз’яданне) — паражэнне мяккіх тканак твару ў аслабленых дзяцей, якія перанеслі інфекцыйнае захворванне; устарэлая назва — вадзяны рак. -Н О М ІЯ (гр. nomos = права, закон) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццям «становішча», «сістэма поглядаў або правіл». HÔ H A (лац. nona = дзевятая) — 1) муз. дзевятая ступень дыятанічнай гамы\ інтэрвал, які ахоплівае дзевяць ступеней; 2) вершаваная страфа з дзевяці радкоў. Н О Н А Д А РА Н ТЫ ЗМ (ад лац. non = не + adorantes = якія пакланяюцца) — рэлігійна- філасо фскі рух на Беларусі ў 2-й пал. 16 ст., паслядоўнікі якога адмаўляліся пакланяцца Хрысту, лічылі яго не богам, a чалавекам, не прызнавалі н еўм іручасці душы, замагільнага свету. Н 0 Ш У С [н .-лац. nonius, ад парт. P.Nunez = прозвішча парт. матэматыка (1492— 1577)] — дадатковая шкала вымяральнага інструмента, якая дазваляе павысіць дакладнасць адліку па асноўнай шкале ў некалькі разоў (10, 20 і больш). НОН КА М БА ТА н Т Ы (фр. noncombattans) — асобы ў міжнародным праве, якія ў час вайны не ўваходзяць y склад узброеных сіл, або хоць і ўваходзяць (напр. медыцынскі персанал), але не прымаюць непасрэднага ўдзелу ў баявых дзеяннях (параўн. камбатанты).
Н О Н К А Н Ф А РМ ІЗМ (ад лац. non = не + канфармізм) — 1) тэістычная плынь y Англіі, якая не прызнае вучэння і абрадаў дзяржаўнай англіканскай царквы; 2) іншадумства, нязгода з існуючай ідэалогіяй або маральнай дактрынай. Н О Н К А Н Ф А РМ ІС Т Ы (англ. nonconformists, ад лац. non = не + англ. conformist = той, хто прытрымліваецца прадпісанняў царквы) — члены англійскіх царкоўных арганізацый, якія не прызнаюць вучэння і абрадаў дзяржаўнай англіканскай царквы. Н О Н -С ТО П (англ. non-stop, ад лац. non = не + англ. stop = прыпынак) — тое, што адбываецца без перапынку, напр. палёт без прамежкавай пасадкі, відовішча, якое паўтараецца бесперапынна і якое можна паглядзець y любы час.
н б н с э н с (англ. nonsense, ад лац. non = не + sensus = сэнс) — бяссэнсіца, недарэчнасць. Н О РА Д РЭ Н А Л Ш [ад нор(ма) + адрэналін] — гармон, які ўівараецца наднырачнікамі і служыць медыятарам пры перадачы імпульсаў y сімпатычнай 2 нервовай сістэме. Н О РД (гал. noord) — 1) поўнач, паўночны напрамак; 2) паўночны вецер. Н О РД -BÉCT (гал. noordwest) — 1) паўночны захад, паўночна-заходні напрамак; 2) паўночна-заходні вецер. Н О РД -Ô C T (гал. noordoost) — 1) паўночны ўсход, паўночна-ўсходні напрамак; 2) паўночна-ўсходні вецер. H Ô PM A (лац. nonna) — 1) агульнапрыняты, абавязковы ў пэўным
132
H асяроддзі парадак, лад чаго-н. (напр. нормы паводзін, этычныя нормы); 2) устаноўленая мера, сярэдняя велічыня чаго-н. (напр. н. выпрацоўкі, н. выпадзення ападкаў).
Н О Т А П 0 Д Ы Й (ад гр. notos = спіна + pus, podos = нага) — асноўная частка параподыі, яе спінная галінка.
Н 0 Р Ы Я (ісп. noria, ад ар. nâûга) — каўшовы элеватар 2 з радам чарпакоў на рухомым ланцугу для падымання сыпкіх цел, вады і г.д. H Ô C TPA [іт. nostro (conto) = наш рахунак] — рахунак, які банк мае ў іншым банку (партнёры па дагавору) для ўнясення бягучых сум. H O T A 1 (лац. nota = знак, заўвага) — 1) умоўны графічны знак для абазначэння музычнага гуку, a таксама сам гэты гук; 2) мн. музычны твор y нотным запісе (напр. папка з нотамі); 3) перан. тон гаворкі, y якім выражана пэўнае пачуццё (напр. н. незадавальнення). H Ô TA 2 (лац. nota = знак, заўвага) — афіцыйны дыпламатычны зварот урада адной дзяржавы да ўрада другой (напр. н. пратэсту). Н О ТА БЕН А (лац. nota bene = заўваж добра) — памета на палях кнігі, рукапісу, дакумента каля слоў, на якія трэба звярнуць асаблівую ўвагу (мае выгляд №В). Н О Т А ГЕ Я (н.-лац. notogea, ад гр. notos = поўдзень + ge = зямля) — адно з трох асноўных зоагеаграфічных падраздзяленняў сушы, якое ўключае Аўстралію (параўн. неагея і арктагея). н о т а г р А ф і я (ад нота + -графія) — 1) апісанне зместу і знешняга афармлення нотных выданняў; 2) складанне пералікаў, аглядаў, паказальнікаў музычных твораў.
Н О ТА ТРЭ М А (ад гр. notos = спіна + tréma = адгуліна) — жаба сям. квакшавых, якая пашырана ў Паўд. Амерыцы. Н О ТА Х О РД (ад гр. notos = спіна + chorde = струна) — гібкі шкілетны цяж уздоўж сярэдняй лініі спіннога боку эмбрыёнаў хордавых. Н 0 Т Ы С (англ. notice) — 1) апавяшчэнне аб поўнай гатоўнасці судна да пагрузкі або разгрузкі; 2) апавяшчэнне аб пастаўцы рэальнага тавару паводле біржавога кантракту. Н 0 У М Е Н (гр. noumenon = ахопленае розумам) — тое, што пазнаецца розумам y процілегласць дадзенаму ў пачуццях (феномену). НОЎ-ХАЎ (англ. know-how ад know = ведаць + how = як) — 1) сукупнасць тэхнічных ведаў і вопьпу, неабходных для ажыццяўлення якога-н. вьпворчага працэсу; кампетэнцыя, набытая гтрацяглым вопытам; 2) камерцыйная, тэхнічная, тэхналагічная інфармацыя ў выглядзе спецыяльнай тэхнічнай дакументацыі, вытворчага вопыту. Н О Ц Ы РЭ Ц Э П ТА РЫ (ад лац. noceo = пашкоджваю + рэцэптар ы ) — адчувальныя нервовыя заканчэнні, якія ўспрымаюць болевыя раздражненні. Н УВА РЬІШ (фр. nouveau riche = новы багач) — асоба, якая спрытна і хутка абагацілася на спекуляцыях.
133
H
фосфарам, якое змяшчаецца ў клетачных ядрах.
Н У В ІС ТА Р (ад іт. nuovo = новы + vista = выгляд) — звышмініяцюрная металакерамічная прыёмнаўзмацняльная лямпа; выкарыстоўваецца ў малагабарьгшай радыёэлектроннай апаратуры павышанай надзейнасці.
н у к л е 'ш а в ы (ад нуклеін)', н - ы я к і с л о т ы — тое, што і палінуюіеатыды.
НУКЛЕСВД (ад лац. nucleus = ядро + -оід) — скапленне ядзернага рэчыва бактэрыяльнай клеткі.
Н У ГА (фр. nougat, ад лац. nux = арэх) — кандытарскі выраб з салодкай арэхавай масы.
Н У К Л Е О Л Ь (лац. nucleolus = ядзерца) — пастаянная састаўная частка ядра расліннай і жывёльнай клеткі.
Н У Д ЬІЗМ (фр. nudisme, ад лац. nudus = голы) — прапаганда культу аголенага цела. Н У К Л Е А ЗІД Ы (ад лац. nucleus = ядро) — прыродныя і сінтэтычныя злучэнні, якія складаюцца з рэштак пурьшавых або пірымідынавых асноў, звязаных з рыбозай; уваходзяць y склад нукяеатыдаў.
Н У К Л Е У С (лац. nucleus = ядро) — 1) невялікая сям’я пчол, y якой гадуецца пчаліная матка; 2) частка каменнага жаўлака, ад якога ў каменным веку адколвалі пласцінкі для вырабу прылад.
Н У К Л ЕА з Ы (ад лац. nucleus = ядро) — ферменты, якія расшчалляюць нуклеінавыя кіслоты і іх вытворныя ў жывёльных і раслінных арганізмах.
Н У К Л ІД Ы (ад лац. nucleus = ядро) — фіз. агульная назва атамаў, якія адрозніваюцца колькасцю нуклонаў y ядры або, пры аднолькавай колькасці нуклонаў, змяшчаюць розную колькасць пратонаў ці нейтронаў.
Н У К Л ЕА П РА ТЭІД Ы (ад лац. nucleus = ядро + прат эіды) — складаныя рэчывы, пабудаваныя з простых бялкоў і нуклеінавых кіслот, уваходзяць y склад ядзер і цытаплазмы ўсіх раслінных і жывёльных клетак. Н У К Л Е А РН Ы (н.-лац. nuclearis, ад лац. nucleus = ядро) — які мае адносіны да ядра. Н У К Л Е А ТЬІД Ы (ад лац. nucleus = ядро) — арганічныя злучэнні, y склад якіх уваходзяць вуглявод, рэпгпса фосфарнай кіслаты і вытворныя пуры ну або пірамідыну; выконваюць важную ролю ў абмене рэчываў y раслінных і жывёльных арганізмах. Н У К Л Е ІН (ад лац. nucleus = ядро) — арганічнае рэчыва, багатае
Н У К Л 0 Н (ад лац. nucleus = ядро) — агульная назва часціц атамнага ядра — пратонаў і нейтронаў. Н У Л І с б м іЯ (ад лац. nullus = нізкі + сома) — адсутнасць y храмасомным наборы клетак арганізма якой-н. пары гамалагічных храмасом y норме, уласцівай дадзенаму віду; прыватны выпадак анеуплаідыі. Н У Л ІФ ІК А Ц Ы Я (н.-лац. nullificatio, ад лац. nullus = ніякі + facere = рабіць) — пазбаўленне ўсякага значэння, ануляванне; н. г р о ш a й — скасаванне дзяржавай абясцэненых паляровых грашовых знакаў.
134
H Н У Л Ь (лац. nullus = ніякі) — 1) лічбавы знак «О», які абазначае адсутнасць велічыні; прыпісаны да лічбы справа ўдзесяцярае яе; 2) умоўная велічыня, адносна якой вылічаюцца іншыя велічыні; 3) nepan. што-н. вельмі малое, нікчэмнае (напр. н. вынікаў, н. увагі). Н У Л Ь-Ш Д Ы К А Т А Р (ад нуль + індыкатар) — прыбор для фіксавання адсутнасці электрычнага току або напружання ў электрычным ланцугу (напр. гальванометр, фотаэлемент і інш.)Н У М А Р (лац. numerus = лік) — 1) парадкавы лік прадмета ў радзе яму падобных (напр. н. дома); 2) прадмет, абазначаны пэўным лікам па парадку (напр. свежы н. ra se ra ); 3) размер адзення, абутку і інш.; 4) асобны пакой y гасцініцы; 5) асобная частка канцэртнай праграмы (напр. эстрадны н.); 6) якін. нечаканы, дзіўны ўчынак (напр. выкінуць н.). НУМАРАВАЦЬ (лац. numerare) — ставіць на чым-н. нумары ў паслядоўным парадку. Н УМ АРА ТА Р (лац. numerator = лічыльнік) — апарат, пры дапамозе якога нумаруюцца аблігацыі, біл ета, квітанцыі і іншыя дакументы. НУМ АРАЦЫ Я (лац. numeratio) — 1) мат. сукупнасць прыёмаў абазначэння (запісу) і назвы лікаў; злічэнне; 2) лічбавае абазначэнне прадметаў, размешчаных y паслядоўным парадку (напр. н. кватэр, н. старонак). Н У М ІЗМ А Т (ад гр. nomisma, -atos = манета) — збіральнік манет і медалёў; спецыяліст y галіне нумізматыкі.
Н У М ІЗМ А ТЫ К А (ад гр. nomis ma, -atos = манета) — дапаможная гістарычная дысцыпліна, якая вывучае манеты, медалі, ордэны і значкі. Н У М У Л ІТ (ад лац. nummulus = манетка) — вымерлая марская аднаклетачная жывёліна са шматкамернай ракавінай y выглядзе плоскай спіралі; была распаўсюджана ў палеагене. Н У Н Ц Ы Й (лац. nuntius) — пастаянны дыпламатычны прадстаўнік рымскага папы пры ўрадзе якой-н. дзяржавы (параўн. легагп 2). Н У С (гр. nus = розум) — дух, розум, сэнс, думка як цэнтральныя паняцці старажытнагрэчаскай філасофіі. Н У Т (тур. nohut) — травяністая расліна сям. бабовых, якая вырошчваецца як харчовая і кармавая пераважна ў Афрыцы, Сярэд. і Малой Азіі; інтрадукавана на Беларусі. Н У Т А Ц Ы Я (лац. nutatio = хістанне) — 1) фіз. адна з форм хістання на восі цела, якое верціцца (напр. н. артылерыйскага снарада); 2) абарачальны рух вершалін растучых органаў раслін, абумоўлены нераўнамерным ростам розных іх бакоў. Н У Т Р Ы Ц Ы Я Л О Г ІЯ (ад п.-лац. nutritio = харчаванне + -логія) — навука аб харчаванні чалавека і жывёл, якая вывучае фізіялогію, біяхімію і гігіену харчавання. Н У Т Р Ы Я (ісп. nutria, ад лац. lutra = выдра) — млекакормячая жывёла атрада грызуноў з каштоўным футрам; балотны бабёр. Н У Т Ч Ф ІЛ Ь Т Р (ням. Nutschfilter, ад nutschen = ссаць) — самы гтрос-
135
O----------ты фільтру y якім вадкасць прасочваецца праз порыстыя керамічньія пліты або тканіну, што ляжыць на краце.
Н У Ц ^Л У С (ад лац. nucella = арэшак) — цэнтральная частка насеннага пачатка голанасенных і пакрытанасенных раслін, з якой развіваецца зародкавы мяшок.
Н Ы РК А
( ст.-польск. nyrka, ад с.-в.-ням. піеге) — парны орган мочавыдзялення ў чалавека і пазваночных жывёл.
Н Ь Ю -Г Е М П Ш Ы Р (англ. New Hampshire = назва штата ў ЗША) — мяса-яечная парода курэй, вьшедзеная ў ЗІНА. Н Ы О С -Р ^Л ІС (фр. new s-relise) — тэхнічныя дадзеныя аб тавары, аб самой кампаніі, якія дазваляюць спажыўцу атрымаць шырокую інфармацыю аб прадмеце размовы.
Н ЬЮ Т А Н [англ. I .Newton = прозвішча англ. фізіка (1643— 1727)] — адзінка вымярэння сілы ў Міжнароднай сістэме адзінак (СІ), роўная сіле, якая целу масай 1 кг надае паскарэнне 1 м/с2.
Н Ы О ф АЎНДЛЕНД (англ. Newfoundland = назва вострава ля ўсходніх берагоў Паўн. Амерыкі) — парода буйных службовых сабак з доўгай чорнай шэрсцю, якія выкарыстоўваюцца для выратавання тапельцаў і як вартаўнічыя; вадалаз. Н ЭНДЗА (польск. nçdza) — 1) нястача, беднасць, галеча; 2) туга, нуда; 3) перан. той, хто ўвесь час ные, скардзіцца. Н Э С Э С ^Р (фр. necessaire = неабходны) — шкатулка з наборам прылад для шыцця, туалету і інш. Н Ю (фр. nu = голы) — адлюстраванне жаночага цела ў выяўленчым мастаціве. H IO À H C (фр. nuance) — адценне, ледзь прыкметнае адрозненне ў чым-н. — y гуках, колерах, меркаваннях і г.д. Н Я К Е РА (н.-лац. пескега) — лістасцябловы мох сям. някеравых, які трапляецца ў цяністых лясах, часцей на ствалах шыракалістых дрэў.
о О БЕ Р- (ням. ober = галоўны, старшы) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «BbnmmiibD), «crapnibD> (na пасадзе). О Б Е Р -А Ф ІЦ ^Р (ад обер- + аф іцэр) — афіцэрскае званне ў арміях некаторых краін ад прапаршчыка да капітана ўклю чна
О БЕ РГ Р У П Е Н Ф Ю РЭ Р (ням Obergmppenführer) — званне ў СС y фашысцкай Германіі, якое адпавядала званню генерала пяхоіы. О БЕР-К А Н Д У К ТА Р (ад обер- + кандуктар) — уст . галоўны кандуктар. О БЕ Р-Л Е Й ТЭ Н А Н Т (ням. Oberleutnant) — паручнік y нямецкай,
136
аўстрыйскай i ў даўняй польскай арміі.
O
ных, пракатных і сталеплавільных цэхах.
0 Д А (гр. ode = песня) — 1) урачысты верш, прысвечаны якой-н. значнай падзеі або асобе; 2) вакальная або вакальна-інструментальная кампазіцыя, якая ўслаўляе якую-н. ідэю або асобу.
ОБЕР-ПАЛШ М АЙСТАР (ад обер+ паліцмайстар ) — шэф паліцыі ў буйным горадзе ў царскай Расіі.
ОДЭЛЬСТЫНГ (нарв. odelsting) — ніжняя палата нарвежскага парламента (стортынга)\ параўн. лаг-
ОБЕР-М АЙСТАР (ад обер- + майстар) — старшы майстар y домен-
О Б Е Р -П Р А К У Р 0Р (ад обер- + пракурор) — 1) службовая асоба, якая ўзначальвала дэпартамент Сената ў царскай Расіі; 2) вышэйшая службовая асоба, якая на правах міністра ўзначальвала Сінод y царскай Расіі. ОБЕРШ А РФ КЬРЭР ( н я м . Oberscharführer) — званне ў СС y фашысцкай Германіі, якое адпавядала званню фельдфебеля. ОБЕРШ ТУРМ БАНФКЬРЭР ( н я м . Obersturmbannführer) — званне ў СС y фашысцкай Германіі, якое адпавядала званню падпалкоўніка. ОБЕРШ ТУРМ Ф І0РЭР (ням ОЬегsturmfuhrer) — званне ў СС y фашысцкай Германіі, якое адпавядала званню обер-лейтэнанта. 0 Б Е Р -Ш Э Н К (ням. oberschenk = старшы віначэрпій) — выпгэйшы прыдворны чьш 2-га класа ў Расійскай імперыі. О Б Е Р -Я Ф Р ^Й Т А Р (ад обер - + яфрэйтар) — старшы салдат y арміях некаторых еўрапейскіх краін. t О ВЫ (лац. ovum = яйцо) — яйцападобныя арнаментальныя матывы ў іанічным і карынфскім архітэктурных ордэрах. t
О ГА Н (гал. ogen = літар. bo — мар. пятля на канцы або на сярэдзіне троса, якая надзяваецца на мачту, рэю і інш. mbi)
тынг.
0 Ж Р А Г ІС (літ. ôzragis = казіны рог) — старадаўні літоўскі духавы музычны інструмент, зроблены з казінага рога. 0 3 Ы (шв. osar) — невысокія вузкія валы з ледніковых адкладаў (пяску, гравію, галькі і інш.). -О ІД (гр. eidos = выгляд) — другая састаўная частка складаных слоў, якая паказв&е на падабенства ў чымн. або паходжанне ад чаго-н. О Й К А С Н Ы (ад гр. oikos = маёмасць) — маёмасны; о - a я г а с п а д а р к а — гаспадарка, y якой вытворчасць і спажыванне замкнуты ў межах сям’і, дому. -О Л (лац. oleum = алей) — другая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на сувязь з паняццем «алей». О ЛЕУМ (лац. oleum = алей) — раствор сернага ангідрыду ў 100 %-й сернай кіслаце; выкарыстоўваецца ў вырабе арганічных фарбавальнікаў, выбуховых рэчываў і інш. О Л ЬД Э РМ Е Н (англ. olderman = старэйшына) — член гарадскога самакіравання ў Англіі і ЗША. О М [ням. G.Ohm = прозвішча ням. фізіка (1787— 1854)] — адзінка вымярэння электрычнага супраціўлення ў Міжнароднай сістэме адзінак (СІ), роўная супраціўленню ўчастка электрычнага ланцуга,
137
O ------------
y якім пастаянны ток сілай 1 ампер выклікае напружанне 1 волып.
0 П ІД У М (лац. oppidum) — 1) кельцкая крэпасць, якая мела каменныя сцены і прамавугольную форму; 2) часовы горад-крэпасць перыяду Рымскай імперыі.
-ОМ А [гр. (onk)oma = пухліна] — другая састаўная частка складаных слоў, якая выкарыстоўваецца пры назвах пухлін.
0 Ш У М , 0 Ш Й (лац. opium, ад гр. оріоп = макавы сок) — 1) наркотык, высушаны млечны сок з галовак няспелага маку; выкарыстоўваецца для атрымання розных лекавых сродкаў; 2) перан. тое, што атупляе розум, свядомасць.
ОМ БУДСМ ЕН (шв. ombudsman) — службовая асоба парламента ў некаггорых краінах, якая ажыццяўляе кантроль за дзейнасцю ўрадавых органаў. O M M É T P (ад ом + -мет р) — прыбор для вымярэння электрычнага супраціўлення правадніка ў омах.
О Ш Я М А Ш Я (ад опіум + м анія) — хваравітая цяга да опіуму як разнавіднасць наркаманіі.
0 М Н ІБ У С (лац. omnibus = для ўсіх) — даўнейшы шматмесны конны экіпаж для перавозкі пасажыраў. О М У Л Ь (рус. омуль) — марская рыба сям. ласасёвых (водзіцца таксама ў возеры Байкал), якая на нераст выпльюае ў рэкі. ÔHIKC (гр. onyks = ногаць) — мінерал класа сілікатаў,; разнавіднасць агату, y якім чаргуюцца слаі чорнай і белай афарбоўкі; выкарыстоўваецца ў ювелірнай справе. Ô H EPA (іт. opera, ад лац. opera = твор) — 1) музычна-драматычны твор, пры пастаноўцы якога выканаўцы спяваюць y суправаджэнні аркестра; 2) тэатр, дзе ставяцца і выконваюцца такія творы. О П ЕРА -БУ Ф (іт. opera buffa) — італьянская разнавіднасць оперы з камедыйным або сатырычным сюжэтам. 0 П Е Р А -С Ё Р Ы Я (іт. opera seria = сур’ёзная опера) — жанр італьянскай оперы 17— 18 ст., y якім пераважалі героіка-міфалагічныя і легендарна-гістарычныя сюжэты і сольныя нумары.
О П Т А Э Л ЕК ТРО Ш К А (ад гр. орtos = бачны + элект роніка) — кірунак электронікі, які ахоплівае пытанні выкарыстання аптычных і электрычных метадаў апрацоўкі, захоўвання і перадачы інфармацыі. О П Т Ы К (rp.optikos = які датычыць зроку) — 1) спецыяліст y галіне оптыкі\ 2) майстар па вырабу аптычных прыбораў. ОПТЫ КА [гр. optike (techne) = навука аб зрокавым успрыманні] — 1) раздзел фізікі, які вьшучае з’явы і ўласцівасці свягла; 2) прыборы і інструменты, дзеянне якіх заснавана на законах гэтай навукі (напр. бінокль, акуляры і інш.). О П Т Ы М У М (лац. optimum = найлепшае) — сукупнасць найбольш спрыяльных умоў для чаго-н. О П УС (лац. opus = праца, твор) — 1) музычны теор, абазначаны парадкавым нумарам y шэрагу іншых твораў дадзенага кампазітара; 2) іран. усякі твор, праца якога-н. аўтара. О РГА Н (гр. organon = прылада, інструмент) — 1) часттса арганізма,
138
O якая мае пэўную будову і выконвае гтэўную функцыю; 2) установа, якая выконвае пэўныя задачы ў той або іншай галіне грамадскага жыцця (напр. органы народнай адукацыі); 3) газета або часопіс, якія выдаюцца якой-н. арганізацыяй або ўстановай. О РГ ІЯ (гр. orgia) — 1) рэлігійны абрад, звязаны з культам багоў BiHa і вінаробства ў старажытных народаў Усходу, Грэцыі, Рыму; 2) перан. шумная, разбэшчаная гулянка. О РД Э Н (ням. Orden, ад лац. ordo = рад, разрад) — 1) знак узнагароды за якія-н. заслугі; 2) каталіцкае манаскае аб’яднанне з пэўным статутам (напр. о. езуітаў); 3) назва некаторых тайных арганізацый (напр. масонскі о.). 0 Р Д Э Р (ням. Order, ад лац. ordo = рад, разрад) — 1) пісьмовы загад, распараджэнне, дакумент на выдачу або атрыманне чаго-н. (напр. о. на кватэру, расходны о.); 2) від архітэктурнай кампазіцыі, якая складаецца з вертыкальных нясучых частак — падпор y выглядзе калон, слупоў або пілястраў і гарызантальных частак — антам блемента.
O PT 1 (ням. Ort = літар. месца) — 1) сярэбраная манета Полынчы і германскіх дзяржаў y 17— 18 ст., якая адпавядала ХЦ талера\ 2) гарызантальная падземная горная выпрацоўка, якая не мае непасрэднага выхаду на паверхню. O PT 2 (гр. orthos = прамы) — вект ар , даўжыня якога роўная адзінцы; адзінкавы вектар. O PTА Л А М А РК ІЗМ (ад гр. oithos = прамы + ламаркізм) — адзін з кірункаў неаламаркізму , прадстаўні-
кі якога бачаць асноўную прычыну развіцця новага ва ўнутраных уласцівасцях арганізмаў. О Р Т А С ІФ 0Н (н.-лац. Orthosiphon, ад гр. orthos = прамы + siphon = трубка) — вечназялёны паўкуст сям. губакветных, які пашыраны ў Паўд-Усх. Азіі; культывуецца ў Грузіі як лекавая расліна. ОРТСКАМ ЕНДАТУРА (ням. Ortskommandantur) — нямецка-фашыо цкі мясцовы орган ваеннага кіравання на часова акупіраванай тэрыторьгі ў час 2-й сусветаай вайны. О РУ Э Л ІЗМ (англ. orwellizm, ад D. Orwell = прозвішча англ. пісьменніка, аўтара рамана-утопіі « 1984») — маніпуліраванне фактамі або іх перайначванне, скажэнне праўды, падача яе ў ілжывым святле ў мэтах прапаганды; тэрмін выкарыстоўваецца ў адносінах да грамадства, якое поўнасцю кантралюецца ўладамі. О Р Ы К С (н.-лац. oryx, ад гр. oryks) — млекакормячае сям. пустарогіх, пашыранае ў стэпах, паўпустынях і пустынях Афрыкі; сернабык. О С М А РЭ ГУ Л Й Ц Ы Я (ад осмас + рэгуляцыя) — фізіялагічныя працэсы ў арганізме, якія забяспечваюць рэгуляцыю асматычнага ціску ўнутранага асяроддзя. О С М А РЭ Ц Э П ТА РЫ (ад осмас + рэцэпт ары ) — чуллівыя нервовыя заканчэнні ў розных органах і тканках, якія рэагуюць на змяненне асматычнага ціску. О С М А Р Э Ц ^П Ц Ь Ы (ад осмас + рэцэпцыя) — здольнасць осмарэцэптараў успрымаць змены канцэнтрацыі асматычна актыўных рэчываў y крыві або пазаклетачнай вадкасці.
139
п--------
О ТА С К А ІЙ Я (ад гр. us, otos = вуха + -скстія) — метад даследавання вуха пры дапамозе атаскопа.
ÔCM A C (гр. osmos = пггуршок, ціск) — павольнае прасочванне растваральніка ў раствор праз тонкую перапонку, якая пакрывае растеор.
О У Э Н ІЗМ [ад англ. R.Owen = прозвішча англ. палітычнага і грамадскага дзеяча (1771— 1850)] — тэорыя ўтапічнага сацыялізму, распрацаваная Р.Оуэнам і яго паслядоўнікамі.
О С М Ш (н.-лац. osmium, ад гр. osme = пах) — хімічны элемент, цвёрды метал сінявата-шэрага колеру, які здабываецца з плацінавай РУДЫ.
Ô C T (ням. Ost) — 1) усход, усходні напрамак; 2) усходні вецер. О С Т Ы І (лац. ostium = уваход, адтуліна) — шчылінападобныя адтуліны ў членістаногіх, праз якія кроў паступае ў сэрца. О Т А Л А Р Ы Н Г А Л 0 П Я (ад гр. us, otos = вуха + ларынгалогія) — тое, пгго і отарыналарынгалогія. О ТА РЫ Н А Л А РЫ Н Г А Л О Г М (ад гр. us, otos = вуха + rhis, rhinos = hoc + ларынгалогія) — раздзел медыцыны , які вывучае хваробы вуха, горла, носа і распрацоўвае метады іх лячэння. ОТ А РЫ Н А Л А РЫ Н Г ÔЛ А Г
(ад
О Ф ІС (англ. office, ад лац. offici um = абавязак, служба) — кантора, канцылярыя, служба, прадстаўніцтва якой-н. арганізацыі ў некаторых краінах. О Ф РЫ С (н.-лац. ophrus) — расліна сям. архідных з ланцэтным лісцем, пашыраная на лугах, між кустоў, на камяністых схілах гор y Мжземнамор’і, Крыме, на Каўказе. О Ф -Ш 0 Р (англ. off-shore, ад off = па-за + shore = бераг) — э кан. цэнтр сумеснага прадгтрымальніцтва, які прадастаўляе льгош ы рэжым толькі для фінансава-крэдытных аперацый з замежнымі партнёрамі і ў замежнай валюце.
отарынаяарынгалогія) — спецыя-
ÔXPA гл. вохра.
ліст па отарыналарынгалогіі.
П ПА (фр. pas = літар. крок) — 1) танцавальны крок y класічным танцы; 2) усякі танцавальны рух. П А Б Л ІС Ш І (англ. publicity = галоснасць, рэклама) — 1) вядомасць, папулярнасць; 2) спрыяльныя камерцыйныя паведамленні, прэзентацыі або звесткі аб таварах, паслугах або фірмах, якія пе-
радаюцца гтраз сродкі масавай інфармацыі, але не аплачваюцца зацікаўленай асобай (канкрэтным спонсарам). ПАВА (польск. pawa, ад ст.-в,ням. pfawo) — самка паўліна. ПАВАНА <ісп. pavana, ад лац. pavo, -onis = паўлін) — бальны та-
140
нец, які быў пашыраны ў Еўропе ў 16— 17 ст. ПАВІДЛА (польск. powidlo) — густая салодкая маса з працёртых ягад або фруктаў, звараных з цукрам. П А В ІЛ ЬЁ Н (фр. pa will on, ад лац. papilio = шацёр) — 1) невялікі лёгкі будынак y парках і іншых людных месцах; 2) будынак для размяшчэння экспанатаў якой-н. выстаўкі (напр. п. механізацыі), гандлю (напр. п. марожанага) і інш.; 3) памяшканне для фота- або кіназдымкі. П А В ІЯ Н (ням. Pavian, ад гал. baviaan) — буйная малпа з падоўжанай мордай, якая жыве ў Афрыцы і Аравіі.
пАГАДА (парт. pagode, ад санскр. bhagôdë = святая) — будыйскі або індуісцкі храм y выглядзе павільёна або шматяруснай вежы ва Усх. і Паўд-Усх. Азіі. П А ГА М ЁН Т (іт. pagamento) — фін. плата наяўнымі грашыма. п Аг А Н (ад гр. pagos = лёд + on = якое існуе) — сукупнасць арганізмаў y тоўшчы лёду, якія звычайна знаходзяцца ў стане анабіёзу.
ПАГАНАТУМ (н .-лац. pogonatum) — лістасцябловы мох сям. палітрыхавых, які расце на пясчаных, пясчана-гліністых і гліністых агаленнях y лясах і на адкрьпых месцах. П А ГШ А Ц Ы Я (ад лац. pagina = старонка) — нумарацыя старонак кнігі, рукапісу і інш. ПА ГРА (н.-лац. pagrns) — рыба сям. спаравых, якая водзіцца ў Атланіычным, паўночнай частцы Індыйскага і Ціхага акіянаў.
--------п
ПАДА г РА (лац. podagra, ад гр. podagra) — захворванне суставаў і тканак y выніку парушэння абмену рэчываў. П А Д ’А К С Ь Ё Н (фр. pas d ’act ion, ад pas = крок + action = дзеянне) — танец, y якім раскрываецца драматычны змест балетнай сцэны ці ўсяго балетнага спектакля. П А Д А Л ІРЫ Й (н.-лац. podalirius) — матыль сям. паруснікаў з бледна-жоўтымі крыламі; на Беларусі трапляецца рэдка. П А ДА СФ ЁРА (н.-лац. podosphaeга) — сумчаты грыб сям. эрызіфавых, які развіваецца на лісці дрэў і кустоў. П А Д А Т ^К А (ад гр. pus, podos = нага + -т эка ) — своеасаблівьія шчыттсі, луска, якія ўгвараюцца на нагах гпушак y выніку разрастання эпітэліяльнага покрыва. П А Д А Ф ІЛ (н.-лац. podophyl lum) — травяністая расліна сям. барбарысавых з буйным лісцем, белымі кветкамі і сакавітымі жоўтымі ягадамі, пашыраная пераважна ў Гімалаях і Усх. Азіі; на Беларусі вырошчваецца як лекавая, харчовая і дэкаратыўная. П А Д А Ц Ы ТЫ (ад гр. pus, podos = нага + -цыты ) — эпітэліяльныя клеткі выдзяляльных органаў. ПАДЗІШ АХ (тур. pâdisâh, ад перс. pâdsah) — тытул манарха ў некаторых усходніх краінах, напр. y Асманскай імперыі. П А Д Э БА С К (фр. pas de basque =
літар. pyx баскаў) — вельмі па-
шыраны танцавальны рух y выглядзе нечаканай перамены ног y скачку з наступным пераступаннем.
141
п
ПАДЭГ р А с (фр. pas de grace) — парны бальны танец са спакойнымі прыгожымі рухамі, пашыраны ў Еўропе ў 19 ст. П А -Д З-Д ^ (фр. pas de deux = літар. танец удваіх) — від парнага танца ў класічным балеце, a таксама музыка для яго. ПА ДЭКА ТР (фр. pas de quatre = літар. танец учацвярых) — 1) пар-
ны бальны танец, які складаецца з па вальса і плаўных крокаў, a таксама музыка да яго; 2) танец для чатырох выканаўцаў y балеце. П А Д Э П А ТЫ Н ЁР (фр. pas de patineur = танец канькабежца) — парны бальны танец, што складаецца з плаўных рухаў, якія імітуюць бег канькабежцаў. ПАДЭСПА н Ь (фр. pas d’Espagne = іспанскі танец) — парны бальны танец, y якім выкарыстоўваюцца элементы характэрна-сцэнічнага іспанскага танца, a таксама музыка да яго. П А Д ^С Т А (іт. podesta, ад лац. potestas = улада) — 1) вышэйшая адміністрацыйная асоба, галава выканаўчай і судовай улады ў гарадах-рэспубліках Італii 12— 16 ст.; 2) вышэйшая адміністрацыйная пасада ў гарадах Італіі ў 1926— 1948 гг. ПА-ДЭ-ТР у А (фр. pas de trois = літар. танец утраіх) — 1) парны
бальны танеЦу які складаецца з элементаў менуэта, м азуркі і вальса; 2) танец трох выканаўцаў y балеце. П А Ё Л (фр. рауоі) — драўляны насціл y труме грузавога марскога судна. П А Ж (фр. page) — 1) хлопчык з дваран, які ў якасці асабістага слу-
гі буйнога феадала або караля рыхтаваўся да звання ры цара (у сярэдневяковай Еўропе); 2) выхаванец Пажскага коргтуса (ваеннанавучальнай установы для дваранскіх дзяцей) y царскай Расіі. П А ЗЁ Р (фр. poseur) — чалавек, які клапоціцца аб знешнім эфекце сваіх паводзін, прымае позу , рысуецца. П А ЗІГРА ф і Я (ад гр. pas = усякі + -графія) — агульназразумелае пісьмо, выражэнне думкі знакамі, якія зразумелыя многім народам, напр. нотнае пісьмо, арабскія лічбы. ПАЗЕРАВАЦЬ (рус. познровать, ад фр. poser) — 1) быць натурай для фатографа або мастака; 2) nepan. прымаць позуу рысавацца. П А З ІТ Р 0 Н [ад пазі(тыўны) + -трон] — элементарная часціца з дадатным зарадам, маса якой роўная масе электрона. П А ЗІТ Р О Ш Й [ад пазі(трон) + (элек)трон\ — фіз. кароткачасовая сісіэма з пазітрона і электрона, падобная па структуры да атама вадароду. ПАЗГГЫ ВІЗМ (фр. positivisme, ад лац. positivus = дадатны) — ідэалістьгчны кірунак y філасофіі (узнік y 30-я гг. 19 ст. y Францыі), разнавіднасць агнастыцызму , якая адмаўляе пазнавальную капггоўнасць філасофскіх ведаў, тэарэтычнага мыслення ў цэлым. П А ЗІТ Ы В ІС Т (ад пазітывізм ) — паслядоўнік пазітьшізму. ПАЗГГЫ Ў (фр. positif, ад лац. positivus = дадатны) — адбітак з негатыва, на якім светлыя і цёмныя часткі адпавядаюць іх салраўднаму размеркаванню ў рэчаіснас-
142
ці, a таксама фота- або кінаплёнка з такімі адбіткамі (параўн. негатыў).
П А З ІІЬ ІЎ Н Ы (лац. positivus = дадатны) — 1) які мае адносіны да пазітыва (наггр. п-ая плёнка); 2) заснаваны на вопыце, фактах (напр. п-ая праграма); 3) станоўчы (проціл. негатыўны). П А ЗІЦ Ы Я (лац. positio) — 1) становішча, размяшчэнне чаго-н. (напр. шахматная п., мінамётная п.); 2) раён ваенных дзеянняў (напр. агнявая п.); 3) перан. пункт гледжання, думка ў якім-н. пытанн і.
П А ЗУ М ЕН Т (ням. Posament < фр. passement, ад ісп. pasamano = тасьма) — шытая золатам або серабром тасьма дая ўпрыгожвання адзення, мэблі. П А Й (цюрк. pay = частка) — доля, якая ўносіцца ў агульную справу кожным яе ўдзельнікам. П А Й К ІЛ А С М А Т Ы Ч Н Ы (ад гр. poikilos = розны, пераменлівы + osmos = ціск) — п - ы я ж ы в ё л ы — жывёлы, якія маюць такі ж асматычны ціск вадкасцей унутранага асяроддзя, як і ў навакольнай вадзе (прасцейшыя, кольчатыя чэрві, малюскі, ігласкурыя); параўн. гомайасматычны. П А Й К ІЛ А ТЭ РМ Н Ы (ад гр. роіkilos = розны, пераменлівы + -тэрмны), п - ы я ж ы в ё л ы — жывёлы з пераменлівай тэмпературай цела, якая мяняецца пад уплывам тэмпературы навакольнага асяроддзя і звычайна роўная ёй (беспазваночныя, кругларотыя, рыбы, земнаводныя і паўзуны); халаднакроўныя жывёлы (параўн. гам аятэрмны).
п
П А Й К ІЛ А Ц Ы Т 03 (ад гр. poikilos = розны, пераменлівы + -цыт оз) — мед. наяўнасць y перыферычнай крьші эрытрацытаў не круглай, a якой-н. іншай формы (авальнай, грушападобнай і інш.).
П А К 1 (ням. Pack, ад гал. рак) — стос прадметаў, якія ляжаць адзін на другім (напр. п. газет, п. таваРУ)П А К 2 (англ. pack = мяса) — шматгадовы дрэйфуючы марскі лёд y палярных водах. П А КАВАЦЬ (польск. pakowac, ад ням. packen) — складаць рэчы ў якую-н. т ару , звязваць іх y клункі, пакі.
П А КГА У З (ням. Packhaus) — склад для грузаў пры чыгуначных станцыях, портах. п Ак е р (англ. packer, ад pack = ушчыльняць) — прыстасаванне, якое спускаецца ў буравую свідравіну на трубах для размежавання пласта з пазатрубнай прасторай.
IIA K É T (польск. pakiet, ад фр. pa quet) — 1) папяровы пакунак, скрутак з чым-н.; 2) канверт з якой-н. афіцыйнай паперай. П А К Е Т Б 0 Т (англ. packetboat, гал. pakketboot) — уст . невялікае паштова-пасажырскае марское судна. ПА ККА М ЕРА (ням. Packkammer, ад packen = пакаваць + Kammer = пакой, кладоўка) — цэх папяровай фабрыкі, y якім сартуецца папера. П А К 0С Т (польск. pokost = лак) — спецыяльна апрацаваны алей для вырабу масленых фарбаў, лаку. П А К Т (лац. pactum = дагавор) — міжнародны дагавор, пагадненне.
143
п
П А К У Л Л Е (літ. pakulos) — валакністыя адходы пры апрацоўцы лёну або канапель, непрыгодныя для пражы. П А Л (гал. рааі) — мар. чыгунная або жалезабетонная тумба, укапаная ў зямлю ля прыстані для замацавання швартоваў.
П А ЛА Н Ц ІН (фр. palatine) — шырокі футравы або аксамітны жаночы шаль. ПАЛАНсЭЗ [польск. polonez, ад фр. (danse) polonaise = польскі танец] — 1) урачысты польскі бальны танец, які выконваецца парамі ў размераным рьггме, a таксама музыка да яго; 2) музычны твор y рытме гэтага танца.
П А ЛА ДЗІН (іт. paladino, ад лац. palatinus = прыдворны саветнік) — 1) рыцар са світы караля або феаП А ЛАС (рус. палас, ад перс. дальнага ўладара ў сярэдневяко- pelas) — двухбаковы дыван без вай Еўропе; 2) перан. чалавек, адворсу, вытканы ручным спосабам. даны якой-н. ідэі, справе, асобе. П А Л Л Д Ы Й (лац. Palladium, ад гр. IIA JIA C tr [ад ням. P.Pallas = Palladion) — 1) статуя ўзброенага прозвішча ням. прыродазнаўцы бажаства, часцей за ўсё Афіны Па- (1741— 1811)] — жалезна-каменны метэарыт, які мае выгляд жалады, якая, як лічылі старажытныя грэкі і рымляне, ахоўвала горад ад лезна-нікелевай губкі з запоўненынебяспекі; 2) хімічны элемент, Me- мі алівінам порамі. Tan серабрыста-белага колеру, які П А Л А т А (лац. palatium = павыкарыстоўваецца ў ювелірнай лац) — 1) вялікае, пышна аздоблесправе, тэхніцы і інш. нае памяшканне ў палацы; 2) саП А Л А Н А Ф ІЛ (ад с.-лац. Polonus = польскі + -ф іл) — прыхільнік палякаў, аматар усяго польскага. П А Л А Н А Ф 0Б (ад с.-лад. Polonus = польскі + -фоб) — вораг палякаў, праціўнік усяго польскага. П А ЛА Ш ЗА ВА Ц Ь (польск. роіоnizowac, ад с.-лац. Polonus = польскі) — апалячваць. П А Л А Ш з Ац Ы Я (польск. роіоnizacja, ад с.-лац. Polonus = польскі) — апалячванне.
стаўная частка заканадаўчага органа або парламента (напр. п. лордаў і п. абшчын y парламенце Англіі); 3) назва некаторых дзяржаўных устаноў (напр. гандлёвая п., кніжная п.); 4) асобны пакой для хворых y бальніцы. П А Л А ТА Л В А ц Ы Я (ад н.-лац. palatalis = паднябенны) — лінгв. змякчэнне зычных гукаў шляхам дабавачнага пад’ёму сярэдняй часткі языка да паднябення.
П А Л А Ш ЗМ (польск. polonizm, ад с.-лац. Polonus = польскі) — слова або словазлучэнне, запазычанае з польскай мовы.
П А Л А ТА Л ЬН Ы (н.-лац. palata lis) — лінгв. які падпаў пад палаталізацыю\ мяккі (аб зычных гуках).
П А Л А Н К Ш (парт. palanquim, ад інд. palaki) — крытыя насілкі, якія служаць сродкам перамяшчэння ў некаторых краінах Усходу і Паўд. Амерьпсі.
П А Л А Ф ІТ Ы (іт. palafitte) — асобныя будынкі або цэлыя паселішчы, пабудаваньы на сваях з драўляным памостам над вадою або балотам.
144
П А Л А Ц ( п о л ь с к . palae < іт. palazzo, ад лац. palatium = палац) — 1) вялікі, раскошны будынак, дзе пастаянна знаходзіцца цар, кароль, кіраўнік дзяржавы; 2) вялікі будынак грамадскага прызначэння, які вылучаецца сваёй архітэктурай. г П А ЛА Ш (польск. palasz, ад венг. pallos) — халодная зброя з доўгім прамым лязом, вострым з абодвух бакоў. П АЛЕА - (гр. palaios = старажытны) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «старажытны», «даўні». П А Л ЕА А Н ТРА П А Л О ГІЯ (ад палеа- + антрапалогія) — раздзел антрапалогіі, які вьюучае выкапнёвыя рэпггкі чалавека. ПАЛЕА А Н ТРА П Ы (ад палеа- + -антрагі) — прадстаўнікі другой ступені ў эвалюцыі чалавека, якія змянілі архант рапаў і папярэднічалі неаантрапст. ПАЛЕААВГГРАПОЛАГ (ад палеа- + антраполаг) — спецыяліст y галіне палеант рапалогіі.
--------п
П А Л ЕА В У Л К А ІІІЗМ (ад палеа+ вулканізм) — вулканічная дзейнасць мінулых геалагічных эпох. П А Л ЕА ГЕА ГРА ф і Я (ад палеа+ геаграф ія) — навука, якая вывучае фізіка-геаграфічныя ўмовы мінулых геалагічных эпох.
П А Л Е А Г Е А М А РФ А Л 0Г ІЯ (ад палеа- + геамарф алогія) — раздзел геамарфалогіі, які вывучае рэльеф Зямлі ў мінулыя геалагічныя эпохі. П А Л ЕА ГЕА Х ІМ ІЯ (ад палеа- + геахім ія) — раздзел геахіміі, які вывучае хімічны склад Зямлі і хімічныя працэсы ў мінулыя геалагічныя эпохі. П А Л Е А ГЁ Н (ад палеа- + -ген) — nq)nn>i перыяд кайназою ў геалагічнай гісторыі Зямлі, які пачаўся 570 млн. гадоў назад і цягнуўся 340 млн. гадоў. П А Л ЕА ГЕН А ВЫ (ад палеа- + -ген); п. п е р ы я д — тое, што і палеаген.
ПАЛЕАБАТАНПСА (ад палеа- + батаніка) — раздзел палеант алогіі, які вьшучае выкапнёвыя расліны.
П А Л Е А ГЕ Я (ад палеа- + гр. ge, gaia = зямля) — часам вылучаемае зоагеаграфічнае падраздзяленне супіы, якое ўключае Мадагаскарскую, Эфіопскую і Інда-Малайскую зоагеаграфічныя вобласці.
П А Л Е А БІЯ Г Е А Г Р А Ф ІЯ (ад палеа- + біягеаграфія) — раздзел палеант алогіі, які вывучае заканамернасці прасторавага рассялення арганізмаў y геалагічным мінулым.
П А Л Е А Г Л Я Ц Ы Я Л О Г ІЯ (ад палеа- + гляцыялогія) — раздзел гляцыялогіі, які вьшучае леднікі мінулых геалагічных эпох, a таксама гісторыю ўзнікнення і развіцця сучаснага абледзянення Зямлі.
П А Л Е А БІЯ Л О Г ІЯ (ад палеа- + біялогія) — навука аб арганічным свеце мінулых геалагічных эпох.
П А Л Е А ГН А Т Ы ЗМ (ад палеа- + гр. gnathos = сківіца) — тое, пгго і дромеагнатызм.
П А Л ЕА БІЯ Ц Э Н О З (ад палеа- + біяцэноз) — прыродная сукупнасць арганізмаў, якія жылі разам і захаваліся ў выкапнёвым стане.
П А Л ЕА ГРА Ф Ш (ад палеа- + -граф ія) — дапаможная гісторыкафілалагічная дысцыпліна, якая вывучае графічныя асаблівасці і
145
п
знешні выгляд старажьпных рукапісаў з мэтай прачытаць іх, вызначыць аўтара, час і месца стварэння, аўтэнтычнасць.
П А Л Е А Л ІТ (ад палеа- + -літ ) — першая эпоха каменнага веку ў re an агічнай гісторыі Зямлі; старажытны каменны век.
П А Л Е А ЗА А Л 0Г ІЯ (ад палеа- + заалогія) — раздзел палеант алогіі, які вьгоучае выкапнёвыя рэпггкі жывёл.
ГІАЛЕАМ АГНЕТЬІЗМ (ад палеа+ магнетызм) — уласцівасць горных парод намагнічвацца ў перыяд свайго ўтварэння пад уздзеяннем магнітнага поля Зямлі і захоўваць набытую намагнічанасць y наступныя эпохі.
ПАЛЕАЗАЎР (ад папеа- + -заўр) — вялізная выкапнёвая яшчарка. П А Л Е А 3 0 Й (ад палеа- + -зой) — трэцяя эра ў геалагічнай гісторыі Зямлі, якая папярэднічае мезазойскай эры і падзяляецца на 6 перыядаў (кембрый, ардовік, сілур, дэвон, карбон, перм). ПАЛЕАЗОЙСКІ (ад палеа- + -зой)\ п - а я э р а — тое, пгто і палеазой. П А Л Е А ІХ Н А Л О ГІЯ (ад палеа- + гр. ichnos = след + -логія) — раздзел палеанталогіі, які вьгоучае біягліфы ў асадачных адкладах усіх геалагічных сістэм. П А Л Е А К А Р П А Л 0Г ІЯ (ад палеа+ гр. karpos = плод + -логія) — раздзел палеабатанікі і карпалогіі, які вывучае расліны мінулых геалагічных перыядаў па выкапнёвых рэпггках пладоў і насення. П А Л Е А К Л ІМ А Т А Л 0 Г Ы (ад палеа- + клімат алогія) — раздзел кліматалогіі, які вьшучае кліматычныя ўмовы Зямлі ў мінулыя re an агічныя і гістарычныя перыяды. П А Л ЕА К Л ІМ А ТЫ (ад палеа- + клімат) — кліматы мінулых геалагічных эпох. П А Л Е А К 0Р Т Э К С (ад палеа- + лац. cortex = кара) — філагенічна (гл. філагенез) самая старажытная частка кары вялікіх паўшар’яў галаўнога мозгу пазваночных (параўн. архікортэкс).
П А Л Е А Н ТА Л О ГІЯ (ад палеа- + гр. on, onthos = істота + -логія) — комплекс біялагічных навук, якія вывучаюць раслінны і жывёльны свет мінулых геалагічных эпох (параўн. неанталогія). П А Л ЕА Н ТО Л А Г (ад палеа- + гр. on, onthos = істота + -лаг) — спецыяліст y галіне палеанталогіі. П А Л Е А П А Т А Л 0Г М (ад палеа+ пат алогія) — навука аб хваробах жьшёл і раслін, якія жылі на Зямлі ў мінулыя геалагічныя эпохі. П А Л Е А П А Т А М А Л 0ГІЯ (ад палеа- + пат амалогія) — навука аб старажытных рэках, частка палеагеаграф іі і гідралогіі рэк. П А Л ЕА П ГГ^К (ад палеа- + -піт эк) — выкапнёвая чалавекападобная малпа, знойдзеная ў ніжнепліяцэнавых адкладах Паўн. Індыі. П А Л ЕА РК ТЫ К А (ад палеа- + гр. arktikos = паўночны) — зоагеаграфічная адзінка раянавання сушы ў рангу падцарства (вобласці); палеарктычная вобласць. П А Л Е А Р Э Н Т Т Е Н А Л бгіЯ (ад палеа- + рэнт геналогія) — вывучэнне хвароб даўніх людзей пры дапамозе рэнтгеналагічнага даследавання рэпггак даўніх арганізмаў.
146
П А Л Е А Т Ы П Ы (ад палеа- + -тыгі) — умоўная назва еўрапейскіх друкаваных выданняў 1-й пал. 16 ст.
--------п
П А Л Е М А Л 0 Г ІЯ (ад гр. polémos = вайна + -логія) — навука аб вайне як сацыяльнай з ’яве, аб яе прычынах і выніках ва ўсіх аспектах.
П А Л Е Ш ЗА В А ц Ь (фр. polémiser, ад гр. polemizo = ваюю) — весці палеміку, спрачацца, пярэчыць.
П А Л ЕА Т Э РЫ Й (ад палеа- + -т эры й) — вымерлая непарнакапытная жывёла, падобная да т апіра, якая жыла ў палеагене (параўн. анхітэрый, гіпарыён). П А Л ЕА Ф А У Н ІС ТЫ К А (ад палеа- + фауністыка) — раздзел палеазаалогіі, які вывучае фауны мінулых геалагічных эпох. ПАЛЕА Ф ГГА ЛО ГІЯ (ад палеа- + гр. phyton = расліна + -логія) — тое, што і палеабатаніка.
ПАЛЁМПСА (фр. polémique, ад гр. polemikos = ваяўнічы, варожы) — спрэчкі пры абмеркаванні навуковых, літаратурных або палітычных пьгганняў. П А Л Е М ІС Т (гр. polémistes = ваяўнік) — той, хто ўмее або любіць палемізаваць.
П А Л ЕА Ц Э Н (ад палеа- + -цэн) — ранняя эпоха палеагену ў геалагічнай гісторыі Зямлі.
П А Л Е М ІЧ Н Ы (гр. polemikos = ваяўнічы, варожы) — 1) які мае адносіны да палемікі, уласцівы палеміцы; 2) які змяпгчае ў сабе палеміку; п - а я літаратур a — літаратура, накіраваная сугтраць уніі, езуітаў, вышэйшага духавенства, якая зарадзілася ў канцы 16 ст. на беларускіх, украінскіх і польскіх землях.
П А ЛЕА Ц ЭН А В Ы (ад палеа- + цэн)\ п - а я э п о х а — тое, пгго і палеацэн.
П А Л Е О ГРА Ф (ад палеа- + -граф ) — спецыяліст y галіне палеаграф іі.
П А Л Е А Ц Э Н 03 (ад палеа- + -цэноз) — тое, што і палеабіяцэноз.
П А Л Е С Т РА (лац. palaestra, ад гр. palaistra = месца гімнастычных практыкаванняў) — 1) гімнастычная школа для хлопчьжаў y Стараж. Грэцыі; 2) адвакатура ў даўняй Полыпчы.
П А Л ЕА Ф Л А РЬІС Т Ы К А (ад палеа- + фларыстыка) — раздзел палеабатанікі, які вывучае відавы склад і групоўкі расліннага свету мінулых геалагічных эпох.
П А Л ЕА Э К А Л О ГІЯ (ад палеа- + экалогія) — раздзел палеант алогіі, які вывучае выкапнёвыя арганізмы ў сувязі з умовамі, y якіх яны жылі. ПАЛЕАЭНДЭМПСІ (ад палеа- + эндэмікі) — эндэмічныя віды (роды, сямействы і інш.), арэал якіх y мінулым быў значна болыпы, чым тэрьггорыя сучаснага іх існавання. П А Л ЕВ Ы (фр. paillé) — бледнажоўты з ружовым адценнем (колер).
П А Л ЕТК А (фр. palette) — празрыстая пласцінка або палера з сеткай квадратаў для вызначэння плошчы ўчасткаў на планах і картах. П А Л І-
ГЛ. ПОЛІ-.
П А Л ІА Н Д РЫ Я (ад палі- + -андрыя) — мнагамужжа, форма групавога шлюбу адной жанчыны з некалькімі мужчьшамі (захавалася
147
П ---------- -ў некаторых плямён Тыбеіу і Індыі).
П А Л П П РУ С Ы (ад папі- + вірусы) — група кішэчных вірусаў, якія выклікаюць паражэнне цэнтральнай нервовай сістзмы і паралічы ў жывёл і чалавека. ПАЛЕГАМІЯ (ад палі- + -гам ія) — 1) мнагашлюбнасць (полігінія або паліандрыя)\ параўн. манагамія 1; 2) спарванне аднаго самца з некалькімі самкамі ў перыяд размнажэння (параўн. манагамія 2); 3) наяўнасць y адной расліны двухполых кветак побач з аднаполымі. П А Л І г А м Ы (ад палі- + g amo s = шлюб) — мнагашлюбныя жывёлы, y якіх адзін самец апладняе за перыяд размнажэння некалькі самак (полігінія) ці адна самка спароўваецца з некалькімі самцамі (паліандрыя). П А Л ІГ Е Н Ы (ад папі- + -ген) — гены, якія ўпльшаюць на праяўленне колькасных прымет (напр. надою, тлустасці малака). П А Ш Г Л О Т (гр. polyglottes = шматмоўны) — той, хто валодае многімі мовамі. П А Л Н Ч Ш (п.-лац. polygonium = многавугольнік, ад гр. polygonos = многавугольны) — 1) участак сушы або мора, абсталяваны для трэніровачнай стральбы, выпрабавання розных відаў зброі, баявой тэхнікі (напр. артылерыйскі п.); 2) мат. многавугольнік. П А Л П Т А ф (ад палі- + -граф ) — мед. многаканальны асцылограф для адначасовага запісу розных функцый арганізма пры комплексным даследаванні.
П А Ш ГРА ф і Я (гр. polygraphia = многапісанне) — галіна т эхнікі, прамысловасці, занятая друкаваннем кніг, газет і інш., a таксама сукупнасць тэхнічных сродкаў для вытворчасці друкаванай гтрадукцыі. П А Ш Ё ЗЫ (ад гр. polys, -leos = колькасны) — тое, пгго і поліцукрыды. П А Л Ж Л ІШ К А (ад гр. polis = горад + клініка) — лячэбна-прафілактычная ўстанова, дзе ўрачы многіх спецыяльнасцей аказваюць насельніцгву небальнічную медыцьшскую дапамогу. ПАЛПСРОС (ад палі- + англ. cross = скрыжоўванне) — метад скрыжоўвання, які выкарыстоўваецца ў селекцыі раслін для выяўлення найбольш прадуктыўных форм і заключаецца ў многаразовым пераапыленні раслін. П А Л Ж С Е Н (ад палі- + гр. ksenos = чужы) — найбольш распаўсюджаны мінерал з групы самароднай плаціны. П А Л Ш Е Н Т (фр. poliment) — састаў, якім пакрываюць вырабы з дрэва і гіпсу перад залачэннем. П А Л ІМ Ё РЫ (гр. polymères = які складаецца з многіх частак) — арганічныя рэчьшы, малекулы якіх складаюцца з вялікай колькасці простых звенняў з рознай атамнай структурай. П А Л Ш О Р Ф Н Ы (гр. polymor phos) — разнастайны, які бьюае ў некалькіх формах. П А Л Ш П С Е С Т [гр. palimpseston (biblion) = зноў саскрабаная кніга] — старажытны рукапіс на пергаменце на месцы змытага або сцёртага першапачатковага тэксту.
148
п
П А Л Ш А Л бгІЯ (ад гр. роііпе = тонкі пыл + -логія) — раздзел бат анікі, які вывучае пылок і споры раслін. П А Л Ш А РЫ Й (ад лац. pollen, -linis = пылок) — спецыяльнае ўтварэнне на кветцы для пераносу пылку насякомымі або гпушкамі.
ПАЛШ ГЕНЁЗ (ад гр. pal in = зноў + -генез) — 1) з’яўленне ў зародка прымет, уласцівых для дарослых форм далёкіх продкаў; 2) пераўтварэнне горных парод шляхам пераплаўлення ў глыбокіх зонах зямной кары.
ПАЛШ ДРОМ (гр. palindromos = які вяртаецца) — слова або словазлучэнне, якія маюць аднолькавы сэнс пры чытанні злева направа і справа налева (напр. казак, дом мод).
П АЛШ ЕЗІЯ (ад палі- + гр. nesos = востраў) — адна з асноўных астраўных груп y Акіяніі.
ПАЛШ Ш (ад лац. pollen, -linis = пылок) — частка палінарыя ў выглядзе пылковага зерня. П А Л Ш О Д Ы Я (гр. palinodia = перапеў) — пакаянны верш.
П А Л Ш 03 (ад лац. polle = My xa) — алергічная хвароба, абумоўленая ўдыханнем пылку раслін.
П А Л Ш 0М (ад палі- + гр. nome = частка) — алгебраічны выраз, які складаецца з некалькіх адначленаў, злучаных паміж сабой знакамі складання або адымання; мнагачлен (параўн. біном, маном). П А Л ІІІ (гр. polypus = мнаганогі) — 1) адзіночны або каланіяльны арганізм, які вядзе сядзячы спосаб жыцця (параўн. медуза)\ пераважна марская кішачнаполасцевая жывёліна з целам цылін-
дрычнай формы, пгто мае на верхнім баку рот, акружаны шчупальцамі, a на ніжнім — прысоскі, якімі яна прымацоўваецца да нерухомага прадмета (напр. каралавы п.); 2) мед. гладкае або варсінчатае паталагічнае ўтварэнне на слізістай абалонцы (носа, маткі і інш ). ПАЛПГОІД (ад паліп + -оід) — недаразвіты паліп. П А ЛП 10РУС (н.-лац. polyporus) — губавы базідыяльны грыб сям. паліпоравых, які расце ў лясах, парках і садах на адмерлай драўніне бярозы, вольхі, дуба, ліпы, яблыні, часам на жьгоых дрэвах, выклікае белую гніль. П А Л Ш Ц ІХ (ад папі- + гр. ptyche = дошчачка) — некалькі карцін, звязаных адной задумай. П А ЛІРА ВА ЦЬ (ням. polieren, ад лац. polire = рабіць гладкім) — надаваць прадмету гладкі, люстраны выгляд шляхам націрання (напр. п. мэблю). П А Л І с Ад (фр. pallisade, ад лац. palus = кол, слу п) — 1) рад забітых y зямлю паляў для ўмацавання адхонаў і насыпаў; 2) невялікі абгароджаны кветаік, садок перад домам; 3) абароннае збудаванне ў выглядзе частаколу з завостраных зверху бярвенняў. П А Л І с А н Д Р (фр. palissandre) — драўніна некаторых трапічных дрэў, якая ідзе на выраб музычных інструменггаў, мэблі, паркету. П А Л ІС М Е Н (англ. policeman) — паліцэйскі ў Англіі і ЗША і некаторых іншых краінах. П А Ш С П А С Т (гр. polyspastos = які нацягваецца многімі вяроўкамі) — грузапад’ёмны механізм з камбінацыі рухомых і нерухомых
149
П ------------
кам смалістага рэчыва для паліроўкі вырабаў з дрэва; 2) перан. глянец, бляск, наведзены паліраваннем.
блокаў, якія абгінаюцца канатам або тросам. П А Л ІС ІІ0Р А (н-лац. polyspora) — недасканалы грыб сям. меланконіевых, які развіваецца на сцёблах, галінках, лісці, зрэдку на галоўках сельскагаспадарчых культур сям. лёнавых.
П А Л ІТ Ы К (гр. politikos) — 1) палітычны дзеяч; 2) той, хто выяўляе такт і ўменне ў адносінах з людзьмі.
П А Ш С Т Ы ГМ А (н.-лац. polystig ma) — сумчаты грыб сям. палістыгмавых, які паразітуе на лісці дрэў. П А Л ІС Т Ы К Т У С (н.-лац. polystictus) — губавы базідыяльны грыб сям. гіменахетавых, які расце на пнях, драўніне і каранях хвойных дрэў. П А Л ІТ А Л 0 Г ІЯ (ад гр. politikos = палітычны + -логія) — галіна навукі, якая вьгоучае палітычную арганізацыю і палітычнае жыццё грамадства, праблемы ўнутранай палітыкі і міжнародных адносін. П А Ш Т 0 (фр. paletot) — верхняя мужчынская або жаночая вопратка, якая апранаецца на касцюм, сукенку і інш. П А Л ІТО Л А Г (ад гр. politikos = палітычны + -ла г)— спецыялісту галіне паліталогіі. П А Л ІТРА (рус. палнтра, ад фр. palette = пласцінка) — 1) невялікая дошчачка з выразам для вялікага пальца, на якой мастак расцірае і змешвае фарбы; 2) перан. сукупнасць вобразна-выяўленчых сродкаў y творчасці мастака, пісьменніка, кампазітара. П А Л ІТ Р 0 П А (ад палі- + гр. tropos = паварот) — крьшая на дыяграмах стану, якая адлкхлроўвае тэрмадьшамічны працэс. П А Л ІТУ РА (лац. politura = паліроўка) — 1) спіртавы лак з дадат-
П А Л ІТ Ы К А [гр. politike (techne) = уменне кіраваць дзяржавай] — 1) дзейнасць органаў дзяржаунай улады, партый, грамадскіх груп y галіне ўнутрыдзяржаўнага кіравання і міжнародных адносін, адпаведная іх інтарэсам і мэтам; 2) сукупнасць пытанняў і падзей унутранага і міжнароднага грамадскага жыцця; 3) характар чыіх-н. паводзін, накіраваны на дасягненне пэўнай мэты. П А Л ГГЫ ЧН ЬІ (гр. politikos) — 1) звязаны з палітыкай\ 2) дзяржаўны,грамадска-прававы;п. л а д — форма арганізацыі дзяржаўнай улады ў краіне. ПАЛГГЭХНІКУМ (ад палі- + тэхнікум) — сярэдняя політэхнічная навучальная ўстанова. П А Л ІЎ РУ С (н.-лац. paliurus) — кустовая або дрэвавая расліна сям. крушынавых, пашыраная ў Паўд. Еўропе, Зах., Усх. і Сярэд. Азіі; вырошчваецца як дэкаратыўная, выкарыстоўваецца для жывых агароджаў. П А Л ІФ А П (ад палі- + фагі) — арганізмы, якія ў адрозненне ад усёедных жывёл выкарыстоўваюць разнастайны корм пэўнай групы (раслінны, жывёльны ці мяшаны); параўн. пантафагі, манафагі, стэнафагі. П А Л ІФ А П Я (гр. polyphagia) — 1) здольнасць жывіцца разнастайнымі жывёльнымі і расліннымі
150
кармамі пэўнай групы (параўн. пантафагія); 2) празмернае ўжыванне ежы, выкліканае ўзмоцненымі працэсамі засваення пажыўных рэчьюаў. П А Ш Ф А ГУ С (н.-лац. polypha gus) — ніжэйшы грыб сям. рыцыдыевых, які развіваецца на водарасцях. ПА Ш Ф О Н Н Ы (гр. polyphonos) — муз. многагалосы, мілагучны. П А Ш Ф Т О Н Г (гр. polyphthongos = многагалосы) — лінгв. спалучэнне некалькіх гукаў, што выконваюць ролю адной фанемы. Ü A JIIX É T bl (ад палі- + гр. chaeta = шчацінка) — клас кольчатых чарвей; жывуць y морах і часткова ў прэсных вадаёмах. П А Ш Х Р О Ш Я (ад гр. polychromos = шматколерны) — 1) шматколернасць твораў дэкаратыўнапрыкладнога мастаідва, скулытгуры, архітэктуры; 2) палігр. друкаванне некалькімі фарбамі. П А Л Ш М А Й С ТА Р ( ням. Polizeimeister) — начальнік паліцы і ў буйных гарадах некаторых краін, a таксама ў царскай Расіі. П А Л ІЦ Ы Я (с.-лац. роіісіа, ад гр. pohteia = урад, дзяржаўны лад) — адміністрацыйны орган для аховы бяспекі існуючага ладу і падтрымання парадку ў некаторых краінах (напр. крымінальная п., палітычная п.), a таксама асобы, якія служаць y гэтым органе. П А Л ЗШ Ы Н Е Л Ь (фр. polichinelle, ад іт. pulcinella) — камічны персанаж французскага народнага тэатра. П А Л ІЭ Д Р (гр. polyedros = мнагагранны) — геаметрычнае цела, абмежаванае з усіх бакоў плоскімі
п
многавугольнікамі; шматграннік (напр. куб, паралелепіпед, прызма).
П А Л ІЯ Т Ы Ў (фр. palliatif, ад лац. palliatus = прыкрыты) — 1) лякарства або іншы сродак, які дае часовую палёгку хвораму, але не вылечвае хваробу; 2) перан. сродак, які дае часовы выхад з цяжкага становішча; паўмера. П А Л М (англ. palm = далонь) — адзінка даўжыні ў англійскай сістэме мер, роўная 7,62 см. П А Л О ГРА Ф (ад гр. pallo = трасу + -граф) — прыбор, які рэгіструе вібрацыю суднаў, мастоў, будаўнічых канструкцый. П А Л О Ш Й (н.-лац. polonium, ад с.-лац. Polonia = Польшча) — радыеактыўны хімічны элемент, мяккі серабрыста-белы метал, падобны па сваіх уласцівасцях на тэлур і вісмут\ выкарыстоўваецца ў атамнай прамысловасці. П А Л ТУ С (ад фін. pallas, paltaan = камбала) — прамысловая рыба сям. камбалавых. П А Л Т Э РГ Е Й С Т (ням. Poltergeist = гном, дамавік, ад poltem = грукатаць + Geist = дух) — дамавік, містычны дух, нябачная істота, якая выяўляе сваю прысутнасць і халерычны тэмперамент шумам і перасоўваннем прадметаў. ПА ЛУНДРА (ад гал. val onder = падзенне ўніз) — выкрык, які ne pae церагае аб небяспецы, y мове маракоў і партовых грузчыкаў. П А Л У Ц ЬІТ (англ. pollucite, ад лац. Pollux = імя старажытнарымскага міфічнага героя) — мінерал класа сілікатаў, бясколерны, празрысты; руда цэзію.
151
п
П А Л ЬМ А РЎ Ж А (ад пальма + р уж а) — травяністая расліна сям. злакавых, пашыраная ў сухіх раёнах Індыі, на Сайшэльскіх і Зондскіх астравах, з якой здабываюць прыгодны для парфумерыі алей. П А Л ЬМ ЕЛ А (н.-лац. palmella) — каланіяльная зялёная водарасць сям. пальмелавых, якая пашырана ў прэсных і саланаватых вадаёмах і ў глебах. П А Л ЬМ Е Л А Ц ЬІС ІЦ С (н.-лац. palmellocystis) — каланіяльная зялёная водарасць сям. пальмелавых, якая трапляецца ў прэсных і саланаватых водах y планкт оне, сярод абрастанняў і скопішчаў водарасцей. П А Л Ь М Е Л 0 П С ІС (н.-лац. раіmellopsis) — каланіяльная зялёная водарасць сям. пальмелопсідавых, якая трапляецца ў планктоне і бентасе рыбагадоўчых сажалак, невялікіх лужын, зрэдку ў азёрах. П А Л ЬМ Ё Р Ы (н.-лац. palmeri) — рыба атрада карпападобных, якая водзіцца ў вадаёмах Калумбіі; вядома як акварыумная. П А Л ЬМ ЁТА (фр. palmette) — 1) архітэктурнае аздабленне ў выглядзе стылізаванага веерападобнага ліста пальмы; 2) пладовы сад з дрэў, кроны якіх сплюшчаны з боку міжраддзяў і самкнуты ў напрамку рада, a асноўныя галіны дрэў размешчаны ў адной вертыкальнай плоскасці.
П А Л ЬМ ІРА (ар. Palmira = назва старажытнасірыйскага горада) — 1) паэтычная назва гарадоў, архітэктура якіх уражвае раскошай і манументальнасцю; 2) веералістая пальма, пашыраная ў трапічнай Азіі і Афрыцы; дае цукар, віно, спірт, воцат, паперу, драўніну; 3)
адна з гарнітур друкарскіх шрыфтоў. П А Л Ь М Ш ІН (ад лац. palmes, -mitis = пальмавая галінка) — арганічнае злучэнне, якое ўваходзіць y склад пальмавага алею і іншых тлушчаў; ужываецца для вырабу мыла і свечак. П А Л ЬМ Ы (н.-лац. palmae) — сямейства вечназялёных дрэвавых або кустовых паўднёвых раслін класа аднадольных з буйным перыстым або веерападобным лісцем і мяцёлчатымі або коласападобнымі суквеццямі; даюць ядомыя плады (фінікі, арэхі, какосы), алей, цукар, віно, спірт, раслінны всюк, каштоўную драўніну; некаторыя (напр. сагавая, алейная, фінікавая, какосавая) — аб’ект трапічнага земляробства; многія вырошчваюцца як дэкаратыўныя. П А Л ЬП А Д Ы Я (лац. palpatio = абмацванне) — мед. метад абследавання хворага шляхам абмацвання пальцамі або далонямі рук. П А Л Ы П Т А ц Ы Я (лац. palpitatio = біццё) — мед. узмацненне біцця сэрца. П А Л ЬП Ы (ад лац. palpare = гладзіць, абмацваць) — 1) прыдаткі прастоміума кольчатых чарвей, якія выконваюць функцыю органаў дотыку і нюху; 2) прыдаткі каўнерыка хабатка кляшчоў. П А Л Ю Д А М ЕН Т (лац. paluda mentum = вайсковы плашч) — 1) доўгі прамавугольны плашч з засцежкай на плячы, які насілі ў Стараж. Рыме; 2) тэатр. занавес, які ўтварае над сцэнай нібыта скляпенне. П А Л Ю Ц Ы Я (лац. pollutio) — міжвольнае вьгояржэнне семені ў мужчын, якое адбываецца ў сне.
152
--------п П А Л Я (польск. pal < с.-в.-ням. pfal, ад лац. palus) — забіты ў грунт слуп, які служыць апорай y розных збудаваннях. П А ЛЯН ДВІЦ А (польск. polçdwiса) — мяса вышэйшага гатунку з сярэдняй часткі свіной тушы каля хрыбетніка.
рэчываў, якія паслабляюць сілу току. П А Л Я Р Ь ІМ Е ТР (ад с.-лац. polaris = палярны + -метр) — прыбор для вызначэння ступені палярызацыі свяггла, a таксама для вымярэння вугла павароту плоскасці палярызацыі святла.
П А ЛЯ РА Г р А м А (ад лац. polaris = палярны + -грама) — крьшая залежнасці сілы току ад напружання, якую атрымліваюць пры дапамозе палярографа.
П А Л Я Р Ы М Е Т РЫ Я (ад с.-лац. polaris = палярны + -метрыя) — даследаванне структуры, уласцівасцей і складу рэчьюаў з выкарыстаннем з’яў палярызацыі святла.
П А ЛЯ РА Г р А ф Ы (ад лац. polaris = палярны + -графія) — электрахімічны метад аналізу, які грунтуецца на вымярэнні залежнасці паміж сілай току і канцэнтрацыяй рэчыва, што абумоўлівае гэты ток.
П А Л Я РЬШ А (фр. pèlerine, ад п.лац. pelegrinus = вандроўнік) — шырокая кароткая накідка на плечы, a таксама вялікі круглы Kay-
П А Л Й РН Ы (с.-лац. polaris) — 1) які знаходзіцца на поліосе або ў раёне полюса (напр. п-ая станцыя, п. дзень); 2) перан. супрацьлеглы (напр. п-ыя погляды). П А Л Я Р 0 Г Р А Ф (ад лац. polaris = палярны + -граф) — прыбор для паляраграфіі. П А Л Я Р 0 ІД (ад с.-лац. polaris = палярны + -оід) — святлафільтр са пггучна вырабленага матэрыялу ў выглядзе тонкай плёнкі з празрыстых крышталёў, дзе адбываецца падвойнае пераламленне праменяў і палярызацыя святла. П А Л Я РЫ ЗА ТА Р (ад палярызацыя) — аптычнае ўстройства, y якім адбьшаецца палярызацыя святла. П А Л Я РЫ ЗА Ц Ы Я (фр. polarisa tion, ад с.-лац. polaris = палярны) — 1) уласцівасць светлавых і электрамагнітных ваганняў адбывацца ў адной пэўнай плоскасці; 2) адкладанне на электродах розных
Hep.
П А Л Я Р Ы С К 0 П (ад с.-лац. pola ris = паліфны + -скогі) — аптычны прыбор для выяўлення палярызацыі святла. П А Л Я Й [гр. palaia (diatheke) = Стары запавет] — помнік старажытнарускай пісьменнасці, y якім падаюцца падзеі, апісаныя ў Старым запавеце. ПАМАДА (фр. pommade) — пахучая касметычная мазь. П А М А Л 0 Г ІЯ (ад лац. pomum = плод + -логія) — навука аб сартах пладовых і ягадных раслін. П А М ІД 0 Р (іт. pomidoro, ад pomo d ’oro = залаты яблык) — агародная травяністая расліна сям. паслёнавых з сакавітымі чырвонымі або жоўтымі пладамі, прыдатнымі для яды, якая вырошчваецца ў розных кліматычных зонах, a таксама плод гэтай расліны. П А М ПАДУР (фр. Pompadour = прозвішча маркізы, фаварыткі фр. караля Людовіка XV) — 1) адмі-
153
П -----------
ністратар-самадур; 2) стыль мэблі, адзення, які нагадвае той, што быў пры двары Людовіка XV; 3) французскі танец 19 ст.
носінах да прыслугі, падначаленых; 2) форма ветлівага звароту ў Полыпчы, a на Беларусі форма звароту да грамадзян іншых краін.
ПАМ л А с Ы ( ісп. pampas, ад перуан. pampa = раўніна) — паўднёваамерыканскія стэпы.
П А Н - (гр. pan = усё) — першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае «які адносіцца да ўсяго», «які ахоплівае ўсё».
П А М П Е ЗН Ы (фр. pompeux, pom peuse) — разлічаны на знешні эфект, пышны, урачысты (напр. п-ая сустрэча). П А М П ЕЛ ЬМ У С (гал. pompelmoes) — вечназялёнае цытрусавае дрэва сям. рутавых з буйнымі ядомымі ярка-жоўтымі пладамі, якое вырошчваюць y Індыі, Кітаі, Японіі. IIAM 1IÉPA (ісп. pampero) — халодны паўднёвы вецер y Аргенціне і Уругваі, вьпсліканы пранікненнем антарктычнага паветра. П А М П О Н (фр. pompon) — упрыгожанне ў выглядзе шарыка з нітак, футра на галаўных уборах, адзенні, абуттсу. П А М іг ііІІК А (польск. pampuszek, ад ням. Pfannkuchen) — невялікая круглая пышная булка. П А М Ф Л Ё Т (англ. pamplilet) — мастацка-пу бліцыстычны твор сатырычнага характару, накіраваны супраць якой-н. асобы, палітычнай з’явы, грамадскага ладу. П А М Я РА Н ЕЦ (ням. Pomeranze, ад іт. pomo = яблык + агапсіа = апельсін) — вечназялёнае цытрусавае дрэва сям. рутавых з аранжава-чырвонымі пладамі, якое вырошчваюць y субтропіках, a таксама гаркаваты духмяны плод гэтага дрэва. П А Н (польск. pan) — 1) памешчык y дарэвалюцыйнай Беларусі, a таксама гаспадар, начальнік y ад-
П А Н А Г ІЯ (гр. panagia) — нагрудны знак праваслаўных архірэяў y выглядзе невялікай упрыгожанай іконы на ланцужку. П А Н А Й К У М ЁН Н Ы (ад пан- + гр. оікео = жьшу, насяляюХ п - ы я в і д ы — сусвеш а пашыраныя віды раслін і жывёл (касмапаліт 2). п Ан а к с (н.-лац. panax) — травяністая расліна сям. араліевых з патоўшчаным коранем, пальчатаскладаным лісцем і дробнымі кветкамі ў парасоніку, пашыраная ва Усх. Азіі і ўмераных зонах Паўн. Амерыкі; лекавая, адзін з відаў — ж эньшэнь.
П А Н А КСА М ІТ (ад фр. panne = сорт гладкай матэрыі + аксам іт ) — тонкі аксаміт з бліскучай паверхняй, якая атрымліваецца ў выніку начосу ворсу ў адзін бок. ПАНАМ А (фр. panama, ад Panama = назва краіны ў Цэнгр. Амерыцы) — 1) летні шыракаполы кстялю ш ; 2) буйное палітычнае і фінансавае махлярства з подкупам службовых асоб (слова ўзнікла ў сувязі са злоўжываннямі французскай кампаніі, якая будавала Панамскі канал). П А Н А М ЕРЫ К А Н ІЗМ (ад пан- + н.-лац. America = Амерыка) — палітычная дактрына, якая прапагандуе стварэнне ваенна-палітычнага блоку ўсіх краін Амерыкі на чале са ЗІПА.
154
п
П А Н А РА БІЗМ (ад пан- + арабізм) — палітычная дактрына, якая прапагандуе аб ’яднанне ўсіх арабскіх краін і народаў. IIAHAPÂM A (ад пан- + гр. horama = відовішча) — 1) выгляд мясцовасці з вьппыні; 2) вялікая карціна, якая ахоплівае ўвесь круг гарызонту і сумяшчаецца з аб’ёмнымі макетамі прадметаў на пярэднім плане; размяшчаецца ў круглай зале з цэнтральнай агляднай пляцоўкай і стварае ілюзію рэальнай прасторы (налр. Севастопальская гг.); 3) перан. шырокае апісанне якіх-н. падзей y мастацкім творы, прэсе, кіно (напр. п. зарубежных падзей); 4) аптычная прылада для павелічэння дакладнасці наводкі гарматы. П А Н А РЬІЦ Ы Й (лац. panaricium = валасень) *— гнойнае запаленне тканак пальца (параўн. дактыліт).
пангалінавых; яшчар, які водзіцца ў Афрыцы і Паўд. Азіі.
ÏIA H T E H É 3IC (н.-лац. pangenesis, ад гр. pan = увесь + genesis = паходжанне) — гіпотэза Ч.Дарвіна аб механізме спадчыннасці, паводле якой прыкметы і ўласцівасці перадаюцца ад бацькоў дзецям гтраз дробныя часцінкі, што выдзяляюцца ўсімі клеткамі цела (развіццё генетыкі гэта не пацвердзіла). П А Н ГЕ РМ А Н ІЗМ (ад пан- + лац. Germania = Германія) — рэакцыйная палітычная дактрына, якая, сцвярджаючы перавагу немцаў над іншымі народамі, абгрунтоўвае іх права на сусветнае панаванне. П А Н Г ІД Ы (ад н.-лац. pongo lacepede = назва аднаго з родаў арангутангаў + гр. eidos = выгляд) — тое, што і антрапоіды.
П А ІІА Ф РЫ К А Н ІЗМ (ад пан- + н.-лац. Africa = Афрыка) — ідэйна-палітычны рух з мэтай аб’яднання ўсіх краін і народаў Афрыкі.
п Ан ДА (тыбецк. panda) — драпежная млекакормячая жьшёла сям. янотавых, якая водзіцца ў лясах Гімалаяў. <
П А Н А Ф Т А Л ЬМ ІТ (ад пан- + гр. ophthalmos = вока) — гнойнае запаленне вочнага яблыка.
П А Н Д А К Т Ы Л ІТ (ад пан- + дактыліт) — мед. гаойнае паражэнне ўсіх тканак пальца косці.
П А Н А Ц Э Я (лац. panacea, ад гр. Panakeia = імя старажытнагрэчаскай багіні-лекаркі) — уяўны сродак, які быццам бы можа выратаваць ва ўсіх выпадках жыцця.
ПАНДАНУС (н.-лац. pandanus, ад малайск. pandan) — вечназялёнае дрэва сям. панданавых з доўгім скурыстым лісцем і ядомымі пладамі, пашыранае ў тропіках; дае валакно; на Беларусі вырошчваецца ў пакоях і аранжарэях.
П А Н А Ш А Ж (фр. panachage) — дазвол выбаршчыку галасаваць за кандыдатаў розных партьшных спісаў. П А Н А Ш ЬІРА ВА Ц Ь (фр. pana cher) — галасаваць за кандыдатаў розных партыйных спісаў.
П АНДАРЬШ А (н.-лац. pandoriпа) — каланіяльная зялёная водарасць сям. вальвоксавых, якая трапляецца ў вадаёмах рознага тыпу-
ПАНГАЛШ (малайск. ling) — млекакормячае
П А Н Д У РЫ (груз. panduri) — грузінскі народны двух- або трох-
pengoатрада
155
п
струнны шчыпковы музычны інструмент тыпу лютні.
ПА Н ДУРЫ Н А (іт. pandorina, ад лац. pandura < гр. pandura = цытра) — тое, што і мандола. ПАНДУС (ад фр. pente douce = пакаты схіл) — нахіленая пляцоўка каля ўваходу ў будынак, якая замяняе сабою лесвіцу, a таксама служыць для ўезду аўтамашын y гараж, на мост і г.д. П А Н Д Ы Т (санскр. pandita = вучоны) — ганаровае званне вучонага ўінды і. П А Н Д Э К ТЫ (с.-лац. pandecta, ад гр. pandektes = які ўсё ахоплівае) — тое, што і дыесты. П А Н Д Э М ІЯ (гр. pandemia = увесь народ) — больш шырокае, чым пры эпідэміі, распаўсюджанне якой-н. інфекцыйнай хваробы, якая ахоплівае цэлыя краіны, нават мацерыкі. П А Н Е Г ІР Ы К [гр. panegyrikos (logos) = урачыстая прамова] — 1) літаратурны жанр, хвалебная прамова з нагоды якой-н. урачыстасці або ў гонар каго-н.; 2 ) празмернае ўсхваленне каго-н., чаго-н. П А Н Е Г ІР Ь ІЧ Н Ы (ip. panegyrikos = урачысты) — 1) які мае характар панегірыка 1; 2) залішне хвалебны. П А Н ЕЁЛ (н.-лац. panaeolus) — шапкавы базідыяльны грыб сям. гнаевіковых, які расце на багатай перагноем глебе, гноі; неядомы.
ных тэрыторыях або акваторыях (параўн. энзаотыя). i П А Ш (польск. pani) — 1) памешчыца ў дарэвалюцыйнай Беларусі, a таксама гаспадыня, начальніца ў адносінах да прыслугі, падначаленых; 2) форма ветлівага звароту да жанчыны ў Польшчы. П А Ш К А (фр. panique, ад гр. panikos = раптоўны) — раптоўны непераадольны страх, які ахоплівае аднаго чалавека або многіх людзей. П А Ш К А ДЗІЛА (гр. polykandelos = які складаецца з многіх свяцільняў) — вялікая лю ст ра са свечкамі або стаячы кандэлябр перад абразамі ў царкве. ПАНІРАВАЦЬ (ням. рапіегеп = пасьтаць тоўчанымі сухарамі) — абсыпаць сухарамі, мукой мяса, рыбу перад абсмажваннем. П А Н ІС Л А М ІЗМ (ад пан- + іслам ) — рэлігійна-палітычная дактрына, якая прапаведуе аб’яднанне ў адну дзяржаву ўсіх народаў, што вызнаюць іслам. П А Ш Х ІДА (с.-гр. pannychida = усяночная) — хрысціянская царкоўная служба па нябожчыку. П А Н К (англ. punk, ад punk rock = форма музыкі, якая нагадвае ранні рок-н-рол) — малады чалавек з вольнай манерай паводзін, y стракатым, крыклівым і неахайным адзенні, са стылізаванай прычоскай.
П А Н ЕН ТЭ ІЗМ (ад пан- + гр. en -y + theos = бог) — рэлігійна-філасофскае вучэнне, паводле якога свет існуе ў богу.
П А Н К А РД Ы Т (ад пан- + гр. kardia = сэрца) — запаленне ўсіх абалонак сэрца.
П А Н ЗА О ТЫ Я (ад пан- + гр. zoon = жьшёліна) — пашырэнне інфекцыйнай хваробы жывёл на велізар-
ПА Н КРА ТЫ ЁН (гр. pankration) — від спартыўных спаборніціБаў y Стараж. Грэцыі, y якіх спалучаліся
156
прыёмы бою.
барацьбы
і
кулачнага
ПАНКРА ц Ы У М (н.-лац. pancra tium) — вечназялёная травяністая расліна сям. амарылісавых з бліскучым лісцем і буйнымі белымі пахучымі кветкамі ў парасоніках, пашыраная ў Міжземнамор’і, Малой Азіі, трапічнай Азіі і Афрыцы; на Беларусі вырошчваецца як пакаёвая. П А Н К Р ^А С (гр. pankreas) анат. падстраўнікавая залоза.
—
П А Н К РЭ А ТЫ Т (ад гр. pankreas, -atos = падстраўнікавая залоза) — мед. запаленне падстраўнікавай залозы. П А Н К РЭ А Ц Ш (н.-лац. рапсгеаtinum, ад гр. pankreas, -atos = падстраўнікавая залоза) — лекавы прэпарат, які вырабляюць з падстраўнікавай залозы буйной рагатай жывёлы. П А Н Л А ГІЗМ (ад пан- + -лагізм ) — ідэалістычнае філасофскае вучэнне, якое лічыць мысленне першаасновай свету і атаясамлівае аб ’ектыўную заканамернасць з сістэмай лагічных катэгорый. П А Н М Ж С ІЯ (ад пан- + гр. miksis = змешванне) — свабоднае скрыжоўванне асобін y межах папуляцыі або іншай унутрывідавай групы жывёл. П А Н Ш Э Л А Ф Т Ы З (ад пан- + гр. myelos = касцявы мозг + phthisis = змяншэнне) — цяжкае паражэнне касцявога мозгу пры захворваннях з татальным парушэннем кроваўіварэння, анеміяй і інш. П А Н О (фр. panneau) — 1) аздобленая арнаментам частка сцяны або столі з малюнкам або скульптурнай выявай; 2) мазаічная, ляп-
--------п
ная, разная або інш. кампазіцыя, прызначаная для запаўнення такой часткі сцяны або столі.
П А Н 0 П Т Ы К У М (ад пан- + гр. optikos = зрокавы) — выстаўка (музей) васковых фігур або іншых незвычайных экспанатаў. П А Н П С ІХ ІЗМ (ад пан- + гр. psy che = душа) — ідэалістычнае ўяўленне аб усеагульнай адушаўлёнасці прыроды. П А Н С ІЁ Н (фр. pension, ад лац. pensio = плацёж) — 1) закрытая навучальная ўстанова з інтэрнатам і поўным забеспячэннем вучняў y царскай Расіі і некаторых іншых краінах; 2) поўнае забеспячэнне (харчаванне, абслугоўванне) жыльца ў гасцініцы, на кватэры. П А Н С ІР 0 Ў К А (ад фр. poncer = шліфаваць- пемзай) — 1) капіраванне малюнкаў пры дапамозе вугальнага пылу, які пранікае ў наколы на белай паперы; 2) паліраванне пемзай. ГІАНСІЯ н А т (фр. pensionnat) — дом адпачынку або гасцініца з поўным забеспячэннем харчаваннем, начлегам і іншымі выгодамі. П А Н С ІЯ Н Е Р (фр. pansionnaiге) — 1) навучэнец пансіёна 1; 2) той, хто карыстаецца пансіёнам 2. П А Н С Л А В ІЗМ (ад пан- + с.-лац. Slavus = славянін) — палітычная плынь, якая імкнулася да аб’яднання ўсіх славянскіх народаў пад уладай рускага цара. П А Н С О (фр. ponceau = яркагчырвоны) — група ппучных кіслотных фарбавальнікаў для фарбавання воўны і шоўку ў чырвоны колер. П А Н С П Е РМ ІЯ (ад пан- + сперм а) — гіпот эза аб паўсюдным
157
п
распаўсюджванні ў Сусвеце зародкаў жывых істот. ПАН ТА Г р А ф і Я (ад гр. pan, -ntos = усё + -граф ія) — павелічэнне або памяншэнне малюнка, карты, выкананае пры дапамозе пант ографа. П А Н Т А Д 0Н Т Ы (н.-лац. pantodonta) — атрад вымерлых капытных, якія дасягалі памераў невялікага насарога; жылі ў палеагене. ПА Н ТА КРА ТА Р (гр. pantokrator = усеўладца) — паясное адлюстраванне Хрыста, які трымае Евангелле ў левай руцэ і благаслаўляе правай. П А Н ТА К РЬІН (ад панты + гр. krino = аддзяляю) — лячэбны танізуючы сродак, які здабываецца з пантаў. П А Н ТА Л О Н Ы (іт. pantaloni, ад Pantalone = імя камічнага персанажа італьянскіх народных камедый) — 1) частка жаночай бялізны, якая пакрывае ніжнюю частку тулава ад пояса да каленяў; 2 ) y cm. штаны. П А Н Т А М Ш (гр. pantomimos = які ўсё пераймае) — 1) танцавальная сцэна ў старажытнарымскім тэатры, якая перадавала змест дзеяння і эмоцыі персанажаў гтры дапамозе мімікі, жэстаў, пластыкі; 2) акцёр, які выконваў такую сцэну. П А Н Т А Ш М А (гр. pantomimos = які ўсё пераймае) — тэатральны спектакль, y якім змест сцэн перадаецца не словамі, a жэстамі, мімікай, пластычнымі рухамі. П А Н ТА Н ЕР (фр. pantonnier) — ваеннаслужачы інжынерных войск, спецыяліст па навядзенню пантонных мастоў.
П А Н Т А П 0Д Ы (ад гр. pan, -ntos = усё + -поды) — клас марскіх драпежных жывёл з 4— 6 парамі хаджалых ног, марскія павукі. П А Н Т А П 0 Н (ад гр. pan, -ntos = усё + оріоп = опій) — сумесь салянакіслых солей алкалоідаў опія, якая змяшчае каля 50 % марфіну. П А Н ТА РЫ М (ад гр. pan, -ntos = усё + фр. rime = рыфма) — верш, y ce радкі якога спалучаны пантарыфмай. П А Н ТА РЬІФ М А (ад гр. pante = праз + рыфма) — рыфма, заснаваная на суцэльнай сугучнасці не толькі канцавых, але і ўнутраных гукавых элементаў верша. П А Н Т А Т ^Н А В Ы (ад гр. pantothen = адусюль); n - а я к і с л а т a — вітамін групы В, які ў клетках жьшёл і раслін уваходзіць y склад кафермента А, што ўдзельнічае ў многіх працэсах абмену рэчьшаў. П А Н Т А Т Э РЫ І (н.-лац. pantotheгіа) — падклас вымерлых млекакормячых, якія жылі ў мезазоі\ насякомаедныя. П А Н ТА ф Ап (ад гр. pan, -ntos = усё + ф агі) — арганізмы, здольныя жывіцца самым разнастайным кормам; усёедныя жывёлы (параўн. паліфагі). П А Н ТА ф Аг і Я (ад гр. pan, -ntos = усё + -фагія) — усёеднасць (параўн. паліф агія) . П А Н ТА Ц Ы Д (ад гр. pan, -ntos = усё + -цыд) — бактэрыцыдны прэпарат, які выкарыстоўваецца для дэзінфекцыі ран, інструментаў, вопраткі. П А Н ТО ГРА Ф (ад гр. pan, -ntos = усё + -граф) — 1) прыбор для капіравання чарцяжоў, карт, планаў
158
y другім мапггабе; 2) рухомы токапрыёмнік на даху электравоза або маторнага вагона для зняцця току з кантактнага проваду. П А Н Т О М Е Т Р (ад гр. pan, -ntos = усё + -метр) — лёгкі вугламерны інструмент, які выкарыстоўваецца пры тапаграфічнай здымцы. П А Н Т 0 Н (фр. ponton, ад лац. pons, -ntis = мост) — пласкадоннае судна, якое служыць апорай для часовага моста, a таксама пльшучы мост, збудаваны на такіх суднах. П А Н Т О Ф Л І (польск. pantofle < ням. Pantoffel, ад іт. pantofola) — лёгкія неглыбокія туфлі. П А Н Т Ы (манг. pant) — маладыя, неакасцянелыя рогі высакародных або плямістых аленяў, якія выкарыстоўваюцца для вырабу лекавых сродкаў. П А Н Т Ы Ф П сА т (лац. pontifica tus) — улада, дзейнасць і перыяд праўлення папы рымскага. ПАНТЫ ФПСІ (лац. pontifices) — члены вышэйшай жрэчаскай калегіі ў Стараж. Рыме. П А Н Т Э В М (ад пан- + гр. theos = бог) — філасофскае ідэалістычнае вучэнне, якое атаясамлівае навакольную рэчаіснасць з богам (параўн. дэізм, тэізм).
п
П А Н УС 2 (н.-лац. panus) — шапкавы базідыяльны грыб сям. паліпоравых, які расце на драўніне, сухіх або жьшых галінках пераважна лісцевых дрэў. ПАНХАКС (н.-лац. panchax) — рыба атрада карпазубых, якая пашырана ў вадаёмах Індыі, ШрыЛанка, Малайскага архіпелага; вядома як акварыумная.
ПАНХРАМ АТЫ ЗА ц Ы Я (ад пан■f гр. chroma, -atos = фарба, колер) — павелічэнне колераадчувальнасці фатаграфічнай эмульсіі ўвядзеннем y яе сенсібілізат араў, якія робяць эмульсію ўспрымальнай да прамянёў любога колеру (параўн. артахраматызацыя). П А Н Х РА М А ТЫ ЧН Ы (ад пан- + храматычны) — які мае павышаную адчувальнасць не толькі да ультрафіялетавых, фіялетавых і сініх прамянёў, але і да зялёных, ж оўіы х і чырвоных (напр. п-ая фотаплёнка). П А Н Ц Ё Р (фр. ponte) — той, хто робіць стаўку супраць банка ў картачнай гульні. П А Н Ц ІРАВАЦЬ (фр. ponter) — рабіць стаўку супраць банка ў картачнай гульні.
ПА Н ТЭРА (польск. pantera, ад гр. panther) — тое, што і леапард.
п а н ц ы р (с.-в.-ням. panzier, ад ст.-фр. pander) — 1) спецыяльнае адзенне з пераплеценых металічных кольцаў, якім карысталіся даўней для засцярогі тулава ад удараў халоднай зброі; 2) металічная абшыўка ваенных караблёў, бронепаяздоў; 3) цвёрдае покрыва ў чарапах, кракадзілаў, ракаў.
ПА Н УС 1 (лац. pannus = кавалачак тканіны) — запаленне рагавіцы вока, пгго выклікаецца часцей за ўсё трахомай.
П А Н Ц Ю РК ІЗМ (ад пан- + тур. turk = турак) — дактрына турэцкіх буржуазна-памешчыцкіх колаў, якая прапагандуе аб’яднанне пад
П А Н Т Э 0 Н (лац. Pantheon, ад гр. pantheion) — 1) храм, прысвечаны ўсім багам, y старажытных грэкаў і рымлян; 2) манументальны будынак, прызначаны для пахавання выдатных дзеячаў.
159
п
уладай Турцыі ўсіх народаў, што гавораць на цюркскіх мовах.
Паўн. і Сярэд. Італіі ў 12— 16 ст., аб’яднаныя ў цэхі.
П А Н Ч 0Х А (польск. ponczocha, ад с.-в.-ням. puntschuoch) — выраб машыннага або ручнога вязання, які надзяваецца на нагу і заходзіць за калена.
ПАП АТЛчЫ ( іт. pappa = кусае + tace = моўчкі) — вострае інфекцыйнае захворванне, якое перадаецца ўкусамі маскіт аў і пашырана ў тропіках і субтропіках; маскітная ліхаманка.
П А Н ^Л Ь (ням. Paneel) — 1) плоская пліта завадскога вырабу як частка сцяны будынка; 2) драўляная абшыўка або афарбоўка ніжняй часткі сцяны ў памяшканні; 3) частка электрычнага шчыта, пульта кіравання, прыбора, на якой размешчана сігнальная, кантрольная, вымяральная і іншая аларатура; 4) тое, пгго і тратуар.
ПАПАХА (азерб. papag) — высокая футравая шапка. П А П ’Ё -М А Ш ^ (фр. papier mâche = жаваная папера) — папяровая маса, змешаная з клеем, крухмалам, гіпсам, мелам, з якой вырабляюць розныя бытавыя і мастацкія прадметы.
ПАНЭНДЭМПСІ (ад пан- + эндэм ікі) — віды (роды, сямействы і інш.) раслін і жывёл, якія жывуць на ўсім зямным шары. ПАПА (ад лац. papa, ад гр. pappas = бацька) — галава рымска-каталіцкай царквы і дзяржавы Ватыкан. П А П А В ЕРЬІН (ад лац. papaver = мак) — алкалоід, які змяшчаецца ў опіуме\ выкарыстоўваецца ў медыцьше як сродак, што супакойвае боль і расшырае сасуды. П А П А ІН (н.-лац. рараіпа, ад ісп. papaya = папайя) — раслінны фермент , які каталізуе гідроліз бялкоў, пептыдаў, амідаў і складаных эфіраў. П А П А Й Я (ісп. papaya) — дрэва сям. папайевых з ядомымі пладамі, піто па форме нагадваюць дыню; вырошчваецца ў тропіках; з малочнага соку няспелых пладоў гэтага дрэва атрымліваюць папаін. ПА П А ЛА Н Ы (іт. ророіапі) — гандлёва-рамесніцкія слаі гарадоў
П А ІЙ Р А (польск. papier, ад гр. papyros) — 1) матэрыял для пісьма і іншых мэт, выраблены з раслінных валокнаў (напр. пісчая п., газетная п.); 2) афіцыйны пісьмовы дакумент (напр. канцылярскія паперы). П А П ІЗМ (польск. papizm, ад с.лац. papismos) — 1) рэакцыйная плынь, якая прапагандуе ўстанаўленне палітычнай улады рымскага папы; 2) каталіцызм. ПАГОЛОМА (ад лац. papilla = сасок + -ома) — дабраякасная пухліна, якая развіваецца з тканак скуры або слізістых абалонак і мае выгляд сасочкападобнага новаўтварэння. П А ІІІЛ Ы (лац. papilla = сасок) — разнастайныя адросткі, якія ўтвараюцца ў розных жывёл на розных органах. П А П Ш ЬЁТК А (фр.papillote) — кавалачак паперы або тканіны, на які накручваюць пасмы валасоў пры халоднай завіўцы. ПАГШ ІЯРНЫ (ад лац. papilla = сасок); п - н ы я л і н і і — рэль-
160
ефныя лініі на далонях, падушачках пальцаў, падэшвах ног чалавека і малпаў; застаюцца нязменнымі на працягу ўсяго жыцця і строга індьшідуальныя, на чым заснавана дактытскапія. ПАШРАЛОГТЯ (ад папірус + -логія) — дапаможная гістарычная дысцыпліна (адгалінаванне палеаграфіі), якая займаецца вывучэннем старажьгшых папірусаў. ПАІЙРУС (лац. papyrus, ад гр. papyros) — 1) водная травяністая расліна сям. асаковых з тоўстымі сцёбламі і буйнымі каласковымі суквеццямі, пашыраная ў трапічнай Афрыцы; 2) матэрыял для пісьма са сцяблін гэтай расліны, які вырабляўся егіпцянамі і іншымі народамі ў старажытнасці, a таксама рукапіс на такім матэрыяле. ПАШ СТ (польск. papista, ад фр. papiste) — прыхільнік папізму. ПАПЛІН (фр. popeline, ад іт. рораііпо = папскі) — шаўковая, паўшаўковая або баваўняная тканіна з дробным папярочным рубчыкам. п Ап РЫ КА
(венг. paprika, ад гр. ререгі = перац) — плады стручковага перцу жоўтага, зялёнага, чырвонага колеру.
П АП УГАй (тур. papahan, ад ар. babaha) — трапічная лясная птушка з яркім стракатым апярэннем, якая здольна пераймаць розныя гукі, y тым ліку і чалавечую мову. ПАПУЛА (лац. papula = прышч) — цвёрды вузялок на скуры або слізістай абалонцы, які ўтвараецца пры раздражненні, захворваннях. ПАПУЛІЗМ (ад лац. populis = народ) — 1) французская літаратур6 A. М. Б ул ы к а, т. 2
п
ная школа пач. 20 ст., якая дэкларуючы рэалістычнае адлюстраванне быту гарадской і сельскай беднаты, стала фактычна разнавіднасцю натуралізму; 2) паддобрыванне да народных мас, заснаванае на легкаважных абяцаннях, дэмагагічных лозунгах.
ПАПУЛІСТ (ад папулізм) — 1) член фермерскай п ^ л ы і ў ЗІПА канца 19 ст., якая патрабавала надзялення пасяленцаў зямлёй за кошт карпарацый, зніжэння падаткаў, неабмежаванай чаканкі манет, 2) дзеяч, які паддобрываецца да народных мас. ПАПУЛЯРНАСЦЬ (ад папулярны) — 1) агульнадаступнасць, зразумеласць выкладу; 2) шырокая вядомасць, прызнанне грамадскасцю. ПАПУЛЙРНЫ (лац. popularis = народны) — 1) агульнадаступны, зразумелы ўсім па прастаце, выразнасці выкладу, адлюстравання і г.д. (напр. п-ая брашура, п-ая музыка); 2) шырока вядомы, прызнаны; распаўсюджаны (напр. п. кінаартыст, п-ая песня). ПАПУЛЯРЫ (лац. populares, ад populus = народ) — палітычныя групоўкі ў Стараж. Рыме, якія выражалі інтарэсы плебеяў, змагаліся супраць аптыматаў. П А П У Л Я РЫ ЗА ТА Р (ад папулярызацыя) — чалавек, які займаецца папулярызацыяй чаго-н. П А П У Л Я РЫ ЗА Ц Ы Я (рус. популярнзацня, ад лац. popularis = народны) — 1) выклад якога-н. складанага пытання ў агульнадаступнай форме; 2) распаўсюджанне чаго-н., імкненне зрабіць шырока вядомым.
161
П -----------ПАПУЛЙЦЫЯ (п.-лац. populatio, ад лац. populus = насельніцтва) — сукупнасць асобін аднаго віду жывёл або раслін, якія займаюць гоўную тэрыторыю і ўзнаўляюць сябе на працягу вялікай колькасці пакаленняў. ПАПУРЫ (фр. pot-pourri = мяшаная страва, усякая ўсячына) — 1) музычная п’еса галоўным чьшам для эстраднага або духавога аркестра, складзеная з папулярных матьшаў; 2) перан. мешаніна, сумесь розных рэчаў. ПАПУІПА (польск. papusza, ад рум. papula) — скрутак тытунёвага лісця. П А П Я Р0С А (ад ням. Papier = папера) — папяровая трубка з тытунём для курэння і муппуком. ПАРА (ст.-польск. para, ад с.-в ням. par) — 1) два аднолькавыя сіметрычныя прадметы, якія складаюць адно цэлае; 2) дзве асобы або дзве жывёліны рознага полу; 3) запрэжка з дваіх коней. ПАРА (тур. para) — разменная манета Турцыі, роўная /40 куруша (піястра), і Югаславіі, роўная /юо
дынара. ПАРА- (гр. para = каля, пры) — першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае знаходжанне побач, a таксама перамяшчэнне, адхіленне ад чаго-н., змену чаго-н. ПАРААГЛЮ ЦІн А ц ЫЯ (ад пара- + аглюцінацыя) — склейванне і выпаданне ў асадак пад дзеяннем сывараткі крыві хворага не толысі ўзбуджальніка дадзенай хваробы, але і мікроба, які знаходзіцца ў сімбіёзе з ім.
ПАРАБА з А л ЬНЫ (ад пара- + гр. basis = аснова); п. а п а р а т — зерні рознай формы і велічыні, размешчаныя каля ядра ў многажгуцікавых аднаклетачных. ПАРА б АЛА (гр. parabole = параўнанне) — 1)мат. лінія перасячэння круглага конуса гшоскасцю, паралельнай якой-н. датычнай плоскасці гэтага конуса; 2 ) прытча, кароткая казка, анекдот, алегарычнае апавяданне павучальнага зместу. ПАРАБАЛІЧНЫ (гр. parabolikos = параўнальны) — 1) які мае форму парабалы.; 2) іншасказальны, алегарычны. ПАРАБАЛОГРАФ (ад парабала + -граф) — прыбор для вычэрчвання парабал. П А РА БА Л 0ІД (ад парабала + -оід) — мат. паверхня, утвораная рухам парабалы, вяршыня якой слізгаціць па другой нерухомай парабале. ПАРАБЁЛУМ (ням. Parabellum, ад лац. para bellum = рыхтуйся да вайны) — від аўгаматычнага васьмізараднага пісталета. ПАРАБІЁЗ (ад пара- + - біёз) — 1) часовая страта жьюой тканкай здольнасці да ўласцівай ёй дзейнасці пад уплывам моцнага раздражнення; 2 ) метад ппучнага зрашчэння двух жывёл з мэтай вывучэння ўзаемнага ўплыву іх органаў і тканак. ПАРАБІЯСФЕРА (ад пара- + біясфера) — слой літасферы глыбінёй да 5 k m , y які жывыя арганізмы трапляюць выпадкова і існуюць часова. ПАРАБРОНХІ (ад пара- + бронхі) — тонкія трубкі, якія пранізваюць лёгкія іпушак.
162
--------п ПАРАВЛн 1 (англ. paravane, ад гр. para = пры, каля + англ. vane = лопасць вінта) — прыстасаванне тыпу трала для засцярогі карабля ў час руху ад мін. ПАРАВАН 2 (фр. paravent) — шырма.
хора ў антычнай трагедыі і камеДЫІ.
ПАРА д (фр. parade) — урачыстае праходжанне войск з баявой тэхнікай, a таксама спартыўных і іншых калектываў з выпадку свята (напр. ваенны п., фізкультурны п.).
ПАРАГА м Ы (ад гр. poros = адгуліна + -гамія) — пранікненне пылковай трубкі пры апладненні ў зародкавы мяшок праз мікрапіле.
П А РА ДА Н Т03 (н.-лац. paradentosis, ад гр. para = пры, каля + лац. dens, -ntis = зуб) — запаленчы працэс y калязубнай тканцы.
ПАРАГАНГЛП (ад пара- + ганглій) — залозы ўнутранай сакрэцыі пазваночных жывёл і чалавека ў наднырачніках, y вобласці сэрца і аорты, якія выпрацоўваюць і выдзяляюць y кроў адрэналін.
ПАРАДЗІРАВАЦЬ (гр. parodeo = перарабляю на смешны лад) — 1) пісаць на каго-н. ці на чый-н. твор пародыю\ 2) высмейваць каго-н.
ПАРАГАРМ 0НЫ (ад пара- + гармоны) — тое, што і гарманоіды. ПАРАГЕЛЫ ТРАІЙЗМ (ад пара+ геліятрапізм) — рухі лісця некаторых раслін з мэтай пазбегнуць яркага сонечнага святла. ПАРАГЕНЕЗІС (ад пара- + генезіс) — заканамернае сумеснае знаходжанне ў зямной кары груп мінералаў, звязаных агульнасцю ўмоў утварэння. ПАРАГНЁЙС (ад пара- + гнейс) — горная парода, утвораная пры метамарфізме асадачных парод. ПАРАГРАФ (лац. paragraphus, ад гр. paragraphes) — частка тэксту ўнутры раздзела, пазначаная знакам §, a таксама сам гэты знак. ПАРАГРЬІП (ад пара- + грып) — вострае рэспіраторнае захзорванне чалавека паводле віруснай этыялогіі. ПАРАД (гр. parados) — 1) праход па архестры паміж амфітэатрам і скенай y старажытнагрэчаскім тэатрьц 2) першая ўступная песня
ПАРАДбіСС (гр. paradoksos = нечаканы, дзіўны) — своеасаблівая думка, меркаванне, якое разыходзіцца з агульнапрынятымі поглядамі, супярэчыць разумнаму сэнсу; 2 ) нечаканая з’ява, якая не адпавядае звычайным уяўленням y навуцьц 3) лог. адзін з відаў супярэчнасцей, што ўзнікаюць y правільным па лагічнай форме разважанні. ПАРАДЬІГМА (гр. paradeigma = прыклад, узор) — 1) лінгв. сістэма форм якога-н. слова, напр. скланенне назоўнікаў, спражэнне дзеясловаў; 2 ) прыклад з гісторыі, узяты для доказу, параўнання. ПАРАДЫ З (фр. paradis, ад гр. раradeisos = сад, парк) — 1) галёрка ў даўнейшым тэатрьг, 2) уст. рай. ПАРАДЫЗІЯ (н.-лац. paradisea) — травяністая расліна сям. лілейных з доўгім вузкім лісцем і кветкамі з буйным лейкападобным снежнабелым калякветнікам y рэдкай гронцы, пашыраная ў гарах Паўд. Еўропы; дэкаратыўная расліна. ПАРАЗІТ (гр. parasitos = нахлебнік, дармаед) — 1) расліна або жы-
163
П ------------
вёла, якая жыве на паверхш (эктапаразіт) ці ўнутры (эндапаразіт) іншага арганізма і корміцца за яго копгг, 2) перан. асоба, якая жыве з чужой працы.
ПАРАК0КЛЮ Ш (ад пара- + коклюш) — вострае інфекцыйнае дзіцячае захворванне, падобнае да коклюшу, але з болып лёгкім працяканнем.
П А РА ЗГГА Л бгіЯ (ад паразіт + -логія) — біялагічная навука, якая вывучае паразітаў і выкліканыя імі хваробы чалавека, жывёл і раслін.
ПАРАКСІЗМ (гр. paroksysmos = узбуджэнне, раздражненне) — 1) моцны прыступ хваробьг, 2 ) перан. вострае перажыванне, прыступ душэўнага ўзбуджэння.
ПАРАЗГГАФА у НА (ад паразіт + фауна) — сукупнасць паразітычных арганізмаў y жывёлы-гаспадара. ПАРАЗГГАЦЭНОЗ (ад паразіт + -цэноз) — сукупнасць відаў паразітаў, што насяляюць пэўны орган або ўвесь арганізм чалавека, жывёлы або расліны. ПАРАЗГГбЛАГ (ад паразіт + -лаг) — спецыяліст y галіне паразіталогіі. ПАРАЗГГЫЗМ (ад паразіт) — 1) форма адносін паміж арганізмамі розных відаў, пры якой адзін арганізм корміцца за копгг другога, спажываючы яго тканкі або перавараную ім ежу; 2) перан. жыццё з чужой працы, дармаедства. ПАРАЗОА (н.-лац. parazoa) — надраздзел падцарства мнагаклетачных, y які ўваходзяць губкі. ПАРАІМ УШ Т^Т (ад пара- + імунітэт) — неўспрымальнасць да спадарожнага мікроба, якая ўзнікае паралельна з імунітэтам да асноўнага ўзбуджальніка хваробы. ПАРАЙКЫ (гр. рагоікіа = знаходжанне на чужбіне) — адна з форм міжвідавых узаемаадносін, разнавіднасць сінайкіі. ПАРАКЛАЗЫ (ад пара- + гр. klasis = разлом) — тэктанічныя трэшчыны, уздоўж якіх адбываліся п^м яш чэнні горных парод.
п а р а к с в м Ал ь н ы (ад параксізм) — які праяўляецца ў прыступах (напр. п-ая тахікардыя).
ПАРАКСІЙЛЬНЫ (ад пара- + аксіяльны) — прьшосевы, які мае аднолькавы напрамак з воссю (напр. п. пучок праменяў). П А РА Л А ІІЗМ (гр. paralogism os) — няправільны вьшад y выніку ненаўмыснай лагічнай памылкі (параўн. сафізм). ПАРАЛАКС (гр. parallaksis = адхіленне) — 1) уяўнае змяненне становішча прадмета як вынік перамяшчэння вока назіральніка; 2) вугал, які вымярае ўяўнае зрушэнне свяціла пры перамяшчэнні назіральніка з аднаго пункта прасторы Ў Другі. ПАРАЛАНГ1СТ [ад пара(шут) + (аква)ланг\ — спартсмен-парашутыст і аквалангіст. ПАРАЛЕЛАГРАМ (ад гр. paralle los = паралельны + -грам) — чатырохвугольнік, y якога бакі папарна паралельныя. ПАРАЛЕЛЕГППЕД (ад гр. para llelos = паралельны + epipedon = плоскасць) — шасціграннік, y ce грані якога з’яўляюцца паралелаграмамі. ПАРАЛКШ ЗМ (гр. parallelismos = параўнанне) — 1) знаходжанне на аднолькавай адпегласці адна ад
164
другой ліній і плоскасцей на ўсім іх працягу; 2) нязменныя суадносіны і адначасовасць дзвюх з ’яў або дзеянняў (напр. п. y песні, п. y рабоце); 3) тое, што і парафілія.; 4) стылістычная фігура, аднародная сінтаксічна-кампазіцыйная пабудова аднатыпных элементаў паэтыкі (з’яў, вобразаў, матываў і г.д.), якія супастаўляюцца паміж сабой і размяшчаюцца паралельна ў двух ці трох сумежных сказах, радках, строфах. ПАРАЛЕЛОЭДРЫ (ад гр. paralle los = паралельны + -эдр) — мнагаграннікі, паралельным перанясеннем якіх можна запоўніць усю прастору так, каб яны не ўваходзілі адзін y адзін і не пакідалі пустых месц (напр. куб, правільная шасцівугольная прызма). ПАРАЛЁЛЬ (гр. parallelos = які праходзіць побач) — 1) мат. кожная з прамых ліній, якая знаходзіцца на ўсім працягу на аднолькавай адлегласці ад дадзенай; 2) геагр. умоўная лінія, праведзеная паралельна экватару па зямной паверхні; 3) перан. з’ява, якая можа параўноўвацца з іншай падобнай з’явай (напр. гістарычныя паралелі). ПАРАЛЕЛЬНЫ (гр. parallelos) — 1) мат. які знаходзіцца на ўсім працягу на аднолькавай адлегласці ад якой-н. лініі; 2) які размяшчаецца ў адным напрамку прыблізна на роўнай адлегласці ад чаго-н.; 3) які дубліруе, паўтарае што-н.; аднолькавы, падобны. ПАРАЛЕЎК0БРЫ УМ (н.-лац. paraleucobryum) — брыевы мох сям. дыкранавых, які пашыраны ва ўмераным поясе Паўн. паўшар’я; расце на валунах, радзей на пнях y лясах.
п ПАРАЛВАВА ц Ь (фр. paralysa-, ад гр. paralysis = расслабленне) — 1) прывесці ў стан парапічу (напр. п. ногіХ 2) перан. пазбавіць здольнасці або магчымасці дзейнічаць (напр. п. сілы ворага). ПАРАЛШ ГВІСТЫ КА (ад пара+ лінгвістыка) — раздзел мовазнаўства, які вывучае гукавыя сродкі, што суправаджаюць маўленне (ступень гучнасці, размеркаванне паўз і інш.). ПАРАЛіТАРАТУРА (ад пара- + літаратура) — сукупнасць псеўдатвораў (коміксаў, кароткіх пераказаў вядомых твораў), якія навадняюць кніжныя рынкі многіх краін. ПАРАЛІТЫ К (гр. paralytikos) — хворы на паралічу разбіты паралічам. ПАРА л і Ч (рус. паралнч, ад гр. paralysis = расслабленне) — 1) хвароба, якая пазбаўляе той або іншы орган цела здольнасці рухацца, дзейнічаць (параўн. парэз)\ 2 ) nepan. стан бяздзейнасці, страта здольнасці выконваць свае функцыі (напр. п. чыгункі). ПАРАМАГНЕТЫ ЗМ (ад пара- + магнетызм) — уласцівасць рэчываў слаба намагнічвацца ў напрамку, які супадае з напрамкам сілавых ліній знешняга магнітнага поля. ПАРАМ АГНЕТЫ КІ (ад пара- + магнетыкі) — рэчывы, здольныя слаба намагнічвацца пад уздзеяннем знешняга магнітнага поля ў напрамку, які супадае з напрамкам сілавых ліній поля (напр. паветра, алюміній, плаціна і інш.). ПАРАМ АРФОЗА (ад пара- + гр. morphe = форма) — від псеўдамар-
165
П ------------
фозы9 які ўтвараецца пры паліморфных зменах крыпггалічнай структуры.
пАРАМАСЫ ( іс п . pdramos) — высакагорныя лугі паўночнай часткі Андаў і найболын высокіх вяршынь Афрыкі. ПАРАМ ЕТР (гр. parametrep = адмерваю) — 1) велічыня, якая ўваходзіць y матэматычную формулу і захоўвае пастаяннае значэнне толькі для дадзенага выпадку; 2) велічыня, якая характарызуе якую-н. уласцівасць, стан, памер або форму прадмета ці з’явы; паказчык. ПАРАМЕТРЫ Т (ад пара- + гр. metra = матка) — запаленне каляматачнай клятчаткі. П АРАМ ЕТР0Н (гр. parametron = які адмервае) — электронны пераключальны элемент з дзвюма ўстойлівымі фазамі, які выкарыстоўваецца ў аўтаматыцы і вылічальнай тэхніцы. ПАРАМ ІЯ (гр. paroimia = прытча) — урывак з кнігі Старога запавету, які чытаецца ў праваслаўнай царкве ў час набажэнстеа з мэтай павучання. ПАРАМ НЕЗІЯ (ад пара- + гр. mnesis = успамін) — парушэнне памяці, пры якім падзеі, пгго адбываюцца ў дадзены момант, здаюцца ўжо некалі перажьггымі; выступае ў разнавіднасцях канфабуляцыя, крыптамнезія, псеўдарэмінісцэнцыя, рэдуплікацыя (параўн. амнезія). ПАРАМФІСТАМАТАТЫ ( н .лац. paramphistomatata) — падатрад чарвей класа смактуноў, якія пашыраны ў Еўразіі, Афрыцы, А ўстраліі; паразітуюць y слізістай
абалонцы тонкіх кішак і ў рубцы свойскіх і дзікіх жывёл. ПАРАМФІСТАМАТЫ ДОЗЫ (ад парамфістамататы) — глісныя хваробы свойскіх і дзікіх жвачных жывёл, якія выклікаюцца парамфістамататамі. ПАРАНАМА з і Я (гр. paranomasia, ад para = каля + onomazo = называю) — стылістычная фігура, заснаваная на ўжьшанні паронімаў. П А РА Н Г0Н (фр. parangon = узор) — брыльянт, капггоўны камень, жамчужына без дэфектаў. ПАРАНДЖЛ (рус. паранджа, ад ар. farand2ija = верхняе адзенне) — шырокі доўгі халат з валасяной сеткай, якой мусульманскія жанчыны ў Сярэд. А зіі закрьшалі твар ад чужых людзей. П А РА Н ЕК Р03 (ад пара- + гр. nekros = мёртвы) — тое, пгго і некрабіёз. ПАРАНЕФРАЦЫ ТЫ (ад пара- + гр. nephros = нырка + -цыты) — асобыя выдзяляльныя клеткі, якія знаходзяцца ўздоўж бакоў цела дробных плоскіх чарвей групы уданелідаў. ПАРАНЕФ РЙГ (ад пара- + нефрыт ) — запаленне прынырачнай тлушчавай клятчаткі ў чалавека і жывёл. ПАРАШ ХІЯ (ад пара- + аніхія) — запаленне мяккіх тканак, якія акружаюць ногаць. ПАРАНОПС (ад паранойя) — чалавек, хворы на паранойю. ПАРАНОЙЯ (гр. paranoia = вар’яцтва) — хранічнае псіхічнае захворванне, якое характарызуецца стойкім трызненнем пры захаванні ў астатнім лагічпасці мыслення.
166
п
нітаае поле паварочвае ў напрамку свайго дзеяння апошнія неарыентаваныя магнітныя моманты атамаў ферамагнетыка.
П А РА Н 0М ІЯ (гр. paranomia = беззаконне) — супярэчнасць y законах. ПАРАНТРАПЫ (ад пара- + -антрап) — выкапнёвыя чалавекападобныя прыматы, блізкія да аўстралстітэкаў. ПАРАНТсІЗ (фр. parenthèse = уводнае слова; думка, ад гр. parenthesis = устаўка) — фігурная дужка, якая служыць для аб’яднання некалькіх слоў або радкоў, часцей за ўсё ў табліцах і формулах. ПАРАПЕТ (фр. parapet, ад іт. parapetto) — невысокая сцяна, агароджа ўздоўж страхі, балкона, набярэжнай і інш. ПАРАГПТсЖ (ад пара- + -niтэк) — адна з найбольш старажытных выкапнёвых чалавекападобных малт. ПАРАПЛЕГІЯ (ад пара- + гр. plego = удар) — параліч абедзвюх ніжніх або абедзвюх верхніх канечнасцей. П АРАПЛЕР0М А (ад пара- + гр. pleroma = колькасць) — адна з форм плеаназму. П А РА П 0ДЫ І (ад пара- + -nodux) — парныя бакавыя вырасты сегментаў тулава кольчатых чарвей. ПАРАПОФІЗЫ (ад пара- + apo physis = адростак) — ніжнія папярочныя адросткі цел пазванкоў y многіх рыб. ПАРАПРАКТЫ Т (ад пара- + гр. proktos = задні праход) — запаленне клятчаткі вакол прамой кішкі. ПАРАПРАЦЭС (ад пара- + пра-
цэс) — завяршальны этап працэсу намагнічвання, калі моцнае маг-
П А РА П С ІХ А Л 0П Я (ад пара- + псіхалогія) — плынь y псіхалогіі, звязаная з вывучэннем незвычайных псіхалагічных з’яў — яснабачання, тэлепатыі і інш. ПАРАСІМПАТЬІЧНЫ (ад пара+ сімпатычны).; п - а я н е р в о в а я с і с т э м а — адцзел вегетатыўнай нервовай сістэмы, які разам з сімпатычнай нервовай сістэмай удзельнічае ў рэгуляцыі дзейнасці ўнутраных органаў. ПАРАСКЕНШ (гр. paraskeniоп) — бакавыя прыбудовы на exte rn старажытнагрэчаскага тэатра. IIAPACÔJIb (фр. parasol, іт. parasole = заслона ад сонца, ад лац. раго = адбіваю + sol = сонца) — невялікі самалёт з адной плоскасцю крылаў, размешчанай над фюзеляжам (параўн. манаплан). П А РА С 0Н (фр. parasol, іт. parasole = заслона ад сонца, ад лац. раго = адбіваю + sol = сонца) — прыстасаванне для засцярогі ад дажджу і сонца ў выглядзе нацягнутага на спіцы кавалка тканіны, прымацаванага да доўгай ручкі. ПАРАТА к СІС (гр. parataksis) — сііггаксічная сувязь злучэння граматычна раўнапраўных элементаў (слоў, спалучэнняў, сказаў). ПАРАТАМ ІЯ (ад пара- + -maмія) — форма бясполага размнажэння некаторых чарвей шляхам развіцця рэгенератыўнай зоны, y якой утвараюцца новыя сегменты. ПАРАТУБЕРКУЛЁЗ (ад пара- + туберкулёз) — інфекцыйная хва-
167
п
роба жвачных жывёл, якая выклікаецца мікраарганізмамі.
якая выклікаецца гельмінтам з роду парафасцыялопсіс.
ПАРАТЬІДЫ (ад пара- + гр. us, otos = вуха) — скапленне ядавітых залоз па баках галавы ў саламандраў, жаб і ішпых земнаводных.
ПАРАФ АСЦЫ ЯЛ0ПСІС (н.лац. parafasciolopsis) — гельмінт сям. фасцыялідаў.; паразітуе ў жоўцевых хадах печані дзікіх няпарнакапьггных.
ПАРАТЫ РЭОІДНЫ (ад пара - + гр. thyreoeides = шчытападобны) — які адносіцца да каляшчытападобнай залозы (напр. п. гармон). ПАРАТЫ Т (ад пара- + гр. us, otos = вуха) — запаленне калявушнай сліннай залозы; п. э п і д э м і ч н ы — свінка. ПАРАТЫ Ф (ад пара- + тыф) — вострая заразная хвароба, якая выклікаецца бацыламі, падобнымі да ўзбуджальніка брушнога тыфу. ПАРАТЫ ФЛІТ (ад пара- + тыф літ) — запаленне клятчаткі, якая акружае сляпую кішку. ПАРАТЭКСТ (фр. paratexte, ад лац. para = па-за + textum = тэкст) — тэкст, набраны курсівам або іншым шрыфтам, што адрозніваецца ад асноўнага, і гэіым самым аддзелены ад галоўнай часткі твора (напр. рэмаркі, што суправаджаюць дыялогі ў п’есе). ГГАРАФ (фр. paraphe, ад гр. para graphes = параграф) — 1) росчырк y подпісе; 2 ) скарочаны подпіс, ініцыялы. ПАРАФАЗІЯ (ад. пара- + афазія) — перастаноўка або замена ў вуснай мове гукаў або складоў y слове, слоў y сказе, што развіваецца пры паражэнні маўленчых зон галаўнога мозгу. ПАРАФ АСЦЫ ЕЛАПС03 (ад парафасцыялопсіс) — інвазійная хвароба дзікіх траваедных жывёл,
ПАРАФІЗЫ (ад пара- + гр. physis = узнікненне, вырастанне) — мнагаклетачныя або аднаклетачныя ніткі ў органах размнажэння некаторых водарасцей, грыбоў і імхоў, якія ахоўваюць гэтыя органы ад механічных пашкоджанняў і высыхання. ПАРАФ БПЯ (ад пара- + -філія) — прынцып эвалюцыі груп арганізмаў, які заключаецца ў незалежным набыцці імі падобных рыс будовы на аснове асаблівасцей, узятых y спадчыну ад агульных продкаў. П А РА Ф ІМ 03 (ад пара- + гр. phimosis = звужэнне крайняй плоці) — ушчамленне галоўкі палавога члена ссунутай назад крайняй плоццю. ПАРАФ Ш (н.-лац. paraffmum, ад лац. parum = мала + affinis = родны) — белае або жоўтае рэчьюа, падобнае да воску, якое здабываецца пераважна з нафты. ПАРАФШ АТЭРАПІЯ (ад парафін + тэрапія) — выкарыстанне парафіну з лячэбнай мэтай пры артрытах, міязіце, радыкуліце і інш. ПАРАФІРАВАЦЬ (фр. paraph er) — падпісваць міжнародны дагавор ініцыяламі ўпаўнаважаных асоб кожнага з дагаворных бакоў для пацвярджэння папярэдняй дамоўленасці, да афіцыйнага падпісання.
168
п ПАРАФІЯ (польск. parafîa < лац. parochia, ад гр. parochia) — 1) касцельная акруга, якая падпарадкоўваецца аднаму ксяндзу; 2) перан. тэрыторыя, якая знаходзіцца пад чыім-н. кіраўніцтвам. ПАРA ФІЯЛЬНЫ (ад парафія) які мае адносіны да парафіі.
—
ПАРАФРА з А (гр. paraphrasis = апісанне, выклад) — 1) пераказ сваімі словамі літаратурнага твора, a таксама адаптацыя вялікіх мастацкіх твораў; 2 ) інструментальная п’еса віртуознага характару на оперныя тэмы або народныя мелодыі. ПАРАХАРДАЛП (ад пара- + гр. chorde = струна) — участтсі храстка, якія ахопліваюць галоўны канец хорды. ПАРАХРАНІЗМ (ад пара- + гр. chronos = час) — храналагічная памылка, якая заключаецца ў аднясенні даты падзеі да пазнейшага часу, чым яна на самой справе адбывалася. ПАРАЦЭНТЭЗ (гр. parakentesis = пракол) — пракол барабаннай перапонкі з мэтай даць магчымасць выцяканню гною. ПАРАШ ЎТ (фр. parachute, ад parer = папярэдзіць + chute = падзенне) — прыстасаванне ў выглядзе вялікага парасона для спуску чалавека або грузу з самалёта. ПАРАШ УТАДРОМ (ад парашут + -дром) — участак мясцовасці, падрыхтаваны і абсталяваны для трэніровак і спаборнііггваў парашутыстаў. ПАРАШ УТЫЗМ (ад парашут) — скачкі з парашутам з самалёта, аэрастата як від спорту.
П А РВЕШ 0 (фр. parvenu) — уст. асоба, якая хутка дасягнула высокага службовага становішча або прабілася ў вьпшйшыя слаі грамадства; выскачка. ПАРГЕЛП (ад пара- + гр. helios = сонца) — круглыя светлыя плямы, пгго часам з ’яўляюцца на небе з аднаго або з абодвух бакоў сонца, што тлумачыцца пераламленнем сонечных прамянёў y ледзяных крыпггаліках перыстых хмар (адзін з відаў гало). П А РД 03А (н.-лац. pardo sa) — павук сям. ліказідаў, які жьше па берагах вадаёмаў і на забалочаных мясцінах. П А РД 0Н (фр. pardon) — разм. прабачце, даруйце.
ПАРК (с.-лац. parcus = агароджаны лясок) — 1) вялікі сад з алеямі, кветнікамі, вадаёмамі, прызначаны для прагулак, адпачынку; 2) месца для стаянкі і рамонту транспартных сродкаў (напр. аўтобусны п., тралейбусны п.); 3) сукупнасць машьш y гаспадарцы (напр. машынна-трактарны п.); 4) ваен. тэрыторыя, прыстасаваная для абслугоўвання і рамонту бронетанкавай, артылерыйскай і іншай тэхнікі. ПАРКАЛЬ (фр. percale) — тонкая баваўняная тканіна з набіўным рысункам. nAPKÀH (польск. рагкап, ад с.-в.ням. рагкап) — драўляная агароджа, плот. ПАРКЕТ (фр. parquet) — падлога з маленькіх гладкіх дошчачак, пакладзеных y выглядзе геаметрычных фігур, a таксама самі гэтыя дошчачкі.
169
Ш
п
пАРКШГ (англ.
parking) — вызначанае месца стаянкі механічных сродкаў перамяшчэння.
пармеліевых, які расце на ствалах і галінках дрэў, камянях, драўніне, зрэдку на глебе.
П А РК Ш С А Н ІЗМ (ад англ. Parki nson = прозвішча англ. урача) — хваравіты стан, звязаны з паражэннем глыбокіх аддзелаў галаўнога мозгу пры энцэфаліце, атэрасклерозе сасудаў мозгу і інш.
П А РН А ГРА ф і Я (ад гр. pomos = распуснік + -графія) — непрыстойнасць, цынічнасць y паказе чаго-н., звязанага з палавымі адносінамі; літаратура, жывапіс, кіно, фатаграфія, y якіх смакуюцца сцэны распусты, палавой і маральнай разбэшчанасці.
П А РЛ А М ЕН Т (англ. parliament < фр. parlement, ад parler = гаварыць) — 1) вышэйшы заканадаўчы орган з выбарных прадстаўнікоў y многіх краінах; бывае аднапалатны і двухпалатны (напр. англійскі п.); 2) пвран. назва найвышэйшага заканадаўчага прадстаўнічага органа любой канстыгуцыйнай дзяржавы. П А РЛ А М ЕН ТА РЫ ЗМ (фр. рагіаmentarisme) — сістэма дзяржаўнага кіравання на чале з парламентам. П А РЛ А М ЕН ТА РЫ Й (ням. Рагіаmentarier, фр. parlementaire) — член парламента\ прыхільнік парламенцкіх метадаў барацьбы. П А РЛ А М ЕН Ц ЁР (фр. parlemen taire) — афіцыйны прадстаўнік, які пасылаецца адным з ваюючых бакоў для перагавораў з праціўнікам. П А РМ ЕЗА Н (фр. parmesan, ад іт. Parma = назва іт. горада) — сорт італьянскага цвёрдага сыру, які ўжываецца пераважна як прыправа да страў. П А РМ Е Л ІЁ П С ІС (н.-лац. раппеiiopsis) — ліставаты сумчаты лішайнік сям. пармеліевых, які расце ў хваёвых і мяшаных лясах на галінах і ствалах, кустах, пнях, радзей на камянях. П А РМ Е Л ІЯ (н.-лац. parmelia) — ліставаты сумчаты лішайнік сям.
ПАРНАс (гр. Parnassos = rapa ў Грэцыі, на якой, паводле міфалагічных уяўленняў, жылі багіні мастацтваў — музы) — перан. усё, што звязана з паэзіяй\ свет паэзіі. П А РО Д Ы Я (гр. parodia = спевы навьшарат) — 1) теор, сатырычна або камічна падроблены пад іншы твор; жанр сатырычнай літаратуры, заснаваны на камічным перайманні стылю асобнага твора ці пісьменніка; 2) перан. няўдалае, чыста знешняе перайманне чаго-н., скажонае падабенства да чаго-н. П А РО Л Ь (фр. parole = слова) — сакрэтнае ўмоўнае слова або фраза для апазнавання сваіх y канспіратыўных арганізацыях і на вайсковай службе. П А Р 0 Ш М Ы (ад пара- + гр. onyma = імя) — словы, блізкія па марфалагічнаму складу і гучанню, але розныя па значэнню (напр. «чалавечы» і «чалавечны»). П А Р 0 Т Ы Я (н.-лац. pairotia) — дрэва сям. гамамелісавых са здольнымі зрастацца стваламі і галінкамі, якое расце ў рэліктавых лясах Азербайджана і Паўн. Ірана. П А РС Е К [ад пар(алакс) +■ сек(унда)} — адзінка вымярэння адлегласці ў астраноміі, роўпая 3,26 светлавога года.
170
п
П А РС ІЗМ (ад перс. Pârsl = перс) — сучасная назва зораастрызму ў Індыі.
П А Р Т 0 Н Ы (ад лац. pars, -itis = частка) — гіпатэтычныя часцінкі, элементы структуры адронаў.
П А РСУ Н А (ад лац. persona = асоба) — уст. жывапісны свецкі партрэт канца 16— 17 ст., пераходны этап ад іканапісу да свецкага партрэта ў Расіі, на Беларусі і Украіне.
П А РТП А ж (фр. porte-page, ад po rter = несці + page = старонка) — папяровая пракладка паміж палосамі набору пры іх транспартаван-
П А РТА К РА ТЫ Я (ад партыя + -кратыя) — улада партыі. П А РТА Л (с.-лац. portale, ад лац. porta = уваход, вароты) — 1) архітэктурна аформлены галоўны ўваход вялікага будынка; 2) частка металічнай канструкцыі ў выглядзе літары П. ПАРТАМ АНЭТ, П А Р Т М А Н ^Т (фр. porte-monnaie, ад porter = насіць + monnaie = грошы) — уст. невялікі кашалёк для грошай. П А РТА М ЕН ТА (іт. portamen to) — спосаб пявучага выканання, слізгаючы, лёгкі, замаруджаны пераход ад гука да гука пры спяванні або пры ігры пальцам па струне. П А РТА ТЬІЎ (ням. Portativ) — невялікі ручны арган. П А РТА ТЬІЎ Н Ы (фр. portatif, ад лац. porto = нашу) — зручны для пераноскі, невялікіх памераў (напр. п-ая пішучая машынка). П А РТВ ЕЙ Н (ням. Portwein, ад парт. Porto = назва горада + ням. Wein = віно) — гатунак моцнага вінаграднага віна.
н і.
П А РТ П Л Ё Д (ад фр. porter = насіць + ппед) — дарожная сумка, чахол для пледа або пасцельных рэчаў. П А Р Т Р ^ Т (фр. portrait) — 1) малюнак чалавека на карціне, фатаграфіі (напр. каляровы п.Х 2) апісанне знешнасці персанажа ў мастацкім творы (літараіурны п.). П А РТ РЭ Т ЬІС Т (фр. portraitis te) — мастак, спецыяліст y галіне партрэтнага жывапісу. П А РТ С І г Ар (фр. porte-cigares) — плоская кішэнная каробка для папярос, цыгарэт. п а р т у л Ак (н.-лац. portulaca) — травяністая расліна сям. партулакавых з мясістым лісцем і кветкамі розных колераў, пашыраная пераважна ў тропіках і субтропіках; харчовая і лекавая; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная.
П А РТ У Л А Н Ы (іт. portulano) — марскія навігацыйныя карты 13— 16 ст. з падрабязным апісаннем берагавой паласы Міжземнага мора.
П А РТ М А Н ^Т гл. партаманет.
П А РТ У П Е Я (фр. porte-épée, ад porter = насіць + épée = шпага) — вузкі рэмень, перакінуты цераз плячо для нашэння зброі.
П А РТ Н Ё Р (фр. partenaire) — 1) удзельнік гульні з кім-н. (на сцэне, y карты, y спорце і г.д.), a таксама наогул удзельнік якой-н. сумеснай дзейнасці; 2) краіна «— удзельнік якога-н. саюза, блока, пагаднення.
П А Р Т Ф Е Л Ь (фр. portefeuille) — 1) чатырохвугольная сумка з засцёжкай для кніг, папер; 2) перан. пасада міністра, кіруючая пасада наогул (напр. размеркаванне партфеляў); 3) сукупнасць рукапісаў,
171
п
якія знаходзяцца ў распараджэнні рэдакцыі (рэдакцыйны п.). П А Р Т Ш ^З (фр. porte-chaise, ад porter = насіць + chaise = крэсла) — лёгкае пераноснае крэсла, разнавіднасць паланкіна. П А РТЫ ЗА н (фр. partisan) — член атрада, арганізаванага з прадстаўнікоў народных мас для барацьбы з ворагам на акупіраванай тэрыторыі. П А РТ Ы К У Л Я РН Ы (лац. particu laris) — 1) прыватны, неафіцыйны (напр. п. ліст); 2) цывільны, не форменны (пра адзенне). П А РТ Ы К У Л Я РЫ ЗМ (ад лац particularis = прьшатны) — рух да набыцця або ўтрымання палітычнай, адміністрацьійнай ці кулы урнай аўтаноміі для тых або іншых частак дзяржавы. П А РТ Ы К У Л Я Ц Ы Я (ад лац. par ticula = часцінка) — адасабленне ў межах расліннай асобіны асобных структур, частак, якія марфалагічна выразна вылучаюцца і здольныя да самастойнага існавання і развіцця. П А РТЫ ТА (іт. partita) — 1) разнавіднасць арганных варыяцый на харальную мелодыю ў музыцы 17— 18 ст. (гл. харст)\ 2) разнавіднасць сюіты ў сучаснай музыцы. П А РТЫ ТУ РА (іт. partitura) — сукупнасць усіх партый шматгалосага музычнага твора.
пАРТЫЯ(фр. parti, ням. Partei, ад лац. pars, -rtis = частка) — 1) палітычная арганізацыя грамадскага класа, якая выражае яго інтарэсы і кіруе барацьбой y дасягненні пэўных мэт; 2) група людзей, аб ’яднаных для выканання пэўнай работы (напр. п. геолагаў); 3) пэўная коль-
касць прадметаў, тавару (напр. п. дзіцячага адзення); 4) састаўная частка шматгалосага музычнага твора, якая выконваецца адным спеваком або адным інструментам; 5) гульня да пэўнага выніку (напр. шахматная п.). П А РТ Э Н А ГА Ш Я (ад гр parthenos = нявінніца + -ганія) — размнажэнне за кошт неаплодненых зародкавых клетак. П А РТЭ Н А ГЕН ЕЗ (ад гр. parthenos = нявінніца + -генез) — форма размнажэння, пры якой жаночыя палавыя клеткі развіваюцца без апладнення (характэрна для насякомых, некаторых ніжэйшых раслін). П А РТЭ Н А К А РШ Я (ад гр. parthenos = нявінніца + karpos = плод) — утварэнне пладоў на расліне без апладнення. П А Р Т ^ Р (фр. parterre, ад par = па + terre = зямля) — 1) ніжні паверх глядзельнай залы ў тэатры або кінатэатры з месцамі для публікі; 2) адкрытая частка парку, аформленая газонамі, квеш ікамі, вадаёмамі, фантанамі; 3 ) сп. становішча барца, калі ён стаіць на каленях і абапіраецца на дыван рукамі. П А РТ Э С Н Ы (ад лац. pars, -rtis = частка) — шматгалосы (пра царкоўнае харавое спяванне). П А РУС (гр. pharos) — 1) умацаваны на мачце кавалак моцнай тканіны, які надзімаецца ветрам і прыводзіць y pyx судна; 2) верхні, самы буйны пялёстак y кветак бабовых раслін; 3) архіт. трохвугольнае сферычнае скляпенне, якое нагадвае па форме надзьмуты парус. П А РУ ЧШ К (польск. porucznik) — малодшае афіцэрскае званне ў ар-
172
п
міі царскай Расіі, a таксама ў арMiax Полыпчы і некаторых іншых славянскіх краін.
нік парфумернай вьпворчасці, a таксама прадавец касметычных тавараў.
П А РФ ІР (гр. porphyreos = пурпуровы) — вулканічная горная парода, y якой асобныя крышталі вылучаюцца з асноўнай масы сваёй велічынёй ці колерам.
П А РФ У М Е РЫ Я (фр. parfumerie, ад parfum = прыемны пах) — 1) вырабы, якія гтрымяняюцца для араматызацыі скуры, валасоў, адзення, a таксама як гігіенічныя сродкі (духі, адэкалон, пудра, туалетная вада і інш.); 2) галіна прамысловасці, якая займаецца вытворчасцю такіх вырабаў.
П А РФ ІРА (гр. porphyra) — 1) пурпуровая мантыя манарха; 2) род чырвоных марскіх водарасцей. П А РФ ІРЬІД Ы У М (н.-лац. рогphyridium) — аднаклетачная або каланіяльная чырвоная водарасць класа бангіевых, якая пашырана на глебе і розных наземных субстратах, пераважна ў прэсных вадаёмах. П А Р Ф ІР Ь Ш Ы (гр. porphyreos = пурпуровы) — пігменты, якія пашыраны ў жывой прыродзе (напр. гемаглабін, хдарафіл). П А РФ ІРЬІТ (гр. porphyrites = падобны да пурпуру) — магматычная горная парода, y якой вялікія крыпггалі плагіяклазу або піраксену змяшчаюцца ў дробназярністай масе гэтых жа мінералаў і хларытызаванага шкла. П А РФ О РС (фр. par force = сілай) — калючы ашыйнік для паляўнічых і службовых сабак. П А РФ 0РС Н Ы (ад парфорсХ п - a е п а л я в а н н е — паляванне з гончымі сабакамі; п - a я язд a — верхавая язда з акрабатычнымі практыкаваннямі ў цырку, a таксама па пггучным следзе звера ў полі. ПА РФ ЎМ А (фр. parfum = прыемны пах) — касметычныя сродкі (духі, адэкалон, пудра і інш.). П А РФ У М ЕР (фр. parfumeur, ад parfum = прыемны пах) — работ-
П А Р Ц Ы Ё Н (фр. portion, ад лац. portio, -onis = частка) — колькасць прадуктаў харчавання на які-н. тэрмін (напр. п. аўса для каня). П А Р Ц Ы Я Л Ь Н Ы (с.-лац. partia lis) — частковы, які складае частку чаго-н. П А РЦ ЬЕ (фр. portier, ад porte = дзверы) — служачы, які выдае ключы, прымае поппу ў вестыбюлі гасцініцы. П А РЦ ЬЁРА (фр. portière) — занавеска з цяжкай тканіны на акне або дзвярах. П А Р Ц ^Л А (фр. parcelle, ад лац. particula = часцінка, невялікая доля) — невялікі зямельны ўчастак, які знаходзіцца ў прыватным карыстанні. ПАРЦЭЛЯ в Ац Ь (фр. parceller) — дзяліць зямлю на малыя ўчасткі, парцэлы. ПА РЦ ЭЛА ц Ы Я (ад фр. parceller = дзяліць на дробныя часцінкі) — падзел зямлі на дробныя ўчасткі. П А РЧ А (перс. рагса) — узорыстая тканіна з шаўковай асновай і залатым або сярэбраным утокам. П А Р Ы Е Т А Л Ь Н Ы (лац. parietalis = насценны) — анат. які паказвае на цесную сувязь якога-н. анатамічнага ўтварэння са сценкай пэў-
173
П ------------
най поласці цела (напр. брушной поласці); параўн. вісцэральны.
ных, які трапляецца ў цяністых лясах на кары шыракалістых дрэў.
П А РЫ К (рус. паргас, ад фр. perruque) — накладная прычоска з натуральных ці сінтэтычных вanacoy.
П А Р Э Ш Я Л 0 П Я (ад гр. рагоішіа = прытча, прыказка + -логія) — раздзел фалькларыстыкі, які вывучае прыказкі і прымаўкі.
П А РЫ Н А (н.-лац. рогіпа) — накіпны сумчаты лішайнік сям. плеяспоравых, які трапляецца на ісары дрэў, скалах, камянях, на адмёрлых дзярнінах імхоў і лішайнікаў.
ПАРЭНТАРА л Ь Н Ы (ад пара- + гр. enteron = кішка); п. с п о с a б — спосаб пападання (увядзення) y арганізм лекавых і іншых рэчываў, мінуючы страўнікава-кішэчны тракт (напр. падскурнае ўпырскванне, унутрывеннае ўліванне і інш.).
П А РЫ РА В А Ц Ь (рус. парнровать, ад фр. parer = адгаостроўваць, адбіваць) — 1) адбіваць удар праціўніка (пры фехтаванні); 2) перан. абвяргаць нападкі або довады праціўніка ў спрэчцы, палеміцы (напр. п. абвінавачанні). П А Р Ы Т ^ Т (ням. Paritat, ад лац. paritas, -atis = роўнасць) — 1) раўнапраўе бакоў пры разборы канфліктаў (напр. y міжнароднай нарадзе); 2) экан. адносіны паміж валютамі розных краін y золаце. П А Р Ы Т ^Т Н Ы (ад парытэт) — роўны, які ажыццяўляецца на аснове парьпэту. П А Р Ы Я (ад таміл. parajjan = назва касты) — 1) чалавек, які належыць да касты «парайян», адной з ніжэйшых каст « недатыкальных» y Паўд. Індыі; 2) перан. прыніжаная, бяспраўная асоба ПАРЭЗ (гр. paresis = аслабленне) — частковы параліч, аслабленне актыўнай здольнасці мышцаў (часцей рук, ног).
П А РЭН Х ІМ А (гр. parenchyma = напаўненне) — 1) асноўная тканка якога-н. органа; 2) раслінная тканка, якая складаецца з клетак аднолькавага памеру. П А Р ^ Н Ч Ы (польск. porçcze) — поручні па краях лесвіцы, балкона, моста. П А Р Э С Т Э ЗЫ (н.-лац. paraesthesis, ад гр. para = побач, пры + aisthesis = адчуванне) — адчуванне ў пэўных участках цела анямення, паколвання, поўзання мурашак, не абумоўленага знешнім раздражненнем, што звязана з некаторымі захворваннямі нервовай сістэмы. П А РЭ Я ЗА Ў РЫ (ад гр. рагеіа = шчака + -заўр) — атрад вымерлых паўзуноў пермскага перыяду (гл. папеазой), якія мелі касцявыя вырасты ў шыйнай вобласці чэрапа
П А РЭ Й (ад лац. porrum) — адзін з культурных відаў цыбулі з падоўжанай цыбулінай і плоскімі лістамі, прыгоднымі для яды.
П А С 1 (польск. pas) — 1) вузкі доўгі кавалак чаго-н. (тканіны, скуры і інш.); пояс; 2) перан. паласа (напр. п. дарогі); 3) шнур, які ахоплівае шківы на валах, прыводзячы ў рух машыны, механізмы.
ПАРЭЛА (н.-лац. porella) — пячоначны мох падкласа юнгерманіід-
П А С 2 (англ. pass = перадаваць) — перадача мяча, шайбы каму-н. з іг-
174
п
ракоў сваёй каманды ў спартыўнай гульні.
П А СА М ЁЦ Ц А (іт. passamezzo) — старадаўні італьянскі танец.
П А С 3 (фр. passe = прапускаю, не гуляю) — вокліч y картачнай гульні, які абазначае адказ удзельнічаць y розыгрышы да наступнай раздачы карт.
ПАСАТЫ (гал. passaat) — устойлівыя трапічныя вятры, якія доьмуць ад субтропікаў y бок экватара.
IIÀCA ( ісп . paso = крок) — адзінка даўжыні ў Іспаніі, роўная 1,393 м, y Бразіліі, роўная 1,65 м, y Лівіі, роўная 1 м.
ПАСАВАцЬ 1 (англ. pass) — перадаваць адзін другому мяч, шайбу ў спартыўнай гульні. ПАСА ВА Ц Ь 2 (фр. passe = прапускаю, не гуляю) — 1) адмовіцца ўдзельнічаць y розыгрышы да наступнай раздачы карт; 2) перан. прызнаваць сябе бяссільным перад чым-н. ПАСА ВА ДЬ 3 (ням. pas sen) — падыходзіць, адпавядаць каму-н. або чаму-н. П А С А Ж (фр. passage = пераход) — 1) крьггая галерэя з гандлёвымі памяшканнямі па баках; 2) частка музычнага твора, y якой вельмі хутка чаргуюцца высокія ноты з нізкімі; 3) рытмічная рысь пры падніманні канём ног з затрымкай іх y паветры і моцным згібаннем y суставах; 4) y cm. нечаканы паварот справы, раптоўная падзея. П А С А Ж ЬІР (фр. passager ) — той, хто робіць паездку на поездзе, аўтобусе, параходзе і інш. п а с а к Ал л я
(іт. passacaglia, ад ісп. pasacalle ) — 1) старадаўні танец іспанскага паходжання трохдольнага памеру; 2) музычная п ’еса велічнага характару для аргана, клавіра ў форме варыяцый.
ГІА СА ТЫ Ж Ы (ад фр. passe = праход + tige = стрыжань) — ручны слясарна-мантажны інструмент, які аб’ядноўвае шіаскагубцы, кусачкі, адвёргку. П А СЕА (ісп. paseo) — месца для прагулак y гарадах Іспаніі. П А С Е В М (фр. passéisme, ад passe = мінулае) — цяга да мінулага, любаванне ім пры знешне абыякавых, a ў сапраўднасці варожых адносінах да сучаснага, да прагрэсу; кансерватызм. П А С ІБ ІЛ ІЗМ (фр. possibilisme, ад лац. possibilis = магчымы) — плынь y рабочым руху Францыі канца 19 — пачатку 20 ст., прыхільнікі якой прапагандавалі адмаўленне ад класавай барацьбы, імкнуліся абмежаваць намаганні рабочых рамкамі «магчымага». П А С ІБ ІЛ ІС Т Ы (фр. possibilistes, ад лац. possibilis = магчымы) — прыхільнікі пасібілізму. П А С ш Ац Ы Я (ад лац. passivus = нядзейны) — тое, што і пасівіраванне. П А СЮ ІРА ВА Н Н Е (ад лац. passi vus = нядзейны) — пакрыццё тонкай плёнкай вокіслаў паверхні металічных вырабаў, каб засцерагчы іх ад карозіі. П А С ІЁ Н (іт. passione, ад лац. pas sio = пакута) — вакальна-драматычны таор на рэлігійны сюжет пра пакуты і смерць Хрыста. П А СІРА ВАЦЬ (фр. passer = перадаваць) — падтрымліваць спарт-
175
смена, артыста пры выкананні акрабатычных, гімнастычных, цыркавых практыкаванняў, каб папярэдзіць падзенне. П А С ІЎ (лац. passivus = нядзейны) — 1) менш ініцыятыуная, менш дзейная частка калектьшу; 2) частка бухгалтарскага балансу, y якой y грашовым вьіражэнні паказаны крыніцы фарміравання і мэтавае прызначэнне гаспадарчых сродкаў прадпрыемства, яго даўгі і абавязацельствы (проціл. актыў 2); 3) перавышэнне грашовых расходаў краіны над яе замежнымі даходамі (проціл. актыў 3); 4) перан. тое, што складае адмоўны бок якой-н. з’явы, справьг, 5) пінгв. залежны стан. П А С ІЎ Н Ы (лац. passivus ) — неактыўны, неэнергічны, абыякавы да ўсяго (напр. п. чалавек). П А С ІФ Л 0 Р А (ад лад. passio = пакута + flos, -oris = кветка) — трапічная расліна сям. страснакветных з ядомымі пладамі, якая ўецца па дрэвах. П А С ІЯ (лац. passio = пакута) — уст. прадмет кахання, страсці. П А С К А Л Ь [(фр. pascal, ад B.Pas cal = прозвішча фр. вучонага (1623 — 1662)] — адзінка ціску і механічнага напружання ў Міжнароднай сістэме адзінак (СІ), роўная ціску сілай y 1 ньютан на паверхню ў 1 м2.
пА сквіль (іт. pasquillo, ад Pasquino = імя рымскага башмачніка 15 ст., які пісаў з’едлівыя эпіграмы на высокапастаўленых асоб) — зняважлівы, паклёпніцкі твор, які мае на мэце зганьбаваць, скампраметаваць асобнага чалавека, групу людзей, сацыяльную з ’я-
ву або пэўны, часцей прагрэсіўны, кірунак. П А С П А РТУ (фр. passe-partout = праходзіць скрозь) — 1) ключ, які падыходзіць да ўсіх замкоў, адмьгчка; 2) ліст кардону або цвёрдай паперы, на які наклейваюцца ілюстрацыі ў кнігах і часопісах; 3) кардонная рамка для малюнкаў, фатаграфічных картак. П А С ІГ Е (фр. passe-pied, ад passer = перастаўляць + pied = нага) — старадаўні французскі народны танец. П А СТА (іт. pasta, ад гр. paste = мучная страва) — рэчыва ў выглядзе цестападобнай масы; прымяняецца ў касметыцы, кулінарыі і г.д. (напр. зубная п., таматная п.). П А С ТА М ЁН Т (лац. postamen tum) — 1) аснова помніка, статуі, калоны; п’едэстал (напр. гранітны п.); 2) падстаўка, на якой устанаўліваецца скулыпура ў музеі, на выстаўцы. П А С ТА Р (ням. Pastor, ад лац. pastor = пастух) — пратэстанцкі свяшчэннік. П А С ТА РА Л Ь (фр. pastorale, ад лац. pastoralis = пастухоўскі) — 1) адна з форм буколікі, жанр заходнее5фапейскай літаратуры і мастаіггва 14— 18 ст.; невялікая ідылічная п ’еса любоўна-лірычнага характару з жыцця пастухоў і пастушак; 2) невялікая опера, балет, пантаміма на ідылічны вясковы сюжет, 3) інструментальная п ’еса, якая малюе карціну прыроды або жанравую вясковую сцэну. П А С ТА РА Л ЬН Ы (ад лац. post = пасля + os, oris = рот) — размешчаны за ротавай адтулінай.
176
п а с т а р н Ак (ст.-польск. pastemak < с.-в.-ням. pastemac, ад лац. pastinaca) — травяністая расліна сям. парасонавых з гтрыемным пахам; ужываецца як прыправа да ежы.
П А С ТА РЭ Л Ь (фр. pastourelle) — жанр лірыкі трубадураў, які ўяўляе сабой дыялог паміж рыцарам і пастушкай. П А С Т 03Н А С Ц Ь (ад іт. pasto so = мяккі, цестападобны) — 1) асаблівасць жывапіснай карціны, якая створана тлустымі, насычанымі мазкамі пэндзля; 2) уласцівасць неразбаўленай фарбы захоўваць форму, нададзеную пэндзлем; 3) нездаровая паўната, азызласць. I1ACTPÔHAK (польск. postronek) — вяроўка, якая служыць пры запраганні ў плуг, барану для злучэння ворчыка з хамутом. П А С Т С К РЫ П Т У М (лац. post scriptum = пасля напісанага) — прыпіска ў канцы пісьма пасля подпісу (абазначаецца літарамі Р.
S.). П А СТУЛ А Т (лац. postulatum) — тое, што і аксіёма 1. ПАСТУЛЗРАВАЦЬ (лац. postula re) — выказваць пгго-н. y якасці пастулата. П А СТФ А КТУ М (лац. post factum = пасля зробленага) — пасля таго, як што-н. ужо зроблена (напр. паведаміць пра што-н. п.). П А С Т Ы Ч Ы О (іт. pasticcio) — опера, музыка якой запазычана са створаных раней опер або спецыяльна напісана некалькімі кампазітарамі. П А С Т Э Л Ь (фр. pastel, ад іт. pastello) — 1) мяккія каляровыя алоўкі для жывапісу, a таксама ма-
--------п
люнкі, выкананыя такімі алоўкамі; 2) жанр жывапісу, для якога характэрна мяккая прыглушанасць тонаў.
п а с т э р ь і з а в А ц ь (фр. pasteu riser) — падвяргаць харчовыя прадукты пастэрызацыі.
П А С ТЭ РЫ ЗА ТА Р (фр pasteurisateur) — апарат для пастэрызацыі. П А С Т Э РЫ з Ац Ы Я [ад фр. L.Pasteur = прозвішча фр. мікрабіёлага (1822— 1895)] — апрацоўка харчовых прадуктаў награваннем да тэмпературы, пры якой гінуць мікраарганізмы, але захоўваюцца вітаміны і карысныя якасці (не вышэй 100° С). П А С Т Э РЭ Л ЕЗЫ (ад пастэрэлы ) — інфекцыйныя хваробы жывёл і чалавека, якія выклікаюцца пастэрэламі. П А С Т Э РЭ Л Ы [н.-лац. pasteurella, ад фр. L.Pasteur = прозвішча фр. мікрабіёлага (1822 — 1895)] — патагенныя бактэрыі, якія выклікаюць пастэрэлёзы. t ПАСХА (гр. pascha, ад ст.-яўр. pesach = праходжанне) — салодкая ежа з тварагу ў выглядзе невялікай чатырохвугольнай піраміды, якая прыгатаўляецца да вялікадня. П А С Ц ІЖ 0 Р (ад фр. postiche = прыстаўны, фальшывы) — спецыяліст, які робіць парыкі, вусы, бароды для акцёраў. П А С ІД Л А (ад лац. pastillus = ляпёшка) — кандытарскі выраб, прыгатаваны збіваннем фруктоваягаднага пюрэ з цукрам і яечнымі бялкамі. П А С Ц ІЛ А Ж (фр. pastillage) — 1) скулыпура з размятай рукамі і абпаленай гліны; 2) фігурны выраб з цеста, цукру і інш.
177
п
П А С Ы (фр. passes) — аднастайныя марудныя рухі рукамі над тварам хворага пры ўвядзенш яго ў стан гіпнозу. П А СЬЙ Н С (фр. patience = літар. цярпенне) — раскладванне карт па пэўных правілах для забавы ці варажбы. ІІА С ^С А Р (польск. posesor, ад лац. possessor) — арандатар маёнтка або фальварка ў Вялікім княстве Літоўскім, Польцічы. П А С Э С ІЯ (лац. possessio) — зямельнае арэнднае ўладанне ў Польшчы, Вялікім княстве Літоўскім, a таксама ў Расіі ў 18 — пач. 19 ст. П А Т 1 (фр. pat, ад лац. pactum = умова, дагавор) — становішча ў шахматнай гульні, калі адзін з партнёраў не можа зрабіць чарговага ходу, не падставіўшы пад удар свайго караля (партыя лічыцца нічыйнай). П А Т2 (фр. pate = цеста) — разнавіднасць пасцілы. ПАТА-, -П А Т (гр. pathos = боль, пакута) — першая або другая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на сувязь з болем, хваробай. П А ТА ГЕН ЕЗ (ад пата- + -генез) — паслядоўнасць узнікнення і развіцця ў арганізме паталагічнага працэсу ці хваробы ў цэлым. П А ТА ГЕН Н Ы (ад пата- + -генны) — хваробны, хваробатворны; п - ы я м і к р о б ы — мікробы, якія выклікаюць хваробы ў чалавека і жывёл. П А Т А ГН А М А Н РШ Ы (ад пата+ гр. gnomikos = павучальны) — характэрны, тыповы для дадзенай хваробы.
П А Т А Л А ГІЧ Н Ы (ад паталогія) — 1) які мае адносіны да патал о г і і ; п - а я а н а т о м і я — навука, якая вывучае змены будовы тканак і органаў y чалавека і жывёл, абумоўленыя рознымі захворваннямі; 2) перан. хваравіта-ненармальны. П А Т А Л О ГІЯ (ад пата- + -логія) — 1) адхіленне ад нормы жыццядзейнасці арганізма, a таксама навука аб хваробных працэсах, адхіленнях y арганізме; 2) nepan. адхіленне ад нормы ў чым-н. (напр. п. паводзін). П А Т А М А БІЁН ТЫ (ад гр. роta mos = рака + біёнты) — арганізмы, якія жывуць y рэках. П А ТА М А Л О ГІЯ (ад гр. potamos = рака + -логія) — раздзел гідралогіі сушы, які займаецца вывучэннем рэк. ПАТАМ АРФОЗ (ад пата- + -марфоз) — змяненне клінічных і марфалагічных праяўленняў хвароб y сувязі з уздзеяннем розных фактараў навакольнага асяроддзя. П А ТА М А П ЛА Н КТО Н (ад гр. potamos = рака + планктон) — рачны планктон. П А ТА П СІХ А Л О ГІЯ (ад пата- + псіхалогія) — раздзел псіхалогіі, які вывучае розныя формы парушэнняў псіхічнай дзейнасці пры паталогіі мозгу. П А Т А Ф ІЗІЯ Л О ГІЯ (ад пата- + фізіялогія) — раздзел паталогіі, які вьгоучае заканамернасці ўзнікнення і працякання захворванняў y чалавека і жывёл; паталагічная фізіялогія. П А ТА Ш (ням. Pottasche, ад гал. potasch) — рэчыва ў выглядзе белага зярністага парашку са шчо-
178
лачнымі ўласцівасцямі; тзхнічная назва карбанату калію. П А Т Р А Л 0 Г ІЯ (ад гр. pater, -tros = бацька + -логія) — раздзел багаслоўя, які вывучае біяграфіі і таоры дзеячаў царквы і хрысціянскіх пісьменнікаў. ПАТРАНА ж (фр. patronage) — 1) кніжн. апякунства з боку каго-н.; 2) арганізаванае медыцынскае абслугоўванне хворых і дзяцей ранняга ўзросту ў хатніх умовах.
ПАТРАНЛт (лац. patronatus = застушііцтва) — 1) форма апекі ў Стараж. Рыме, якая ўстанаўлівала залежнасць кліентаў (непаўнапраўных ці бедных грамадзян) ад патронаў; 2) выхаванне дзяцей-сірот і дзяцей, пгго страцілі сувязь з бацькамі, y іншых сем’ях пад кантролем дзяржаўных органаў; 3) апякунства, заступніцтва. ПА ТРА Н ЁС А (фр. patronesse ) — апякунка якой-н. дабрачыннай установы. П А Т Р А Н ІМ М (гр. patronymia = найменне па бацьку) — 1) назва плямён, родаў, паселішчаў, якая паходзіць ад імя продка-заснавальніка; 2) група сямей, якія вылучыліся з адной патрыярхальнай сям’і і захавалі пэўнае гаспадарчае і грамадскае адзінства (мелі пашырэнне ў Вялікім княстве Літоўскім). П А ТРА Н ТА Ш ( ням. Patrontasche, ад Patron = патрон + Tasche = сумка) — сумка з гнёздамі для патронаў. IIA T P Ô H 1 (ням. Patrone, ад фр. patron) — 1) гільза з капсулем, зарадам і куляй або шротам; 2) прыстасаванне, куды ўкручваецца электрычная лямпачка пры далучэнні да электрасеттсі; 3) прыстаса-
--------п
ванне ў такарным і свідравальным станку для замацавання дэталі, якая апрацоўваецца.
IIA T P Ô H 2 (лац. patronus = апякун) — 1) багатая, упльшовая асоба ў Стараж. Рыме, якая брала пад сваю апеку бедных або непаўнапраўных грамадзян (кліентаў 1); 2) гаспадар фірмы, прадпрыемства, a таксама непасрэдны начальнік y адносінах да падначаленых y многіх краінах; 3) святы, які лічыцца заступнікам і апекуном таго, хто носіць яго імя (у католікаў); 4) neран. заступнік, начальнік, гаспадар. П А Т РУ Л Ь (фр. patrouille ) — невялікі ўзброены вайскавы атрад або судна, самалёт для нагляду за парадкам і бяспекай y пэўным раёне, месцы. П А ТРУ Л Я В А Ц Ь (фр. patrouil ler) — ахоўваць пгго-н., сачыць за парадкам, выконваць патрульную службу. П А Т РЫ Ё Т (гр. patriotes = зямляк, суайчыннік) — той, хто любіць сваю радзіму. П А Т РЫ Л А К А Л Ь Н Ы (ад лац. pa ter, -tris = бацька + лакапьны); п. ш л ю б — звычай пражывання мужа і жонкі ў абшчыне мужа. П А Т Р Ы Л Ш Ё Й Н Ы (ад лац. pater, -tris = бацька + лінія) — заснаваны на сваяцгве па бацькоўскай, мужчынскай лініі (напр. п. род). П А Т Р Ы М А Ш Я Л Ь Н Ы (лац. pat rim onialis)— спадчынны, родавы. П А Т Р Ы М 0 Н Ш , П А ТРЫ М О Н ІУ М (лац. patrimonium = спадчьша, маёмасць) — спадчынная родавая маёмасць. П А Т Р Ы Ш Я (н.-лац. patrinia) — травяністая расліна сям. ва-
179
П ----------- ляр’янавых, якая расце ва Усх. Сібіры.
П А ТРЫ С ТЬІК А (н.-лац. patristica, ад лац. pater, -tris = бацька) — вучэнне першых хрысціянскіх тэолагаў, якія ў 2— 3 ст. заклалі асновы царкоўнай дагматыкі, тэалогіі і філасофіі хрысціянства. П А Т Р Ы С Т ЬІЧ Н Ы (ад патрыстыка)\ п - а я літаратур a — творы рымскіх і візантыйскіх багасловаў, ідэолагаў патрыстыкі (2—8 ст.). П А ТРЫ Ц А (ням. Patrize) — рэльефная, выпуклая форма (у процілегласць паглыбленай — матрыцы) для друкавання або ціснення (у тым ліку прыгатавання матрыц). П А Т РЬІЦ Ы Й (лац. patricius) — 1) гтрадстаўнік радавітай знаці, арыстакрат y Стараж. Рыме; 2) асоба, якая належала да гарадской арыстакратыі ў сярэдневяковай Зах. Еўропе. П А Т Р Ы Ц Ы Я Т (лад. patriciatus = званне патрыцыя) — 1) радавітая знаць, арыстакратыя ў Стараж. Рыме; 2) вышэйшы і самы багаты слой грамадства ў сярэдневяковых гарадах Зах. Еўропы. П А ТРЫ Я РХ (гр. patriarches) — 1) кіраўнік роду ў родавым грамадстве; 2) вышэйшая духоўная асоба, кіраўнік праваслаўнай царквы; 3) перан. стары і вельмі паважаны чалавек y якім-н. калектыве. П А ТРЫ ЯРХА л Ь Н Ы (ад гр. pater, -tris = бацька + arche = улада) — 1) які адносіцца да часу патрыярхату або да рэжыму ўлады галавы сям’і, роду; 2) верны старым традыцыям.
П А ТРЫ ЯРХ А Т (ад гр. pater, -tris = бацька + arche + улада) — 1) апошні перыяд першабытнаабшчыннага радавога ладу, для якога характэрна панаванне мужчын y гаспадарчым і грамадскім жыцці; 2) царква, узначапеная патрыярхам. П А Т РЫ Я РХ ІЯ (гр. patri archia) — царкоўная вобласць, падначаленая патрыярху. П А ТРЫ ЯТЫ ЗМ (ад патрыёт) — любоў да радзімы, адданасць сваёй бацькаўшчыне, свайму народу.
пАтЫО (ісп. patio) — унутраны дворык, часта акружаны галерэямі, y іспанскіх і лацінаамерыканскіх дамах. П А Т Ы С 0 Н (фр. pâtisson, ад pate = пірог) — агародная расліна сям. гарбузовых, пашыраная ў розных кліматычных зонах, a таксама пляскаты, з зубчастымі краямі плод гэтай расліны. -П А Т Ы Я (ад гр. pathos = боль, пакута) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццям «боль, пакута», «хвароба». П А Т ^Л Ь Н Я (ст.-польск. pate Inia, ад лац. patella) — круглая мелкая металічная пасудзіна, на якой пякуць, смажаць; скаварада. П А Т ^Н Т (лац. patens, -ntis = адкрыты, яўны) — 1) дакумент, y якім засведчана права вьшаходніка на яго вынаходства; 2) пасведчанне на права займацца пэўнай дзейнасцю (напр. гандлем, промыслам). П А ТЭН ТАТ (лац. potentatus = вярхоўная ўлада) — уст. уладар, каранаваная асоба.
180
п
П А Т ^Н Т Н Ы (лац. patens, -ntis = адкрьпы, яўны) — які мае адносіны да патэнта (напр. п-ая інфармацыя, п. пашпарт, п-ае права). П А ТЭ Н Ц Ы ЁМ ЕТР (ад патэнцыя + -метр) — прылада для вымярэння метадам параўнання напружанняў, электрарухальнай сілы, a таксама велічынь, функцыяііальна звязаных з імі. ПАТЭНЦЬІРАВАЦЬ (ням. potenzieren = узводзіць y ступень) — знаходзідь велічыню па яе лагарыфме, г. зн. выконваць дзеянне, адваротнае лагарыфміраванню. П А ТЭ Н Ц Ы Я (польск. potencja, ад лац. potentia = сіла) — магчымасці, здольнасці, якія скрыты і могуць выявіцца пры пэўных умовах.
тым выглядзе і можа выявіцца ў пэўных умовах; п - а я энерг і я — энергія ўзаемадзеяння цел, якая залежыць толькі ад іх узаемнага размяшчэння.
П А Т Э Н Ц Ы Я М ЕТРЫ Я (ад патэнцыя + -метрыя) — фізіка-хімічны метад колькаснага аналізу, які грунтуецца на вымярэнні электрахімічнага патэнцыялу электрода ў растворы даследуемага рэчыва. П А ТЭ Р (лац. pater = бацька) — каталіцкі свяшчэннік, a таксама манах y сане свяшчэнніка або дыякана. П А Т ^Р Н А (фр. poterne ) — галерэя пад зямлёй або ўнутры масіўнага збудавання, напр. плаціны.
П А ТЭН Ц Ы Й Л (с.-лац. potentialis П А ТЭ РН А ЛІЗМ (ад лац. patemus = магчымы, ад лац. potentia = сі= бацькоўскі) — паказная дабрала) — 1) сукупнасць наяўных чыннасць з мэтай ствароння ілюзіі сродкаў, магчымасцей y якой-н. клопату аб інтарэсах працоўных. галіне; э к а н а м і ч н ы п. — эканамічныя магчымасці дзяржа- П А Т Э Р Н 0С Т Э Р (ням. Paternos ter, ад лац. pater noster = бацька вы, якія могуць быць выкарыстанаш) — шматкабінны пасажырскі ны для забеспячэння яе матэрыліфт бесперапыннага дзеяння з яльных патрэб; в a е н н ы п. — сукупнасць эканамічных, мараль- адкрытымі кабінамі з боку пасана-палітычных і ваенных рэсурсаў дачных пляцовак на паверхах. краіны, якія могуць быць выкаП А ТЭТЫ КА (гр. pathetikos = хварыстаны ёю для вядзення вайны; люючы) — усхваляваны тон раз2) велічыня, якая характарызуе sa мовы, літаратурнага твора, музыкі, nae энергіі цела, пгго знаходзіцца ў кіно, тэатральнай пастаноўкі. пэўным пункце поля (электрычнаП А Т Э Т ЬІЧ Н Ы (гр. pathetikos) — га, магнітнага і інш ). поўны пафасу, страсны (напр. п-ая П А Т Э Н Ц БІЯ Л А С К 0П (ад па- прамова). тэнцыял + -скоп) — электроннаП А ТЭФ О Н (ад фр. Pathe = назва прамянёвы прыбор, які здольны фірмы + -фон) — апарат для праігзапісваць электрычныя сігналы, захоўваць запіс і ўзнаўляць яго на рывання пласцінак з гукавым запісам на іх. люмінесцэнтным экране. П А Т Э Н Ц Ы Я Л ЬН Ы (с.-лац. po tentialis = магчымы, ад лац. potentia = сіла) — які існуе ў скры-
ПАЎЗА (лац. pausa, ад гр. pausis = спыненне) — перапынак y гутарцы, y гучанні музычнага твора.
181
п П А Х ІД ^Р М Ы (гр. pachydermia = таўстаскурасць) — паталагічнае патаўшчэнне скуры, слановасць.
П А Ў Л ІН (ад лац. pavo) — вялікая паўднёваазіяцкая ш уш ка сям. фазанавых са стракатым апярэннем і доўгім веерападобным хвастом.
П А Х ІД ЭРМ Ы (гр. pachydermos = таўстаскуры) — таўстаскурыя жывёлы.
ПАЎЛОЎНЗЯ (н.-лац. paulow nia) — лістападнае дрэва сям. бігноніевых з буйным лісцем, пашыранае пераважна ва Усх. Азіі; y Еўропе вырошчваецца як дэкаратыўнае.
ПАХПСАРПІН (ад гр. pachys = вялікі, спелы + karpos = плод) — алкалоіду які змяшчаецца ў некаторых раслінах, напр. y сафорьц выкарыстоўваецца ў медыцыне.
АЎНДАЛЬ (англ. poundal) — адзінка сілы ў сістэме англійскіх мер, роўная 0,138255 ньютана.
п
П А Ў П ЕР (лац. pauper = бедны) — кніжн. бядняк, пазбаўлены сродкаў для існавання.
ПАХПСЛАДОН (н.-лац. pachycladon) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. трэйбарыевых, якая трапляецца ў планктоне асобных прэсных вадаёмаў.
П А Ў П Е РЫ ЗА Ц Ы Я (ад лац. pau per, -eris = бедны) — кніжн. масавае збядненне працоўных.
П А Х Ш Е Н Ш Г ІТ (ад гр. pachys = моцны + менінгіт) — запаленне цвёрдай абалонкі галаўнога і спіннога мозгу.
П А Ў П ЕРЬІЗМ (ад лац. pauper, -eris = бедны) — кніжн. галеча, жабрацтва.
П А Х Ш 0 Д Ы (гр. pachypus, -odos = таўстаногі) — таўстаногія жывёлы.
П А Ў Р А П 0Д Ы (н.-лац. pauropoda) — падклас мнаганожак, пашыраны амаль ва ўсіх геаграфічных зонах, акрамя пустынь і тундры. П А Ў Ш А Л ЬН ЬІ (ням. pauschal) — узяты ў цэлым, цалкам; п-ая с у м а — агульная сума без дыферэнцыравання на яе састаўныя чаепсі.
пАФАС (гр.
pathos = пачуццё, страсць) — уздым, запал, энтузіязм; п. т в о р ч а с ц і — страсны тон размовы, літаратурнага твора. П А Х ІІН А Т А (н.-лац. pachygnatha) — павук сям. тэтрагнатавых, які жыве ў паніжаных месцах, на берагах вадаёмаў, y імху, пад камянямі, на траве і кустах.
П А Х ІС Т 03 (ад гр. pachys = моцны + osteon = косць) — патаўшчэнне касцей і адначасовае пацяжэнне іх за кошт разрастання кампактнай тканкі, якое ўласціва водным жывёлам. П А ХГГ0СА (ісп. pajitas = саломінкі) — тоненькая папяроса з тытуню, загорнутага ў ліст кукурузы. П А Х ІЦ ЭФ А ЛІЯ (ад гр. pachys = моцны + -цэфалія) — галава з моцнай пляскатасцю патыліцы. П А Ц Е РЫ (польск. pacieiz, ад лац. pater = бацька) — малітва П А Ц ІН А (іт. patina) — налёт зеленавата-карычневага колеру, пгго ўтвараецца на паверхні прадметаў з медзі і бронзы ў выніку акіслення пад уздзеяннем часу або ствараецца ппучна.
182
п П А Ц Ш ІРА В А Ц Ь (фр. patiner) — выклікаць з’яўленне паціны, наносіць паціну.
Аі Ш ІАРТ ( польск. paszport < фр. passeport, ад passe = гтраход + port = гавань) — 1) афіцыйны дакумент устаноўленага ўзору, які засведчвае асобу яго ўладальніка; 2) пасведчанне з асноўнымі звесткамі аб якой-н. машыне, абсталяванні (напр. тэхнічны п. аўшмабіля).
п
П А Ц ІР (гр. poter = чаша) — літургічны сасуд y выглядзе чашы на высокай ножцы для асвячэння віна і прыняцця прычасця. П А Ц Ы ЕН Т (лац. patiens, -ntis = які пакутуе) — хворы ў адносінах да ўрача, y якога ён лечыцца. П А Ц Ы Ф ІЗМ (ад лац. pacificus = прымірэнчы) — антываенны рух, гтрыхільнікі якога выступаюць супраць усякіх войн незалежна ад іх характару і мэты і настойваюць на неабходнасці мірнага вырашэння канфліктаў паміж краінамі і народамі. П А Ц Ы Ф ІК А Ц Ы Я (лац. pacifica tio = уціхаміранне) — кніжн. падаўленне карнымі мерамі паўстання народнага хвалявання. П А Ц Ы Ф ІС Т (фр. pacifiste, ад лац. pacificus = міратворчы) — прыхільнік пацыфізму. П А Ц Я РЫ К (гр. Paterikon, ад pater = бацька) — кніга, якая змяшчае жыція святых і павучанні рэлігійнага зместу.
П А Ш П А Р Т ЬВ А Ц Ы Я (ад пашпарт) — увядзенне сістэмы пашпартоў, забеспячэнне пашпартамі. П А Ш Т А Л ЬЁ Н (фр. postillon) — паштовы служачы, які разносіць карэспандэнцыю адрасатам. П А Ш ТА М Т ( ням. Postamt) — прадпрыемства, якое ажыццяўляе ўсе віды паштовай, тэлеграфнай і тэлефоннай сувязі. П А Ш ТМ А Й СТАР ( ням Postmeister) — гіст. кіраўнік паштовай канторы. П А Ш ТЭТ (польск. pasztet, ад ням. Pastete) — страва з мясных, рыбных прадуктаў, працёртых да пастападобнага стану (напр. пячоначны п.).
П А ІЗ ІЯ (гр. poiesis = творчасць) — 1) мастацкая, пераважна вершаваная творчасць, a таксама П А Ч У Л І (англ. patchouli, ад інд. творы, напісаныя вершаванай моpakku = зялёны + ііаі = лісток) — вай; 2) сукупнасць вершаваных 1) невялікая расліна сям. губаквет- твораў якога-н. народа, паэта, чаных з пахучым лісцем і дробнымі су; 3) перан. што-н. прыгожае, узбелымі або фіялетавымі кветкамі, вышанае. пашыраная ў тропіках; 2) эфірны ПАЭМА (гр. роіеша = тварэналей з вельмі моцным пахам, атне) — 1) вялікі вершаваны твор з рыманы з лісцяў гэтай расліны. апавядальным або лірычным сюIÏAI1IÀ (тур. paSa) — тытул выжэтам; 2) муз. невялікая інструшэйшых ураднікаў y султанскай ментальная п ’еса свабоднай будоТурцыі. вы лірычнага ці лірыка-апавядальнага характару. П АШ А ЛЬІК (тур. pasalik) — правінцыя або вобласць y султанскай ПАЭТ (лац. poeta, ад гр. poietes = тварэц, аўтар) — 1) пісьменнік, які Турцыі, якою кіраваў паша.
183
П ------------
працуе ў жанры паэзіі, аўтар вершаваных твораў; 2) перан. чалавек узвышанай, паэтычнай натуры^ П А ЭТЫ ЗА ВА Ц Ь (фр. poétiser, ад лац. poeta < гр. poietes = тварэц, аўтар) — выражаць пгго-н. паэтычньімі сродкамі, падаваць y паэтычным, узнёслым выглядзе; успрымаць паэтычна каго-н., пгго-н. П А Э Т Ы ЗА Ц Ы Я (фр. poétisation, ад лац. poeta < гр. poietes = тварэц, аўтар) — адлюстраванне, паказ чаго-н. паэтычнымі сродкамі, y паэтычным, узнёслым выглядзе, з ідэалізацыяй; успрыняцце паэтычна каго-н., чаго-н. П А Э ТЫ К А [(гр. poietike (techne) = майстэрства паэзіі)] — 1) раздзел тэорыі літаратуры, які вывучае структуру і прыёмы паэтычнай творчасці (напр. п. жанра); 2) паэтычная манера, уласцівая паэту, літаратурнаму напрамку (напр. п. Я.Купалы, п. рамантызму). П А Э Т Ы Ч Н Ы (гр. poietikos) — 1) які мае адносіны да паэзіі (напр. п. зборнік); 2) поўны хараства, прыгажосці (напр. п. пейзаж); 3) надзелены ўзвышаным пачуццём да прыгожага (напр. п-ая натура). ПАЭТЭСА (фр. poétesse) — жанчына-паэт. П А ЯД ЬШ А К (польск. pojedynek) — 1) узброеная сутычка двух праціўнікаў, дуэль; 2) спартыўная барацьба двух праціўнікаў; 3) наогул барацьба з кім-н., чым-н. (напр. п. са стыхіяй). П А Я Ц (іт. pagliaccio = сяннік, ад paglio = салома) — 1) камічны персанаж старадаўняга народнага італьянскага тзатра; 2 ) кпоун y цырку, балагане; 2) перан. чалавек, які крыўляецца, вядзе сябе, як клоун.
П ’Е (ісп. ріе = фут) — адзінка даўжыні ў некаторых краінах Лац. Амерыкі, Іспаніі, Бельгіі, роўная ад 27,83 да 32,48 см. П Е А Н (гр. раіап) — 1) хвалебны гімн y старажытнагрэчаскай паэзіі; 2) тое, што і пеон . ПЕАНА ж (фр. péonage < ісп. peonaje, ад peon = найміт) — сіслэма кабальнай, паўпрыгонніцкай залежнасці селяніна, парабка ад землеўласніка ў некаторых краінах Лац. Амерыкі. П Е БРЬ ІН А (фр. pébrine, ад лац. piper = перац) — інвазійная хвароба тутавага шаўкапрада. П ЕГА С (гр. Pegasos, ад pege = крыніца) — 1) казачны крылаты конь y старажытнагрэчаскай міфалогіі, з-пад капыта якога пачала біць цудоўная крыніца, адкуль чэрпалі натхненне паэтьг, 2) перан. сімвал паэтычнай творчасці, натхнення (асядлаць пегаса). П Е Г М А Т Ы Т (фр. pegmatite, ад гр. pegma, -atos = моцная сувязь) — буйназярністая магматычная горная парода, якая залягае ў выглядзе жыл, лінзаў, гнёздаў і з’яўляецца крыніцай здабывання палявых шпатаў, слюды, рэдкіх элементаў і каштоўных камянёў. П Е Д А Б ІЯ Л О Г Ы (ад гр. pedon = грунт + біялогія) — раздзел глебазнаўства, які вывучае арганізмы, што насяляюць глебу. П Е Д А ГА ГІЧ Н Ы (гр. paidogogikos) — 1) які мае выхаваўчае значэнне, адпавядае правілам педагогікі (напр. п-ая літаратура); 2) які мае адносіны да педагога, прызначаны для падрыхтоўкі педагогаў (напр. п-ая дзейнасць, п-ае вучылішча).
184
п
ПЕДАГА м і Я (ад гр. pais, -idos = дзіця + -гамія) — палавы працэс y караняножак, пры якім адна асобіна дзеліцца на дзве часткі і даччыныя клеткі зноў зліваюцца, утвараючьі зіготу. П ЕД А ГЕН ЕЗ (ад гр. pais, -idos = дзіця + -генез) — спосаб размнажэння некаторых беспазваночных жьшёл, пры якім y лічынак развіваюцца неаплодненыя яйцаклеткі, якія даюць пачатак новаму пакаленню (параўн. неатэнія).
П ЕДАТбг (лац. paedagogus, ад гр. paidogogos) — асоба, занятая выкладчыцкай і выхаваўчай працай. П ЕД А ГО П К А (гр. paidogogike) — навука аб выхаванні чалавека. П ЕД А Л Ш ГВ ІС Т Ы К А (ад гр. pa is, -idos = дзіця + лінгвістыка) — раздзел лінгвістыкі, які вывучае мову дзяцей. П ЕД А Л О ГІЯ 1 (ад гр. pais, -idos = дзіця + -логія) — навука аб выхаванні дзяцей, заснаваная на прызнанні абумоўленасці лёсу дзяцей біялагічнымі і сацыяльнымі фактарамі, уздзеяннем спадчыннасці і нязменнага асяроддзя. П Е Д А Л 0 Г ІЯ 2 (ад гр. pedon = грунт + -логія) — навука аб глебе; глебазнаўства. П ЕД А Л Ь (фр. pedale, ад лац. pedalis = нажны) — 1) нажны рычаг y розных механізмах і ўстройствах (у станку, веласіпедзе, аўтамабілі і г.д.); 2) рычажнае ўстройства, якое прьшодзіцца ў дзеянне нагамі, y аргане, фісгармоніі, фартэпіяна і інш. (параўн. мануал). П ЕДА М А РФ О З (ад гр. pais, -idos = дзіця + -марфоз) — прыпадабненне дарослага арганізма да яго
лічынкавай формы; сустракаецца ў некаторых кляшчоў, насякомых.
П ЕД А Н Т (фр. pedant, ад іт. pedante = літар. настаўнік, педагог) — той, хто залішне строга прытрымліваецца дробязных, фармальных патрабаванняў y чым-н. П ЕД А Н ТЬІЗМ (фр. pédantisme, ад pedant < іт. pedante = настаўнік, педагог) — празмерны фармалізм, дробязная дакладнасць y чым-н. П Е Д А Н Т ЬІЧ Н Ы (ад педант) — строгі ў выкананні ўсіх запатрабаванняў, надзвычай дакладны і акуратны. П Е Д А ТРЬІБ (гр. paiditribes, ад pais = дзіця + tribo = трэнірую) — настаўнік гімнастыкі ў палестры. П Е Д А Ф ІЛ М (ад гр. pais, -idos = дзіця + -філія) — палавая цяга да дзяцей як разнавіднасць палавой ненармальнасці. П Е Д А Ц Э Н ТРЫ ЗМ (ад гр. pais, -idos = дзіця + цэнтр) — гтрынцып некаторых педагагічных сістэм, які адмаўляе сістэматычнае навучанне і выхаванне дзяцей па вучэбных праграмах і цвёрдаму раскладу і патрабуе арганізацыі заняткаў толькі па жаданню і інтарэсах дзяцей. П ЁД Ж Э Н Т (англ. pageant) — перасоўная сцэна ў выглядзе вялікай павозкі ў сярэдневяковым тэатры. П Е Д 0 Л А Г (ад гр. pais, -idos = дзіця + -лаг) — спецыяліст y галіне педалогіі. П Е Д О М Е Т Р (ад лац. pes, pedis = нага + -метр) — прыбор y выглядзе кішэннага гадзінніка, якім вымяраюць адлегласць y кроках; крокамер. П ’ЕДРА (ісп. piedra = камень) — тое, ппх) і трыхаспарыя.
185
п П Е Д Ы Я Т РЫ Я (ад гр. pais, -idos = дзіця + -ятрыя) — раздзел медыцыны, які вывучае дзіцячыя хваробы і распрацоўвае метады іх лячэння.
П ЕД Ы К У Л Ё З (ад лац. pediculus = вош) — мед. вашывасць. П Е Д Ы К Ю Р (фр. pedicure, ад лац. pes, pedis = нага + cura = догляд) — гігіенічная апрацоўка ступняў ног (чыстка, паліраванне ногцяў, выдаленне мазалёў і інш.).
П Е Д Э Л Ь (ням. Pedell) — служыцель пры судзе ў сярэдневяковай Зах. Еўропе.
П ЕД Ы М ЕН Т (англ. pediment, ад лац. pes, pedis = нага) — перадгорныя скалістыя раўніны, якія ўтвараюцца ў выніку змывання верхніх пухкіх адкладаў і адступання крутых схілаў.
П ЕДЭРА с Т (гр. paiderastes = які любіць хлопцаў) — чалавек, які займаецца педэрастыяй. П ЕД Э РА С ТЬІЯ (гр. paiderastia = любоў да хлопцаў) — палавая сувязь мужчыны з мужчынам.
П Е Д Ы Н А М 0Н А С (н.-лац. pedinomonas) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. педынаманадавых; трапляецца ў лужынах, сажалках і іншых вадаёмах. ПЕДЫ П А л Ь П Ы (ад лац. pes, pedis = нага + palpus = шчупальца) — другая пара галавагрудных канечнасцей павукападобных. П Е Д Ы П Л Е Н (ад лац. pes, pedis = нага + англ. plain = раўніна) — тып рэльефу, які ўгвараецца ў выніку зліцця педыментаў. П Е Д Ы Ц Э Л Я РЫ І (ад лац. pediculus = ножка) — іголкі некаторых ігласкурых, якія ўтвараюць хапальныя шчыпчыкі. -П ЕД Ы Я (гр. paideia = выхаванне, навучанне) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццям «раздзел», «навука». П Е Д Ы Я С Т РУ М (н.-лац. pedi ast rum) — каланіяльная зялёная водарасць сям. гідрадыкцыевых, якая пашырана ў планкпюне азёр, вадасховішчаў, сажалак, рэк з павольным цячэннем, на вільготных скалах. П Е Д Ы Я Т Р (ад педыятрыя) — спецыяліст y галіне педыятрыі.
П ’ЕДЭСТА л (фр. piédestal) — 1) падножжа для статуй, абеліскаў; пастамент, 2) спецыяльнае ўзвышэнне, на якое ўзнімаюцца пераможцы ў спартыўных спаборніцтвах (п. пашаны). П ’ЁЗА (гр. piezo = цісну) — адзінка вымярэння механічнага напружання і ціску, роўная ціску аднаго стэна на паверхню 1 м2. П ’ЕЗА- (гр. piezo = цісну) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «ціск», «ціснуць». П ’Е ЗА ГЛ ІП ТЫ (ад п ’еза- + гр. glyptos = вылеплены) — характэрныя паглыбленні на паверхні метэарытаў, якія нагадваюць адбіткі пальцаў на мяккай гліне. ІГЕЗАКВАРЦ (ад п ’еза- + кварц) — разнавіднасць кварцу, пгго пры змене формы і аб’ёму ўтварае электрычныя зарады на гранях крышталя; выкарыстоўваецца ў радыётэхніцы, эл ектрааку стыцы і інш. ІГ Е ЗА К Е Р А Ш К А (ад п е з а - + кераміка) — керамічныя матэрыялы з п’езаэлектрычнымі (гл.
186
п ’езаэлектрычнасць) уласцівасцям і.
П ’Е З А М А Г Ш Т Ь В М (ад п ’еэа+ магнетызм) — намагнічанасць антыферымагнетыкаў.
П ’ЕЗА М ЕТРЬІЧ Н Ы (ад п ’еза- + метрычны) — які адносіцца да вымярэння ціску, звязаны з ім. П ’ЕЗА Э Л Е К Т РЬІЧ Н А С Ц Ь (ад п ’еза- + электрычнасць) — электрычныя зарады, якія ўзнікаюць на гранях некаторых крыпггалёў y выніку механічнага ўздзеяння. П ’ЕЗА Э Ф ЁК Т (ад п ’еза- + эфект) — узнікненне электрычных зарадаў на гранях некаторых крыпггалёў пад дзеяннем дэфармацыі (напружання). ІГЕЗОМ ЕТР (ад п ’еза- + -метр) — прыбор для вымярэння механічнага напружання і ціску. П Е Й ЗА Ж (фр. paysage, ад pays = мясцовасць, краіна) — 1) агульны выгляд якой-н. мясцовасці (напр. горны п., лясны п.); 2) малюнак краявіду ў жывапісе, мастацкай літаратуры (напр. п. Ш ышкіна, п. y творах Чорнага). П ЕЙ ЗА Ж ЬІС Т (фр. paysagiste) — мастак y жанры пейзажа. П ЕЙ ЗА Н (фр. paysan = селянін) — селянін, які паказаны ідылічна ў мастацкай літаратуры, жывапісе, тэатры 18 — 19 ст. П Е Й С М Е К Е Р (англ. pacema ker) — спецыялізаваныя клеггкі, здольныя генерыраваць і падгрымліваць ваганні, якія перадаюцца па праводных шляхах і ўцягваюць іншыя клеткі ў біялагічныя рытмы. П Е К (гал. рек = смала) — густое вязкае або цвёрдае рэчыва чорнага колеру, якое застаецца пасля перагонкі дзёгцю або смалы; выкарыс-
п
тоўваецца ў вьпворчасці толю, лаку.
п е к А н (англ. pecan, з індз.) — дрэва сям. арэхавых з масляністымі пажыўнымі пладамі, пашыранае ў Паўд. Амерыцы, a таксама ядомы плод гэтага дрэва ў выглядзе арэха; амерыканскі арэх.
H EK IÉJIA (н.-лац. peckiella) — сумчаты грыб сям. гіпаміцэтавых, які развіваецца на сыраежках, рыжыках. П ’Е К С Ы (фін. pieksu) — лыжныя спартыўныя чаравікі з загнутымі ўверх насамі. П Е К Т А РА Л Ь (ад лац. pectus, -toris = грудзі) — шыйнае металічнае ўпрыгожанне, што аблягала грудзі і плечы, якое насілі ў Стараж. Егіпце. П Е К Т У С ІН (ад лац. pectus = грудзі) — лекавы прэпарат, які выкарыстоўваецца пры запаленчых захворваннях верхніх дыхальных шляхоў. П Е К Ў Л Ш (лац. peculium = уласнасць, маёмасць) — маёмасць, якая выдзялялася галавой сям’і ў карыстанне яе членам y Стараж. Рыме. П Е К У Л Й РН Ы (лац. peculiaris = уласны); п - ы я з о р к і — зоркі, якія адрозніваюцца ад звычайных зорак таго ж спектральнага класа істотнымі асаблівасцямі ў спектрах. П Е К Ц ІН Ы (ад гр. pektos = зацвярдзелы) — група поліі{укрыдаў і блізкіх да іх па будове рэчываў, якія змяшчаюцца ва ўсіх раслінных арганізмах, галоўным чынам y пладах і караняплодах; выкарыстоўваецца ў кандытарскай вытворчасці.
187
п П Е Л А Г ІЧ Н Ы (ад гр. pelagos = мора) — марскі, утвораны пад уздзеяннем мора; п - ы я а д к л а д ы — адклады, утвораныя ў морах і акіянах далёка ад берагоў. П Е Л А П Я Л Ь (ад гр. pelagos = мора) — тоўшча вады азёр, мораў і акіянаў як асяроддзе, дзе жьшуць водныя арганізмы. П ЕЛА г РА ( іт. pella agra = шурпатая скура) — захворванне, якое выклікаецца недахопам y арганізме вітаміна РР. ПЕЛАМ ІДА (лац. pelamis, -idis) — рыба сям. скумбрыевых, якая пашырана ў Атлантычным, Індыйскім і Ціхім акіянах. П Е Л А Р Г 0 Ш Я (н.-лац. pelargoni um, ад гр. pelargos = бусел) — травяністая расліна сям. гераніевых з пахучым лісцем, каляровымі кветкамі і падоўжанымі пладамі, якія па форме нагадваюць бусліную дзюбу, пашырана ў Паўд. Афрыцы; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. ПЕЛАТЭРАГЙЯ (ад-гр. pelos = гліна, гразь + тэрапія) — выкарыстанне для лекавых мэт гразяў і гразепадобных рэчываў; гразелячэнне. П Е Л Е Н Г (гал. peiling = вызначэнне ўзроўню) — 1) вугал паміж напрамкам на аб’ект назірання і напрамкам компаснай стрэлкі (параўн. азімут 2% 2) разнавіднасць строю ваенных караблёў або самалётаў; y караблёў — размяшмэнне адзін за другім на прамой, якая праходзіць пад вуглом да напрамку руху, y самалётаў — размяшчэнне адзін за другім уступамі. П ЕЛ ЕН ГА В А Д Ь (ад пеленг) — 1) вызначаць пеленг 1; 2) вызначаць
месца, дзе знаходзіцца які-н. прадмет, аб’ект, пры дапамозе пеленгатара. П Е Л Е Н ГА ТА Р (ад пеленгаваць) — прыбор, які выкарыстоўваецца ў марской і паветранай навігацыі для вызначэння вуглавых напрамкаў (пеленгаў) на берагавыя або плывучыя аб’екты, зоркі, сонца і інш. П Е Л Е Н ГА Ц ЬІЯ (ад пеленгаваць) — вызначэнне пеленга 1 або месца, дзе знаходзіцца які-н. прадмет, аб’ект. J3EJIÉHEC (н.-лац. pellenes) — павук сям. скакуноў, які жыве ў траве, на дрэвах. П Е Л Е Т О Н (фр. peloton = група) — караван спартсменаў, якія прымаюць удзел y веласіпедных гонках. П Е Л Ж А з А Ў РЫ (н.-лац. pelicosauria) — атрад вымерлых паўзуноў падкласа сінапсідаў, якія жылі ў мезазоі. ПЕЛПСАн (лац. pelecanus, ад гр. pelekanos) — вялікая вадаплаўная гпупжа атрада весланогіх з доўгай дзюбай і вялікім мяшком пад ёю; шырока распаўсюджана ў краінах з гарачым і цёплым кліматам. П Е Л ІК У Л А (лац. pellicula = шкурка) — эластычны паверхневы слой эктаплазмы прасцейшых, які ўтварае перыферычную плеўку. ПЕЛГГЫ (ад гр. pelos = гліна) — асадачныя пароды, якія складаюцца пераважна з часцінак, размер якіх не перавышае 0,01 мм. П Е Л ІЯ (н.-лац. реіііа) — пячоначны мох сям. пеліевых, які расце на глебавых агаленнях па канавах, берагах рэчак, на лясных балотах.
188
п П ЕЛ Т А с Т Ы (гр. peltastai) — старажытнагрэчаская пяхота. П ЕЛ ЬК О М П А С (гал. peilkompas) — комнас для пеленгацыі. П ЕЛ ЬМ А ТА Х РО М ІС (н.-лац. pelmatochromis) — рыба атрада акунепадобных, якая пашырана ў вадаёмах Афрыкі; вядома як акварыумная. П Е Л Ы Ы Г Ё Р А (н.-лац. peltigeга) — ліставаты сумчаты лішайнік падкласа гімнакарпавых, які расце ў лясах, па абочынах дарог, пясчаных схілах, адхонах канаў. IIÉM 3A (рус. пемза < англ. pumice, ад лац. pumex) — лёгкая порыстая горная парода вулканічнага паходжання.
П Е Н Г Ё (венг. pengo) — грашовая адзінка Венгрыі ў 1925 — 1946 гг.; заменена форынтам. П Е Н Е П Л Ё Н (фр. peneplaine = амаль раўніна) — выраўнены ўчастак сушы, які ўтварыўся ў выніку працяглага разбурэішя горнай краіны прьгроднымі працэсамі ва ўмовах адноснага тэктанічнага спакою. П Е Н Е Т РА М Ё Т РЫ Я (ад лац. penetro = пранікаю + -метрыя) — вымярэнне кансістэнцыі матэрыялаў. П Е Н Е Т р Ан ТН А С Ц Ь (ад лац. penetrare = пранікаць) — біял. частата выяўлення ў папуляцыі таго або іншага гена.
П ЕМ ЗА БЕТ Ô H (ад пемза + de mon) — бетон з прымессю дробнай пемзы.
П Е Н Е Т РА Н Т Ы (ад лац. penetrare = пранікаць) — спецыялізаваныя жыгучыя клеткі кішачнаполасцевых.
П ЕМ Ф ІГУ С (гр. pemphiks, -igos = пухір) — хранічнае захворванне скуры і слізістых абалонак чалавека, якое характарызуецца ўтварэннем пухіроў.
П Е Н Е Т Р 0 М Е Т Р (ад лац. penetro = пранікаю = -метр) — прыбор для вызначэння кансістэнцыі малярных фарбаў, тлушчаў і іншых матэрыялаў.
п е н Ал (ням. Pennal, ад лац. р е т іа = пяро) — каробачка для ручак, алоўкаў, гумак, пер’яў.
І Й Ш (англ. penny, фін. реппі) — 1) тое, што і пенс\ 2) разменная манета Фінляндыі, роўная Vioo Mapid.
П Е Н А Л О Г ІЯ (ад лац. poena = пакаранне + -погія) — вучэнне аб пакаранні ў буржуазным праве. П Е Н А Л Ы Ц (англ. penalty) — штрафны ўдар па варотах праціўніка з адлегласці 11 метраў пры гульні ў футбол, з 12 метраў пры гульні ў хакей з мячом. П ЕН А ТЫ (лац. penates) — 1) паводпе вераванняў старажытных рымлян багі, якія ахоўвалі дом і сям’ю; 2) перан. родны дом, родны кут.
П Е Ш Т Э Н Ц Ь і А р Н Ы (фр. pénite ntiaire, ад лац. poenitentia = раскаянне) — звязаны з асабліва жорсткімі формамі крымінальнага пакарання. П Е Ш Т Э Н Ц Ы Й РЫ Й (с.-лац. роenitentiarius, ад лац. poenitentia = раскаянне)— 1) духоўная ўстанова ў Рыме, якая ад імя папы дае адпушчэнне грахоў і вызваляе асобу ад выканання царкоўнай клятвы; 2) папраўчая ўстанова турэмнага тыпу ў Англіі, ЗША і некаторых
189
п
іншых краінах, дзе адзіночнае заключэнне спалучаецца з катаржнай працай; 3) свяшчэннік, які выконвае богаслужэнне ў турэмных цэрквах.
П Е Н С Н ^ (фр. pince-nez, ад pincer = зашчаміць + nez = нос) — акуляры без дужак, якія трымаюцца на пераноссі пры дапамозе спружын-
П Е Ш У М (н.-лац. penium) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. пеніевых, якая трапляецца ў балотах, на імхах, y мінеральных крьшіцах, на рысавых палетках.
П Е Н С Т Э М 0 Н (н.-лац. penstemon) — травяністая расліна сям. залознікавых з ланцэтным лісцем і белымі, чырвонымі, бэзавымі або сінімі кветкамі ў суквеццях, пашыраная ў Паўн. Амерыцы і Усх. Азіі; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная.
к і.
ПЕНГЦЫ Л (н.-лац. pénicillium) — недасканалы грыб сям. карэміяльных, які развіваецца ў выглядзе плесені на глебавых і іншых субстратах; выкарыстоўваедца для вырабу антыбіётыкаў, y сыраварэнні. П Е Ш Ц Ы Л ІН (н.-лац. репісіШnum, ад лац. penicillum = мяцёлка, гронка) — лекавы прэпарат, антыбіётыКу прыгатаваны з некаторых відаў грыбковай цвілі. П Е Ш Я Ф 0 Р А (н.-лац. peniophoга) — губавы базідыяльны грыб сям. картыцыевых, які расце ў лясах на драўніне лісцевых і хвойных парод, на сценах драўляных будынкаў. П Е Н С (англ. pence, мн. ад penny = пені) — 1) разменная манета Англіі, роўная 7іоо фунта стэрлінгаў, 2) старадаўняя англа-саксонская сярэбраная манета (з канца 18 ст. медная, a з 1860 г. бронзавая).
П ЕН ТА - (гр. pente = пяць) — першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае «пяць». П Е Н Т А ГА Н А Л ЬН Ы (гр. pentagonos) — пяцівугольны. П Е Н Т А Г 0 Н (англ. Pentagon < гр. pentagonon, ад pente = пяць + gonia = круг) — 1) пяцівугольнік; 2) пяцівугольны будынак каля Вашынгтона, дзе размяшчаецца міністэрства абароны ЗША; 3) перан. ваеннае ведамства ЗША. П ЕН ТА ГРА м А (гр. pentagrammon, ад pente = пяць + pramme = лінія) — 1) правільны пяцівугольнік, на ўнутраных баках якога пабудаваны раўнабедраныя трохвугольнікі аднолькавай вышыні; 2) магічны знак на амулетах сярэдневяковага перыяду.
П Е Н С ІЁ Н (фр. pension; ад лац. pensio = плацеж) — уст. тое, што і пенсія.
П Е Н Т А ГРЫ Д (ад пента- + англ. grid = сетка) — электронная лямпа, ж а я мае 7 электродаў. анод, катод і 5 сетак.
П Е Н С ІЯ (лац. pensio = плацеж) — рэгулярнае грашовае забеспячэнне за выслугу гадоў, па інваліднасці і інш.
П Е Н Т А К РЫ Н У С (ад пента- + гр. krinos = лілія) — сядзячая сцябельчатая лічынкавая стадыя марской ліліі.
П Е Н С ІЯ Н Е Р (фр. pensionnaire, ад лац. pensio = плацеж) — чалавек, які атрымлівае пенсію.
П Е Н Т А Л О П Я (ад пента- + -логія) — літаратурны твор, які складаецца з пяці адносна самастой-
190
ных твораў, звязаных паміж сабой логікай развіцця ідэі, пераемнасцю сюжэтных ліній, агульнасцю кампазіцыйнай будовы.
--------п
і падарожніка (1797 — 1873)] — жалезанікелевы калчадан, мінерал класа сульфідаў светла-бронзавага колеру.
П Е Н Т А М Е Т Р (гр. pentametros = пяцістопны, ад pente = пяць + metron = мера, стапа) — пяцістопны вершаваны памер.
П Е Н Т 0 Д [(ад пента- + (электр)од)\ — электронная лямпа з пяццю электродамі (анодам, катодам і трыма сеткамі).
П Е Н Т А Н Ы (ад гр. pente = пяць) — насычаныя ацыклічныя вуглевадароды, якія змяшчаюцца ў нафце, сланцавай смале.
П Е Н Т О ЗЫ (ад гр. pente = пяць) — монацукрыды, якія змяшчаюць пяць атамаў вугляроду ў малекуле.
П Е Н Т А Р Х Ы (гр. pen tare hiai = пяць старэйшын) — 1) калегія пяці, адзін з органаў дзяржаўнай улады ў Стараж. Карфагене; 2) умоўнае абазначэнне тэрытарыяльнага падзелу даўняй Ірландыі на пяць «каралеўстваў» пасля заваявання яе кельтамі.
П Е Н Ч Ы Н Г Б О Л (англ. punchingball, ад punch = біць кулаком + ball = мяч) — надзімальны скураны мяч грушападобнай формы, падвешаны да платформы, які служыць баксёрам для трэніроўкі.
П Е Н Т А С Т Ы Л Ь (ад пента- + гр. stylos = слуп, калона) — старажытнагрэчаскі храм з пяццю калонамі на фасадзе. П Е Н Т А Т Л 0 Н (гр. pentathlon, ад pente = пяць + athlon = змаганне, барацьба) — старажытнагрэчаскае пяцібор’е (бег, скачкі, кіданне дыска, кіданне кап’я, барацьба), што было абавязковым элементам алімпійскіх гульняў. П ЕН Т А Т О Ш К А (ад пента- + тоніка) — муз. гукавая сістэма, якая ўключае пяць гукаў рознай вышыні ў межах актавы. ПЕН ТА Х О РД (ад пента- + -хорд) — пяціступенны гукарад y межах квінты. П ЕН т А э Д Р (ад пента- + -эдр) — пяціграннік, напр. піраміда, y аснове якой ляжыць чатырохвугольнік. П ЕН ТЛ А Н Д Ы Т [ад англ. J. Pentland = прозвішча англ. натураліста
П Е Н ЬЮ А Р (фр. peignoir) — ранішняе жаночае адзенне з лёгкай тканіны. i
П Е Н Я (лац. poena = пакаранне) — штраф за невыкананне ў тэрмін якіх-н. абавязацельстваў, устаноўленых законам або прынятых па дагавору; грашовая сума, якая спаганяецца пры нявыплаце своечасова падатку або іншых пладяжоў (напр. платы за кватэру, за камунальныя паслугі). Г
1
ПЕОН (гр. раіоп) — чатырохскладовая вершаваная стапа антычнай метрыкі з трох ненаціскных і аднаго націскнога складу. П Е О Н (ісп. peon = падзёншчык, батрак) — селянін, батрак y краінах Лац. Амерыкі, які ператварыўся ў выніку кабальнай залежнасці ў раба. П Е П Е РМ Ё Н Т (англ. mint) — мятны лікёр.
pepper
П Е П Е Р О Ш Я (н.-лац. ререгот і а ) — травяністая расліна сям. перцавых з бліскучым скурыстым
191
п
лісцем, пашыраная пераважна ў тропіках; на Беларусі вырошчваецца як лісцева-дэкаратыўная.
П ЕРА К А РЬІД Ы (н.-лац. регасогіda) — надатрад вышэйшых ракападобных.
П Е П Ш ЬЁ РК А (фр. pépinière = пітомнік, рассаднік) — дзяўчына, якую пасля заканчэння жаночай сярэдняй навучальнай установы пакідаюць пры ёй для педагагічнай практыкі, што было асабліва пашырана ў царскай Расіі
П ЕРА К С І д Аз Ы (ад лац. per = панад + аксідазы) — ферменты, якія каталізуюць y жывых клетках акісленне розных арганічных злучэнняў, нітратаў і іадыдаў перакісам вадароду.
П Ё П Л У М (лац. peplum, ад гр. peplos = пакрывала) — верхняе адзенне старажьпных грачанак і рымлянак з лёгкай тканіны ў зборку, якое надзявапася на туніку. IïÉ IIC I-K Ô JIA (англ. Pepsi-Co1а) — безалкагольны танізуючы прахаладжальны напітак. П Е П С Ш (н.-лац. pepsinum, ад гр. pepsis = страваванне) — 1) неабходны для стрававання фермент страўнікавага соку чалавека і пазваночных жывёл, здольны расшчапляць бялкі; 2) лекавы прэпарат , які вырабляюць са страўніка свіней, авечак і інш.; выкарыстоўваецца пры гастрытах і дыспепсіі. П Е П Т 0 Н (ад гр. pepto = стрававую) — прадукт распаду бялкоў пры страваванні пад уздзеяннем пепсіну. ПЕІГГЫ ДА з Ы (ад гр. pepto = стрававую) — ферменты, здольныя расшчапляць пептыды. П ЕП Т ЬІД Ы (ад гр. pepto s = перастрававаны) — прадук^ы распаду пептонаў на больш простыя састаўныя; злучэнні, сярэднія паміж бялкамі і амінакіслотамі. П Е П Т Ы з Ац Ы Я (ад гр. pepto = стрававую) — расшчапленне агрэгатаў часцінак y калоідных сістэмах на першасныя часцінкі.
П Е РА К С ІД Ы (ад лац. per = панад + аксіды) — рэчывы, якія з’яўляюцца вышэйшай ступенню акіслення якіх-н. хімічных элементаў; перакісы. П Е Р А Н А С П А Р03Ы (ад перанаспора) — хваробы раслін, якія выклікаюцца перанаспорамі. П Е РА Н А С П 0РА (н.-лац. регопоspora) — ніжэйшы грыб сям. перанаспоравых, які паразітуе на травяністых раслінах, асабліва з сям. бабовых, лебядовых, лілейных. П Е Р В Ё РС ІЯ (лац. perversio) — палавая ненармальнасць. П ЕРГАЛА (іт. pergola) — абвітая зелянінай альтанка або калідор з лёгкіх рашотак на арках ці слупах; від архітэюуры малых форм. П Е РГА М ЕН Т (ням. Pergament < лац. pergamena, ад гр. Pergamenos = які паходзіць з Пергама) — 1) спецыяльна апрацаваная скура жьшёлы, на якой пісалі да вынаходнійтва паперы, a таксама рукапіс на такім матэрыяле; 2) абгортачная папера, якая не прапускае тлушчу і вільгаці. П ЕРГА м Ш (гр. Pergamenos = які паходзіць з Пергама) — 1) ізаляцыйны рулонны матэрыял з тонкага кардону, насычанага нафтавымі бітумамі; 2) тонкая трывалая папера для вырабу натуральнай папяровай калькі.
192
п
П Е Р Г ІД Р 0 Л Ь (ад лац. per = праз, цераз + гр. hydor = вада) — водны раствор перакісу вадароду; выкарыстоўваецца для бялення тканін, воўны, для кансервацыі, дэзінфекцыі і інш. П ЕРК А Л Я Ц Ы Я (лац. percola tio) — спосаб вышчалочвання руд, пераважна медных акісленых і тых, y якіх утрымліваецца золата. П Е РК Ў С ІЯ (лац. percussio = нанясенне ўдараў) — выстукванне хворага пальцамі або спецыяльным малаточкам для вызначэння стану яго ўнутраных органаў па характары ўівораных гукаў. П ЕРК У ТА В А Ц Ь (лац. percutere = удараць, пастукваць) — рабіць
П Е Р Л ІТ А Б Е Т 0 Н (ад перліт + бетон) — лёгкі бетон, y якім напаўняльнікам служыць успучаны перліт.
П Е Р Л 0 Н (ням. Perlon) — прынятая ў Германіі назва сінтэтычнага валакна і тканіны, якое ў нас называюць капронам. П Е Р Л І0 В ІЙ (ад лац. регііо = прамьшаю) — рэшткавы грубаабломкавы валунны ці галечны матэрыял на дне рачных далін і яроў, які застаўся пасля размыву розных парод. П ЕРЛ Ю С ТРА В А ц Ь (лац. perlu strare = праглядваць) — рабіць
перлюстрацыю.
П Е РЛ Ю С Т РА ц Ы Я (польск. регlustracja, ад лац. perlustrare = праП Е Р Л (фр. perle, ад лац. perna) — глядваць) — тайнае распячатван1) жэмчуг; 2) перан. пгго-н. выдат- не і прагляд дзяржаўнымі органамі нае па сваіх якасцях (напр. перлы паштовай карэспандэнцыі з мэтай красамоўства). цэнзуры.
перкусію.
П ЕРЛ А М Ў Т Р (ням. Perlmutter, ад Perle = жамчужьша + M utter = Ma id) — цвёрдае рэчыва з пералівістай афарбоўкай, якім пакрыты ўнутры некаторыя ракавіны.
П Е РМ А Л О Й [англ. permalloy, ад perm(eability) = пранікальнасць + alloy = сплаў] — сплаў нікелю з жалезам, часам з дабаўкай медзі, хрому, малібдэну, марганцу.
П ЕРЛ В Ё Й С (ням. Perlweiss, ад Perle = жамчужына + W eiss = бялілы) — свінцовыя бялілы, зафарбаваныя сінькай.
перманганаты + -метрыя) — ме-
n É P J E H b (гал. paardelijn, ад paard = конь + lijn = канат) — карабельны іыньковы трос таўшчынёю 10 — 15 см. П Е Р Л ІТ (фр. perlute, ад perle = жэмчуг) — 1) шклопадобная вулканічная парода, якая выкарыстоўваецца як будаўнічы і ізаляцыйны матэрыял; 2) адна са структурных частак жалезавугляродзістых сплаваў (сталі, чыгуну). 7 A. М. Б ул ы к а, т. 2
П ЕРМ А Н ГА Н А ТА М ЁТРЫ Я (ад тад колькаснага аналізу, заснаваны на акісленні даследуемага рэчыва перманганатам калію. П Е РМ А Н ГА Н А ТЫ (ад лац. per = звыш + manganum = марганец) — солі марганцавай кіслаты. П Е РМ А Н Е Н Т (фр. permanente, ад лац. permanere = заставацца) — доўгатэрміновая завіўка валасоў. П Е Р М А Ш Н Т Н Ы (лац. perma nens, -ntis) — бесперапынны, пастаянны (напр. п-ае развіццё).
193
п
П Е РМ е А з Ы (ад лац. permeo = праходжу, пранікаю) — бялкі-пераносчыкі, якія ўдзельнічаюць y актыўнай транспарціроўцы рэчываў праз клетачныя мембраны.
П ЕРМ ЕА м Е І Р [ад англ. регшеa(bility) = пранікальнасць + -метр] — прыбор для вымярэння магнітных характарыстык ферамагнітных матэрыялаў. П Е Р М Е Н Д ЗІ0 Р [англ. permendur, ад perme(ability) = пранікальнасць + durable) = трьгоалы] — магнітна-мяккі сплаў жалеза з кобальтам. П Е РМ Е Н О РМ [ням. Permenorm, ад perme(abel) = пранікальны + Norm = норма] — магнітна-мяккі сплаў нікелю з жалезам. П Е РМ Ш В А Р [англ. perminvar, ад perme(ability) = пранікальнасць + invariable) = нязменны] — магнітна-мяккі сплаў нікелю з жалезам і кобальтам. П Е Р М У Т Ы Т Ы (фр. permutite, ад лац. permutrae + змяняць) — рэчывы (алюмасілікаты натрыю і калію), якія выкарыстоўваюцца для ачысткі і змякчэння вады. П Е Р Ш Ц Ы Ё ЗН Ы (лац. pernicios us = гібельны) — мед. злаякасны (напр. п-ая анемія). П ’Е Р О (фр. pierrot, ад Pierre = імя героя іт. народнай камедыі 16 ст.) — персанаж французскага народнага тэатра 17 — 18 ст.; блазан, паяц. П Е Р О Н (фр. perron) — пасажырская платформа 1 на чыгуначнай станцыі. ІТЕРПЕНДЬПСУЛЯР (лац. perpen dicularis = адвесны) — прамая лінія, якая перасякае другую прамую пад вуглом 90°.
ІІЕ РП Е Н Д Ы К У Л А р Н Ы (лац. perpendicularis) — размешчаны пад прамым вуглом да чаго-н. П Е Р П Ё Т У У М -М бБ ІЛ Е (лац. perpetuum mobile = які вечна рухаецца) — вечны рухавік, фантастычны рухавік, які аднойчы запушчаны быццам ніколі не спыніць свой рух. ПЕРСАНА ж (фр. personnage, ад лац. persona = асоба) — дзеючая асоба ў мастацкім творы. ПЕРСАНА л (лац. personalis = асабовы) — склад супрацоўнікаў якой-н. установы, прадпрыемства, a таксама група работнікаў адной прафесіі, аднаго полу і інш. (напр. п. лабараторыі, медыцынскі п., жаночы п.). П ЕРС А Н А Л ІЗМ (ад лац. persona = асоба) — кірунак сучаснай каталіцкай філасофіі, які лічыць асобу першаасновай быцця, a быццё гтраяўленнем теорчай актыўнасці вярхоўнай асобы — бога. П ЕРСА Н А л Ь Н Ы (лац. personalis = асабовы) — які датычыцца толькі пэўнай асобы або ажыццяўляецца пэўнай асобай (напр. п-ае запрашэнне, п-ая адказнасць). П Е РС А Ш Ф ІК А В А Ц Ь (ад персона + лац. facere = рабіць) — увасабляць неадушаўлёныя прадмеіы або абстрактныя паняцці ў вобразе чалавека П Е Р С А Ш Ф ІК А Ц Ы Я (ад персона + -фікацыя) — увасабленне неадушаўлёных прадметаў або абстрактных паняццяў y вобразе чалавека. П Е РС Е В Е РА Ц Ы Я (лац. perseve rabo) — сгэрэатыпнае п аўтарнне ў чалавека якога-н. псіхічнага воб-
194
раза, дзеяння, выказвання або стану. П Е РС Е ІД Ы (ад гр. Perseus = імя старажытнагрэчаскага міфалагічнага героя, сына Зеўса і Данаі) — вялікі паток метэораў, якія ляцяць штогод каля 12 жніўня з боку сузор’я Персея. ПЕРСЕПГГР0Н (англ. perceptron, ад лац. perceptio = успрыманне) — устройства, якое мадэлюе ўсгтрыманне; выкарыстоўваецца для рашэння задач, звязаных з распазнаваннем вобразаў. П Е Р С Ё Я (н.-лац. persea) — вечназялёная дрэвавая або кустовая расліна сям. лаўровых, пашыраная ў тропіках і субтропіках Амерыкі, Усх. і Паўд.-Усх. Азіі; адзін з відаў — авакада. ПЁРСПС (лац. persicus = персідскі) — пладовае дрэва сям. ружавых, пашыранае ў цёплаўмераных і субтрапічных зонах, a таксама сакаўны плод гэтага дрэва з пушыстай жаўтавата-чырвонай скуркай і буйной костачкай. П Е Р С ІС Т ^ Н Т Н Ы (ад лац. per sistere = прабываць) — які існуе на працягу доўгага часу; п - ы я ф о р м ы — арганізмы, якія захоўваюцца ў працэсе эвалюцыі ў нязменным выглядзе. П Е Р С 0 Н А (польск. persona, ад лац. persona) — 1) асоба (часцей y іранічным сэнсе) (напр. важная п., уласнай персонай — сам, асабіста); 2) асоба пры разліках абслугоўвання, пераважна за сталом (напр. накрыць стол на шэсць персон). П ЕРС О Н А ГРА ТА (лац. persona grata = пажаданая асоба) — 1) дыпламат, чыя кандыдатура на дыпламатычны пост адобрана ўра-
------- п
дам той краіны, куды ён накіраваньг, 2) перан. асоба, да якой ставяцца прыхільна. П Е Р С 0 Н А Н О Н rP À T A (лац. persona non grata = непажаданая асоба) — 1) дыпламатычны прадстаўнік, які не карыстаецца давер’ем з боку ўрада дзяржавы, куды ён прызначаны; 2) перан. асоба, якая не карыстаецца прыхільнасцю. П Е Р С П Е К Т 0 Г Р А Ф (ад перспектыва + -граф) — прыбор для вычэрчвання перспектыўных праекцый дэталей машьш, збудаванняў. П Е РС П Е К Т Ы В А (фр. perspecti ve, ад лац. perspicere = уважліва разглядаць) — 1) від удалячынь з якога-н. месца; 2) спосаб перадачы аб’ёмных прадметаў на плоскасці з улікам уяўных змяненняў іх велічыні, абрысаў, выразнасці ў залежнасці ад ступені аддаленасці ад наглядальніка (законы перспектывы); 3) раздзел начартальнай геаметрыі, які вывучае правілы і спосабы праекцыі прадметаў на плоскасць; 4) перан. планы на будучае (напр. перспектывы развіцця навукі); y перспектьше — y будучым. П Е РС У Л ЬФ А т Ы (ад лац. per = звыш + сульфаты) — солі сярністай кіслаты; выкарыстоўваюцца пераважна ў хімічных аналізах.
п е р т у з Ар ы я (н.-лац. pertusaгіа) — накіпны сумчаты лішайнік сям. пертузарыевых, які трапляецца на кары дрэў, раслінных рэштках, глебе, імхах, радзей на камяністым субстраце.
П Е РТ У Р БА Ц Ы Я (лац. perturbatio = расстройства) — 1) ралтоўнае парушэнне звычайнага, нармальнага ходу чаго-н.; 2) адхіленне ў руху нябеснага цела вакол якога-н.
195
п
цэнтральнага цела, выкліканае прыцяжэннем іншых нябесных цел. П Е Р Т У С Ш (ад лац. праходны) — лекавы які выкарыстоўваецца квальны сродак пры коклюшы і інш.
П ЕРФ А РЬІРА ВА Ц Ь гл. перфараваць. П Е Р Ф Ё К Т (лац. perfectus = закончаны) — адна з форм прошлага часу дзеяслова ў некаторых мовах, якая абазначае дзеянне, пгго закончылася ў мінулым, a вынік яго працягваецца цяпер.
pertusus = прэпарат, як адхар-
бранхітах,
П ЕРФ А К А РТА (ад лац. perforare = свідраваць + карта) — папяровая або кардонная картка стандартнага памеру і формы, на якую інфармацыя наносіцца перфара-
цыяй. П ЕРФ А РА ВА Ц Ь, перф а ры РА ВА Ц Ь (лац. perforare = свідравадь) — 1) прабіваць скразныя адтуліны на папяровай, кардоннай картцы ( перфакарце), на фота- або кіііастужцы; 2) рабіць шчыліну ў горнай пародзе, аддзяляючы яе частку ад агульнага масіву (напр. п. пласт калійнай солі). П ЕРФ А РА ТА Р (лац. perforator = які прабівае, свідруе) — 1) апарат, якім гтрабіваюць скразныя адгуліны на папяровай, кардоннай картцы ( перфакарце), на фота- або кінастужцы; 2) машына для бурэння свідравін y горных пародах; бурыльны малаток. П Е РФ А РА Т О РЫ Й (ад лац. perfo rare = прабіваць, свідраваць) — пярэдняя частка галоўкі сперматазоіда, дзякуючы якой ён пранікае праз абалонку яйца. п е р ф а р Ац ы я (лац. perfora tio) — 1) прабіванне скразных адтулін на папяровай, кардоннай картцы ( перфакарце), на фота- або кінастужцы; 2) сістэма спецыяльна прабітых скразных адтулін на чым-н.; 3) пракол, гтрарыў полага або трубчастага органа цела чалавека або жьшёлы.
П Е Р Ф 0Р М Е Р (англ. performer) — акцыя, якая мае поспех, г.зн. такая акцыя, якая, валодаючы максімальна магчымым дывідэндам, рэалізуецца з найбольшай розніцай паміж рьшачнай і намінальнай іх вартасцямі на фондавай біржы. П Е Р Ф У ЗІЯ (лац. perfusio = уліванне) — прапусканне крьші або раствору праз сасуды ізаляванага або выключанага з агульнага кола кровазвароту органа. П ЕРХ Л А РА і Ы (ад лац. per = звыш + хлараты) — солі хлорнай кіслаты. П Е Р Ц Ы ІіІРА В А Ц Ь (лац. percipe re = успрымаць, адчуваць, разумець) — псіх. непасрэдна ўспрымаць аб ’ектыўную рэальнасць, якая дзейнічае ў дадзены момант на органы пачуццяў. П Е Р Ц Э Ш Ё Н Т (лац. percepiens, -ntis = які ўспрымае) — чалавек, які ўспрымае мысленныя сігналы, што пасылаюцца пры правядзенні тэлепатычных доследаў іншым чалавекам. П Е РЦ Э П ТА Р (ад лац. perceptio = разуменне, пазнаванне) — сістэма элементаў біялагічнага тыпу (ор~ г а н \ прызначаная для ўспрыняцця вобразаў (сігналаў) аб’ектыўнага свету. П Е Р Ц Э П Ц Ы Я (лац. perceptio = разуменне, пазнаванне) — псіх. успрыманне, непасрэднае адлюстра-
196
ванне аб’ектыўнай рэальнасці органамі пачуццяў (параўн. аперцэпцыя 1).
п
род.
П Е Р Ы БЛ Ё М А (гр. periblema = абалонка) — слой ініцыяльных клетак y конусе нарастання кораня, з якіх развіваецца першасная кара.
П Е РШ (фр. perche = жэрдка) — доўгі шост, які выкарыстоўваюць пры выкананні акрабатычных нумароў артысты цырка ( эквілібрыс-
П Е Р Ы Г А С ТРЬІТ (ад перы- + гр. gaster, -tros = страўнік) — запаленчае паражэнне серознай абалонкі страўніка.
П Е Р Ч (англ. perch) — тое, што і
ты). П Е Р Ш Э Р 0 Н (фр. percheron, ад Perche = назва правінцыі ў Францыі) — парода ламавых коней, выведзеная ў Францыі. П Е Р Ы (перс. pari) — добрая фея ў персідскай міфалогіі, якая ахоўвае людзей ад злых духаў. П Е Р Ы - (гр. регі = навокал, каля, побач) — першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае «каля», «навокал». П Е РЫ А Д Э Ш Т (ад перы- + гр. aden = залоза) — запаленне тканак вакол лімфатычных залоз. П Е Р Ы А К Т Ы (гр. periaktos = які верціцца) — дэкарацыі ў выглядзе трохгранных прызм, што паварочваюцца, y старажытнагрэчаскім тэатры. П Е РЫ А Р Т Р Ы Т (ад перы- + гр. arthron = сустаў) — запаленне калясустаўных тканак буйных суставаў y выніку траўмы, перагрузкі, ахаладжэння. Ш Р Ы А Р Т Э Р Ь П Т (ад перы- + артэрыя) — запаленчае паражэнне артэрый, якое ахоплівае знешні слой.
іх
П Е РЫ А С Т Р (ад перы- + гр. astron = зорка) — астр. бліжэйшы да галоўнай зоркі пункт арбіты зоркіспадарожніка (проціл. апаастр).
П Е Р Ы Г Ё Й (н.-лац. perigaeum, ад гр. регі = вакол + gaia = зямля) — астр. бліжэйшы да цэнтра Зямлі пункт арбіты Месяца або штучнага спадарожніка (проціл. апагей 1). П Е Р Ы Г Ё Л Ш (ад перы- + гр. helios = Сонца) — астр. пункт найменшага адцалення арбіты планеты, камеіы або ппучнага спадарожніка ад Сонца (проціл. афелій). П Е Р Ы Г Л Я Ц Ы Я Л Ь Н Ы (ад перы- + лац. glacialis = ледзяны) — які мае адносіны да адкладаў, што намножыліся ў шырокай палосе па перыферыі старажышых або сучасных (у гарах) леднікоў. П Е РЫ Д А Т Ы Т (фр. peridotite) — глыбінная магматычная горная парода, якая складаецца пераважна з алівіну і піраксену. П Е РЫ Д О Т (фр. péridote) — тое, што і алівін. П Е Р Ы Д Ы Й (гр. peridion = мяшочак) — абалонка пладовага цела некаторых грыбоў. П Е Р Ы Д Ы Н Е І (н.-лац. peridinium, ад гр. peri dines = які круціцца вакол) — атрад прасцейшых класа жгуцікавых; займаюць прамежкавае становішча паміж раслінамі і жывёламі; панцырныя жгуціканосцы. П Е Р Ы Д Ы Ш У М (н.-лац. peridiniшп) — аднаклетачная пірафітавая водарасць сям. перыдыніевых,
197
п--------
якая пашырана ў прэсных, саланаватых і марскіх водах.
П Е Р Ы М Е Т Р (гр. perimetron = круг, акружнасць) — сума даўжынь усіх старон многавугольніка.
П ЕРЫ Д Э РМ А (ад перы- + dsp-
Ma) — 1) другасная покрыўная тканка ў раслін; 2) цвёрдая арганічная абалонка, якая прыкрывае сцёблы калоній марскіх гідроідных паліпаў.
П Е Р Ы М Ё Т Р Ы Й (ад перы- + гр. metra = матка) — брушны покрыў маткі. П Е Р Ы М Е Т Р Ы Т (ад перы- + гр. metra = матка) — запаленне покрыва маткі, якое ўзнікае як ускладненне пры захворваннях жаночых палавых органаў, родах, абортах і інш.
П Е РЫ Ё Д Ы К А (гр. periodikos = які паўтараецца, чаргуецца) — перыядычныя друкаваныя выданні. П Е Р Ы Ё С Т (ад перы- + гр. osteon = косць) — верхні злучальна-тканкавы слой косці, надкосніца. П Е РЫ К А РД (гр. perikardios — які знаходзіцца вакол сэрца) — знешняя абалонка сэрца; калясардэчная сумка
П Е Р Ы Н А Т А Л ЬН Ы (ад перы- + лац. natalis = які адносіцца да нараджэння) — які адносіцца да перыяду непасрэдна пасля родаў або да родаў.
П Е РЫ К А РД Ы Т (ад гр. perikardi os — які знаходзіцца вакол сэрца) — запаленне перыкарда.
П Е Р Ы Н Е Ф Р Ь ІТ (ад перы- + гр. nephros = нырка) — запаленне тканак вакол ныркі.
П Е Р Ы К А Р Д Ы Я Л ЬН Ы (ад гр. perikardios — які знаходзіцца вакол сэрца) — п - ы я клетк і — тое, што і нефрацыты. П Е Р Ы К А Р П ІЙ (н.-лац. регісагрішп, ад гр. регі = вакол + karpos = плод) — сценка плода ў раслін, якая акружае насенне.
П Е РЫ П А Т Э Т Ы ЗМ (ад гр. регіpateo = прагульваюся) — філасофскае вучэнне, заснаванае Арыстоцелем, характэрнае тым, што выкладалася ў час прагулак. П Е Р Ы П А Т Э Т Ы К І (гр. регіраtetikoi = аматары прагулак) — паслядоўнікі перыпатэтызму.
П Е Р Ы К А Р Ы Ё Н (ад перы- + гр. кагуоп = арэх, ядро) — цела нейрона без адросткаў, дзе зм яш чаецца ядро і асноўныя клетачныя арганоіды.
П Е Р Ы П Е Т Ы Я (гр. peripeteia = змена) — раптоўная змена, нечаканы паварот y якой-н. падзеі, y жыцці.
П Е Р Ы К Л Ш А Л Ь (ад перы- + гр. klino = нахіляюся) — частка антыкліналі, дзе слаі складкі замыкаюцца, a шарнір апускаецца.
П Е Р Ы П Л Ы (гр. регіріоі) — жанр старажытнагрэчаскай літаратуры, прысвечанай апісанню марскіх плаванняў уздоўж берагоў.
П Е Р Ы Л Ш Ф А (ад перы- + лімфа) — вадкасць, якая запаўняе прастору паміж перапончатым і касцявым лабірынтам ва ўнутраным вуху пазваночных.
П Е Р Ы П Р 0 К Т (ад перы- + гр. proktos = задні праход) — вобласць вакол анальнай адгуліны ў марскіх вожыкаў, пазбаўленая вапняковага панцыра.
198
п
П Е Р Ы П Т Э Р (гр. peripteros) — тып старажытнагрэчаскага храма, з усіх бакоў акружанага каланадай. H E P blC À P K (ад перы- + гр. sarit = мяса) — шкілетная абалонка галінак гідроідных паліпаў. П Е Р Ы С К О П (гр. periskopeo = гляджу вакол) — аптычны прыбор для назірання з закрытага месца (з акопаў, бліндажоў, падводных лодак і інш.). П Е Р Ы С П Е Р М (ад перы- + гр. sperma = семя) — запасная пажыўная тканка насення кветаавых раслін, якая ўтвараецца з рэштак нуцэлуса семяпачатка. П ЕРЫ С Т А л Ь Т Ы К А (гр. ptristaltikos = які ахоплівае, сціскае) — хвалепадобнае рытмічнае сцісканне сценак полых органаў — стрававода, страўніка, кішак y чалавека і жывёл. П Е Р Ы С Т О М (ад перы- + гр. stoma = рот) — вобласць вакол рота ў марскіх вожыкаў, пазбаўленая вапняковага панцыра. П Е РЫ С Т О М П О М (ад перы- + гр. stoma = рот) — першы галаўны сегмент кольчатых чарвей, дзе размешчана ротавая адгуліна. П Е Р Ы С Т Ы Л Ь (гр. peristylos = акружаны калонамі) — прамавугольны двор, сад або плошча, абнесеныя крытай каланадай. П Е Р Ы С Я Л Ё Н ІЙ (ад перы- + гр. selene = Месяц) — астр. бліжэйшы да Месяца пункт арбіты ппучнага спадарожніка Месяца (проціл. стасяленій). П Е Р Ы Т А Н Е А Л ЬН Ы (ад гр. регіtonaion = брушына) — які адносіцца да поласці паміж перыетальнай
і вісцэральнай брушынай (напр. п. эпітэлій).
П Е Р Ы Т А Н ІТ (ад гр. peritonaion = брушьша) — запаленне брушыны, якое і^нікае як ускладненне пры апендыцыце, раненнях жьшата і інш. ПЕРЫ ТОНЕАСКАГОЯ (ад гр. pe ritonaion = брушына + -скапія) — агляд брушной поласці эндаскопам, які ўводзіцца праз траакар. П Е Р Ы Т Р Ы Х І (ад перы- + гр. triks, -ichos = волас) — бактэрыі з жгуцікамі, размешчанымі па ўсёй паверхні клеткі. П Е Р Ы Т Р ^ М Ы (ад перы- + гр. tréma = прысоска, адтуліна) — асобыя пласцінкі з дыхальнымі адтулінамі (стыгмамі) па баках цела кляшчоў. П Е Р Ы Т Э Ц Ы Й (ад перы- + гр. theke = сумка) — паўзамкнутае пладовае цела некаторых сумчатых грыбоў і лішайнікаў з вузкай адтулінай на вяршыні, праз якую выкідаюцца споры. П Е Р Ы Ф Е Р Ы Ч Н Ы (ад перыферыя) — размешчаны на паверхні, аддалены ад цэнтра (напр. п-ая нервовая сістэма). П Е Р Ы Ф Е Р Ы Я (гр. periphereia = акружнасць) — 1) ускраіна, аддаленая ад цэнтра мясцовасць, a таксама мясцовыя ўстановы ў адрозненне ад цэнтральных; 2) аддаленая ад цэнтра частка чаго-н. (напр. нервовая п.). П ЕРЫ Ф ГТО Н (ад перы- + гр. phyton = расліна) — сукупнасць арганізмаў, якія пасяляюцца на падводных прадметах і раслінах (напр. прасцейшыя, чэрві, малюскі, губкі і інш.); абрастанне.
199
П ----П Е Р Ы Ф Р А з А (гр. periphrasis) — від тропа, выраз, які з ’яуляецца апісальнай перадачай прамога значэння слова (напр. «цар звяроў» замест «леў»). П Е Р Ы Х 0 Н Д Р (ад перы- + гр. chondros = храсток) — анат. знешні злучальнатканы слой храстка (акрамя сустаўнага); надхрасточніца. П Е РЫ Ц ЬІК Л (ад перы- + цыкл) — першасная мерыстэма, адзін або некалькі слаёў клетак якой акружаюць y корані цэнтральны цыліндр. ПЕ РЫ Ц Ы К Л О ІД А (ад перы- + цыкпоіда) — мат. плоская крывая, якую апісвае пункт, што ляжыць на акружнасці, якая коціцца без коўзання па нерухомай акружнасці, што датыкаецца да першай акружнасці пасярэдзіне. П Е РЫ Ц Э М Е Н Т Ы Т (ад перы- + цэмент) — тое, што і перыядан-
тыт. П Е Р Ы Ц ^Н Т Р (ад перы+ цэнтр) — пункт арбіты нябеснага цела, самы блізкі да цела, вакол якога адбываецца рух; y залежнасці ад назвы цэнтральнага цела перыцэнтр назьшаюць перыястрам, перыгеем, перыгеліем і інш. П Е Р Ы Э К І (гр. регіоікоі = літар. суседзі) — непаўнапраўная частка насельнідгва некаторых старажытнагрэчаскіх полісаў (Спарты, Аргоса, Эліды, Фесаліі). П Е Р Ы Э Л Е К Т Р A T Ô H (ад перы+ электратон) — змена ўласцівасцей нерва, якая выяўляецца на пэўнай адлегласці ад месца ўздзеяння на яго электрычнага току. П Ё РЬІЯ Д (гр. periodos = абход, пэўпае кола часу) — 1) адрэзак ча-
су, y які што-н. пачынаецца і заканчваецца (напр. п. росквіту); 2) этап грамадскага развіцця (гістарычны п.); 3) адрэзак часу, на працягу яхога завяршаецца які-н. паўторны працэс (напр. п. абарачэння Зямлі вакол Сонца); 4) лінгв. складаны сказ з дзвюма інтанацыйна процілеглымі часткамі; 5) раздзел музычнага твора, y якім выкладзена закончаная музычная думка; 6) група лічбаў, якія нязменна паўтараюцца ў адной і той жа паслядоўнасці; 7) частка геалагічнай эры, якая дзеліцца ў сваю чаргу на эпох і.
П Е РЫ Я Д А Н ТЬІТ (ад перы- + гр. odus, odontos = зуб) — запаленне карнявой абалонкі зуба П Ё РЫ Я Д Ы ЗА Ц Ы Я (ад перыяд) — падзел працэсаў развіцця на асноўныя перыяды, што якасна адрозніваюцца адзін ад аднаго. П Е Р Ы Я Д Ь ІЧ Н Ы (гр. periodikos) — 1) які паўтараецца праз пэўныя прамежкі часу (напр. п-ыя дажджы); 2) які выдаецца праз пэўныя прамежкі часу; п. д р y к — газеты, часопісы. П Е РЫ Я С Т РА К У М (ад перы- + гр. ostrakon = чарапок) — знешні слой ракавіны малюскаў, які складаецца з арганічнага рэчыва канхіяліну. П Е Р Ь Ы С Т Ь ІТ (ад перы- + гр. osteon = косці) — запаленне надкосніцы ў чалавека і жывёл. П ЁСА (ісп. peso, ад лац. pensum = адважанае) — 1) даўняя іспанская сярэбраная манета вартасцю 20 рэалаў.; 2) грашовая адзінка Аргенціны, Балівіі, Дамініканскай Рэспублікі, Калумбіі, Кубы, Мексікі, Філіпін, Уругвая, роўная 100 сентава або 100 сентэсіма.
200
----------- П I I ’ÉC A (фр. piece) — 1) драматычны твор, прызначаны для пастаноўкі на сцэне; 2) невялікі музычны твор (інструментальная п.). ПЕСЕТА (ісп. peseta) — грашовая адзінка Іспаніі, роўная 100 сентыма. П Е С Ш ЗЗМ (фр. pessimisme, ад лац. pessimus = найгоршы) — светаадчуванне, прасякнутае безнадзейнасцю, нявер’ем y лепшае будучае, схільнасць ва ўсім бачыць толькі дрэннае (проціл. аптымізм). П Е С Ш ІС Т (фр. pessimiste, ад лац. pessimus = найгоршы) — чалавек, схільны да песімізму (проціл. аптыміст). ПЕ С ІМ ІС Т Ь ІЧ Н Ы (ад песімізм) — прасякнуты песімізмам (проціл. сттымістычны). П Е С ІМ У М (ад лац. pessimum = самае дрэннае) — аслабленне дзейнасці органа або тканкі пры залішне моцнай або частай стымуляцыі, пгго перавышае іх функцыянальныя магчымасці. П Е С Т А Л О Ц Ы Я (н.-лац. pestalotia) — недасканалы грыб сям. меланконіевых, які развіваецца на лісці і галінках аслабленых дрэў і кустоў (лілы, дуба, ябльші, рабіны, клёна і інш.). П Е С Т Ы Ц ЬІД Ы (ад лац. pastis = зараза + -цыды) — хімічныя сродкі барацьбы з рознымі шкоднымі арганізмамі — насякомымі (інсекпіыцыды), кляшчамі (акарыцыды), баюіэрыямі (бактэрыцыды), грыбкамі (ф у н г іц ы д ы грызунамі (ратыцыды, заацыды) і інш.; ядахімікаты.
ITÉTA (іт. pieta = міласэрнасць) — сцэна аплаквання Хрыста багародзіцай ў выяўленчым мастацгве. ПЕТА р ДА (фр. petard) — 1) старадаўні разрыўны снарад y выглядзе мегалічнай пасудзіны, напоўненай порахам, які прымяняўся для ўзрыву мастоў і інш.; 2) сігнальны разрыўны снарад, які кладзецца на рэйкі, каб спыніць чыгуначны поезд y выпадку небяспекі; 3) папяровы снарад з парахавым зарадам, род феерверку ў піратэхніцы. П ЕТРА - (гр. petro = камень) — першая састаўная частка складаных слоў, пгго абазначае «які адносіцца да каменя, да горных na po д». П Е Т РА ГЕ Н Е ЗІС (ад петра- + генезіс) — утварэнне і паходжанне горных парод. П Е Т РА Г РА Ф ІЯ (ад петра- + -графія) — раздзел геалогіі, які займаецца апісаннем горных парод. П Е Т Р А Л О Г ІЯ (ад петра- + -логія) — раздзел геалогіі, які вывучае мінералагічны і хімічны склад горных парод, іх структуру і заканамернасці ўтварэння. П Е Т РА Т Э К Т О Ш К А (ад петра+ тэктоніка) — раздзел петрало<я/, які вьшучае структуры тэктанітаў. ПЕТРАФІЗПСА (ад петра- + фізіка) — раздзел петралогіі, які вывучае сувязь фізічных уласцівасцей горных парод з іх складам, структурай і гісторыяй фарміравання. П ЕТРА Ф ГГЫ (ад петра- + -фіты) — тое, што і літафіты.
201
п
ПЕТЫ М ЁТР (фр. petit-maître = франт) — уст. сатырычны вобраз маладога франта.
ПЕТРАХІМ ІЯ (ад петра- + хімія) — раздзел петрапогіі, які вывучае размеркаванне хімічных элементаў y горных пародах і мінералах.
ПЕТЬІТ (фр. petit = маленькі) — друкарскі трыфт, кегель якога роўны 8 пунктам (каля 3 мм).
П ЕТР0ГЛ ІФ Ы (ад петра- + гр. glyphe = разьба) — высечаныя ў старажытнасці на скалах малюнкі жывёл, гаспадарчых і ваенных сірн.
ПЕТЫ ЦЬМ (лац. petitio) — пісьмовае калектыўнае прашэнне, накіраванае органам улады.
ПЕТРбГРАФ (ад петра- + -граф) — спецыяліст y галіне пет-
раграфіі. П ЕТР0Л А Г (ад петра- + -паг) — спецыяліст y галіне петралогіі. П ЕТР0Л ЕУ М (англ. petroleum, ад гр. petra = камень + лац. oleum = алей) — назва нафты ў англамоўных краінах (ЗІПА, Англіі і інш ). П ЕТРЎРГЫ (ад гр. petra = камень + ergon = работа) — вытворчасць шклокрыпггалічных матэрыялаў і вырабаў з расплаваў горных парод метадам ліцця. ПЕ ТРЫФПСАЦЫЯ (ад петра- + -фікацыя) — 1) працэс ператварэння ў камень, напр. асадачных парод y цвёрдую масу; 2 ) перан. усталяванне чаго-н. y пэўнай форме. П ’ЕТРЭН (ад бельг. Pietrain = назв а мясцовасці ў Бельгіі) — парода свіней мяснога напрамку, выведзеная ў пач. 20 ст. y Бельгіі. ПЕТУШ Я (фр. petunia, ад індз. petuma) — травяністая расліна сям. паслёнавых з буйнымі яркімі кветкамі розных колераў, пашыраная пераважна ў Паўд. Амерыцьг, на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная.
П ЕТ^ХІЯ (іт. petecchie = плямы) — дробнае кропачнае кровазліццё на скуры або слізістых абалонках. ПЕЦЫЦА (н.-лац. peziza) — сумчаты грыб сям. пецыцавых, расце на вільготнай глебе, гноі, гнілой драўніне. ПЕЯРАТЬІЎНЫ (ад лац. peior = горшы) — неадабральны, уніжальны. Ш (гр. п = літара грэчаскага алфавіта, якая абазначае гук «п») — мат. ірацыянальны лік, роўны адносінам даўжыні акружнасці да дыяметра. Ш В 0 Н Я (польск. piwonia, ад фр. pivoine) — травяністая расліна сям. півоневых з вялікімі чырвонымі, ружовымі ці белымі кветкамі, пашыраная ва ўмераных і горных зонах Еўразіі, на захадзе Паўн. Амерыкі; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. Ш Г А П А Г І (ад гр. pyge = крыж + pagos = скаваны) — парок развіцця, пры якім блізняты зрасліся ў вобласці крыжа (параўн. ксіфапаа ).
Ш Г А С Т Ы Л Ь (ад гр. pyge = крыж + stylos = слупок) — задні канец хрыбетніка ў рада жывёл, прадстаўлены зросшыміся пазванкамі; копчык (напр. y птушак).
202
п Ш ГА Т Р Ы К С (н.-лац. pygathгіх) — танкацелая малпа шэрай афарбоўкі з чырвонай папярочнай паласой на грудзях, якая водзіцца ў трапічных лясах Паўн.-Усх. Азіі. Ш Г ІД Ы Й (ад гр. pyge = зад) — задні аддзел брушка ў насякомых. ІШ 'М А Ш Ё Н (гр. Pygmalion = імя міфічнага старажытнагрэчаскага скульптара, які закахаўся ў вылепленую ім статую Галатэі) — асоба, закаханая ў свой твор. ГПГМ ЁЙ (гр. pygmaios = велічынёй з кулак) — 1) прадстаўнік нізкарослых плямён y Цэнтр. Афрыцы і Паўд.-Усх. Азіі; 2) перан. чалавек надта малога росту; 3) nepan. нікчэмны, абмежаваны чалавек. iü T M É H T (лац. pigmentum) — 1) асобае рэчыва ў жьюёльных і раслінньгх арганізмах, якое надае афарбоўку тканкам арганізма і ўдзельнічае ў розных арганічных працэсах; 2) хімічнае злучэнне, якое ў выглядзе парашкоў прымяняецца для фарбавання пластмас, гумы, хімічных валокнаў і г.д. ІІІГ М Е Н Т А Ц Ы Я (ру с. ішгментаЦня, ад лац. pigmentum = пігмент) — афарбоўка тканак жывых арганізмаў, абумоўленая наяўнасцю пігмента (напр. колер скуры, валасоў). П і г м б і д (ад гр. pygmaios = велічьшёй з кулак + -оід) — умоўная назва прадстаўніка нізкарослых плямён y Цэнтр. Афрыцы і некаторых абласцях Паўд.-Усх. Азіі. ПГЕЛАГРАФ ІЯ (ад гр. pyelos = лаханка + -графія) — метад рэнтгеналагічнага даследавання нырак.
П ІЕ Л А Н Е Ф РЫ Т (ад гр. pyelos = лаханка + nephros = нырка) — запаленне нырачных лаханак, ускладненае запаленнем нырак. ІІІЕ Л ІТ (ад гр. pyelos = лаханка) — запаленне нырачных лаханак. ІН Е М ІЯ (ад гр. руоп = гной + -емія) — форма сэпсісу, пры якой y розных органах утвараюцца шматлікія метастатычныя гнойнік і.
Ш Е С М Ы (н.-лац. piesmatidae) — сямейства насякомых атрада паўцвердакрылых; дробныя светлаафарбаваныя клалы; раслінаедныя. Ш Е Т Ь ІЗМ (фр. pietisme, ад лац. pietas = набожнасць) — 1) містычная плынь y лютэранствеу паслядоўнікі якой прапаведавалі рэлігійна-маральнае самаўдасканаленне, набожнасць, аскетызм, містыку; 2) рэлігійна-містычны настрой (часта прытворны), набожнасць. Ш Е Т Э Т (ням. Pietat, ад лац. pietas, -atis = набожнасць) — глыбокая павага, пачцівыя адносіны да каго-н., чаго-н. ш ж А м а (англ. pyjama, ад інд. pâjdzâma) — хатняе або спальнае адзенне (куртка і пгганы).
пшон (фр. pigeon = голуб) — пуслы, франтаваты малады чалавек. Ш ЗА Л ІТ Ы (ад гр. pisos = гарох + -літ) — скапленні слаба сцэментаваных вапняковых аалітаў памерам больш за 2 мм y папярочніку. П В А У Р А (н.-лац. pisaura) — павук сям. пізауравых; жьюе на ўзлесках, палянках. ППС (фр. ріс) — 1) вострая вяршыня гары; 2) кароткатзрміновы рэзкі
203
П ------------
пад’ём y развіцці чаго-н. (напр. п. атмасфернага ціскуХ г a д з і н a п. — час найбольшага напружання ў рабоце транспарту.
П ІК А (фр. pique) — зброя ў выглядзе доўгага дрэўка з вострым металічным наканечнікам ППСАД0Р (ісп. picador, ад рісаг = калоць) — коннік, удзельнік бою быкоў y Іспаніі, які ўколамі пікі прыводзіць y шаленства быкоў. П ІК А Л А (іт. piccolo = літар. маленькі) — назва самага маленькага і самага высокага па гучанню музычнага інструмента (напр. маленькая флейта, маленькая домра і г.д ). Ш К А Н Т Н Ы (фр. piquant = калючы) — 1) востры на смак (напр. п. соус); 2) перан. які выклікае востры інтарэс, цікавасць (напр. п. выпадак); 3) перан. прываблівы, спакуслівы (напр. п-ая знешнасць). Ш К А П (англ. pick-up, ад pick up = паднімаць) — 1) невялікі аўтамабіль, звычайна з адкрытым кузавам і з адкіднымі сядзеннямі каля бартоў, 2) прыстасаванне ў камбайне для падбірання скошаных сцёблаў і транспартавання іх y малацільны апарат. Ш К А ТА ж (фр. picotage) — убіванне паміж цюбінгамі драўляных кліноў, каб крапленне шахты было цалкам воданепранікальным.
I1IKÉT (фр. piquet = калок, вяха) — 1) невялікі ваенны вартавы атрад, застава (напр. конны п.); 2) група бастуючых рабочых для аховы прадпрыемства ад пранікнення ішпрэйкбрэхераў.; 3) пункт мясцовасці, адзначаны колікам, забітым роўна з паверхняй зямлі, які служыць для ўстаноўкі на ім рэйкі пры нівеліраванні і замацаванці трасы на мясцовасці; 4) адзінка вымярэння даўжыні чыгуначных ліній; 5) старадаўняя гульня ў карты. ППСЕТАВА ц Ь (фр. piqueter) — ахоўваць пгго-н., знаходзячыся ў пікеце.
ППСЕТА ж (фр. piquetage = устанаўленне колікаў) — выбар пунктаў на мясцовасці і адзначэнне іх калкамі пры нівеліраванні. ІІІК І (фр. pique) — картачная масць з малюнкам y выглядзе чорнага наканечніка пікі; віны. ГПКІРАВАЦЦА (фр. piquer) — абменьвацца з’едлівымі, кож ім і заўвагамі. П Ж ІР А В А Ц Ь (фр. piquer = літар. калоць) — зніжацца амаль вертыкальна і на вялікай хуткасці (пра самалёт). ППСІРОЎКА (ад фр. piquet = кол, калок) — перасадка маладых агароднінных, пладовых, дэкаратыўных і некаторых тэхнічных раслін для паляпшэння ўмоў іх росту.
П ІК Ё 1 (фр. piqué) — амаль вертыкальнае зніжэнне самалёта на вялікай хуттсасці; пікіраванне.
Ш К Н А ЗО Н Д (ад гр. pyknos = шчыльны + зонд) — прыбор для хуткага вызначэння шчыльнасці марской вады на розных глыбінях.
(фр. pique) — баваўняная або шаўковая тканіна палатнянага пералляцення з рубчыкам уздоўж асновы.
Ш К Н А Л Е П С ІЯ (ад гр. pyknos = часты + lepsis = прыступ) — кароткія і шматлікія прыступы памутнення свядомасці ў дзяцей
Ш КЕ
204
(пры адсутнасці парушэння псіхікі). Ш К Н А С П О Р Ы (ад гр. pyknos = шчыльны + споры) — тое, што і спермацыі.
п
ная форма пісьма пры дапамозе ўмоўных малюнкаў на дрэве, косці, камені і іншых матэрыялах.
ППСТАКАРТА (ад лац. pictus = маляўнічы + карта ) — тое, пгго і
Ш К Н А Т Э Л Ы (н.-лац. pycnotheІіа) — кусцісты сумчаты лішайнік сям. кладоніевых, які расце на пясчаных і гліністых глебах, на дзюнах, тарфяніках.
піктаграма.
ГПКШ ДА (ад гр. pyknos = шчыльны) — умяшчальня бясполых спор многіх грыбоў і лішайнікаў.
Г П Л А Б0Л (н.-лац. pilobolus) — ніжэйшы грыб класа зігаміцэт аў , які развіваецца на экскрэментах жьшёл.
ППСШК (ад гр. pyknos = шчыльны) — уст . чалавек пікнічт га тыпу. Ш КНПС (англ. picnic) — вясёлая прагулка з кампаніяй за горад, звычайна з закускай. Ш К Н ІЧ Н Ы (гр. pyknos = шчыльны) — поўны, тлусты; п. т ы п — тып целаскладу чалавека, які характарызуецца шырокай каранастай фігурай і кароткай шыяй. П Ж Н 0 М Е Т Р (ад гр. pyknos = шчыльны + -метр) — прыбор для вызначэння ўдзельнай вагі вадкасцей і цвёрдых цел невялікага аб ’ёму. Ш К РЫ Н А В Ы (ад гр. pikros = горкі); п - а я к і с л а т а — тое, пгго і трынітрафенол. ІП К Р Ы Т (ад гр. pikros = горкі) — горная парода, складзеная з алівіну і клінапіраксену. ППСТАГРА м А (ад лац. pictus = маляўнічы + -грам а) — умоўны малюнак на дрэве, косці, камені, які служыў y старажытным пісьме для паведамлення аб важных падзеях. Ш К Т А Г Р А Ф ІЯ (ад лац. pictus = маляўнічы + -графія) — старажыт-
ігікУЛІ (англ. pickles) — прыправа да некаторых страў, прыгатаваная з дробна нарэзанай марынаванай гародніны.
ІШ ІА К А Р П Ш (н.-лац. рііосагріпа, ад гр. pilos = шапка, шлем + karpos = плод) — лекавы прэпарат, алкалоід , які атрымліваюць з лісця пілакарпуса і прымяняюць пры лячэнні глаўкомы і некаторых іншых хвароб. Ш Л А К А р П У С (н.-лац. pilocar pus, ад pilos = шапка, шлем + karpos = плод) — вечназялёная кустовая расліна сям. рутавых з перыстым лісцем і дробнымі зеленаватымі кветкамі ў суквеццях, пашыраная ў Паўд. і Цэнтр. Амерыцы. ГПЛАРАСІІАЗМА (ад гр. pyloros = прываротнік + спазма) — спазма выходнай часткі страўніка пры неўрозах, язве страўніка і інш. Ш Л А РА С ТЭ Н О З (ад гр. pyloros = прываротнік + ст эноз) — звужэнне выходнай часткі страўніка пры язве страўніка, пухлінах і інш. Ш Л А Р Ы Ч Н Ы (ад гр. pyloros = прываротнік) — звязаны з заднім адцзелам стрававальных органаў жывёлы. Ш ЛА ТА В А Ц Ь (фр. piloter) — кіраваць лятальным апаратам.
205
п
П ІЛ А Т А Ж (фр. pilotage) — майстэрства кіраваць лятальным апаратам (напр. вышэйшы п.). ІПЛАЎ-ЛАВА (ад англ. pillow = падушка + лава) — лава, якая вылілася пераважна y ваду; мае форму шароў, эліпсоідаў са шкляной паверхняй. Ш Л Ё З ІЯ (н.-лац. pylaisia) — лістасцябловы мох сям. гіпнавых, які трапляецца на кары дрэў, радзей на гнілой драўніне. Ш Л Е Р С (англ. pillars, мн. ад pillar = слуп, падпора) — вертыкальная стойка для падтрымкі палубы судна. П ІЛ Е Я (н.-лац. pilea) — травяністая расліна сям. крапіўных з элin eo ідным лісцем, пашыраная ў тропіках; на Беларусі вырошчваецца як лісцева-дэкаратыўная. ІШ П Г Р Ы М (польск. pielgrzym < с.-лац. pelegrinus, ад лац. peregri nus = чужаземны) — 1) вандроўны багамолец, паломнік; 2) перан. вандроўнік, падарожны. П Ш 0 Н (іт. рііопе, ад гр. pylon = вароты) — масіўная калона, якая служыць апорай перакрыццяў або ставіцца па баках уваходаў y паркі, на масты і інш. ГОЛОТ (фр. pilote) — той, хто кіруе лятальным апаратам; лётчык. П ІЛ О Т-А ЭРА Н А У Т (ад пілот + аэранаўт) — пілот, які лятае на паветраных шарах. Ш Л Ь (фр. pille) — паляўн. загад сабаку кінуцца на дзічыну.
ІШ П 0 Л Я (лац. pilula) — 1) лякарства ў выглядзе цвёрдага шарыка; 2 ) перан. што-н. крыўднае, абразлівае (напр. паднесці пілюлю). Ш Л А С Т РА , Ш Л Й С Т Р (фр. pilas tre, ад іт. pilastro) — чатырохвугольная калона, якая адной гранню ўваходзіць y сцяну. Ш -М Е 3 0 Н Ы (ад гр. рі = назва шаснаццатай літары грэчаскага алфавіта + мезоны ) — тры разнавіднасці нестабільных элементарных часцінак, з якіх дзве (пі-плюс-мезон і пі-мінус-мезон) электрычна заражаныя, a трэцяя (пі-нуль-мезон) электрычна нейтральная. Ш М Е Н Т А (н.-лац. pimenta) — вечназялёнае дрэва сям. міртавых, якое ў дзікім выглядзе расце ў Цэнтр. Амерыцы; культывуецца ў Індьіі. П ІМ Ы (ненец. р іт у ) — футравыя боты, шэрсцю наверх, распаўсюджаныя ў паўночных народаў. ПШАКАТсйСА (гр. pinakotheke, ад pinaks, -akos = карціна + theke = сховішча) — сховішча твораў жывапісу; карцінная галерэя. П Ш А К Л Ь (фр. pinacle) — дэкаратыўныя вежкі на контрфорсах або на іншых архітэктурных частках позне-раманскіх і гатычных цэркваў. П Ш А Ц Ы Т 0 3 (ад гр. pino = п ’ю + - цытоз ) — адзін з магчымых спосабаў жыўлення арганізмаў, які заключаецца ва ўтварэнні пузыркоў цытаплазмы вакол арганічных часцінак з наступным Lx пераварваннем.
П ІЛ Ь Н Ы (польск. рііпу) — 1) праніклівы, зоркі (напр. п. погляд); ГП Н ГВШ (ням. Pinguin, фр. pingu 2) уважлівы, неаслабны (напр. п-ая in, ад лац. pinguis = тлусты, сыправерка); 3) тэрміновы, неадклад- ты ) — вялікая антарктычная птушка з падобнымі да ластаў ны (напр. п-ая патрэба).
206
крыламі, якая добра плавае, але не лятае. П Ш Г-П О Н Г (англ. ping-pong) — спартыўная гульня маленькім мячом, які перакідваецца ракеткай цераз нацягнутую ўпоперак стала сетку; настольны тэніс. П Ш Е Н (ад лац. pinus = сасна) — ненасычаны біцыклічны вуглевадарод з групы тэрпенаў. П Ш Ж А К (англ. pea-jacket) — частка мужчьшскага касцюма ў выглядзе курткі з адкладным каўняром з бартамі (напр. двухбортны п.). Ш Ш Ё Л Ы (іт. pignoli) — ядомае гарохападобнае насенне з шышак пініі. ІШ П Я (польск. ріпіа, ад іт. pigпа) — хвойнае дрэва сям. сасновых з парасонападобнай кронай і чырвона-бурай карой, пашыранае ў Міжземнамор’і; y іншых мясцовасцях вырошчваецца як дэкаратыўнае. П Ш К (англ. pink = ружовы) — ружовая фарба, y склад якой уваходзяць вокісы волава і хрому. П Ш К А (гал. pink) — невялікае двухмачтавае парусна-маторнае судна ў Галандыі, Даніі, Швецыі для рыбалоўстаа і перавозкі грузаў. ТПНОЛЬ (ням. Pinole) — дэталь металарэзнага станка, прызначаная для замацавання р ж у ч а га інструмента або падгрымання вырабу. ІЙ Н ТА (англ. pint) — мера вадкасцей і сыпкіх рэчываў y Англіі (роўная 0,568 л), ЗІПА, (роўная 0,473 л), і некаторых іншых краінах.
--------п
ІІІЙ У Л Ы (лац. pinnula = перца) — членістыя прыдаткі на праменях марскіх лілій.
ШНЦГАў (ад ням. Pinzgau =на> ва мясцовасці ў Аўстрыйскіх Альпах) — парода буйной рагатай жывёлы малочна-мясной прадуктыўнасці, выведзеная ў Аўстрыі. П Ш Ц Ы Р 0 Ў К А (ад ням. pinzieren = адразаць канец) — зразанне вярш ка маладога парастка з мэтай затрымкі росту адных парасткаў і паск ар н н я росту другіх, пгго неабходна для рэгуліроўкі пладанашэння. П Ш Ц Э Т (фр. pincette) — спружынныя шчыпчыкі для брання вельмі дробных прадметаў; выкарыстоуваецца ў медыцыне, гадзіннікавай справе і інш. Ш Н Ч Э Р (ням. Pinscher) — парода сабак з кароткай шэрсцю і доўгімі вушамі, выведзеная ў 19 ст. y Германіі. П Ш Ч -Э ф Е К Т (ад англ. pinch = сцісканне + эфекпі) — фіз. сцісканне плазмы,• праз якую цячэ электрычны ток, магнітным полем, што ўтвараецца самім токам.
ШПЕРАЗШ (н.-лац. piperasinum, ад лац. piper = перац) — лекавы прэпарат, які выкарыстоўваецца як проціглісны сродак пры лячэнні аскарыдозу і э нтэрабіёзу. П Ш Е РА Н А Л (ад лац. piper = перац) — тое, што і геліятрапін. ІШ ІЕ Р Ы Д З Ш (ад лац. piper = перац) — арганічнае азотазмяшчальнае злучэнне, бясколерная вадкасць з непрыемным пахам, якая вьпсарпстоўваецца ў аналітычнай хіміі і арганічным сініэзе.
ІШІЕТКА (польск. pipetka, ад фр. pipette) — шкляная трубачка з гу-
207
П ------------
мавым каўпачком, якой набіраюць вадкасць і выпускаюць па кроплі. П Ш К А (ад фр. pipe = люлька) —
разм. люлька для курэння.
Ш П ТА П О Р (н.-лац. piptoporus) — губавы базідыяльны грыб сям. порыевых, які расце на пнях, адмерлых і жьшых ствалах лісцевых ДРэў. Ш Р А - (гр. руг = агонь) — першая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на сувязь з агнём. Ш РА ГА л АВЫ (ад піра- + лац. galla = чарнільны арэшак); п - a я к і с л a т a — тое, пгго і пірага лол.
Ш Р А Г А Л О Л (ад піра- + лац. galla = чарнільны арэшак) — арганічнае злучэнне класа фенолаў , бясколернае крышталічнае рэчыва, выкарыстоўваецца ў фатаграфіі, для сінтэзу некаторых фарбавальнікаў і інш. Ш РА Г Е Н А Л (ад піра- + гр. genпао = нараджаю) — лекавы прэпар а т , які выкарыстоўваецца ггры сіфілітычных паражэннях цэнтральнай нервовай сістэмы, для рассмоктвання рубцоў пасля йпёкаў і інш. Ш Р А Г Е Ш ЗА Ц Ы Я (ад піра- + гр. genos = род) — перапрацоўка арганічных рэчьшаў шляхам награвання іх пры высокіх тэмпературах без доступу паветра. Ш Р А Г Е Ш Я (ад пірагены) — павышэнне тэмпературы цела, выкліканае пірагенамі. Ш Р А Г Ё Н Ы (ад піра - + -ген) — рэчывы, якія павышаюць тэмпературу цела і выклікаюць гарачку (напр. яды мікробаў, вакцыны і інш.).
П ІРА ГРА ВЮ РА (ад піра- + гравю ра) — гравюра, выкананая пшяхам прымянення піраграфіі. П ІРА ГРА Ф ІЯ (ад піра- + -графія ) — тэхніка аздаблення скураных і драўляных прадметаў выпальваннем разагрэтым да чырвані металічным разцом рознага роду ўзораў, малюнкаў. Ш РА К А Н ТА (н.-лац. ругасапtha) — вечназялёная кустовая расліна сям. ружавых з прадаўгаватым бліскучым лісцем і дробнымі белымі або ружова-жоўтымі кветкамі ў суквеццях, пашыраная ў субтропіках; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная. П ІРА КА ТЭ Х ІН (ад піра- + катэху) — арганічнае злучэнне класа фенолаў , якое з ’яўляецца састаўной часткай смол акацыі катэху і некаторых танінаў; выкарыстоўваецца для сінтэзу фарбавальнікаў, лекавых прэпаратаў, як праявіцель y фатаграфіі. Ш Р А К Л А С Т Ы Ч Н Ы (ад піра- + гр. klao = ламлю, разбіваю) — які мае адносіны да вужанічных горных парод абломкавай структуры, складзеных з раздробленых прадуктаў вулканічных вьшяржэнняў. Ш Р А К С Е Н ІТ (ад піраксены) — ультраасноўная поўнакрыпггалічная горная парода, складзеная з піраксенаў. IllP A K C É H b l (ад піра- + ksenos = чужы) — група пародаўтваральных мінералаў класа сілікатаў белага, шэрага, жоўтага і зялёнага колеру (аўгіт, ж адэіт і інш.). П ІР А К С ІЛ Ш (ад піра- + гр. ksylon = дрэва) — выбуховае рэчьша, якое вьпсарыстоўваецца пры
208
падрыўных работах і для вырабу бяздымнага пораху. Ш Р А Л А Т Р Ь Ы (ад піра- +• -латрыя) —вогнепаклонства. Ш РАЛГГ (ад піра- + -літ) — гіпатэтычнае рэчыва, з якога складаецца верхняя мантыя\ мяркуецца, што з яго ўтвараецца базальтавая магма. ІЛ Р А Л Ю ЗІТ (ад піра- + гр. lusis = ачыстка) — мінерал, двухвокіс марганцу чорнага колеру, які ўтварае рыхлыя або шчыльныя скрытакрышталічныя масы; руда марганцу. Я ш я (ад піра- + м анеадольная імпульсіўна ўзнікаючая хваравітая цяга да падпалаў. п ір а м
нія) —
ІПРАМ АРФГГ (ад піра- + гр. morphe = форма) — мінерал класа фасфат аў , хлорафасфаран волава. ГПРАМ ЕІН [ад пірам(ідон) + (каф)еін\ — лекавы прэпарат, які знімае боль і зніжае тэмпературу ў хворага. Ш РА М Е Т А Л У РГ ІЯ (ад піра- + металургія) — галіна металургіі, звязаная з атрыманнем і ачышчэннем металаў і металічных сплаваў пры высокіх тэмпературах. Ш Р А М ІТ Р Ь ІЯ (ад піра- + -метры я) — сукупнасць спосабаў вымярэння высокіх тэмператур пры дапамозе пірометраў. Ш РА М ІД А (гр. pyramis, -idos, з егіп.) — 1) мнагаграннік, асновай якога з’яўляецца многавугольнік, a астатнімі гранямі — трохвугольнікі з агульнай вяршыняй; 2) грабніца ф араонаў y Стараж. Егіпце ў выглядзе каменнага збудавання з чатырохвугольнай асновай і злучанымі ўверсе бакавымі гранямі; 3)
п
акрабатычная фігура ў форме піраміды з групы людзей; 4) куча прадметаў, якая мае шырокую аснову і звужаецца ўверсе; 5) станок для захоўвання вінтовах, a таксама вінтоўкі, састаўленыя ў кучку, завужаную ўвф се. Ш РА М ІД А Л ЬН Ы (с.-лац. pyra midalis, ад гр. pyramis, -idos = піраміда) — які мае форму піраміды (напр. п-ая таполя).
Ш Р А М ІД 0 Н (ад гр. руг = агонь + аміды) — тое, пгго і амідапірын. П ІРА Н А Ф Т (ад піра- + нафm a) — газ для асвятлення памяшканняў, які здабьшаюць з нафты. Ш РА Н ЕМ А (н.-лац. pyronema) — сумчаты грыб сям. піранемавых, які расце на месцах пажарышчаў, вогнішчаў. Ш Р А Н 0 Г Р А Ф (ад піра- + гр. ana = уверх + -граф ) — прыбор для рэгістрацыі сонечнай радыяцыі. Ш Р А Н О М Е Т Р (ад піра- + гр. ana = уверх + -метр) — прыбор для вымярэння інтэнсіўнасці сонечнай рады яцы і (гл. таксама піргеліёметр).
П ІР А П А Т Р 0 Н (ад піра- + патрон ) — патрон з порахам, выбух якога імгненна прыводзіць y дзеянне другое тэхнічнае ўстройства, напр. катапультуемае крэсла лётчыка. ш р а п л А з м а (ад піра- + плаз м а) — прасцейшыя аднаклетачныя
арганізмы,
якія
паразітуюць
y
эрытрацытах жывёл, выклікаючы
іх разбурэнне. Г П Р А П Л А ЗМ Ід б зЫ (ад піраплазміды) — група кровапаразітных хвароб млекакормячых, птушак, рыб, земнаводных і зрэдку
209
п
чалавека, якія выклікаюцца ni pa ruiазмідамі.
вырабам гаручых сумесей, сігнальных агнёў, ракет і інш.
П ІРА П Л А ЗМ ІД Ы (н.-лац. рігорlasmida) — атрад паразітных прасцейшых класа спаравікоў:; уюпочае чатыры сямействы, y тым ліку бабезіідаў і тэілерыдаў.
ІП РА Ф Е РА Л Ь [ад піра- + фера+ ал(юміній)) — гарачаўстойлівы чыгун са змяшчэннем 30 % алюмінію.
ГПРАПЛАЗМ ОЗ (ад піра- + плазм а) — хвароба дамашніх жывёл, выкліканая піраплазмамі, якіх пераносяць кляшчы. Ш Р А Р Г ІР Ь ІТ (ад гр. руг = агонь + argyros = серабро) — мінерал падкласа складаных сульф ідаў цёмна-шэрага колеру; руда серабра. Ш Р А С Е Я Ё К Ц Ы Я (ад піра- + ce лекцыя) — раздзяленне кампанентаў поліметалічнай руднай сыравіны, заснаванае на рознай лятучасці металаў. Ш РА С К А ф (ад піра- + -скаф ) — першапачатковая назва парахода. Ш Р А С К 0 П (ад піра- + -скоп) — прыстасаванне для прыблізнага вымярэння высокіх тэмператур y заводскіх печах. Ш Р А С 0 М Ы (ад піра- + сом а) — падклас марскіх хордавых жывёл падтыпу тунікатаў.; здольныя ярка свяціцца дзякуючы сімбіятычным бактэрыям. Ш Р А Т (лац. pirata, ад гр. реігаtes) — марскі разбойнік. Ш РА Т А (н.-лац. pirata) — павук сям. ліказідаў , які жьше на водных раслінах, на берагах вадаёмаў, на тарфяных імхах. Ш РА Т Э Р А Ш Я (ад піра- + т эрапія) — метады лячэння пггучным
Ш РА Ф ІЛГГ (ад піра- + гр. phylion = ліст) — мінерал падкласа слаістых сілікатаў светла-зялёнага або ружовага колеру, rod з’яўляецца сыравінай для вогнеўстойлівых вырабаў. Ш Р А Ф ІТ А В Ы (ад піра- + -фіты% п - ы я водарасці — тое, пгго і пірафіты. Ш Р А Ф ІТ Ы (н.-лац. pyrrophyta) — аддзел водарасцей; пераважна рухомыя аднаклетачныя або каланіяльныя арганізмы з двухбаковай сіметрыяй, для якіх хараюэрна размнажэнне бясполае (аўтаспорамі, зааспорам і) і палавое (ізагамія)\ пашыраны ў прэсных і марскіх водах; пірафітавыя водарасці. Ш Р А Ф 0 Б 1 Я (ад піра- + -фобія) — псіхічнае захворванне, якое праяўляецца ў паталагічнай боязі агню. Ш Р А Ф 0 Р Н Ы (ад піра- + гр. phoros = які нясе) — самазагаральны (напр. п-ыя металы). Ш Р А Х Л 0 Р (ад піра- + дwop) — мінерал класа вокісаў і гідравокісаў бурага, жаўтавата-зялёнага колеру; сыравіна для атрымання ніобію.
ІІІР А ІЦ Н (гр. pyrrhotine = чырвань) — мінерал класа сульфідаў бронзава-жоўтага колеру; магнітны калчадан.
павышэннем тэмпературы цела.
Ш РА Э Л Е К Т РЫ Ч Н А С Ц Ь (ад ш-
ІІІРА Т Э Х Ш К А (ад піра- + тэхніка ) — галіна тэхнікі, звязаная з
р а - + электрычнасць) — узбу-
джэнне электрычных зарадаў на
210
паверхні крышталёў ад награвання або ахаладжэння іх. Ш Р Г Е Ё М Е Т Р (ад гр. руг = агонь + ge = зямля + -мет р) — прыбор для вымярэння інтэнсіўнасці эфектыўнага вылучэння зямной паверхні. Ш Р Г Е Л ІЁ М Е Т Р (ад гр. руг = агонь + геліёметр ) — прыбор для вымярэння гтрамянёвай энергіі, якая прыходзіць на Зямлю ад Сонца. Ш Р К Е (ням. Pirquet = прозвішча аўстр. педыятра) — скурная прывіўка, якая ўстанаўлівае наяўнасць або адсутнасць y арганізме туберкулёзнай інфекцыі. ІБРО ГА (фр. pirogue < ісп. piragua, ад караіб. piragva) — вузкая доўгая лодка караібаў і народаў Аюяніі. П ІР 0 Л (ад піра- + -ол) — гет эрацыклічнае злучэнне, бясколерная вадкасць, якая змяшчаецца ў каменнавугальнай смале; выкарыстоўваецца для атрымання лекавых прэпаратаў, для дэзінфекцыі. Ш Р 0 Л В (ад піра- + -ліз) — расшчапленне складаных арганічных злучэнняў на прасцейшыя пры высокай тэмпературы, што адбываецца пры каксаванні вугалю, крэкінгу нафты і інш. Ш РО М Е Т Т (ад піра- + -мет р) — прыбор для вымярэння высокіх тэмператур (вышэй за 600°С). П іРО П (гр. pyropos = вогненны) — мінерал класа сіпікатаў, гранат 2 чырвонага колеру; празрыстая разнавіднасць з ’яўляецца капггоўным каменем. Ш Р С (гр. piers, мн. ад pier = слуп, прычал) — партовае збудаванне
--------п
для прычальвання суднаў з двух бакоў. П ІР У ^ Т (фр. pirouette) — 1) поўны кругавы паварот усім целам на наску адной нагі (у танцы); 2) хуткае вярчэнне цела вакол вертыкальнай восі ў фігурным катанні на каньках; 3) паварот каня на задніх нагах пры верхавой яздзе. Ш Р Ы Д А К С ІН [ад пірыдз(ін) + гр. oksys = кіслы] — тое, пгто і адэрмін.
ГП РЫ ДЗШ (гр. pyridion = вогнік) — арганічнае злучэнне гет эрацыклічнага рада, бясколерная празрыстая вадкасць з непрыемным пахам; выкарыстоўваецца ў вьпворчасці фарбавальнікаў, лекавых прэпаратаў, пестыцыдаў і інш. ГП РЫ ЛЕН (ад гр. руг = агонь + уіе = рэчыва) — лекавы прэпарат, які выкарыстоўваецца пры спа> мах перыферычных сасудаў, хваробе страўніка і дванаццаціперснай кішкі. П ЗРЫ М ІД ЗІН (ням. pyrimidin, ад гр. pyridion = вогнік) — гет эрацыклічнае злучэнне, ядро якога з ’яўляецца структурным фрагментам нуклеінавых кіслот. Ш Р Ь ІТ (гр. pyrites = абпалены агнём) — мінерал класа парсульфід а ў жоўтага колеру ў выглядзе зярністых мас з металічным бляскам; серны або жалезны калчадан. ГО РЫ ХШ (гр. pyrrichios, ад руггіche = ваяўнічы танец) — ненаціскная двухскладовая стапа ямба або харэя ў вершаскладанні. П ІРЭ Н А М ІЦ Э ТЫ (н.-лац. ругеnomycetiidae) — група сумчатых грыбоў падкласа эўаскаміцэт аў з пладовымі целамі перытэцыямі; пашыраны па ўсім зямным шары;
211
П ------------
пераважна сапратрофы, некаторыя — паразіты раслін.
на Беларусі культьшуецца ў акварыумах; вадзяная салата.
Ш Р ^Н У Л А (н.-лац. pyrenula) — накіпны сумчаты лішайнік сям. пірэнулавых, які расце на кары лісцевых дрэў.
Ш С У А Р (фр. pissoir) — спецыяльная ракавіна са сцёкам для мачы ў мужчьшскай прыбіральні.
Ш Р Э Т Р У М (н.-лац. pyrethrum, ад гр. pyrethron) — 1) травяністая расліна сям. склaданакветных, пашыраная ва ўмераных зонах, асобныя віды якой змяшчаюць інсектыцыднае рэчыва, што выкарыстоўваецца для барацьбы са шкоднымі насякомымі; 2) парашок з гэтай расліны. Ш С Т А Л Е Т (фр. pistolet) — кароткаствольная ручная агнястрэльная зброя для стральбы на блізкую адлегласць.
ГОСТблЬ 1 (фр. pistole) — y cm. тое, што і пісталет. Ш С Т 0 Л Б 2 (фр. pistole, іт. pisto1а) — 1) даўнейшая іспанская залатая манета, якая чаканілася ў 16— 18 ст. і змяшчала ад 5,92 да 6,2 г. золата; 2) назва залатых манет y Францыі, Італіі, Германіі 17— 18 ст., роўных па вазе іспанскай манеце. Ш С Т О Н (фр. piston, ад іт. pi ston) — 1) невялікі металічны каўпачок з выбуховым рэчывам для запальвання зарада ў патронах або снарадах; 2) круглая металічная агтрава, механічна прымацаваная да дзірачак y скуры, кардоне і ін п і, якія зроблены для зацягвання шнуркоў; 3) клапан y музычным медным духавым інструменце.
ш с т ы я (н.-лац. pistia) — травяністая расліна сям. ароідных з плаваючым светла-зялёным апушаным лісцем, пашыраная ў прэсных вадаёмах тропікаў і субтропікаў;
Ш С Ц Ы К 0Л А (н.-лац. piscicola) — род рыбіных п ’явак; жывуць пераважна ў буйных рэках з дастатковым утрыманнем y вадзе кіслароДУІІІТ А (ісп. pita) — валокны з лістоў амерыканскай агавы, з якіх вырабляюцца вяроўкі, канаты, рыбалоўныя сеткі, папера і інш. П Г Г А Н А М 0РФ Ы (ад пітон + -морфы) — тое, што і мазазаўры. ПГГОН (гр. python) — вялікая неядавітая змяя сям. удаваў, якая жыве пераважна ў джунглях Афрыкі, Паўд. і Паўд.-Усх. Азіі. Ш Т У ІТ Р Ы Н (ад лац. pituita = слізь) — лекавы прэпарат, які выкарыстоўваецца пры слабой палавой дзейнасці, матачных кровацячэннях, a таксама як сродак для павышэння тонусу кішэчніка і мачавога пузыра. П ІТ Ь ІЙ (н.-лац. pythium) — ніжэйшы грыб сям. пітыевых, які развіваецца на ўсходах цукровых буракоў, капусты, агуркоў, p a r l ey, салаты. ІіІГ Ы Я (н.-лац. pithya) — сумчаты грыб сям. саркасцыфавых, які развіваецца на ігліцы і галінках аслабленых раслін сям. сасновых і кіпарысавых. -Ш Т Э К (гр. pithekos = малпа) — другая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае «выкапнёвая малпа». Ш Т Э К А Н Т РА П (ад гр. pithekos = малпа + -антрап) — найбольш
212
п
ранні выкапнёвы прадстаўнік чалавека.
піхтавы алей; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўнае.
Ш У Р Ь ІЯ (ад гр. руоп = гной + -урыя) — выдзяленне з мачой гною пры запаленчых захворваннях нырак.
ІЙЦА (іт. pizza) — блюда ў выгля-
Ш Ф А Г А РЭ ІЗМ [ад гр. Pythagoras = імя старажышагрэчаскага філосафа і мапэматыка (каля 580—500 да н.э.)] — аб ’ектыўна-ідэал істычны напрамак y старажытнагрэчаскай філасофіі, заснаваны ў 6 ст. да н.э. філосафам і матэматыкам Піфагорам, прыхільнікі якога бачылі сутнасць рэчаў y колькасных адносінах, развівалі містыку лічбаў, лічылі, што Сусвет з’яўляецца гарманічнай сістэмай лікаў і іх адносін.
Ш ЦЫКАТА (іт. pizzicato, ад pizzicare = шчыпаць) — 1) спосаб ігры на струнным смычковым музычным інструменце, калі гук узнікае ў выніку шчыпання струн пальцамі; 2) музычны твор, які разлічаны на выкананне такім спосабам; 3) сольная жаночая варыяцыя ў балеце, якая выконваецца на пальцах y вострым, філігранным рытме.
П ІФ А С (гр. pithos) — вялікі гліняны яйцападобны сасуд, y якім y Стараж. Грэцыі захоўвалі зерне, ваду, віно і інпіыя рэчывы.
Ш Я Г Ё Н Н Ы (ад гр. руоп = гной + -генны)\ п - ы я б а к т э р ы і — гнаяродныя бактэрыі.
дзе праснака з запечанымі ў ім з таматаым соусам кавалачкамі мяса, сыру, гародніны, грыбоў.
П ІЦ Э Р Ы Я (ад піца) — закусачная, дзе гандлююць піцай.
ІЙ Ф Е Р А (іт. piffero) — італьянскі народны духавы інструмент тыпу валынкі.
Ш Я Д Э Р М ІЯ (ад гр. руоп = гной + derma = скура) — запаленне скуры, выкліканае гнаяроднымі мікробамі.
Ш Ф Е РА РА ( іт . pifferaro) — музыкант, які іграе на піфера.
Ш ЯЛА (перс. реуаіе) — неглыбо-
ГО Ф ІЧН Ы (ад піфія) — няясны, двухзначны. ІЙ Ф ІЯ (гр. Pythia = імя старажытнагрэчаскай жрыцы ў храме Апалона ў Дэльфах, якая прадказвала будучае) — асоба, якая робіць няясныя, двухзначньія вывады.
кая круглая пасудзіна без ручкі, з якой п ’юць чай y Сярэд. Азіі і прылеглых абласцях. П ІЯ Н А (іт. piano) — муз. ціха, не моцна (проціл. фортэ).
П ІХ ІЯ (н.-лац. pichia) — сумчаты грыб сям. цукраміцэтавых, які развіваецца ў глебе, на цукразмяшчальных субстратах.
Ш Я Н Е Р (фр. pionnier = даследчык) — 1) чалавек, які першым гтранік y недаследаванае месца, краіну; 2) перан. той, хто палажыў пачатак чаму-н. новаму ў галіне навукі, культуры; 3) член дзіцячай камуністычнай арганізацыі.
ГОХТА (ням. Fichte = сасна) — вечназялёнае хвойнае дрэва сям. сасновых, пашыранае пераважна ў гарах Паўн. паўшар’я; дае каштоўную драўніну, піхтавы бальзам,
Ш Я Н Е Ф Р О З (ад гр. руоп = гной + nephros = ньірка) — гнойнае разбурэнне тканкі ныркі пры ўіварэнні ў ёй камянёў, туберкулёзным паражэнні і інш.
213
П -----------П1ЯНШ А (іт. pianino) — струнны ўдарна-клав ішны музычны інструмент з вертыкальна нацягнутымі струнамі. Ш Я Н ІС Ш А (іт. pianissimo) — муз. вельмі ціха, ціпгэй, чым піяна. П ІЯ Н ІС Т (іт. pianista) — музыкант, які іграе на піяніна, раялі. Ш Я Н 0 Л А (англ. pianola) — 1) пнеўма-механічны інструмент для ігры на піяніна без піяніста; 2) раяль, піяніна з такім інструментам. Ш Я Р Э Я (ад гр. руоп = гной + rheo = цяку) — мед. гноецячэнне; альвеалярная п. — тое, пгго і парадантоз. ГПЯСАВА (парт. piasava, з індз.) — валакно з лістоў некаторых трапічных пальм, якое выкарыстоўваецца для вырабу вяровак. Ш Я С А Л Ы П Н К С (ад гр. руоп = гной + salpinks = труба) — скапленне гною ў матачнай трубе ў выніку пранікнення ў яе ўзбуджальнікаў гнойнай інфекцыі. Ш Й С Т Р (іт. piastra = плітка) — 1) старажытная грашовая адзінка рознай вартасці ў Іспаніі, Партугаліі; 2) дробная грашовая адзінка і манета ў Турцыі, Егіпце, Сірыі, Іардане, Ліване, Судане і некаторых іншых краінах. Ш Я Т О РА К С (ад гр. руоп = гной + thoraks = грудзі) — скапленне гною ў плеўральнай поласці ў выніку ўскладнення гнойных працэсаў y лёгкіх або паддыяфрагмальнай прасторы. П Л А ГІЕ Т Э Ц Ы Е Л А (н.-лац. ріаgiotheciella) — лістасцябловы мох сям. плагіятэцыевых, які трапляецца на глебе ў алешніках, на пнях, каранях і ствалах дрэў.
П Л А П Я Г Н Ё Й С (ад гр. plagios = косы + гнейс) — метамарфічная горная парода, сланцаватая разнавіднасць гнейсаў, якая складаецца з плагіяклазу, кварцу і цемнаколерных мінералаў. П Л А Г ІЯ Г РА Ш Т (ад гр. plagios = косы + граніт) — магматычная горная парода, складзеная з плагіякпазу, кварцу і цемнаколерных мінералаў, па складу падобная на граніт, але з меншай колькасцю каліевых палявых шпатаў. П Л А ГІЯ К Л А з Ы (ад гр. plagios = косы + klasis = пераламленне) — група пародаўтваральных мінералаў класа сілікатаў пераважна белага, шаравата-белага колеру (альбіт, аяігакпаз і інш.)П Л А Г ІЯ Т (лац. plagiatus = выкрадзены) — прысваенне аўшрства на чужы твор літаратуры, навукі, мастацдва або выкарыстанне ў сваёй працы чужога твора без спас ы ж і на аўтара. П Л А Г ІЯ Т А Р (лац. plagiator) — той, хто займаецца плагіятам. П Л А ГІЯ ТРА ІГО М (ад гр. plagios = косы + трапізм) — здольнасць бакавых органаў раслін прымаць становішча пад пэўным вуглом да восевага органа ў залежнасці ад крыніцы раздражнення (сілы цяжару, святла і інш.); параўн. артатрапізм. П Л А Г ІЯ Т ^ Ц Ы Й (н.-лац. plagiothecium) — лістасцябловы мох сям. плагіятэцыевых, які расце пераважна ў лясах на глебе, гнілой драўніне, на камлях дрэў. П Л А П Я Х ІЛ А (н.-лац. plagiochi1а) — пячоначны мох сям. плагіяхілавых, які трапляецца ў вільгот-
214
п
ных цяністых лясах на глебе, каля камлёў дрэў, на гнілой драўніне.
П Л А ЗМ А ТА М ІЯ (ад плазма -тамія) — тое, што і цытакінез.
П Л А З (фр. plase = месца) — памяшканне на суднабудаўнічым заводзе, y якім на гладкай падлозе робяць y натуральную велічыню чарцёж знешніх абрысаў судна.
П Л А ЗМ А ТРО Н (ад плазма + -трон) — прыбор для ўтварэння стацыянарнага струменю плазмы (тэмпераіуры да 20000 °С>, выкарыстоўваецца пры электразварцы.
П Л А ЗІЎ Н Ы (ад лац. plausus = націскны); лінгв. п. з ы ч н ы — змычны зычны гук, які ўтвараецца пры ўзнікненні перашкоды на пшяху струменю паветра (напр. «п», «ю>, «т»).
П Л А ЗМ А ТЬШ (ад плазма -тып) — тое, што і плазмон.
П ЛАЗМ А (н.-лац. plasma, ад гр. plasma = утварэнне) — 1) вадкая частка крыві; 2) фіз. стан рэчыва, y які яно пераходзіць, пачынаючы з тэмператур y некалькі тысяч граДусаў. п л а з м а г Ам ія
(ад ппазма + -гамія) — зліццё цытаплазмы мужчынскай і жаночай палавых клетак пры запладненні; папярэднічае карыягаміі. П Л А ЗМ А ГЕН Ы (ад плазма + -ген) — спадчынныя фактары, якія лакалізаваны ў цытаплазме. П Л А ЗМ А Д Ы Я Ф О РА (н.-лац. plasmodiophora) — слізявік, які паразітуе ў клетках раслін сям. крыжаквешых. П Л А ЗМ А Д ^С М Ы (ад гр. desmos = сувязь) — матычныя ніткі, якія пратапласты суседніх клетак.
плазма + цытаплаззлучаюць раслінных
П ЛАЗМ А ЛЕМ А (ад пяазма + гр. lemma = абалонка, скурка) — мембрана, якая акружае пратаплазму раслінных і жывёльных клетак. ПЛАЗМ АПАРА (н.-лац. plasmoрага) — ніжэйшы грыб сям. перанаспоравых, язсі развіваецца на лісці раслін сям. парасонавых.
+
+
П Л А ЗМ А Х ІМ ІЯ (ад плазма + хімія) — раздзел хіміі, які вывучае нізкатэмпературную плазму і яе выкарыстанне. П Л А ЗМ А Ц Ы Д [ад ппазмо(дый) + -цыд] — лекавы прэпарат, які выкарыстоўваюць пры лячэнні мапяры і. П Л А ЗМ 0 Д Ы Й (н.-лац. plasmodi um, ад гр. plasma = утварэнне + eidos = выгляд) — 1) вегетатыунае цела слізевікоў і некаторых водарасцей; 2) прасцейшы арганізм класа спаравікоў, які паразітуе ў крыві і з’яўляецца ўзбуджальнікам малярыі. П Л А ЗМ О Л ІЗ (ад плазма + -ліз) — адслойванне пратапласта ад клетачнай сценкі пры ўздзеянні на клетку гіпертанічным растворам. IU IA 3M Ô H (ад плазма) — сукупнасць пазахрамасомных спадчынных элементаў клетак (плазмагенаў), якія змяшчаюцца ў цытаплазме на яе арганоідах; складаецца з пластома і цытаппазмона (параўн. геном). П ЛА К А Д О Н ТЫ (н.-лац. placodontia) — атрад вымерлых марскіх паўзуноў падкласа сінаптазаўраў, якія жылі ў мезазоі. П Л А К А Д Э РМ Ы (н.-лац. ріасоdermi) — клас вымерлых панцырных рыб, якія жылі ў познім дэво-
215
п
не ў марскіх і прэсных вадаёмах; пл асцінаскурыя. П Л А КА Т (ням. Plakat, ад гал. plakkat) — вялікі каляровы малюнак з агітацыйным або рэкламным тэкстам. IU1AKÉ (фр. plaqué = накладзены) — металічны выраб, пакрьпы лісткамі высакароднага металу, або драўляны выраб з накладзенымі на яго пласцінкамі драўніны каштоўных парод. П ЛА КЕТКА (фр. plaquette) — 1) твор медальернага мастацгва, медаль прамавугольнай ці блізкай да прамавугольнай формы; 2) пласцінка з рэльефным адбіткам, якая ўжываецца для ўпрыгожання мэблі. П ЛА КІРА ВА Ц Ь (фр. plaquer = накладваць, пакрываць) — 1) пакрываць металічную паверхню тонкім слоем іншага металу, устойлівага супраць карозіі, болып Прыгожага і інш.; 2) абліцоўваць вырабы з простага дрэва тонкай фанерай з каштоўных парод дрэва; 3) абкладваць дзёрнам земляныя насыпы, адкосы, каб засцерагчы іх ад размывання вадой. ID IA K Ô P (ад гр. plaks, -akos = раўніна) — плоская або слабанахільная водападзельная тэрыторыя. П Л А К 0 Р Н Ы (ад плакорХ п - a я р а с л і н н а с ц ь — расліннасць, характэрная для выраўненых водападзельных тэрыторый y Еўропе. ПЛАМ БАВА ц Ь ( п о л ь с к . plombowac, ад фр. plomber) — 1) запячатваць што-н. пломбай (напр. п. вагон); 2) класці пломбу (напр. п. зуб).
П Л А М БІР (фр. plombues) — высокагатунковае марожанае з арзхамі, ягадамі або шакаладам. П Л А Н (лац. planum = плоскасць) — 1) чарцёж язсой-н. мясцовасці, будынка, прадмета (напр. тапаграфічны п., п. горада, п. школы); 2) загадзя намечаная праграма мерапрыемстваў, выканання пэўнай работы (напр. пяцігадовы п.); 3) задума, праект, асноўныя рысы якой-н. работы (напр. п. даклада); 4) пэўны парадак, паслядоўнасць чаго-н. (напр. п. урока); 5) размяшчэнне чаго-н. y перспектыве; 6) спосаб разгляду чаго-н., пункт гледжання (у гэарэтычным плане). -П Л А Н (лац. planum = плоскасць) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццям «крыло», «лятальны апарат». ПЛАНА р Н Ы (англ. planar = плоскі);п-ая тэхналогія — высокавьпворчы метад групавога вырабу паўправадніковых прыбораў і інтэгральных мікрасістэм. П Л А Н ГЁРД (ням. Planherd) — стол з рухомай паверхняй, дзе ўзбагачаюць дробназярністы рудны матэрыял. П Л А Н ЕРА Д РО М (ад планёр + - дром ) — пляцоўка для ўзлёту і пасадкі планёраў. П Л А Н Е РЬ О М (ад планёр) — умельства лятаць на планёрах; занятак планёрным спортам. П Л А Н Е РЫ С Т (фр. planeuriste) — пілот на планёры. IU IA H ÉT (фр. pianette) — ручны або конны культыватар для апрацоўкі міжраддзяў агародных культур.
216
IUIAH ÉTA [лац. planeta, ад гр. pla netes (aster) = блукаючая зорка] — нябеснае цела, якое верціцца вакол Сонца і свеціцца адбітым сонечным святлом. П Л А Н ЕТА Г р А ф і Я (ад планета + -графія) — раздзел астраноміі, які апісвае гшанеты Сонечнай сістэмы. П Л А Н Е Т А Л О ГІЯ (ад планета + -логія) — навука, якая вьшучае планеш , іх фізічныя асаблівасці, хімічны склад, будову і інш. ПЛА Н ЕТА р Ы Й (п.-лац. planetari um) — 1) апарат для паказу на купалападобным экране зорнага неба і руху Сонца, Месяца і планет\ 2) будынак, y якім дзейнічае такі апарат. П Л А Н Е Т О ІД (ад планета -оід) — тое, ппх) і астэроід.
+
П Л А Н ЕТО Л А Г (ад планета + -лаг) — астраном, які вывучае планеты. П Л А Н Ё Р (фр. planeur, ад planer = лятаць) — безматорны лятальны апарат y выглядзе самалёта, які планіруе ў паветры. П Л А Ш М Ё Т Р (ад лац. planum = плоскасць + -метр) — матэматычны прыбор для вымярэння плошчы плоскіх фігур па картах, планах. П Л А Ш М Ё Т Р Ы Я (ад лац. planum = плоскасць + -метрыя) — раздзел элементарнай геаметрыі, які вывучае ўласцівасці фігур, пгго ляжаць на плоскасці (параўн. стэрэаметрыя). П Л А Ш РА В А Ц Ь (рус. планнровать, ад фр. planer) — 1) плаўна зніжацца на лятальным апараце; 2) паступова і плаўна зніжацца (аб птушках).
------- п
П Л А Ш С Ф Ё РА (ад лац. planum = плоскасць + сфера) — карта зямной або нябеснай сферы ў выглядзе паўшар’яў. IU IÀ H K A (польск. planka, ад ням. Planke = дошка) — невялікая падоўжаная дошчачка, палоска з дрэва, металу або тканіны (напр. ордэнская п.). П Л А Н К Т А К 0К У С (н.-лац. planctococcus) — каланіяльная зялёная водарасць сям. пальмелавых, якая пашырана ў прэсных і саланаватых вадаёмах. IU IA H K T Ô H (гр. plankton = блукаючае) — сукупнасць найдрабнейшых раслінных і жывёльных арганізмаў, якія жывуць y тоўшчы вады і перамяшчаюцца сілай цячэння. ПЛА Н ТА ж (фр. plantage, ад лац. plantare = высаджваць) — глыбокая апрадоўка глебы спецыяльнымі плугамі, якая праводзіцца гал. ч. пры закладцы вінаграднікаў і пладовых садоў. П Л А Н ТА ТА Р (лац. plantator) — уладальнік плантацыі 2. П Л А Н Т А Ц Ы Я (п.-лац. plantatio = пасадка раслін) — 1) вялікі ўчастак зямлі, заняты пад сельскагаспадарчую культуру, якая мае прамысловае ці гандлёвае значэнне (напр. чайная п ); 2) буйная земляробчая гаспадарка ў многіх краінах, якая спецыялізуецца на якой-н. культуры. П Л А Н Ш А Й БА (ням. Planscheibe) — прыстасаванне на металарэзных станках, якім заціскаюць дэталі ў час апрацоўкі. П Л А Н Ш ЬІР (англ. plankaheer) — закруглены брус, які праходзіць па верхняму краю борта шлюпкі або
217
П ------------
паверх сталёвага фальшборта ў вялікіх суднаў. П Л А Н Ш ^Т (фр. planchette = дошчачка) — 1) плоская сумка з празрыстым верхам, y якой носяць тапаграфічныя і іншыя карты; 2) невялікая дошка, на якой замацоўваецца папера для здымкі мясцовасці. П ЛА С ІРА В А Ц Ь (ад англ. place = класці, размяшчаць) — накіроўваць мяч y час гульні ў тэніс або пінг-понг дакладна ў вызначанае месца. -П Л А С Т (гр. plastos = вылеплены) — другая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае «ўтвораны з чаго-н.» П Л А С Т А Г А Ш Я (ад гр. plastos = вылеплены + -гамія) — аб’яднанне аднаклетачных асобін пшяхам зліцця цытаплазмы. П ЛА СТМ А СА [(ад пласт(ычная) + маса)] — матэрыял, створаны на аснове прыродных і сінтэтычных высокамалекулярных злучэнняў, які лёгка фармуецца пры награванні, a потым устойліва захоўвае наданую яму форму. П Л А С Т О М (ад гр. plastos = вылеплены) — сукупнасць плазмагенаў, якія змяшчаюцца ў пластыдах і з’яўляюцца фактарам перадачы спадчыннасці праз цытаплазму (параўн. цытаплазмон).
ны) — адзін з відаў унутрыклетачных арганоідаў, пафарбаваныя або бясколерныя цельцы (пейкапласты, хларапласты, храмапласты), якія змяшчаюцца ў пратаплазме раслінных кветак і выконваюць розныя функцыі. П Л А С Т Ы ЗО Л І (ад гр. plastos = вылеплены + золі) — пастападобныя матэрыялы, якія ўяўляюць сабой сумесь парашковага полівінілхларыду з пластыфікатарам. П Л А С Т Ы К 1 (фр. plastique = пластычны, ад гр. plastikos) — мастак, які займаецца пластыкай. П Л А С Т Ы К 2 (англ. plastic, ад гр. plastikos = пластычны) — тое, што і пластмаса. п л А с т ы к а (н.-лац. plastica, ад ip . plastike) — 1) мастацгва, якое стварае вобразы шляхам лепкі, разьбярства і інш.; 2) эстэтычная выразнасць аб’ёмнай фігуры, гарманічнасць і грацыёзнасць рухаў цела.
-П Л А С ТЫ К А (гр. plastike = лепка, скульптура) — другая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на сувязь з аднаўленчай хірургіяй. П Л А С Т Ы Л ІН (ням. Plastilin, ад гр. plastos = вылеплены) — незасыхаючая маса з воску, гліны і інш. для лепкі розных фігур.
П Л А С Т РО Н (фр. plastron, ад іт. piastrone = нагруднік) — 1) моцна накрухмаленая грудзіна мужчынскай верхняй сарочкі, якая надзяваецца пад адкрьггую камізэльку да фрака ці смокінга; 2) ніжні гачыт касцявога панцыра чарапах.
П Л А С Т Ы Р [(польск. plaster < ням. Pflaster, ад лац. (em plastrum < гр. (em)plastron)] — 1) нанесеная на тканіну ліпкая лекавая маса, якая прыкладваецца да ран, нарываў; 2) прыстасаванне са спецыяльнай парусіны, якім часова латаюць прабоіны на судне.
П Л А С Т Ы Д Ы (гр. plastides = якія ўтвараюць, ад plastos = вылепле-
П Л А С Т Ы Ф Ж А Т А Р Ы (ад гр. plastikos = пластычны + лац. facere
218
= рабіць) — рэчывы, якія ўводзяцца ў склад пластмас, рызін, лакаў, фарбаў, клеяў для павышэння іх пластычнасці і эластычнасці. П Л А С Т Ы Ф І к Ад Ы Я (ад гр piastikos = пластычны + -ф ікацыя) — працэс насычэння палімерных матэрыялаў пластыфікатарам. П Л А С Т ЬІЧ Н Ы (гр. plastikos) — 1) які адносіцца да пласт ыкі, вызначаецца гарманічнасцю, грацыёзнасцю (напр. п-ае мастацтва, п-ыя рухі); 2) здольны пад ціскам змяняць сваю форму, не ломкі (напр. п-ыя матэрыялы); 3) звязаны з перасадкай скуры (нагтр. п-ая аперацыя). IU IÀ TA (фр. plat = плоскі) — пласціна з электраізаляцыйнага матэрыялу для ўстаноўкі і злучэння электра- і радыёэлементаў радыёэлектроннага або электратэхнічнага ўстройства. IU IA TÀ H (лац. platanus, ад гр. platanos) — вялікае лістападнае дрэва сям. платанавых з шырокім лісцем, пашыранае ў Амерыцы (ад Мексікі да Канады) і Еўразіі (ад Усх. Міжземнамор’я да Індакітая); адзін з відаў — чынара. П Л А Т А Ш ЗМ [ад гр. Platon = імя старажытнагрэчаскага філосафа (427— 347 да н.э.)] — 1) ідэалістычнае філасофскае вучэнне старажытнагрэчаскага філосафа Платона і яго паслядоўнікаў, заснаванае на тым, што рэальны зменлівы свет прыродных рэчьшаў з'яўляецца толькі слабым адлюстраваннем нязменнага свету вечных ідэй; 2) адсутаасць пачуццёвасці, чыста духоўная цяга да чаго-н.; 3) перан. адсутнасць якіх-н. практычных мэт, нерэальнасць.
п
'П Л А Т А Н ІЧ Н Ы (ад платанізм) — 1) філас. які мае адносіны да платанізму; 2) заснаваны на духоўнай цязе, пазбаўлены пачуццёвасці (напр. п-ае каханне); 3) чыста духоўны, пазбаўлены практычных, рэальных мэт.
IU IA T Ô (фр. plateau, ад plat = плоскі) — невысокае ўзвышша з роўнай паверхняй або раўніна, узнятая над узроўнем мора на 200 м і вышэй. П Л А Т Ф 0 Р М А (фр. plate-forme = плоская форма) — 1) роўная пляцоўка на чыгуначнай станцыі для пасадкі людзей y вагоны, пагрузкі; 2) таварны вагон без даху з нізкімі бартамі; 3) геал. адна з глыбінных структур зямной кары, якой уласціва малая ішэнсіўнасць тэктанічных рухаў (параўн. геасінкліналь).; 4) праграма дзеянняў якой-н. партыі, групы, арганізацыі. П Л А Т Ы БА ЗА Л ЬН Ы (ад гр. ріаtys = плоскі + basis = аснова) — з шырокай асновай, напр. чэрап y кругларотых, многіх рыб, земнаводных, змей і млекакормячых. П Л А Т Ы БЕ Л О Д А Н (ад гр. platys = плоскі + Ьеіопе = іголка + odiis, odontos = зуб) — хобатная жывёліна міяцэнавай эпохі, ніжнія сківіцы якой разам з біўнямі зрасталіся ў адно ўіварэнне накшталт вялікай плоскай лыжкі. П Л А Т Ы Г ІР Ы Й (н.-лац. platygyгішп) — лістасцябловы мох сям. гіпнавых, які трапляецца на ствалах і галінах лісцевых дрэў, гнілой драўніне, камянях. П Л А Т Ы Ё П С Ы (ад гр. platys = плоскі + ops = воблік) — выкапнёвыя земнаводныя з групы лабірынтадонтаў, якія жылі ў палеазоі.
219
п
П Л А Т Ы ЗМ А т Ы Я (н.-лац. piatismatia) — ліставаты сумчаты лішайнік сям. пармеліевых, які расце на ствалах і галінах хвойных і лісцевых дрэў, часам на імшыстых валунах.
Ш ІА ТЫ Ц Э Ф А л і Я (ад гр. platys = плоскі + -цэф алія) — плоскагаловасць, слабое развіццё чэрапа ў вышыню.
П Л А ТЫ К Л А Д У С (н.-лац. platycladus) — вечназялёная кустовая хвойная расліна сям. кіпарысавых з плоскай ігліцай, пашыраная ў Кітаі, Карэі; на Беларусі вырошчваецца як дэкаратыўная.
П Л А Ф 0 Н (фр. plafond = столь) — 1) закрьггы абаж ур на столі для электрычных лямп; 2) размаляваная або з вылепленыш ўпрыгожаннямі столь; твор манументальна-дэкаратыўнага жывапісу, які а> дабляе перакрыццё якога-н. памяшкання.
П Л А Т Ы М 0Н А С (н.-лац. platyinonas) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. хламідаманадавых, якая тралляецца ў саланаватых і прэсных вадаёмах.
П Л А Ц Д А РМ (фр. place d’armes = плошча для войск) — 1) прастора, мясцовасць, на якой рыхтуецца і разгортваецца ваенная аперацыя; 2) перан. зыходны пункт чаго-н.
П Л А Т Ы Н А Т Р 0 Н (ад гр. platyno = расшыраю + -т рон) — электравакуумны прыбор магнетроннага тыпу для ўзмацнення і генерыравання электрамагнітаых ваганняў звышвысокай частаты (параўн. амплітрон).
П Л А Ц Ш А (ісп. platina, ад piata = срэбра) — высакародны метал шаравата-белага колеру, які выкарыстоўваецца ў ювелірнай справе, радыётэхніцы і інш.
П Л А Т Ы С А Л Е Ш Т Ы (н.-лац. ріаtysolenites) — выкапнёвыя кольчатыя чэрві сям. серпулідаў, якія жылі ў перыяд кембрыю. П Л А Т Ы Ф ІЛ ІН (ад гр. platys = плоскі + phy lion = ліст) — лекавы прэпарат, сасударасшыральны і болесуцішальны сродак. П Л А Т Ы Ц ^Л Ь Н Ы (ад гр. platys = плоскі + koiloma = паглыбленне) — плоскаўвагнуты, напр. пазванок y млекакормячых. П Л А Т Ы Ц ^Р Ы У М (н.-лац. platycerium) — вечназялёная папараць з доўгім рассечаным лісцем y дробных белых лусачках, пашыраная ў трапічных лясах; на Беларусі вырошчваецца ў аранжарэях і пакоях.
П Л А Ц Ш А Т Ь ІШ Я (ад плаціна + -т ыпія) — спосаб фатаграфавання на солях плаціны. П Л А Ц КА р ТА ( н я м . Platzkarte, ад Platz = месца + Karte = білет) — білет з правам на пэўнае месца ў вагоне поезда. ПЛА Ц -ПАРАД (ад ням. Platz = пляц + парад) — уст . пляцоўка для ваенных вучэнняў, парадаў. ПЛАЦсЭБА (лац. placebo = спадабаюся) — лекавая форма, якая змяшчае нейтральныя рэчывы. П ЛАЦсШ ТА (лац. placenta = ляпёшка) — 1) орган y цяжарнай жанчыны або самкі млекакормячых, пры дапамозе якога ажыццяўляецца сувязь плада і матчьшага арганізма; дзіцячае месца, паслед; 2) вырасты тканак y раслін, на якіх прымацоўваюцца насенныя пачат-
220
кі ў завязі кветкавых раслін, спарангіі ў папарацей. П Л А Ш К 0 Ў Т (гал. plaatschuit, ад plaat = штоскі + schuit = лодка) — пласкадоннае бяспалубнае несамаходнае судна для перавозкі грузаў унутры порта, для наводкі плывучых мастоў. П Л ЕА Н А ЗМ (гр. pleonasmos = лішак) — стылістычны моўны зварот, y якім ужыты адназначныя або блізказначныя, часта непатрэбныя словы (напр. «натоўп людзей», «памерці смерцю»). П ЛЕА Х РА ІЗМ (ад гр. ріеоп = больш шматлікі + chroa = колер) — уласцівасць крыпггалёў некаторых мінералаў (напр. біятыту, турмаліну) выяўляць розную афарбоўку пры разглядванні іх y белым святле ў розных напрамках. П Л Е Б Ё Й (лац. plebeius = ггросты народ) — 1) палітычна бяспраўны чалавек з ніжэйшых класаў y Стараж. Рыме; 2) чалавек недваранскага паходжання, выхадзец з простага народа (у буржуазна-дваранскім асяродцзі). П Л Е Б ІС Ц Ь ІТ (лац. plebiscitum = рашэнне народа) — 1) закон або рашэнне, прынятае сходам плебеяў (у Стараж. Рыме); 2) усенароднае галасаванне пры рашэнні асабліва важнага для краіны пьггання, рэферэндум. П Л Е Б С (лац. plebs = народ) — 1) клас плебеяў y Стараж. Рыме; 2) шырокія слаі гарадской беднаты ў сярэдневяковай Еўропе і пазней. П Л Е Д (англ. plaid) — прамавугольны кавалак шарсцяной або паўшарсцяной тканіны, які выкарыстоўваецца ў якасці пакрывала, хусткі.
п
IU IÉ E P (ад англ. play = іграць) — кампактны магнітафон з навушнікамі ў асноўным для ўзнаўлення музычных запісаў. П Л Е З і Ан Т Р А П (ад гр. plesios = блізкі + -ант рап) — вьжапнёвая чалавекападобная малпа, блізкая да аўстралапітэка.
П Л Е ЗІЯ з А Ў Р Ы (н.-лац. plesiosauria) — атрад вымерлых марскіх паўзуноў падкласа ciнаптазаўраў, якія жылі ў мезазоі. П Л Е ІД Ы (н.-лац. pleidae) — сямейства вадзяных насякомых атрада паўцвердакрылых; жывуць y стаячых водах, кормяцца дафніямі, астракодамі і цыклопамі. П Л Е Й Б 0 Й (англ. playboy, ад play = гульня + boy = хлопец) — багаты малады чалавек y буржуазным грамадстве, які займаецца толькі спортам і заляцаннямі да жанчын. ПЛЕЙСТАСЕЙСТЫ (ад гр. pleistos = найбольш + seistos = страсянуты) — лініі на геаграфічнай карце, якія злучаюць пункты найбольшай сілы землетрасення. П Л Е Й С Т А Ц Э Н (ад гр. pleistos = найболып + -цэн) — першая найбольш старажытная і працяглая частка антрапагену. П Л Е Й С Т О Н (ад гр. plein = плысці на судне) — сукупнасць аргані> маў, якія жывуць на паверхні вады. П Л Е К С ІГ Л А С (ням. Plexiglas, ад лац. plexus = пераплецены + ням. Glas = шкло) — арганічнае пра> рыстае шкло, якое вьпсарыстоўваецца для зашклення самалётаў, аўтамабіляў і інш. П Л Е К С ІТ (ад лац. plexus = спляцетне) — захворванне нервовых спляценняў.
221
П -----------П Л Е К Т А М БД ^Т Ы (н.-лац. ріесtomycetiidae) — група сумчатых грыбоў падкласа эўаскаміцэт аў з пладовымі целамі клейстатэцыяліі; пашыраны па ўсім зямным шары; пераважна сстратрофы, некаторыя — паразіты раслін, жьшёл і чалавека. П Л Е К Т А Ш М А (н.-лац. plectonema) — ніткаватая сіне-зялёная водарасць сям. гоіектанемавых, якая пашырана ў салёных і прэсных водах, глебе, на сценах старых будынкаў, калодзежаў, на кары дрэў. П Л Е К Т Р (гр. plektron) — меды ятар для ігры на струнных шчыпковых музычных інструментах (цытры, мандаліне, домры і інш.). П Л Е Н А Р Н Ы (п.-лац. plenarius, ад лац. plenus = поўны) — які адбываецца пры ўдоеле ўсіх членаў выбранага кіруючага органа якой-н. арганізацыі. П Л Е Н У М (лац. plenum = поўнае) — сход, пасяджэнне выбранага кіруючага органа якой-н. партыі, арганізацыі ў поўным складзе. П Л Е Е Й Р (фр. plein air = вольнае паветра) — перадача паветранага асяроддзя і натуральнага асвятлення ў творы жывапісу. П Л Е Н Э РЫ ЗМ (ад пленэр) — напрамак жывапісу, які вызначаецца імкненнем да найпраўдзівейшай перадачы прыроднага асвятлення, колеру, навакольнай атмасферы. П Л Е Н Э РЬІС Т (фр. pleinairiste) — майстар пленэру. П Л Е РА Ц Э РК О ІД (ад гр. pleres = поўны + kerkos = хвост + -оід) — лічынка стужкавых чарвей на апошняй стадыі развіцця. П Л Е Р Э ЗЫ (фр. pleureuses, ад pleurer = плакаць) — 1)уст . белыя
нашыўкі на рукавах і каўняры жалобнай сукенкі; 2) упрыгожанні з страусавых пёраў на жаночых капелюшах. П Л Е С ІМ Е Т Р (ад гр. plesso = удараю + -метр) — тонкая металічная або касцяная пласцінка, якая выкарыстоўваецца пры даследаванні ўнутраных органаў метадам прастуквання. IU IE T Ô P A (гр. pléthore = перапаўненне) — павелічэннё агульнай масы крыві, якое адбываецца пры некаторых захворваннях. П Л Е Т Ы ЗМ А ГРА ф і Я (ад гр. ріеthysmos = павелічэнне + -граф ія) — графічны запіс змен аб’ёму органаў чалавека і жывёл пры дапамозе плетызмографа. П Л Е Т Ы ЗМ О ГРА Ф (ад гр. ріеthysmos = павелічэнне + -граф ) — прыбор для рэгістрацыі змен аб’ёму органаў y чалавека і жывёл, якія залежаць ад стану крывяносных сасудаў. П Л ЁЎ РА (с.-лац. pleura, ад гр. pleura = бок, рабро) — абалонка, якая пакрывае лёпсія і сценкі грудной поласці чалавека і млекакормячых жывёл. П Л ЕЎ РА КА П СА (н.-лац. pleurocapsa) — ніткаватая сіне-зялёная водарасць сям. плеўракапсавых; якая пашырана ў марскіх і прэсных водах; расце на падводных прадметах, раслінах, малюсках, часам на берагавых камянях. П Л ЕЎ РА КО КУ С (н.-лац. pleurococcus) — тое, што і пратакокус. П Л Е Ў РА П Н ЕЎ М А Ш Я (ад плеўр а + пнеўманія) — крупознае запаленне лёгкіх, ускладненае плеўрытам.
222
--------п П Л Е Ў Р А Т ^Ш У М (н.-лац. pleurotaenium) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. касмарыевых, якая пашырана ў сфагнавых і іншых вадаёмах, y мінеральных крыніцах. П Л ЕЎ Р А Х Л О РЫ С (н.-лац. pleurochloris) — аднаклетачная жоўтазялёная водарасць сям. плеўрахлоравых, якая пашырана ў прэсных вадаёмах і ў глебе. П Л Е Ў Р О ЗШ (н.-лац. pleuroziшп) — лістасцябловы мох сям. энтадонтавых, які расце н а сухой лясной глебе, y хмызняках, на сухіх лугах, мохавых балотах. П Л ЕЎ РЬІД ЬІУ М (н.-лац. pleuridiшп) — лістасцябловы мох сям. дзітрыхавых, які расце на вільготных палях, y лугавых канавах, на аголенай глебе і пакрытых глебай камянях. П Л Е Ў Р Ы Т (лац. pleuritis, ад гр. pleuritis) — запаленне плеўры. П ЛЕЙ Д А (ад гр. Pleias, -ados = назва сузор’я) — група выдатных дзеячаў навукі, кулы уры адной эпохі, аднаго напрамку (напр. п. пачынальнікаў беларускай літаратуры). П Л Е Я С П О РА (н.-лац. pleospoга) — сумчаты грыб сям. плеяспоравых, які развіваецца на раслінных рэпггках, на лісці травяністых і дрэвавых раслін. П Л Е Я Т Р А Ш Я (ад гр. ріеіоп = болыпы + -трапія) — уплыў аднаго гена на некалькі прымет арганізма. ГОІЕЯХАЗШ (ад гр. ріеіоп = болыпы + chasis = раздзяленне) — тып сукзецця, y якім ад галоўнай восі з вяршыннай кветкай адыходзіць больш дзвюх перарастаючых
яе бакавых восяў (напр. y малачая). Ш П К А Т ЬІЎ Н Ь І (лац. plicatilis, ад plicare = складаць) — складкаваты; п - ы я д ы с л а к а ц ы і — парушэнні ў заляганні пластоў горных парод, якія не суправаджаюцца разрывам іх цэласнасці.
П Л Ш У Т Р О К (англ. Plimouth Rock) — парода яйцаноскіх і мясных курэй рознага апярэння, выведзеная ў паўночнаамерыканскім горадзе Плімута. П Л Ш Т (гр. plinthos = цэгла, пліта) — архіт. квадратная пліта, якая з ’яўляецца ніжняй часткай базы калоны. П Л Ш Т А В А Ц Ь (ад гр. plinthos = цэгла, пліта) — 1) выраўноўваць, ачышчаць паверхню чаго-н.; 2) расколваць камяні на кавалкі для далейшай апрацоўкі. П Л ІН Т У С (гр. plinthos = цэгла, пліта) — 1) вузкая планка, якая закрывае шчыліну паміж сцяной і падлогай; 2) вонкавы выступ y ніжняй частцы якога-н. збудавання. П Л ІН Ф А (гр. plinthos = цэгла) — шырокая і плоская абпаленая цэгла, якая прымянялася пры будаўнііггве ў Візантыі і ў 10 — 13 ст. на Русі. П Ш С (шв. plys, ад фр. peluche = плюш) — баваўняная варсістая тканіна, падобная да аксаміту. П Ш С ІРА В А Ц Ь (фр. plisser) — рабіць плісэ. I U n c à (фр. plisse) — 1) дробныя паралельныя складкі на тканіне, зробленыя шляхам спецыяльнай апрацоўкі; 2) адзенне з такімі складкамі (напр. спадніца п.).
223
п
П Л ІЯ ЗА Ў РЫ (ад гр. ріеіоп = болыпы + -заўр) — буйныя марскія паўзуны атрада плезіязаўраў, якія жылі ў мезазоі. Ш П Я ІП Т ^ К (ад гр. ріеіоп = большы + -піт эк) — выкапнёвая чалавекападобная малпа, якая лічыцца продкам гібона. П Л ІЯ Ц б н (ад гр. ріеіоп = большы + -цэн) — другая, апошняя эпоха неагену. Ш іб іД Н А С Ц Ь (ад гр. ploos = кратны + eidos = выгляд) — лік набораў храмасом y клетках арганізмаў. П Л 0 М Б А (польск. plomba < фр. plomb, ад лац. plumbum = свінец) — 1) кавалачак свінцу ці іншага матэрыялу з выціснутай на ім пячаткай, які прывешваецца да замкнутых дзвярэй, прыбораў, апаратаў і інш.; 2) рэчыва, якім запаўняюць карыезнае дупло ў зубе. П Л 0 Т Э Р (англ. plotter = нанясенне на паперу дыяграм) — устройства для вываду інфармацыі; прыбор, які выдае інфармацыю ў выглядзе графікаў. П Л О Ў (перс. polou) — нацыянальная страва ў народаў Сярэд. Азіі, прыгатаваная з рысу і бараніны з прыправамі. П Л У Н Ж Э Р (англ. plunger) — поршань y цыліндры высокага ціску. IU IY TA K PÂ T (ад гр. plutos = багацце + -крат) — прадстаўнік найбольш багатай і ўплывовай часткі пануючага класа. П Л У ТА К РА Т Ы Я (гр. plutokratia, ад plutos = багацце + kratos = улада, моц) — 1) палітычны лад, пры якім дзяржавай правіць кучка самых багатых людзей пануючага
класа; 2) кучка самых багатых прадстаўнікоў пануючага класа. П Л У Т А Ш ЗМ (ад плут он) — напрамак y геалогіі, прадстаўнікі якога лічаць, што асноўная роля ва ўтварэнні горных парод належыць унутранаму агню Зямлі. П Л У Т О Н (гр. Pluton = імя бога падземнага свету ў старажытнагрэчаскай міфалогіі) — агульная назва розных глыбінных вывергнутых парод. П Л У Т О Н Г (польск. pluton) — 1) невялікае падраздзяленне рускай пяхоты ў 18 ст.; 2) групоўка размешчаных побач гармат аднолысавага калібру на караблі ў 19 ст. П Л У Т О Ш Й (н.-лац. plutonium, ад гр. Pluton = назва планеты) — ппучна атрыманы радыеактыўны хімічны элемент, серабрыста-белы метал, які належыць да актыноідаў. П Л У Т ^У С (лац. pluteus = шчыт) — лічынка марскіх вожыкаў і афіур. П Л Ю В ІЁ ГРА Ф (ад лац. pluvia = дождж + -граф ) — прыбор для рэгістрацыі колькасці, працягласці і інтэнсіўнасці ападкаў. П Л Ю В ІЁ З (фр. pluviose, ад лац. pluviosus = дажджлівы) — пяты месяц (з 20—21 студзеня па 18 — •19 лютага) французскага рэспубліканскага календара, які дзейнічаў y 1793 — 1806 гг. П Л Ю В ІЁ М Е Т Р (ад лац. pluvia — дождж + -мет р) — прыбор для вымярэння колькасці ападкаў. П Л Ю В ІЯ Л Ь Н Ы (лац. pluvialis = дажджавы) — які належыць да дажджу або наогул да ападкаў (напр. п. перыяд).
224
п
ПЛЮМАж (фр. plumage) — аздабленне з пёраў ці конскага воласу на галаўным уборы і на конскай збруі.
ПЛЮ С (лац. plus = больш) — 1) знак складання або дадатнай велічыні ў выглядзе крыжыка; 2) nepan. дадатны бок, перавага.
ПЛЮМБПСОН (ад лац. plumbum = свінец + гр. eikon = адлюстраванне) — тэлевізійная перадаючая трубка, мішэнь якой уяўляе сабой слой вокісу свінцу, нанесены на празрыстую плёнку двухвокісу волава.
ПЛЮ СКВАМПЕРФЁКТ (лац. plusquamperfectum = больш, чым закончанае) — адна з форм прошлага часу дзеяслова, якая сустракаецца ў многіх мовах і выражае дзеянне, пгго папярэднічала іншаму дзеянню ў мінулым; даўномінулы час.
ПЛ30М УЛА (лац. plumula = пёрка) — першая пупышка зародкавага парастка ў семені. ПЛЮ Р (фр. pelure =» скурка плода) — тонкая празрыстая папера, пакрытая клеевым слоем, якая ўжьюаецца ў літаграфіі. ПЛЮ РАЛІЗМ (англ. pluralism, ад лац. pluralis = множны) — 1) філасофскае вучэнне, паводле якога ў аснове свету ляжыць многа незалежных духоўных сутнасцей (параўн. дуапізм, манізм)\ 2 ) гтрызнанне права на існаванне множнасці метадаў, падыходаў, партый, напрамкаў; п. д y м a к — разнастайнасць пунктаў погляду на адну палітьгчную або эканамічную праблему. ПЛЮ РАЛІСТ (ад плюралізм) — прыхільнік плюралізму. ПЛЮ РАЛЫ ІЫ (лац. pluralis) — множны; п. в о т y м — y некаторых краінах права выбаршчыка карыстацца некалькімі галасамі ў залежнасці ад маёмаснага, адукацыйнага і іншага цэнзу. ПЛЮ РЫЛАТ ЭРАЛЬНЫ (фр. plurilateral, ад лац. plures = некалькі + lateralis = бакавы); п. д а г а в о р — дагавор, адкрыты для далучэння іншых дзяржаў. 8 A. М. Б ул ы к а, т. 2
ПЛЮ ТЭЙ (н.-лац. pluteus) — шапкавы базідыяпьны грыб сям. мухаморавых, які расце на пнях і ламаччы розных дрэвавых парод; болынасць відаў ядомыя. ПЛЮ Ш (ням. Plusch, ад лац. pilus = волас) — тканіна, y якой ворс радзейшы, але вышэйшы, чым y аксаміце. ПЛЯ б Ан (с.-лац. plebanus, ад лац. plebs = народ) — пробашч, які кіруе вясковай парафіяй, пля-
баніяй. ПЛЯБАШ Я (с.-лац. plebania, ад лац. plebs = народ) — 1) парафія, якой кіруе плябан; пасада плябана; 2) дом, які належыць парафіі і ў якім жыве плябан. ПЛЙГА (польск. plaga, ад лац. plaga = ударэнне) — 1) дажджлівае надвор’е, слота; 2 ) няшчасце, бяда. ПЛЯЖ (фр. plage) — пясчаны або жвірыспы бераг на беразе мора, возера, ракі, на якім загараюць y час купальнага сезону. ПЛЙЙФЕРЫ (н.-лац. playfairi) — рыба атрада карпазубых, якая пашырана ў вадаёмах Усх. Афрыкі, Сейшэльскіх астравоў і Мадагаскара; разводзіцца як акварыумная.
225
п
кіх, якая выклікаецца паразітычнымі грыбамі.
ПЛЯЦ (польск. ріас, ад ням. Platz) — 1) участак зямлі пад сядеібай; 2) незабудаваная тэрыторыя ў горадае, гтрызначаная для якой-н. мэты, плошча (напр. рыначны п.).
ПНЕЎМ АНІЯ (н.-лац. pneumonia, ад гр. pneumon = лёгкае) — запаленне лёгкіх.
ПНЁЎМА (гр. pneuma = дыханне) — сіла, якая рэгулюе дыханне і пульс (у старажытнагрэчаскай натурфіласофіі і медыцьше). ПНЕЎМААЎТ АМАТЫКА (ад гр. pneuma = дыханне + аўтаматыка) — раздзел аўтаматыкі, які распрацоўвае і прымяняе сродкі аўтаматычнага рэгулявання (кіравання), дзе перадача сігналаў ажыццяўляецца пры дапамозе сціснутага паветра. ПНЕЎМАГРА м А (ад гр. pneumon = лёгкае + -грама) — графічны паказ дыхальных рухаў грудной клегкі, якія характарызуюць работу лёгкіх (параўн. кардыяграма). ПНЕЎМ АГРА ф і Я (ад гр. pneuma = дыханне + -графія) — запіс дыхальных рухаў грудной клеткі пнеўмографам (гл. таксама спіраграфія). ПНЕЎМ АКАШ ЁЗЫ (ад гр. рпеumon = лёгкія + konia = пыл) — група прафесійных захворванняў лёгкіх, абумоўленых працяглым удыханнем вытворчага пылу (напр. антракоз, бісіноз, сілікоз). ПНЕЎМАКАСЦЮ М (ад гр. pne uma = дыханне + касцюм) — герметызаваны высотны касцюм лётчыка. ПНЕЎМ АКОКІ (ад гр. pneumon = лёгкае + kokkos = зерне) — mapa li адобныя бактэрыі (з групы дыплакокаў), якія з’яўляюцца ўзбуджальнікамі пнеўманіі. ПНЕЎМ АМ Ж ОЗ (ад гр. pneumon = лёгкія + мікоз) — хвароба лёг-
ПНЕЎМ АСКЛЕРОЗ (ад гр. pneu mon = лёгкае + скпероз) — разрастанне злучальнай теанкі лёгкіх, якое выклікае паніжэнне дыхальнай здольнасці лёпсіх. ПНЕЎМ АТАФОР (ад гр. pneuma, -atos = дыханне + -фор) — орган гідрастатычнай раўнавагі сіфанафор y выглядзе надзьмутага пузыра. П Н ЕЎМ АТ0ЛІЗ (ад гр. pneuma, -atos = дыханне + -ліз) — працэс утварэння мінералаў пад уздзеяннем на горныя пароды лятучых рэчываў і газаў, выдзеленых магмай. П Н ЕЎМ АТ0РАКС (ад гр. pneu mon = лёгкае + торакс) — скапленне паветра ў поласці плеўры ў выніку пашкоджання сценак грудной клетісі. ПНЕЎМАТРАНСПАРТ (ад гр. pneuma = дыханне + транспарт) — спосаб перамяшчэння ў транспартным трубаправодзе сумесі сыпкіх мазэрыялаў з паветрам, a таксама какгэйнераў з грузам. ПНЕЎМАТЫ К (гр. pneumatikos = паветраны) — 1) прыстасаванне для сціскання і разрэджвання паветра; 2 ) напоўненая паветрам шына. ПНЕЎМАТЫ КА (гр. pneumatikos = паветраны) — 1) раздзел фізікі9 які вывучае газападобныя целы; 2) пнеўматычная аўтаматыка. ПНЕЎМАТЬІЧНЫ (гр. pneuma tikos = паветраны) — 1) які дзейнічае пры дапамозе сціснутага паветра; 2 ) які мае адносіны да пнеўматыкі.
226
ПНЕЎМ АЭКТАМ ІЯ (ад гр. pneumon = лёгкія + ektome = выразанне) — поўнае выразанне аднаго лёгкаіа пры злаякаснай пухліне, бронхаэктазіі і іншых хваробах. ІШ ЕЎМ АЭНЦЭФАЛАГРАФІЯ (ад гр. рпешпа = дыханне + энцэфалаграфія) — энцэфалаграфія з увядзеннем паветра ў мяшочкі галаўнога мозгу. ПНЕЎМ ЕРКАТАР [ад пнеў(матычны) + ням. merken = адзначаць] — апарат для дыстанцыйнага вызначэння ўзроўню вадкасці ў катлах, цыстэрнах, адсеках суднаў і інш. П Н ЕЎМ 0ГРАФ (ад гр. рпешпа = дыханне + -граф) — прыбор для рэгістрацыі дыхальных рухаў. П Н ЕЎМ 0Ш КА (ад гр. рпешпа = дыханне) — напрамак y пнеўмааўтаматыцы, звязаны з выкарыстаннем эфектаў, пгго вынікаюць пры непасрэдным узаемадзеянні струменяў паветра або газу. ПОГАНАФОРЫ (н.-лац. pogonophora) — тып беспазваночных жывёл падраздзела другаснаротых, якія вядуць амаль нерухомы спосаб жыцця на дне мора. -ПОДЫ , -ПОДЫ І (гр. pus, podos = нага) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццям «канечнасць», «органы перамяшчэння». ПОДЫ УМ, П 0Д Ы Й (лац. роdium, ад гр. podion = памост, падвышэнне) — 1) узвышэнне ў старажытнарымскім цырку з крэсламі Для імператара, сенатараў і іншых высокапастаўленых асоб; 2 ) узвышзнне для натуры ў скульптараў, мастакоў.
--------п
П 03А (фр. pose) — 1) пастава цела; 2) перан. прытворства, няшчырыя паводзіны (напр. фалыпьшая п .). ПОЙНТ (англ. point) — пустацелы стальны цыліндр для адтайвання парай мёрзлых парод. П 0Й Н ТЭР (англ. pointer, ад point = паказваць напрамак) — парода вялікіх паляўнічых сабак з кароткай гладкай поўсцю. ПОКЕР (англ. poker) — від гульні ў карты, y якой прымаюць удзел ад 2 да 6 асоб. П 0Л А (англ. polo) — 1) спартыўная камандная гульня ў мяч клюшкамі верхам на конях; 2) тое, што і ватэрпола. ПОЛАКІУРЬІЯ (ад гр. pollakis = частка + -урыя) — частае мочаспусканне, якое назіраецца пры хваляванні, цяжарнасці, некаторых хваробах. ПОЛІ-, П АЛІ- (гр. poly = многа) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцце «многа».
ПСШ АГРЭГА т НЫ (ад палі- + агрэгат) — які складаецца з рэчываў, што знаходзяцца ў розных агрэгатных станах. ПОЛІАКРЬІЛАШ ТРЬІЛ (ад no ni- + акрыпанітрыгі) — сінтэтычны палімер, прадукт полімерызацыі акрыланітрылу. ПОЛІАКРЫ ЛАТЫ (ад полі- + акрылаты) — сінтэтычныя палімеры, прадукты полімерызацыі эфіраў акрылавай кіслаты. ПОЛІАЛЕ ФШ Ы (ад полі- + алефіны) — сінтзтычныя палімеры , прадуюы полімерызацыі алефінаў.
227
п
ПОЛІАМ ІДЫ (ад полі- + аміды) — сінтэтычныя палімеры, y якіх змяшчаюцца амідныя групы. ПОЛІАРТРЬІТ (ад полі- + артрыт) — адначасовае або паслядоўнае захворванне многіх суставаў. ПОЛШ АЗІТ (ад полі- + гр. basis = аснова) — мінерал класа сульфасолей шаравата-чорнага колеру; руда серабра. ПОЛІБУТАДЫ ЁН (ад полі- + бутадыен) — сінтэтычны палімер, прадукт пслімерызацыі бутадыену. ПОЛГВАКЦЬІНА (ад полі- + вакцына) — медыцьшскі прэпарат, які атрымліваецца з некалькіх мікробаў і здольны пры ўвядзенні ў арганізм выклікаць неўспрымальнасць да некалькіх хвароб.
адэзічнай сеткі пшяхам вымярэння даўжынь прамых ліній, пгго звязваюць гэтыя пункты, і гарызантальных вуглоў паміж імі.
П О Л ІІ 'ЕН ЕТЬІЧН Ы (ад полі-
+
генетычныХ п - ы я паверх н і — марфалагічна адзіныя паверхні выроўнівання, утвораныя ў розных сваіх частках рознымі, але ўзаемазвязанымі рэльефаўтваральнымі працэсамі.
ПСХІШ'ЕНІЗМ (ад nom- + гр. genos = паходжанне) — тэорыя ў антрапалогіі, паводле якой розныя расы людзей паходзяць ад розных відаў і родаў малп, што развіліся незалежна адна ад адной y розных месцах Зямлі (проціл. монагенізм).
П О Л ІГЕШ Я (ад полі-
+
-генія)
—
тое, пгго і полімерыя.
ПОЛВВППЛАЦЭТАТ (ад полі- + вінілацэтат) — высокамалекулярнае злучэнне, прадукт полімерызацыі вінілацэтату; выкарыстоўваецца для вырабу пластмас, лакаў, клею і інш.
П О Л Я ІБРЬІД (ад nom- + гібры д) — гібрыд, атрыманы ад скрыжоўвання арганізмаў, якія адрозніваюцца адначасова адзін ад аднаго многімі прыкметамі (параўн. монагібрыд).
ПОЛШ ППЛХЛАРЬІД (ад полі- + вінілхларыд) — высокамалекулярнае злучэнне, прадукт полімерызацыі вінілхларыду; выкарыстоўваецца для вырабу труб, кранаў, вентыляў, хімічнай апаратуры і інш.
П О Л ІГІН ІЯ (ад полі-
п ол геіТ А М Ш ы (ад полі- + вітаміны) — лекавы прэпарат, які з’яўляецца сумессю многіх вітамінаў.
ПОЛІГЛАБУЛІЯ (ад полі- + лац. globulus = шарык) — тое, пгго і поліцытэмія.
ПОЛІГАНАЛЬНЫ (гр. polygonos) — многавугольны.
ПОЛІГЛАНДУЛЙРНЫ (ад полі+ лац. glandula = залоза) — многазалозісты.
ПОЛП'АНАМЕТРЫЯ (ад гр. роlygonos = многавугольны + -метрыя) — мегад вызначэння ўзаемнага становішча пунктаў зямной паверхні для пабудовы апорнай ге-
+ -гінія) — мнагажонства, форма групавога шлюбу аднаго мужчыны з некалькімі жанчынамі; была распаўсюджана ў мусульманскіх краінах, Кітаі, Афрьшы і Акіяніі.
ПОЛІГЛЯЦЫ ЯЛІЗМ (ад полі- + лац. glacies = лёд) — гіпотэза шматразовасці покрыўных абледзяненняў y чацвярцічным (антра-
228
пагенавым) перыядзе (параўн. мо-
--------п
разоў y сваім жыцці (параўн. мо-
нагляцыялізм).
накарпічны).
ПОЛІДАКТЫ ЛІЯ (ад полі- + гр. daktylos = палец) — поўнае або частковае развіццё дадатковых пальцаў на руках або нагах як прыроджаны парок развіцця.
п о л п с р ы ш т Ал ь (ад полі- + крышталь) — цвёрдае цела, якое
складаецца з вялікай колькасці крышталічных зерняў, размешчаных хаатычна (п^заўн. монакрыш-
таль).
ПОЛІДЬШ СІЯ (гр. polydipsios = сасмаглы, бязводны) — смага пры цукровым дыябеце і некаторых іншых хваробах і звязанае з ёю залішняе ўжыванне вады.
ПОЛШ Ш ГВІЗМ (ад полі- + лац. lingua = мова) — шматмоўе. п о л і м а п с т р Ал ь
(ад ПОЛІ- +
магістраль) — гтўчок паралельных
ПОЛПЗАБУТЫ ЛЕН (ад полі- + ізабутылен) — сінтэтычны палімер, прадукт полімерызацыі ізабутылену.
або амаль паралельных ліній аднаго або некалькіх відаў транспарту паміж аднымі і тымі ж раёнамі і вузлавымі цэнтрамі.
ПОЛГОАПР^Н (ад полі- + ізапрэн) — сінтэтычны палімер, прадукт полімерызацыі ізапрэну. ПОЛЖ АНД ЭНС АДЫ Я (ад полі+ кандэнсацыя) — метад сінтэзу палімераў, пры якім узаемадзеянне малекул манамераў суправаджаец-
ПОЛШ АРФ ІЗМ (ад полі- + -марфізм) — 1) здольнасць аднаго i T a
ца адшчапленнем простых рэчываў, напр. вады, спірту (параўн.
ro ж рэчыва крышталізавацца ў розных формах (параўн. таксама дымарфізм 1); 2 ) наяўнасць y межах аднаго віду раслін або жывёл асобін, якія рэзка адрозніваюцца паміж сабой (параўн. таксама дымарфізм 2).
полімерызацыя). ПОЛПСАПРАЛАКТАМ (ад полі+ капралактам) — сінтэтычны палімер, прадукт полімерызацыі капралактаму. ПОЛІКАРБАНА і Ы (ад полі- + карбанаты) — сінтэтычныя палімеры, прадукты ўзаемадзеяння двухатамных фенолаў і вытворных вугальнай кіслаты. ПОЛПСАРДЫЯГРАФІЯ (ад полі+ кардыяграфія) — урачэбны метад даследавання, які дае ўскосныя дадзеныя аб фазах механічнай сістэмы сэрца. ПОЛЖ АРІПЧНЫ (ад полі- + гр kaipos^= плод) — мнагаплодны, п - ы я р а с л і н ы — расліны, якія цвітуць і пладаносяць многа
ПОЛШ АРФ ІЧНЫ (гр. polymo rphos) — тое, пгго і паліморфны. ПОЛІМ АСТЫ Я (ад полі- + гр. mastos = сасок) — наяўнасць y жывёлы або чалавека лішніх пар саскоў як прыроджаная загана развіцця. п о л ш е р а н Ал а г і (ад палімеры + аналаг) — высокамалекуляр-
ныя злучэнні, y якіх пры хімічным ператварэнні не адбываецца змены ступені полімерызацыі або структуры асноўнага ланцуга. П О Л Ш ЕРБЕТ0Н (ад палімеры + бетон) — бетон, y якім вяжучым рэчьгоам з’яўляецца сінтэтычны палімер. ПОЛІМ ЕРГАМОЛАГІ (ад палімеры + гр. hom ologos = адпавед-
229
П ------------
ны) — высокамалекулярныя злучэнні, макрамалекулы якіх пабудаваны з аднолькавых груп атамаў і адрозніваюцца ступенню полімерызацыі. П О ЛШ ЕРЬВА ц ЬЫ (ад гр. polymeres = разнастайны) — утварэнне высокамалекулярных злуташ яў (палімераў) з нізкамалекулярных злучэнняў (манамераў ) без адшчаплення простых рэчьшаў (параўн. полікандэнсацыя). ПОЛШ ЕРЬІЯ (гр. polymeria = наяўнасць многіх частак) — 1) наяўнасць двух або больш рэчываў аднолькавага працэнтнага складу хімічных элементаў, але розных па малекулярнай масе; 2 ) з’ява ўзаемадзеяння розных генаў, якія ўпльгоаюць на развіццё той самай прыметы ў адным напрамку. ПОЛІМЕ ТАШ ЧНЫ (ад папі- + металы) — які складаецца з некалькіх металаў (напр. п-ыя руды). ПОЛЗМЕТРЬІЯ (ад гр. polymètres = колькасны) — 1) спалучэнне ў адным паэтычным творы частак, напісаных рознымі памерамі; 2 ) адначасовае аб’яднанне ў музычным творы двух і больш розных тактавых памераў. ПОЛШ ЕТЫ ЛЕНЫ (ад попі- + метылен) — тое, пгго і нафтэны. п о л ш е т ы л м е т а к р ы л Ат (ад полі- + метылметакрылат) —
сінтэтычны палімер, прадукт полімерызацыі метылавага эфіру метакрылавай кіслаты. п о л ш а м ш Ал ь н ы (ад П О ЛІ- + лац. nomen = імя); п - а я а к р у г a — выбарчая акруга, ад якой выбіраецца некалькі дэпутатаў
ПОЛШ ЕЎРЬІТ (ад папі- + неў-
рыт) — паражэкне перыферычных нерваў. ПОЛШ УКЛЕАТЬІДЫ (ад полі+ нуклеатыды) — палімерныя арганічныя злучэнні, якія ўівораны рэпггкамі монануклеат ыдаў. (ад полі- + пептыды) — палімеры, якія скла-
ПОЛШ ЕПТЬІДЫ
даюцца з рш так амінакіслот. ПОЛШ ЛАІДЬІЯ (ад гр. polyploos = многаразовы + eidos = выгляд) — павелічэнне колькасці храмасом y ядрах раслінных і жывёльных арганізмаў y два і болып разоў параўнальна з нормай; трапляецца ў зонах з крайнімі для жыцця ўмовамі, напр. y Антарктыцы, пустынях, на высакагор’ях. ПОЛШ РАГМ АЗІЯ (ад палі- + гр. pragma = прадмет, рэч) — адначасовае назначэнне хвораму многіх лекавых рэчываў або лячэбных працэдур. ПОЛШ РАШ ЛЕН (ад палі- + прапілен) — высокамалекулярнае злучэнне, прадукт полімерызацыі прапілену; выкарыстоўваецца для вырабу валокнаў, плёнкі, пасуды, труб і інш. ПОЛІРЫ ТМ ІЯ (ад полі- + рытм ) — адначасовае спалучэнне ў музычным творы двух ці некалькіх рытмаў. ПОЛІС 1 (фр. police, ад іт. polizza = распіска, квітанцыя) — дакумент аб страхаванні жыцця, мабмасці і г.д. (страхавы п.). ПОЛІС 2 (гр. polis) — горад-дзяржава як асобая форма сацыяльнаэканамічнай і палітычнай арганізацыі, тьтовая для Стараж. Грэцыі. ПОЛІСАПРОБЫ (ад полі- -ь гр. sapros = гнілы + bios = жыццё) —
230
раслінныя і жывёльныя арганізмы, якія жывуць y вадаёмах, моцна забруджаных арганічнымі рэчыва-
------------П
земнаводных, паўзуноў і бегемотаў. ПОЛІСТРАФІЧНАСЦЬ (ад полі+ страфа) — паслядоўнае або адвольнае чаргаванне ў вершаваным творы розных строф, графічна аддзеленых адна ад адной.
м і.
ПОЛІСЕМАНТЬІЧНЫ (ад полі+ семантычны) — лінгв. які мае некалькі значэнняў, мнагазначны. ПОЛІСЕМ М (ад полі- + гр. sema = знак) — лінгв. наяўнасць y аднаго слова некалькіх значэнняў, мнагазначнасць (проціл. монасемія).
ПОЛІСТЫ РОЛ (ад полі- + стырол) — высокамалекулярнае злучэнне, прадукт полімерызацыі стыролу; служыць для атрымання пластмас, якія выкарыстоўваюцца ў электратэхніцы, будаўніціве, для вырабу лінз, лакаў, плёнак і інш.
ПСШ СЕРАЗГГ (ад полі- + гр. serum = сываратка) — запаленне серозных абалонак, якія высцілаюць вялікія поласці аргашзма. ПОЛІСІЛАГІЗМ (ад полі- + сілагізм) — мнагачленны сілагізм, атрыманы шляхам злучэння двух або больш сілагізмаў, які характарызуецца тым, што вывад кожнага з гэтых сілагізмаў з ’яўляецца адначасова пасылкай сілагізма наступнага. ПОЛІСІЛАКСА н Ы (ад полі- + лац. silicium = крэмній + гр. oksys = кіслы) — высокамалекулярныя злучэнні, якія змяшчаюць ланцугі з атамаў крмнію і кіслароду. ПОЛІСШ ДЭТАН (гр. polysynde ton) — фігура паэтычнай мовы, якая заюпочаецца ў паўтарэшгі злучнікаў; шматзлучнікавасць. ПОЛІСІНТЭТЬІЧНЫ (ад полі- + сінтэтычны) — якому ўласціва ўтваронне складаных слоў-сказаў піляхам складання асноў асобных слоў (пра мовы). ПОЛЗСПЕРМІЯ (ад полі- + сперма) — пранікненне ў яйцаклегау пры запладненні некалькіх сперматазоідаў (параўн. монаспермія). ПОЛІСТАМАТЬІДЫ (н.-лац. polystomatidae) — сямейства гельмінтаў класа монагенеіI; паразіты
ПОЛІСУЛЬФІДЫ (ад полі- + сульфіды) — злучэнні серы з металамі. ПОЛГГАНАЛЬНАСЦЬ (ад П О ЛІ+ танальнасць) — адначасовае гучанне некалькіх танальнасцей або іх акордаў y музычным творы. ПОЛГГАНАЛЬНЫ (ад полі- + музыка — музыка, пабудаваная на адпаведным спалучэнні розных танальнасцей.
танальны)\ п - а я
ПОЛІТАШ ЧНЫ (ад полі- + танічны)\ п. н a ц і с к — націск, пры якім розніца ў вышыні асноўнага тону голаса або павышэнні і паніжэнні яго на працягу склада з ’яўляецца фаналагічна значным. ПОЛГГРАігічНЫ (ад полі- + гр. tropos = паварот); п. прац э с — абарачальны цеплавы працэс y газе. ПО ЛП Ы П АЖ (фр. polytypage, ад гр. polys = колькасны + typos = адбітак) — друкарская форма для прыгатавання кніжных і часопісных упрыгожанняў (заставак, канцовак і інш.). ПОЛГГЭВМ (фр. polythéisme, ад гр. poly = многа + theos = бог) —
231
п
рэлігія, якая прызнае існаванне многіх багоў; мнагабожжа (проціл. манатэізм). ПО ЛІТЭЛМ (ад nom- + гр. phele = сасок) — павялічаная колькасць саскоў малочнай залозы як дэфект развіцця. ПОЛІТЭМ АТЫ ЗМ (ад полі- + тэма) — пабудова музычнага твора шляхам аб’яднання некалькіх тэм (параўн. монатэматызм). ПОЛІТЭШ Я (ад полі- + лац. taenia = стужка) — наяўнасць y ядрах некаторых саматычных клетак гіганцкіх мнаганітачных храма сом .
ПОЛІТЭХШ ЗМ (ад псті- + гр. techne = майстэрства) — сістэма навучання, пры якой тэарэтычна і практычна знаёмяцца з асноўнымі галінамі вытворчасці. ПОЛІТЭХНІЧНЫ (ад П О ЛІ- + тэхніка) — 1) звязаны з вывучэннем і прымяненнем розных галін тэхнікі (напр. п. інстытут); 2 ) заснаваны на політэхнізме (напр. п-ае навучанне). ПОЛГУРЬІЯ (н.-лац. polyuria; ад гр. poly = многа + uron = мача) — мед. празмернае выдзяленне мачы з арганізма. п о л іу р э т А н ы
(ад полі- + урэтаны) — высокамалекулярныя злучэнні, прадукты полімерызацыі урэтанаў; ггрымяняюцца для вырабу каўчуку, клею, плёнкі і інш. ПОЛІФАШ ЧНЫ (гр. polypho nos) — які мае адносіны да поліфаніі, многагалосы. ПОЛІФ АШ Я (гр. polyphonia) — від многагалосся ў музыцы, заснаваны на адначасовым гучанні некалькіх мелодый y вакальным або
інструментальным творы (параўн. гамафонія, гетэрафонія). ПОЛІФАРМ АЛЬДЭГІД (ад полі+ фармальдэгід) — высокамалекулярнае злучш не, прадукт палімерызацыі фармальдэгіду; гтрымяняецца для вьграбу шасцерань, дэталей аўтамабіляў, плёнкі і інш. П О ЛІФ Ы ІЯ (ад полі- + гр. phylon = род) — паходжанне групы арганізмаў ад многіх продкаў y выніку канвергенцыі (параўн. монафілія). ПОЛІФІЯДОНТНАСЦЬ (ад noлі- + гр. phylon = род + odus, odontos = зуб) — многаразавая замена зубоў пасля зношвання (у рыб). ПОЛІФУРКАЦЫ Я (ад полі- + фуркацыя) — падзел старшых класаў сярэдняй школы на тры _і больш патокі, напрамкі ў навучанні (напр. на фізіка-матэматычны, біялагічны, гуманітарны і інш.) (параўн. біфуркацыя 3). ПОЛІХРАІЗМ (ад гр. polychroos = многакаляровы) — уласцівасць мінералаў мяняць афарбоўку пры звычайным асвятленні ў залежнасці ад напрамку падзення прамянёў. ПОЛІХРАМ АТЬІЧНЫ (ад полі+ храматычны) — уласцівы паліхроміі\ шматколерны (параўн. монахраматычны). ПОЛІЦУКРЫДЫ (ад палі- + цукрыды) — складаныя вугляводы, якія пры гідролізе распадаюцца на вялікую колькасць монацукрыдаў^ да поліцукрыдаў належаць крухмал, цэлюлоза і інш. ПОЛІДЫ ТЭМ ІЯ (ад гюлі- + гр. kytos = клетка + -эмія) — хранічнае захворванне крьшятворнай сістзмы чалавека з павышэннем колькасці эрытрацытаў y крыві.
232
п полш энтрьЬ м
(ад полі- + цэнтр) — 1) тэорыя ў антрсталогіі, паводле якой людскія расы паходзяць ад розных форм выкапнёвага чалавека ў некалькіх раёнах зямнога шара (гтроціл. м онацэнтрызмХ 2) наяўнасць y сістэме міжнародных адносін некалькіх цэнтраў, узаемаадносіны паміж якімі вызначаюць развіццё сусветнай палітыкі. П О Л ІЭ Д РЫ Ё Л А (н.-лац. роіуedriella) — аднаклетачная жоўтазялёная водарасць сям. плеўрахлоравых, якая пашырана ў азёрах, балотах, невялікіх затарфаваных вадаёмах, y глебе.
ПОЛІЭКРАн (ад полі- + экран) — метад дэманстрацыі адначасова на некалькіх экранах, размешчаных побач, тэматычна звязаных кінастужак. П О Л ІЭ Л Е К Т Р А Л ІТ Ы (ад полі+ электраліты) — палімеры , y склад макрамалекул якіх уваходзяць групы, здольныя да іанізацыі ў растаоры (бялкі, нуклеінавыя кіслоты і інш.). П О Л ІЭ М Б Р Ы Я Н ІЯ (ад полі- + эмбрыён) — утварэнне некалькіх зародкаў з адной яйцаклеткі ў жывёлы, чалавека і ў адным семені ў расліны. П О Л ІЭ Т Ы Л Е Н (ад полі- + этылен) — высокамалекулярнае злучэнне, прадукт полімерызацыі этылену, які выкарыстоўваецца як электраізаляцыйны матэрыял і для вытворчасці пластмас, плёнак, труб і інш. П О Л ІЭ Т Ы Л Е Н А К С ІД (ад поліэтылен + аксіды) — палімер з вокісу этылену.
П О Ш Э Ф ІР Ы (ад полі- + эфір ы ) — сінтэтычныя папімеры, прадукты полікандэнсацыі многаасноўных кіслот або іх ангідрыдаў з многаатамнымі спіртамі. П 0 Л ІЯ (н.-лац. pohlia) — лістасцябловы мох сям. брыевых, які расце на вільготнай гліністай глебе, схілах, гнілой драўніне. П О Л ІЯ М ІЭ Л ІТ (ад гр. polios = шэры + myelos = касцявы мозг) — эпідэмічны дзіцячы параліч, вострая вірусная хвароба, абумоўленая пашкоджаннем пф аваж на nopara рэчыва спіннога мозгу. П О Л ІЯ Ш Т (ад гр. polios = шэры) — мінерал, крыпггалічная ра> навіднасць марганцу. ПОЛІЯЭНЦЭФАЛІТ (ад гр. polios = шэры + энцэфаліт) — хвароба, язсая характарызуецца запаленнем і перараджэннем шэрага рэчыва галаўнога мозгу. П О Л Ь (англ. pole) — тое, што і род. П 0 Л Б Д Э Р (гал. polder) — адгароджаны ад мора, возера або ракі дамбай, асушаны і апрацаваны нізінны ўчастак пабярэжжа. П О Л ЬК А (чэш. polka) — танец y хуткім тэмпе, a таксама музыка да гэтага танца. П О Л Ю С (лац. polus, ад гр. polos = вось) — 1) пункт перасячэння ўяўнай восі вярчэння Зямлі з зямной паверхняй (напр. паўночны п., паўднёвы п.); 2) адзін з двух процілеглых канцоў электрычнага ланцуга або магніта (напр. дадатны п., адмоўны п ); 3) месца найбольшага праяўлення чаго-н. (напр. п. холадуХ 4) перан. што-н. зусім процілеглае іншаму.
233
п
ПОРТ (Фр. port, ад лац. portus) — 1) спецыяльна абсталяванае месца для стаянкі, пагрузкі, разгрузкі і рамонту суднаў; 2) партовы горад.
П 0М П А 1 (польск. pompa, ад фр. pompe) — насос для падачы кудын. або адкачвання вадкасці, газаў (напр. пажарная п.). ПОМПА 2 (польск. pompa, ад лац. pompa) — знешняя, паказная пышнасць (напр. рабіць пгго-н. з помпай). П 0 Ш (англ. pony) — конь нізкарослай пароды, вьшедзены ў Англіі; выкарыстоўваецца ў парках для катання дзяцей. -ПОНПСА (гр. ponikos = прадоўны, працавіты) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццю «праца». ПОНТАПАРЭЯ (н.-лац. pontopoгеіа) — рачок атрада ракападобных, пашыраны ў вадаёмах на поўначы Еўразіі і Паўн. Амерыкі. ! ПОНЧА (ісп. poncho) — індзейскі чатырохвугольны плашч з грубай тканіны з выразам пасярэдзіне для галавы.
ПОРТ 2 (англ. port, port-hole) — адгуліна ў борце судна для гарматных ствалоў y даўніх ваенных суднах або для пагрузачна-разгрузачных работ y транспартных суднах. П 0РТ А (іт. porto) — папггова-тэлеграфныя расходы, якія аплачваюцца заказчыкамі, кліентамі.
nÔPTA-ФРАнКА ( іт. porto fran co = свабодны порт) — порт, горад або гтрыморскі раён, y межах якога ўвоз і вываз замежных тавараў робіцца без аплаты пошлін. ПОРТЛАНДЦЭМЙНТ (ад англ. Portland = назва паўвострава ў Англіі + цэменпі) — самы пашыраны від цэменту, які складаецца ў асноўным з сілікат аў кальцыю. ПОРТЭР (англ. porter) — гатунак моцнага і гаркаватага чорнага піва.
ПОНЧЫ К (польск. p^czek) — круглы смажаны ў тлушчы піражок.
ПОРЦІК (лац. porticus) — крьггая галерэя з калонамі, звычайна пры ўваходзе ў будынак (параўн. лоджыя, перыстыль).
ПОП-АРТ (англ. pop-art, ад popular art = папулярнае мастацтва) — фармалістычная мастацкая плынь, якая ўзнікла ў другой пал. 20 ст. y ЗША і Англіі; прадстаўнікі гэтай плыні выкарыстоўваюць стыль рэклам і коміксаў.
ПОРЦЫЯ (польск. porcja, ад лац. portio = частка) — 1) пэўная колькасць чаго-н., якая прьвначаецца па норме (напр. п. вады, п. корму); 2 ) страва або напітак, разлічаныя на аднаго чалавека ў рэстаране ці сталовай (напр. п. кашы, п. марожанага).
-ПОР (гр. poros = праход, адтуліна) — другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццям «адгуліна», «праход». ПОРАСКАШ Я (ад поры- + -скапія) — вьіЕучэнне размераў, канфігурацыі і размяшчэння пор скуры чалавека ў крыміналістыцы.
ПОРЫ (гр. poros = адгуліна) — 1) вельмі дробныя адтуліны потавых залоз на паверхні скуры чалавека і жывёл; 2) прамежкі паміж часцінкамі рэчыва. ПОСТ (фр. poste, ад лац. positus = пастаўлены) — 1) аб’ект, які ахоў-
234
ваецца і абараняецца вартавым; 2) салдат або невялікі вайсковы падраздзел, пастаўлены для аховы чаго-н., назірання за чым-н.; 3) nepan. адказная пасада. П О С Т - (лац. post = пасля) — першая састаўная частка складаных слоў, якая выражае паняцці «пасля», «пазней». ПО СТАДАПТА ц Ы Я (ад пост - + адаптацыя) — працэс удасканалення існуючых прыстасаванняў будовы і функцый y раслінных і жывёльных арганізмаў да ўмоў знешняга асяроддзя. П О С Т А Д Ы П Л А С Т А М А Т 03 (ад постадыпластома) — глісная хвароба рыб, якая выклікаецца лічынкамі по стадыпл асто мы. П О С ТА Д Ы П Л А С ТО М А (н.-лац. posthodiplostomum) — гельмінт сям. дыпластаматыдаў, які паразітуе ў арганізме рыб (карпа, таўсталобікаў, сазана, ляшча і інш.). П О С Т ІМ П Р Э С ІЯ Н В М (ад пост+ імпрэсіянізм) — умоўная назва кірунку, які прыйшоў на змену імпрэсіянізму ў мастацтве канца 19—пач. 20 ст.; прадстаўнікі яго, y адрозненне ад імпрэсіяністаў, імкнуліся стварыць болып умоўньі, але ў той жа час і болып шырокі і цэласны вобраз свету.
ПОСТКАНСТРУКТЫВЬм (ад пост - + канструктывізм) — фармалістычны кірунак y мастацгве і архітэктуры 20 ст., які развівае ідэі канструктывізму. П О С Т К Р А Ш Я Л Ь Н Ы (ад пост + лац. cranium = чэрап) — анат. размешчаны ззаду юрапа. п о с т л а р в Ал ь н ы (ад пост- + лад. larva = лічынка) — паслялічынкавы, які ўтвараецца пры пе-
п
раўіварэнні лічынкі ў дарослую форму.
П О С Т Л І0 Д Ы Я (ад пост - + лац. ludo = іграю) — раздзел музычнага твора, звычайна інструментальнае заканчэнне раманса, песні. ПОСТНАТА л ЬНЫ (ад пост - + лац. natalis = які адносіцца да нараджэння) — які адносіцца да перыяду пасля родаў (напр. п-ае захворванне дзіцяці). П О С Т П А ЗІЦ Ь Ы (ад пост - + пазіцы я) — лінгв. становішча слова або сказа пасля іншага слова або сказа, звязанага з ім (параўн. прэпазіцыя). П О С Т П А К Е Т (ням. Postpaket, ад Post = пошта + Paket = пакунак) — цюк з пісьмамі, адрасаванымі ў адзін пункт. ПОСТФПССЫ (ад пост - + лац. fixus = прымацаваны) — лінгв. суфіксы і канчаткі, якія стаяць y слове пасля кораня. ПОСТЭМБРЫЯНА л ЬНЫ (ад пост- + эмбрыянальны) — які мае адносіны да часу пасля вызвалення арганізма ад яйцавых і зародкавых абалонак; паслязародкавы.
пбтыя (н.-лац.
pottia) — лістасцябловы мох сям. потыевых, які расце на вільготных палях, схілах, агаленнях глебы. П О Ш Т А (ням. Post < h r. posta, ад лац. postus = пастаўлены) — 1) установа, якая займаецца перасылкай пісем, пасылак, грошай, газет і інш., a таксама памяшканне, дзе знаходзіцца гэта ўстанова; 2 ) перасылка, дастаўка чаго-н. з дапамогай гэтай установы (напр. адправіць пасылку поштайХ 3) тое, што дастаўлена гэтай установай (пісьмы, газеты і інш.).
235
П -----------П РА БА БІЛ ІЗМ (ад лац. probabilis = імаверны) — 1) філасофская канцэпцыя, прыхільнікі якой сцвярджаюць, нібы чалавек не можа здабыць цалкам дакладных ведаў і павінен задавальняцца верагоднымі, праўдападобнымі; 2) казуістычнае вучэнне езуітаў, якое апраўдвала ўсякія паводзіны, абы толькі яны не былі асуджаны царквою. ПРА БА Н Д (ням. Proband) — зыходная асоба ў генеалогіі пэўнага роду. П РА б Ац Ы Я (лац. probatio = праверка) — юр. умоўнае асуджэнне ў шэрагу краін. П РА БІРА В А Ц Ь (шім. probieren = прабаваць) — 1) вызначаць колькасць металу ў рудах, сплавах; 2) ставіць пробу на залатыя, плацінавыя і сярэбраныя вырабы. П РА БЛ ЕМ А (гр. problema = задача) — 1) тэарэтычнае або практьгчнае пытанне, задача, якія патрабуюць вырашэння, даследавання (напр. п. асваення космасу, п. выхавання); 2 ) непгга цяжка вырашальнае (напр. дамашняя п.). п р а б л е м А т ы к а (гр. problematikos = які датычыць пытанняў) — сукупнасць праблем.
П РА БЛ Е М А Т Ы Ч Н Ь І (гр. proble m a tic s = які датычыць пытанняў) — магчымы, але не даказаны; нягоўны; п - а е суджэнн е — суджэнне, якое выражае магчымасць або верагоднасць сцвярджэння, але не яго бясспрэчную неабходнасць. ПРАВАКАВАЦЬ (лац. provoca re) — 1) падбухторваць каго-н. да дзеянняў, якія могуць прывесці да цяжкіх вынікаў; 2) штучна выклі-
каць якія-н. праяўленні хваробы, напр. прыступ малярыі.
ПРАВАКАТАР (лац. provocator = які кідае выклік) — 1) тайны агент, які дзейнічае шляхам правакацыі\ 2) асоба, якая падбухторвае да чаго-н. са здрадніцкімі мэтамі.
ПРАВАКЛцЫЯ (лац. provocatio = выклік) — 1) здрадніцкае падбухторванне каго-н. да дзеянняў, якія могуць прывесці да цяжкіх вынікаў (напр. ваенная п.); 2) ппучнае выкліканне якіх-н. праяў хваробы. П Р А В Е Р Б ІЯ Л Ь Н Ы (лац. prove rbialis, ад proverbium = прыказка) — які ўвайшоў y прыказку, пагаворку.
ПРАВІДЭНЦЫЯЛІЗМ (ад лац. providentia = прадбачанне) — рэлігійна-ідэалістычны погляд, які тлумачыць ход гістарычных з’яў не іх унутранай заканамернасцю, a вышэйшай (боскай) воляй. ПРАВІЗАР (лац. provisor = які забяспечвае, прадбачыць) — аптэкар, фармацэўт вышэйшай кваліфікацыі, які мае вышэйшую фармацэўтычную адукацыю. ПРАВІЗІЯ (лац. provisio = прадбачлівасць) — прадукты харчавання. П Р А В В 0 Р Н Ы (ням. provisorisch, ад лац. provisor = які прадбачыць) — 1) папярэдні, не канчатковы (напр. п-ае рашэнне); 2) часовы (напр. п-ыя меры); п - ы я о р г a н ы — органы ў зародкаў і лічынак мнагаклетачных жывёл, якія знікаюць y працэсе іх далейшага развіцця, напр. жабры лічынак насякомых.
236
--------п П РА В ІН Ц Ы Я (польск. prowincja, ад лац. provincia) — 1) заваяваная старажьггаымі рымлянамі тэрыторыя; 2 ) мясцовасць, аддаленая ад сталіцы ці культурнага цэнтра, перыферыя; 3) адзінка адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу ў некаторых краінах, напр. y Італіі, Іспаніі.
П РА В Ш Ц Ь і А л ( польск. prowin cja}, ад лац. provoncialis = які датычыць правінцыі) — чалавек з поглядамі, прывычкамі, уласцівымі жыхарам правінцыі, a таксама чалавек з абмежаванымі інтарэсамі, адсталымі поглядамі. П РА В Ш Ц Ы Я Л ІЗМ (ад лац. pro vincialis = правінцыяльны) — 1) y cm. погляды і манеры, звязаныя з жыццём y глухой мясцовасці, правінцыі; 2) слова або выраз, уласцівыя абласной, a не літаразурнай мове. П РА В Ш Ц Ы Я Л ЬН Ы
(лац. pro vincialis) — 1) які знаходзіцца ў п р а він ц ы і (напр. п. гарадок); 2 ) абмежаваны ў сваіх поглядах.
П РА В ІТА М ІН Ы (ад лац. pro = для + вітаміны) — рэчьшы, з якіх y арганізме чалавека і жывёл могуць утварацца вітаміны. ПРАВІЙ Н Т (ням. Proviant, ад с.лац. provenda) — прадукты для арміі, экспедыцыі і інш. П РА Г Е Ш Я (ад гр. pro = наперад + geneion = падбародак) — гошравільны прыкус y чалавека, выкліканы празмерным развіццём ніж няй сківіцы. П Р А Г Е С Т Э Р 0 Н (ад лац. pro = раней + gestatio = цяжарнасць) — жаночы палавы гармон пазваночных жывёл і чалавека, які ўтвараецца ў жоўтым целе яечніка і рэгу-
люе абмен рэчываў y арганізме ў час цяжарнасці. П Р А П Б ІЦ Ы Я Н ІС Т Ы (лац. pro hibitio, -bonis = забарона) — прыхільнікі забароны гандляваць пэўнымі таварамі, напр. спіртаымі напіткамі. П Р А П М Н А з і Я (ад лац. pro = замест + гімназія) — мужчынская або жаночая чатырохкласная навучальная ўстанова, якая адпавядала чатыром малодшым класам гімназіі, y царскай Расіі (з 1864 г.). П РА ГМ А ТЬІЗМ (рус. прагматнзм, ад гр. pragma, -atos = дзеянне, гтрактыка) — 1) напрамак y філасофіі, які адмаўляе неабходнасць пазнання аб’ектыуных законаў і прызнае ісцінай толькі тое, што дае карысныя вынікі; узнік y канцы 19 ст. y ЗПІА; 2) кірунак y гістарычнай навуцы, які абмяжоўваецца перадачай падзей y іх знешняй сувязі і паслядоўнасці без раскрыцця аб’ектыўных законаў гістарычнага развіцця; 3) дзейнасць людзей, якія кіруюцца непасрэднай выгадай і адмаўляюць капггоўнасці, маральнае значэнне дзейнасці. П РА ГМ А т Ы К (гр. pragmatikos = дзелавы) — паслядоўнік прагматызму як філасофскай сістэмы. П РА ГМ А ТЫ КА (гр. pragmatikos = дзелавы) — 1) раздзел семіётыкі9 які даследуе разуменне знака пазнаючым суб’ектам; 2) вучэнне пра дзейнасць, практыку. П РА Г М А Т Ы Ч Н Ы (гр. pragmati kos) — 1) уласцівы прагматызму9 2) які мае пракіычнае прымяненне. П РА ГН А ЗІРА ВА Ц Ь (ад гр. prog nosis = прадбачанне) — састаўляць прагноз будучага стану розных
237
п
з ’яў (прыродных, інш.).
грамадскіх
і
П РА ГН А ТЬІЗМ (ад гр. pro = наперад + gnathos = сківіца) — антр. выступанне сківіц уперад. П РА Г Н А Т ЬІЯ (ад гр. pro = наперад + gnathos = сківіца) — няправільны прыкус y чалавека, выкліканы празмерным развіццём верхняй сківіцы. П РА ГН О З (гр. prognosis) — прадбачанне, прадказанне аб будучым развіцці і выніках якіх-н. падзей на аснове пэўных дадзеных (напр. п. надвор’я). П РА Г Н О С Т Ы К А (гр. prognostikos = які прадбачыць) — спосабы складання прагнозаў. П РА ГРА М А (гр. programma = аб’ява, распараджэнне) — 1) план прадстаячай дзейнасці, работ, мерапрыемстваў; 2) дакумент, y якім выкладзены асноўныя задачы і мэты дзейнасці палітычнай партыі, арганізацыі, асобнага дзеяча; 3) план правядзення свята, канцэрта, схода, a таксама пералік нумароў, якія выконваюцца; 4 ) кароткі змест курса таго ці іншага прадмета, які вывучаецца ў навучальнай ўстанове; 5) апісанне алгарытма рашэння задачы для работы электронна-вылічальнай машыны. П РА ГРА м А -Д Ы С П Ё Т Ч А Р (ад праграма + дыспетчар) — план дзеянняў, якім прадугледжваецца арганізацыя функцыяніравання і кіравання сукупнасцю устройстваў электронна-вылічальнай машыны або сістэмы такіх машын. ПРА ГРА М ІРА ВА Н Н Е (ад праграм а) — складанне праграм рашэння матэматычных і інфармацыйна-лагічных задач на электронна-вылічальных машынах.
П Р А Г Р ^ С (польск. progrès, ад лац. progressus) — 1) паступальны рух наперад, пераход на больш высокую ступень y развіцці (напр. п. навукі, тэхнічны п.); проціл. рэгрэс, 2) змяненне да лепшага ў працэсе хваробы, y якой-н. рабоце іг .д . П Р А Г Р Э С ІЯ (лац. progressio = pyx наперад) — рад лікаў, якія паслядоўна павялічваюцца або памяншаюцца так, шго розніца або адносіны паміж суседнімі лікамі з ’яўляюцца велічьшёй пастаяннай (напр. арыфметычная п., геаметрычная п.). П РА Д ЗЮ С А Р (англ. producer, ад лац. producere = вырабляць) — уладальнік кінастудыі, давераная асоба кінакампаніі ў радзе краін, якая ажыццяўляе ідэйна-мастацкі і арганізацыйна-фінансавы кантроль над пастаноўкай фільмаў. П РА Д М ЁС Ц Е (польск. przedmiescie) — назва прыгарада, якая ўжываецца на Беларусі з 16 ст. П РА Д РА М А Л ЬН Ы (ад прадром)\ п. п е р ы я д — пачатковы перыяд хваробы, калі з’яўляюцца яе прыметы-прадвеснікі (прадромы). П Р А Д Р 0 М (гр. prodromos = папярэднік) — мед. прымета-прадвеснік хваробы. П РА Д У К Т (лац. productus = выраблены) — 1) тое, пгго атрымліваецца ў выніку працы чалавека (фізічнай, разумовай); 2) мн. харчы; 3) перан. вынік, рэзультат чаго-н. (напр. класы — п. развіцця грамадства). П РА Д У К ТЫ У Н ЬІ (лац. produc tivus) — 1) плённы, здольны ствараць непгга капггоўнае; 2) здольны
238
ўтвараць новыя словы (напр. п. суфікс). П РА Д У К Ц Ы Я (лац. productio) — 1) сукупнасць прадуктаў вытворчасці краіны, галіны прамысловасці, адной асобы за пэўны час, a таксама самі прадукты вытворчасці; 2) вынікі працы ў галіне навукі, літаратуры, мастацтва, увогуле прадукты разумовай дзейнасці. П РА Д У Ц ^Н Т (лац. producens, -ntis = які вырабляе) — 1) краіна, якая вырабляе пэўны тавар; 2) арганізм, здольны ўтвараць арганічныя рэчывы з неарганічных. П РА Е К Т (лац. proiectus = кінуты наперад) — 1) распрацаваны план стварэння чаго-н. (напр. п. самалёта, п. гідратурбіны); 2) папярэдні тэкст якога-н. дакумента (напр. п. закона); 3) задума, план. ÜPA ÉK TA P (лац. proiector) — 1) аіпычны апарат, які дае павялічанае адлюстраванне на экране малюнкаў або фотаздымкаў; 2) аптычная прылада для вымярэння лінейных і вуглавых памераў інструменггаў, дэталей машьш і інш. П РА Е К Ц Ы Я (лац. proiectio = кіданне наперад) — 1) перадача прасторавых фігур на плоскасці; 2) павялічанае адлюстраванне чаго-н. на экране, атрыманае аптычным спосабам. П Р А Ж ^К Т (фр. project, ад лац. proiectus = кінуты наперад) — непрыгодны, надуманы праект. П Р А Ж ^К Т А Р (англ. projector, ад лац. proiectus = кінуты наперад) — асвятляльны прыбор, які пры дапамозе агпычнай сістэмы пасылае яркі пучок гтраменяў на далёкую адлегласць.
п
П РА Ж Э К Ц Ё Р (фр. projecteur, ад лац. proiectus = кінуты наперад) — той, хто займаецца складаннем нязбытных, неабгрунтаваных праектаў.
П РА Ж Э К Ц ЁРС ТВ А (ад праж экцёр) — захапленне нездзяйсняльнымі праектамі. П РА ЗА ІЗМ (ад проза) — слова або выраз y паэтычным творы з дзелавой, навуковай або гутарковай мовы. ПРАЗАПС (лац. prosaicus) — пісьменнік, які піша прозай, стварае гтразаічныя творы. П РА ЗЕА Д ЬІМ (лац. praseodymi um, ад лац. prasios = светла-зялёны) — хімічны элемент, які належыць да лант аноідаў, выкарыстоўваецца для афарбоўкі ппсла, фарфору, пры вырабе спецыяльных сартоў сталі. П РА ЗЕ К Т А Р (лад. prosector = які рассякае) — 1) урач патолагаанатам, які займаецца анатаміраваннем трупаў; 2) урач, які ўзначальвае празектуру. П РА ЗЕК ТУ РА (лац. prosectu ra) — патолагаанатамічнае аддзяленне пры лячэбных або навучальных медыцьшскіх установах. П Р А ЗЕ Л ІТ (гр. proselytos = літ ар. прышэлец) — 1) той, хто прыняў новую веру; 2) новы і гарачы прыхільнік чаго-н. П Р А З Е Л П Ь ІЗ М (ад гр. proselytos = які прыняў новую веру ) — 1) імкненне распаўсюдзіць сваю веру, абярнуць іншых y сваю веру; 2) гарачая адданасць якому-н. вучэнню, якім-н. перакананням. П РА ЗЕ М (ад гр. prasios = светлазялёны) — м інерал, разнавіднасць кварцу светла-зялёнай афарбоўкі.
239
п
П РА ЗЕНХІМ А (ад гр. pros = звыш таго + -энхіма) — тканка раслін, якая складаецца з падоўжаных, завостраных на канцах, часам з патоўшчанымі сценкамі клетак, напр. валакно лёну.
П РА ЗЕ РЬІН (ад лац. prosero = вырабляю) — лекавы прэпарат, які прымяняецца пры міястэніі, паралічах, неўрытах, для стымуляцыі родавай дзейнасці, y афтальмалагічнай праюыцы. П РА ЗО Ш С (н.-лац. prosopis) — дрэвавая або кустовая расліна сям. бабовых, часта калючая з дробнымі кветкамі ў гронках або галоўках, пашыраная ў тропіках і субтропіках, пераважна ў Амерыцы.
П РА К Л А М А Ц Ы Я (лац. ргосіаmatio = адозва, заклік) — 1) агітацыйны лісток з палітычным зместам, лістоўка; 2) урачыстае абвяцргэнне, апублікаванне. П РА К Л ІТ Ы К А (гр. proklitikos = які нахіляецца ўперад) — лінгв. ненаціскное слова, якое цесна гтрымыкае да наступнага, што мае націск. П Р А К 0Н С У Л (лац. proconsul) — службовая асоба ў Стараж. Рыме, якая спачатку выконвала вайсковыя даручэнні за межамі Рыма, пазней — намеснік правінцыі, што прьвначаўся з ліку колішніх консулаў.
П РА К ТЫ ТЫ (ад санскр. prakrta = просты, натуральны) — 1) сярэднеіндыйскія мовы, якія склаліся на аснове старажытнаіндыйскіх дыялектаў і былі шырокаўжьшальныП РА Й М Е РЫ З (англ. primaries) — 1) пярвічныя сходы выбаршчыкаў мі як размоўныя і літаратурныя мовы больш як паўгара тысячагодy ЗША для вылучэння кандыдатаў дзя (да 15 ст.); 2) адна з катэгорый на выбарныя пасадьг, 2) выбары дэлегатаў на партыйны з ’езд y старажытнаіндыйскай філасофіі, якая абазначае жаночы пачатак ЗПІА. усіх матэрыяльных і духоўных рэПРАКА м Б Ш (ад лац. pro = перад чаў. + камбій) — утваральная тканка П Р AK С ІМ А Л ЬН Ы (ад лац. proxi раслін, з якой развіваюцца праводmus = найбліжэйшы) — анат. разныя тканкі. мешчаны бліжэй да сярэдняй П РА К А РЫ Ё Т Ы (ад лац. pro - пеплоскасці цела (напр. п. аддзел сарад, замест + гр. кагуоп = ядро) — суда); проціл. дыстальны. мікраскапічныя арганізмы, якія ў адрозненне ад эўкарыётаў не ма- П Р А К С ІЯ Л О Г ІЯ (гр. praksis = юць y сваіх клетках марфалагічна справа, дзеянне + -логія) — галіна даследаванняў, аформленага, адасобленага ядра і сацыялагічных якая вывучае ўмовы і метады тыповага храмасомнага апарату; аб’яднаны ў два аддзелы — сіне- эфектыўнай і рацыянальнай чалавечай дзейнасці. зялёныя водарасці і бакіэрыі. П РА Й Д (англ. pride) — устойлівая група з 6— 12 асобін y пстуляцыі льва.
ПРА КЛА М А ВА Ц Ь (лац. procla mare) — абвяшчаць, аб ’яўляць пэўныя палітычныя ці іншыя погляды.
П РА К ТА Л О ГІЯ (ад гр. proktos = задні праход + -логія) — раздзел медыцыны, які вывучае хваробы прамой кішкі.
240
--------п П р Ак Т Ы К (гр. praktikos = дзейны) — 1) той, хто добра вывучыў сваю справу на практыцы; 2) практычны, дзелавы чалавек. П РА К Т Ы К А (лац. practica, ад гр. praktika = дзейнасць) — 1) дзейнасць людзей, якая накіравана на пераўтварэнне матэрыяльнага свету; 2) жыццё, рэчаіснасць як галіна праверкі вывадаў тэорыі; 3) замацаванне тэарэтычных ведаў на вытворчасці (напр. педагагічная п. студэнтаў); 4) набьпы вопыт y якой-н. галіне дзейнасці (напр. п. выхавання дзяцей); 5) дзейнасць урача або юрыста. П РА К Т Ы К А в Ац Ь ( польск. ргаktykowac, ад лац. practicare) — 1) прымяняць пгго-н. на справе, на практыцы\ 2) праходзіць гтрактыку; 3) пастаяннай трэніроўкай развіваць што-н., прьшіваць якія-н. навыкі; 4) займацца ўрачэбнай ці юрыдычнай практыкай. П РА К Т Ы К У М (лац. practicum, ад гр. praktikos = дзейны) — від практычных заняткаў па курсу якой-н. дысцыпліны звычайна ў вышэйшых навучальных установах, a таксама вучэбны дапаможнік для правядзення такіх заняткаў. П РА К Т ЬІТ (ад гр. proktos = задні праход) — запаленне слізістай абалонкі прамой кішкі. П РА К Т Ы Ц ЬІЗМ (ням. Praktizismus, ад гр. praktikos = дзейны) — 1) захапленне практычнай дзейнасцю пры недаацэнцы тэорыі; 2) дзелавы падыход да справы; уменне ўладкоўваць справы так, каб атрымаць асабістую выгаду. П РА К Т ЬІЧ Н Ы (гр. praktikos = дзейны) — 1) які звязаны з практыкай, з рэальнымі патрабаваннямі, магчымасцямі; 2) які займаецца
непасрэдна якой-н. справай; 3) звязаны з прымяненнем на гтрактыцы ведаў, навыкаў; 4) які добра разбіраецца ў жыццёвых справах, дзелавіты, вопьгшы, 5) эканомны, зручны.
ПРА КУ р А т А Р ( польск. prokurator, ад лац. procurator) — 1) асоба, якая загадвала фінансамі, кіравала чыёй-н. маёмасцю, гаспадаркай y Стараж. Рыме; 2) адвакат, абаронца ў судах Вялікага княства Літоўскага 16— 17 ст. П РА КУ РА ТУРА (польск. prokuratura, ад лац. procurare = клапаціцца, кіраваць) — дзяржаўны орган, які сочыць за выкананнем законаў і прыцягвае да адказнасці парушальнікаў іх. П Р А К У Р 0 Р (фр. procureur, ад лац. procurare = клапаціцца, кіраваць) — асоба, якая сочыць за выкананнем і правільным прымяненнем законаў, выступае ў якасці абвінаваўцы ў судовым працэсе. П РА К У РЫ С Т (ням. Prokurist, ад лац. procurare = клапаціцца, кіраваць) — давераная асоба гандлёвага прадпрыемства, якая мае паўнамоцтвы на заключэнне ўсякіх дагавароў.
ПРАЛАКцЬі (ад лац. pro = для + lac, lactis = малако) — гармон пярэдняй часткі гіпофіза, які рэгулюе ў жывёл і чалавека функцыі малочных залоз і яечнікаў. ПРА л А н (н.-лац. prolan, ад лац. proles = нашчадак) — рэчыва гарманальнага характару, якое выдзяляецца плацэнтай і змяшчаецца ў крыві і мачы цяжарных жанчын. П РА ЛА Н ГА ВАЦЬ (лац. prolonga re = падаўжаць) — працягваць тэрмін дагавора, умовы, вэксаля.
241
п
ПРАЛАНГА ц Ы Я (фр. prolonga tion, ад лац. prolongare = прадаўжаць) — прадаўжэнне тэрміну дагавора, умовы, вэксаля.
П Р А Л І0 В ІЙ (лац. proluvium = змыванне) — гест. наносы, якія ўтвараюцца горнымі патокамі ў час моцных ліўняў.
П РА Л А П С (лац. prolapsus = які выпадае) — выпаданне ўнутранага органа, напр. прамой кішкі.
П РА М А РФ А Л О ГІЯ (ад лац. pro = замест + марфалогія) — раздзел марфалогіі, які вывучае агульны план будовы жывёлы, яе сіметры ю і размяшчэнне асобных частак.
П РА Л Е ГА М Ё Н Ы (гр. prolegome na = уводзіны) — уводзіны ў вывучэнне, уступныя тлумачэнні, прэамбула. П РА Л ЕТА РЫ ЗА ц ЬІЯ (ад пралетарый) — разарэнне і збяднейне дробных таваравьпворцаў (сялян, саматужнікаў) і ператварэнне іх y пралетарыяў. П РА Л Е т Ар Ы Й (лац. proletari us) — прадстаўнік пралетарыяту. П РА Л ЕТА РЫ Й Т (ням. Proletariat, ад лац. proletarius = незаможны грамадзянін) — клас наёмных рабочых y капіталістычным грамадстве, пазбаўленых сродкаў вытворчасці. П Р А Л ІН (ад лац. proles = нашчадкі) — амінакіслата, якая ўваходзіць y склад амаль усіх бялкоў і некаторых іншых фізіялагічна важных рэчьюаў. П РА Л ІФ Е РА ц Ы Я (ад лац. proles = нашчадкі + feue = несці) — 1) разрастанне тканкі жывёльнага або расліннага арганізма шляхам новаўгварння клетак; 2) тое, пгго і праліфікацыя. П РА Л ІФ ІК А Ц Ы Я (ад лац. proles = нашчадкі + -фікацыя) — развіццё органа расліны з іншага органа, які закончыў свой рост і далей не развіваецца. П РА Л О Г (лац. prologus, ад гр. prologos) — 1) уступная частка літаратурнага або музычнага твора; 2) перан. уступ, пачатак чаго-н.
ПРАМ ЕНА д (фр. promenade) — y cm. 1) прагулянка; 2) месца для гуляння. П РА М ЕСА (фр. promesse, ад лац. promissio = абяцанне) — дакуменг, згодна з якім уладальнік аблігацыі або латарэйнага білета, калі на іх выпадае выйгрыш, абавязваецца ўступіць іх за пэўную плату іншай асобе. П РА М ЕТА ф Л з А (ад лац. proto = перад + метафаза) — другая стадыя непрамога дзялення, або Mi ni озу. П Р А М Е Т Ы Й (н.-лац. promethium, ад гр. Prometheus = імя тытана ў старажытнагрэчаскай міфалогіі, які выкраў y багоў агонь) — радыеактыўны хімічны элемент, які належыць да лантаноідаў. П РА М ІЛ Е (лац. pro mille = на тысячу) — тысячная часттса ліку. П РА Ш С К У ГГЭ Т (ад лац. promis cuus = змешаны, агульны) — стадыя нічым не абмежаваных палавых адносін y першабышым грамадстве, якая папярэднічала ўстанаўленню норм шлюбу і сям’і. П Р А М 0 Т А Р Ы (ад лац. promovere = прасоўваць) — тое, што і актыватары. П РА М О Ц Ы Я (лац. promotio = прасоўванне) — прысуджэнне
242
болып высокай вучонай ступені або ганаровага звання.
--------п
поглядаў, ведаў шляхам пастаяннага растлумачэння іх шырокім масам, a таксама ідэйнае ўздзейнічанне на шырокія масы.
П РА М У Л ЬГ А Ц Ы Я (лац. promul gatio = публічнае аб ’яўленне) — афіцыйная публікацыя, абнародаванне якога-н. дзяржаўнага акта, закона.
ПРАПАГАНДАВА ц Ь (лац. pro pagare = пашыраць, распаўсюджваць) — займацца прапагандай чаго-н.
п р Ан а
(санскр. prana = дыханне) — правільнае дыханне як асноўная канцэпцыя ранняй індыйскай філасофіі; паводле канцэпцыі дыханне з ’яўляецца пры нцьтам жыццёвасці і «апошнім подыхам» вечнасці; ёга робіць упор на кантроль за пранай, каб дыханне не парушала медытацыю і мела лячэбнае ўздзеянне. ПРА Н А т А Р Ы (ад лац. pronatus = нахілены ўперад) — анат. мышцы, якія паварочваюць канечнасці ўнутр. П РА Н А Ц Ы Я (ад лац. pronatus = нахілены ўперад) — 1) анат. рух перадплечча і кісці рукі, пры якім далонь паварочваецца назад і ўніз, a вялікі палец да сярэдняй плоскасці цела (параўн. супінацыя IX 2) пазіцыя ў фехтаванні, калі ўзброеная рука павернута далонню ўніз (параўн. супінацыя 2). П РА Н ГА С (н.-лац. prangos) — травяністая расліна сям. парасонавых з жоўтымі кветкамі, пашыраная ў Міжземнамор’і, Зах., Сярэд. і Цэнтр. Азіі. П РА Н ЁФ РА С (ад гр. pro = перад + nephros = нырка) — пераднырка. П РА Н О Н С (фр. prononcer = вымаўляць) — вымаўленне з асаблівасцямі гукавой сістэмы французскай мовы. ПРАПАГАНДА (лац. propaganda = roe, пгго трэба распаўсюджваць) — распаўсюджванне ідэй,
П РА П А ЗІЦ Ы Я (лац. tio) — y cm. прапанова.
proposi
П РА П А Н [(ад прап(іл) + (мет)ан] — арганічнае злучэнне, насычаны вуглевадарод аліфатычнага рада, бясколерны гаручы газ; выкарыстоўваецца як паліва для рухавікоў унутранага згарання. ПРАП А Н А ВА ЦЬ (польск. ргороnowaé, ад лац. proponere) — 1) заявіць аб гатоўнасці памагчы, даць y чыё-н. распараджэнне што-н.; 2) унесці прапанову, параіць, парэкамендаваць; 3) папрасіць выканадь што-н. П РА П А РЦ Ы Я Н А Л ЬН Ы (лац. proportionalis) — 1) які мае правільныя прапорцыі, суразмерны з чым-н.; 2) які з павелічэннем ці памяншэннем адной велічыні павялічваецца ці памяншаецца ў столькі ж разоў (напр. п-ая залежнасць). П РА П ЕД ЭЎ ТЫ КА (ад гр. ргораіdeuo = навучаю папярэдне) — уводны, папярэдні курс ведаў аб чым-н., які ўяўляе сабой сціслы, элементарны змест гэтых ведаў. П Р А П Е Л Е Р (англ. propeller, ад лац. propellere = гнаць уперад) — паветраны вінт y самалётах, верталётах, аэрасанях, глісерах. П Р А Ш Л (англ. propyl, ад гр. propylon = уваход) — аднавалентны радыкал прапану, адзін з алкілаў.
243
п
n P A IIU lÉ l (лац. propylaea, ад гр. ргоруіаіоп = месца перад уваходам) — парадны, архітэктурна аформлены ўваход, брама ў горад, y архітэктурны ансамбль. П Р А Ш Л Ё Н (ад гр. propylon = уваход) — арганічнае злучэнне, ненасычаны вуглевадарод аліфатычнага рада, бясколерны гаручы газ са слабым пахам, які з’яўляецца часткай газаў крэкінгу нафты; выкарыстоўваецца ў вырабе маторнага паліва, пластмас, каўчукоў і інш. П Р А П 0 Р Ц Ы Я (лац. proportio) — 1) суразмернасць, суадноснасць частак цэлага паміж сабой; 2) мат. роўнасць дзвюх адносін (напр. 6:2 = 9:3); 3) колькасныя суадносіны паміж галінамі, стадыямі і элементамі вьпворчасці; 4) суадносіны размераў частак архітэктурнага або мастацкага твора як адзін з асноўных прынцыпаў кампазіцыі. П РА П РЭ ТА Р (лац. propraetor) — намеснік правінцыі ў Стараж. Рыме. П РА РА ГА Ц Ы Я (лац. prorogatio = працягванне) — 1) адгэрміноўка пасяджэння парламента па рашэнню манарха або прэзідэнта рэспублікі; 2) дагаворнае вызначэнне падсуднасці ў міжнародным праве. П РА РсЖ ТА Р (ад лац. pro = замест + рэктар) — намеснік рэктара. П РА С (ням. Presse) — прылада для гладжання адзення і бялізны. П РАСАВАЦЬ (польск. prasowac, ням. pressen) — гладзідь адзенне і бялізну прасам. ПРА С А Д ЬІЧ Н Ы (гл. prosodikos) — які датычыць з’яў вышыні, даўгаты і сілы інтанацыі або суадносін
рытміка-інтанацыйньіх асаблівасцей y вершаванні. ПРАСВГГАРЫ ЙНЕ (англ. presbyterian, ад гр. presbyteros = старэйпіьша) — прыхільнікі кальвінісцкіх цэркваў, што дзейнічаюць na sa краінамі кантынентальнай Еўропы. Ар ы й , п р а с е ш Н А Р (ад лац. pro = для + семінар) — уст. практычныя заняткі ў вышэйшых навучальных установах, мэтай якіх з ’яўляецца падрыхтоўка студэнтаў да работы на семінарах. п р а с е м ін
П РА С К А М ІД Ы Я (гр. proskomide) — частка царкоўнага богаслужэння, калі рыхтуюцца святыя дары. П Р А С К Е Н Ш (гр. proskenion = месца перад сцэнай) — 1) драўляны фасад скены або дэкаратыўная сцяна перад ёй y старажытнагрэчаскім тэатрьг, 2) каменная прыбудова да скены ў тэатры эпохі элінізму. П Р AС К РЫ П Ц Ы Я (лац. proscrip tio = аб’ява) — публічнае асуджэнне палітычных праціўнікаў y Стараж. Рыме з абвяшчэннем іх па-за законам, a таксама спіс асоб, абвешчаных па-за законам. П РА С О Д Ы Я (гр. prosodia = націск, прыпеў) — 1) лінгв. сістэма вымаўлення націскных і ненаціскных, доўгіх і кароткіх складоў y мове; 2) вучэнне аб суадносінах складоў y вершы. П РА СО М А (ад гр. pro = перад + сома) — пярэдні аддзел цела хеліцэравых. П РА С П ЁК Т (лац. prospectus = від, агляд) — 1) вялікая шырокая і
244
прамая вуліца ў горадзе; 2) падрабязны план, змест будучага выдання; 3) даведачнае выданне рэкламнага характару. П Р А С П Е Р Ы Т Ы (англ. prosperity = літар. працвітанне) — фаза ў цыклічным развіцці капіталістычнай гаспадаркі, якая характарызуецца ўздымам эканомікі. П РА С Т А ГА Ш М ІД Ы (н.-лац. prosthogonimidae) — сямейства гельмінтаў класа трэматодаў, паразітуюць y фабрыцыевай сумцы маладых свойскіх і дзікіх птушак і яйцаводзе старых. П РА С Т А ГА Ш М О З (ад прастаганіміды) — глісная хвароба птушак, якая выклікаецца прастаганімідамі. ПРАСТА ТА (гр. prostates = які наперадзе) — няпарная залоза мужчьшскага палавога апарату, размешчаная ў пачатку мочаспускальнага канала. П РА С Т А Т Ы Т (ад гр. prostates = які наперадзе) — запаленне прастаты. П РА С Т РА Д Ы Я (лац. prostra tio) — стан прыгнечанасці, знямогі, заняпаду псіхічнай актыўнасці, выкліканы нервовым расстройствам. П Р А С Т Ы Г М Ш (ад гр. pro = перад + stygma = рана) — тое, што і празерын. П РА С ТЫ ТУ ІРА В А Ц Ь [лац. pro stituere = выстаўляць (на продаж)] — 1) прымушаць каго-н. да занятку прастытуцыяй; 2) перан. рабіць прадажным, падкупным (напр. п. прэсу). ГІРАСТЫ ТУТКА (лац. prostitu ta) — 1) жанчына, якая займаецца
--------п
прастытуцыяй; 2) перан. беспрынцыповы, прадажны чалавек. П РА С ТЬГГУЦЫ Я (лац. prostitu tio = апаганенне, абняслаўленне) — 1) продаж свайго цела для палавых зносін з мэтай набыць грашовыя сродкі; 2) перан. прадажнасць, беспрынцыповасць (напр. палітычная п.). П РА С Ц Э Ш У М (лац. prosceni um) — частка сцэны перад заслонай. ПРАТА- гл. прота-.
П РА ТА ГА Н ІСТ (гр. protagonis tes) — 1) першы з трох акцёраў y старажытнагрэчас кім тэатры, выканаўца галоўных роляў (параўн. дэўтэраганіст, трытаганіст); 2) галоўная дзеючая асоба ў мастацкім творы, пераважна ў драме. П Р А Т А П Ш Я (ад прата- + гр. gyne = жанчына) — тое, што і пратэрагінія. П РА ТА ГШ У С (ад прата- + гр. hippos = конь) — вымерлы трохпальцы конь. П РАТАДЭРМ А (ад прата- + -дэрма) — скапленне маладыферэнцыраваных клетак, якое прыкрывае зародак раслін. П РА ТА ЗА Н (ням. Partisane) — кап ’ё з плоскім і доўгім металічным наканечнікам, якое было на ўзбраенні ландскнехтаў y 16 ст. і целаахоўнікаў пры манархах y 17 ст., a таксама ганаровай зброяй рускіх штаб-афіцэраў y 18 ст. П РА ТА ЗА Ў РЫ (н.-лац. protosauгіа) — атрад вымерлых марскіх паўзуноў падкласа сінсттазаўраў, якія жылі ў мезазоі. П Р А Т А 30А (ад прата- + гр. zoon = жывёла) — падцарства аднакле-
245
п--------
тачных жывёл; жывуць y вадаёмах, балотах, вільготнай глебе; здольныя да фотасінтэзу або жывяцца гатовымі арганічнымі рэчывамі, ёсць драпежнікі і паразіты; прасцейшыя (параўн. метазоа).
П РА ТА Н Д РЫ Я (ад прата- + -андрыя) — тое, пгго і пратэрандрыя.
П Р А Т А К 0К У С (н.-лац. protococ cus) — аднаклетачная або каланіяльная зялёная водарасць сям. пратакокавых, якая трашіяецца на камянях, кары дрэў, y глебе і прыбярэжнай частцы вадаёмаў. П РА ТА К О Л (с.-лац. protocollum, ад гр. protokollon) — 1) дакумент, дзе запісваецца ўсё, што гаварылася і вырашалася на сходзе, пасяджэнні; 2) дакумент, які сведчыць аб якім-н. факце, выпадку, здарэнні; 3) акт міжнароднага пагаднення. П Р А Т А К 0Н Х (ад прата- + гр. konche = ракавіна) — першапачатковая ракавіна малюскаў, ад якой пачьшаюцца яе сезонныя прыросты. П РА Т А К Т ЬІН ІЙ (ад прата- + актыній) — радыеактыўны хімічны элемент, серабрыста-белы бліскучы метал, які належыць да актыноідаў. ПРА ТА ЛА КС (ад прата- + гр. allaksis = абмен) — прыстасавальныя змены ў знешніх органах жывёл, якія ўзнікаюць пад упльшам фактараў навакольнага асяроддзя. П Р А Т А Л Ш (ад гр. pro = наперадзе + thallos = галінка) — палавое пакаленне папарацей, хвашчоў, дзеразы. П РА Т А М Ш Ы (ад прата- + аміны) — прасцейшыя бялковыя рэчывы, якіх больш за ўсё ў сперме і ікры рыб.
П РА ТАНЁМ А (ад прата- + гр. nema = нітка) — пачатковая стадыя развіцця імхоў — нітка або пласцінка, якая развіваецца са споры. П РА ТА Ш М Ф А (ад прата- + гр. nimphe = нявеста) — першасная лічынкавая стадыя некаторых чарвей. ПРА ТАПЛАЗМ А (ад прата- + гр. plasma = непгга ўтворанае лепкай) — рэчыва, якое з’яўляецца асновай клеткі жывёльнага і расліннага арганізма; укточ ае карыяплазму і цытаплазму. П РА ТА П Л А С Т (ад прата- + -пласт) — змесціва расліннай клеткі без цэлюлозна-пекцінавай абалонкі. П Р А Т А П 0 П (гр. protopapas) — уст . свяшчэннік (іерэй) вышэйшага чыну. П Р А Т А П Т ^Р (ад прата- + -птэр) — афрыканская рыба падкласа дваякадыхальных з парным плавальным пузыром, які служыць дадатковым органам дыхання пры паніжэнні змяшчэння кіслароду ў вадзе. П Р А Т А Р Г 0Л [ад прат(эіны) + лац. arg(entum) = срэбра + -ол\ — лекавы прэпарат y выглядзе вадкасці або мазі, які ўжьюаецца гтры хваробах вачэй, скуры і інш. П Р А Т А С ІФ 0Н (н.-лац. protosi phon) — аднаклетачная зялёная водарасць сям. пратасіфонавых, якая пашырана ў вільготных і цёплых месцах, пераважна на глебе. П Р А Т А Т Р 0Ф Ы (ад прата- + -трофы) — мікраарганізмы, якія
246
не патрабуюць для свайго развіцця гатовых вітамінаў, амінакіслот або іншых фактараў росту, a сінгэзуюць іх з мінеральных ці арганічных злучэнняў. П РА Т А Т Ы П (гр. prototypon) — сапраўдная асоба, якая паслужыла аўтару ўзорам для стварэння літаратурнага вобраза. П РА Т А Т ^К А (ад прата- + -тэка) — падэшвенная частка шкілета каралавых паліпаў. П РА ТА Ц Э Л Ь (ад прата- + гр. koilos = полы) — поласць цела жывёл на стадыі бластулы. П РА ТО ГРА Ф (ад прата- + -граф) — першы рукапіс, які лёг y аснову пазнейшых спісаў, копій, рэдакцый.
---- — п П Р А Т Ы С Т А Л О Г ІЯ (ад пратысты + -логія) — раздзел заалогіі, які вывучае пратазоа.
П Р А Т ЬІС Т Ы (гр. protistes = найпершы) — аднаклетачныя арганізмы. П РА Т Э А ЗЫ (ад пратэіны) — тое, пгго і пептыдазы. П РА Т ЭЖ Ы РАВАЦЬ (фр proté ger) — рабіць пратэкцыю каму-н., апекаваць каго-н. П РА Т Э Ж Э (фр. protege) — асоба, якой спрыяюць, аказваюць пратэкцыю ў службовых і іншых справах. П РА ТЭЗ (фр. prothèse, ад гр. prothesis = дадатак, далучэнне) — прыстасаванне ў выглядзе якой-н. часткі цела для замены страчанай.
П РА Т Р А М Б Ш (ад лац. pro = для + трамбін) — складаны бялок y плазме крыві, з якога ўтвараецца фермент трамбін, неабходны для згусання крьші.
П РА ТЭЗА (гр. prothesis = дадатак, далучэнне) — лінгв. пратзтычны гукавы элемент. ! П РА Т Э І (гр. Proteus = імя старажытнагрэчаскага міфічнага марскога боства-вешчуна, якое магло змяняць свой выгляд) — 1) сямейства хвастатых земнаводных, якія жывуць y прэсных вадаёмах і падземных водах; 2) палачкападобныя неспараносныя рухомыя бактэры і, якія пашыраны ў забруджанай глебе, вадзе. П РА ТЭ ІД Ы (ад гр. proteion = першае месца + eidos = выгляд) — складаныя бялкі, утвораныя з простых бялкоў і рэчыва небялковай прыроды.
П РА Т У БЕ РА Н Ц Ы (ням. Protuberanzen, ад лац. protuberare = уздымацца) — яркія патокі распаленых газаў, якія вывяргаюцда паверхняй Сонца на вышыню да 500 000 км і больш.
П РА Т Э Ш А ТЭ РА Ш Я (ад пратэіны + тэрапія) — увядзенне ў арганізм чалавека і жывёл бялковых рэчываў з лячэбнай мэтай. П Р А Т Э Ш О ІД Ы (ад пратэіны + -оід) — бялкі, якія ўваходзяць y
П РА Т О Н (гр. proton = першае) — стабільная элементарная часціца аіам а з дадатным электрычным зарадам. ITPATPÂKTAP (ад лац. protractus = перацягнены) — марскі прыбор, што служыць для абазначэння на карце месцазнаходжання карабля, якое вызначаюць пры дапамозе двух вуглоў паміж трыма арыенцірамі.
247
П ------------
склад касцей, храсткоў, валасоў, шэрсці.
нак, форма дыхагаміі (проціл. пратэрандрыя).
П РА Т Э Ш У РЬІЯ (ад пратэіны + -урыя) — тое, што і альбумінурыя.
П РА ТЭ РА ЗО Й (ад гр. proteros = першы, болын ранні + -зой) — другая эра ў геалагічнай гісторыі Зямлі, якая пачалася 2600 млн. гадоў таму назад і працягвалася 2000 млн. гадоў, a таксама пласты горных парод, што ўтварыліся ў той час. П РА ТЭ РА Н Д РЫ Я (ад гр. prote ros = першы, болып ранні + -андрыя) — больш ранняе даспяванне ў кветках тычынак, чым рыльцаў песцікаў; форма дыхагаміі (параўн. пратэрагінія).
П РА Т Э ІН Ы (ад гр. proteion = першае месца) — простыя бялкі, аснова, на якой пабудаваны асобныя клеткі жывёльнага арганізма і раслін. П Р А Т ^К Т А Р (лац. protector = які прыкрывае, абараняе) — 1) уст. апякун, заступнік; 2) дзяржава, якая ажыццяўляе пратэктарат\ 3) патоўшчаная бегавая частка пакрышкі, якая ахоўвае шыну ад механічных пашкоджанняў. ПРА ТЭКТА р А т (рус. протекторат, ад лац. protector = які прыкрывае, абараняе) — 1) форма залежнасці, гтры якой болып слабая дзяржава, фармальна захоўваючы сваю дзяржаўную структуру, фактычна падначалена больш моцнай дзяржаве; 2) дзяржава, якая знаходзіцца ў такой залежнасці. П РА Т Э К Ц Ы Я (лац. protectio = прыкрыццё) — заступніціва, падтрымка з боку ўплывовых асоб ва ўладкаванні на працу, y прасоўванні па службе і г.д. П РА Т Э К Ц Ы Я Н ІЗМ (фр. protectionnizme, ад лац. protectio, -onis = літар. прыкрыццё) — 1) эканамічная палітыка дзяржавы, накіраваная на засцярогу сваёй гаспадаркі ад канкурэнцыі з боку іншых краін; 2) падбор людзей на службу не па дзелавых якасцях, a па знаёмстау, па пратэкцыі. П РА ТЭ РА ГП П Я (ад гр. proteros = першы, больш ранні + -гінія) — больш ранняе даспяванне ў кветках рыльцаў песцікаў, чым тычы-
П Р А Т ^С Т (ням. Protest, ад лац. protestari = публічна заяўляць) — 1) рашучае і каттэгарычнае пярэчанне, заява аб нязгодзе з чым-н.; 2) афіцыйнае выказванне нязгоды з якім-н. рашэннем, пастановай. ПРАТЭСТАВА ц Ь (польск. protestowac, ад лац. protestari = публічна заяўляць) — рашуча і катэгарычна пярэчыць, заяўляць аб нязгодзе з чым-н. П РА ТЭСТА Н Т (ням. Protestant, ад лац. protestaris, -ntis = які публічна даказвае) — 1) паслядоўнік пратэстантызму; 2) той, хто пратэстуе сугтраць чаго-н. П РА ТЭ С ТА Н ТЫ ЗМ (ням Protestantismus, ад лац. protestaris, -ntis = які публічна даказвае) — агульная назва рэлігійных веравучэнняў, якія ўзніклі ў працэсе Рэфармацыі 16 ст. як пратэст супраць каталіцызму, напр. лютэранства, кальвінізм. ПРАфАг (ад гр. pro = раней, перад + -фаг) — унутрыклетачная неінфармацыйная форма бактэрыяфага.
248
--------п ПРАФАЗА (ад гр. pro = раней, перад + phasis = праяўленне) — першая стадыя непрамога дзялення, або мітозу. П РАФ А Н (лац. profanus = неазнаёмлены) — недасведчаны ў якой-н. галіне чалавек. ПРАФ АНАВАЦЬ (лац. profana re) — апашляць што-н., непачціва адносіцца да таго, пгто карыстаецца ўсеагульнай пашанай (напр. п. вучэнне). П Р А Ф А Н Л ц Ы Я (лац. profana tio) — апашленне чаго-н., непачцівыя адносіны да таго, што карыстаецца ўсеагульнай пашанай (напр. п. ідэі).
П Р А Ф Е С ІЯ Н А Л Ь Н Ы (с.-лац. professionalis) — 1) які мае адносіны да прафесіі (напр. п-ая арыентацыя); 2) уласцівы прафесіяналу (напр. п-ая музыка, п. рэвалюцыянер). П РА Ф ЕС У РА (ням. Professur, ад лац. professor = настаўнік) — 1) званне, пасада прафесара\ 2) прафесары. П ІРА Ф ІЛ А К Т0РЫ Й (ад прафілактыка) — лячэбна-прафілактьгчная ўстанова санаторнага тыпу.
П РА Ф Е РМ Ё Н Т Ы (ад лац. pro = для + ферменты) — неактыўная форма ферментаў, якая пераходзіць y актыўную пад уплывам іншых ферментаў.
П РА Ф ІЛ А К ТЫ К А (гр. prophylaktikos = ахоўны, засцерагальны) — сукупнасць папераджальных мерапрыемстваў супраць чаго-н. непажаданага (у медыцьше, тэхніцы і г.д.). П Р А Ф ІЛ А К Т Ы Ч Н Ы (гр. prophylaktikos) — ax o jto i, засцерагальны.
П РА Ф Е С А Р (лац. professor = настаўнік) — вышэйшае вучонае званне выкладчыка вышэйшых навучальных устаноў.
П РА Ф ІЛ О ГРА Ф (ад профіль + -граф) — прыбор для запісу профілю паверхні вырабаў на паперу, кінаплёнку.
П РА Ф Е С ІЯ (польск. profesja, ад лац. professio = спецыяльнасць) — асноўны від працоўнай дзейнасці, які патрабуе пэўнай падрыхтоўкі і з’яўляецца галоўнай крыніцай існавання.
П Р А Ф ІЛ 0 М Е Т Р (ад профіль + -метр) — прыбор для вымярэння некаторых параметраў шурпатасці паверхні вырабаў. П РА Ф ІЛ Я В А Д Ь (фр. profiler) — 1) надаваць правільны папярочны профіль дарожнаму палатну ; 2) надаваць адпаведную форму дэталі.
П РА Ф Е С ІЯ Н А Л (с.-лац. professi onalis = прафесіянальны) — добры спецыяліст, знаўца сваёй справы. ПРАФ ЕСІЯН А ЛЗЗМ (ад с.-лац. professionalis = прафесіянальны) — 1) прафесіянальнае майстэрства (напр. музычны п.); 2) слова ці моўны зварот, уласцівы людзям якой-н. прафесіі, характсрны ім.
П РА Ф ІТ (фр. profit, ад лац. profectus = поспех) — уст. выгада, гтрыбытак. ПРАФГГАВА ц Ь (фр. profiter) — уст. атрымліваць выгаду, карысць. П Р А Ф 0Р М А (лац. pro forma = для формы) — знешняя фармаль-
249
П ------------
насць, выгляд; шго-н. непатрэбнае, паказное (напр. гаварыць для праформы). П РА Ф Ў ЗІЯ (лац. profusio) — вялікая колькасць, празмернасць. П РА Ф У Н Д А Л Ь (ад лац. profun dus = глыбокі) — глыбакаводная частка дна вадаёма, якая не падвяргаецца ўздзеянню хваляў; адзін з марфалагічных элементаў азёрнай чашы. ПРАХПЮ Н (ад гр. procheiros = які знаходзіцца пад рукой) — практычнае кіраўніцтва для суддзяў, выдадзенае ў 879 г. y Візантыі на аснове кадыфікацыі Юстыніяна. ПРАЦА (польск. ргаса, ад чэш. ргасе) — 1) дзейнасць чалавека, накіраваная на стварэнне матэрыяльных і культурных каштоўнасцей (напр. фізічная п., разумовая п.); 2) служба (нагтр. месца п.); 3) навуковы твор (напр. літаратуразнаўчая п., мовазнаўчая п.). П РА Ц А ТЭ РА Ш Я (ад праца + тэрапія) — прымяненне ў медыцыне працэсаў працы з мэтай аднаўлення працаздольнасці чалавека або функцый пэўных яго органаў. ПРАЦЭДУРА (фр. procédure, ад лац. procedere = рухацца наперад) — 1) устаноўлены парадак дзе5шняў для ажыццяўлення чаго-н. (напр. п. галасавання); 2) лячэбнае мерапрыемства, якое рэкамендуецца ўрачом (ванны, масаж і інш.). П РА Д Э Н Т (лац. pro centum = за сто) — 1) сотая доля ліку (абазначаецца знакам %); колькасць, якая вымяраецца ў сотых долях чаго-н.; 2) даход, які атрымліваецца на кожныя сто грашовых адзінак.
П РА Ц Э Н ТА М А Ш Я (ад працэнт + манія) — клопат пра знешнія (у працэнтах) паказчыкі выканання плана, паспяховасці вучняў і г.д. П Р А Ц ^С (лац. processus = цячэнне, ход) — 1) паслядоўная змена з’яў, стану ў развіцці чаго-н.; 2) сукупнасць паслядоўных дзеянняў для дасягнення пэўных вынікаў (напр. выіБорчы п.); 3) разбор судовай справы (судовы п.). П РА Ц ЭСАР (англ. processor, ад лац. procedere = рухацца наперад) — 1) цэнтральная частка электронна-вылічальнай машыны, якая выконвае арыфметычныя і лагічныя аперацыі па перапрацоўцы інфармацыі; 2) складаная лагічная праграма, зададзеная электронна-вылічальнай машыне. П РА Ц Э С Ш Г (англ. processing = апрацоўка, ад лац. procedere = прасоўвацца) — сукупнасць рэакцый, якія вядуць да пераўтварэння першасных прадуктаў транскрыпцыі і трансляцыі ў функцыянальныя малекулы. П Р А Ц ^ С М (польск. procesja, ад лац. processio = прасоўванне наперад) — урачыстае мнагалюднае шэсце (напр. свягочная п.). П РА Ц Э С У А Л ЬН Ы (ад лац, pro cessus = цячэнне, ход) — які мае адносіны да працэсу (напр. п-ае права). П Р 0 Б А (ст.-польск. proba, ад ням. Probe) — 1) праверка, выпрабаванне; 2) невялікая частка чаго-н., узятая для вызначэння якасці, саставу; 3) колькасць вагавых частак высакароднага металу (золата, серабра і г.д.) y пэўнай колькасці вагавых частак сплаву, a таксама
250
кляймо з абазначэннем гэтай колькасці. П Р 0 Б А Ш Ч (польск. proboszcz < чэш. probost, ад лац. propositus = начальнік) — ксёндз, які стаіць на чале парафіі. П РО ЗА [лац. prosa (oratio) = невершаваная мова] — 1) невершаваная мова, невершаваныя мастацкія творы; 2) перан. будзённасць, звычайнасць, аднастайнасць (напр. п. жыцця). П РО ЗА С ТА М А ТЫ (н.-лац. pro so stomata) — падклас трэматодаў тыпу плоскіх чарвей; паразіты жывёл. П РО К А Л А Г Ё Н Ы (ад гр. pro = спераду + калаген) — бялкі злучальнай тканкі чалавека і жывёл. П РО Л А Г (гр. prologos) — царкоўная кніга, якая змяшчае жыція святых, павучанні, размешчаныя па дняхгода. П РОНА А С (гр. pronaos) — паўадкрытая часттса антычнага храма паміж уваходным порцікам і наасам. П Р О Ш Я (гр. ргопоіа = апека) — феадальнае зямельнае ўладанне ў Візантыі ў 11— 15 ст. П РО Н У Н С ІЯ М ЕН ТА (ісп. ргоnunciamiento, ад лац. pronuntio = аб’яўляю) — дзяржаўны ваенны пераварот y Іспаніі і Лац. Амерыцы. П РО П А Л ІС (гр. propolis) — клейкае смалістае рэчыва, якое выпрацоўваецца меданоснымі пчоламі ў якасці будаўнічага матэрыялу; выкарыстоўваецца ў медыцыне. П РОПЛІЯП ГГЭК (ад гр. pro = раней, перад + пліяпітэк) — выкапнёвая чалавекападобная малпа, якая жыла ў кайназоі.
--------п
П Р О П РЫ Я РЭ Ц Э П Т А РЫ (ад лац. proprius = уласны + рэцэптар ы ) — разнавіднасць інтэрарэцэптараў.; рэцэптары, размешчаныя ў мышцах, звязках, сустаўных сумках (параўн. экстэрацэптары). П Р О П С (англ. props = падпорка) — круглая, ачышчаная ад кары калода пэўнай даўжыні. П РО С А П А П ЕЯ (гр. prosopoрііа) — стылістычны зварот, y якім прадмету надаюцца ўласцівасці, што яму р а л ь н а не належаць; увасабленне. ПРОСВВРА (гр. prosphyra = прынашэнне) — белая круглая булачка з крутога прэснага цеста, якая выкарыстоўваецца ў абрадах праваслаўнага набажэнства.
П РбсТЫ Л Ь (ад гр. pro = спераду + stylos = калона) — антычны храм прамавугольнай формы з адным радам калон на галоўным фасадзе. П РО ТА -, П РАТА- (гр. protos = першы) — першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае «пфшапачатковы, першасны», «вышэйшы, старэйшы, галоўны». П Р О Т А А ЛКА Л О ІД Ы (ад прота• + алкалоіды) — нізкамалекулярныя адносна простыя азотазмяшчальныя злучэнні, якія маюць, як правіла, генетычную сувязь з амінакіслотамі. П РО Т А Г Е А С ІН К Л ІН А Л Ь (ад прота- + геасінкліналь) — старажьпны (да 3 млрд. гадоў назад) геасінклінальны прагін значнай плошчы, які ўзнік на яшчэ не стабілізаванай зямной кары.
251
п —---------
П РО ТА Д Ы Я К А Н (ад прота- + дыякан) — дыякан вышэйшага чын у.
П Р О Т A3ААЛ О Г ІЯ (ад прота- + заалогія) — тое, пгго і пратысталогія. П Р О Т А ІЕ РЭ Й (ад прота- + гр. hiereus = свяшчэннік) — свяшчэннік вышэйшага чыну. П РО Т А Н Е А Л ІТ (ад прота- + неаліт) — тое, што і мезаліт. П РО ТА Н Е Ф РЬІДЬП (ад прота+ нефрыдыі) — органы выдзялення ў плоскіх, першаснаполасцевых і некаторых кольчатых чарвей, немерцінаў і ланцэтніка. П РО ТА П А Д ЬІТ (ад прота- + гр. pus, podos = нага) — асноўная частка канечнасці членістаногіх. П РО Т А П Е К Ц Ш (ад прота- + пекціны) — субстанцыя, якая злучае абалонкі клетак y расліннай тканцы. П РО ТА П Л А ТФ О РМ А (ад прота- + платформа) — самая старажытная тэктанічная структура платформеннага тыпу, якая ўтварылася ў канцы этапа фарміравання протагеасінкпіналей. П РО ТА П РЭ С В ІТЭ Р (ад прота- + прэсвітэр) — галоўны свяшчэннік y некаторых вялікіх саборах. п р о т а р э н е с Ан с (ад прота- + рэнесанс) — перыяд y гісторыі італьянскага мастаіггва (13 — пач. 14 ст.), які характарызаваўся ростам свецкіх, рэалістычных тэндэнцый, зваротам да антычных традыцый. П РО Т А С Т РА Н ГІЛ ІД Ы (н.-лац protostrongylidae) — сямейства гельмінтаў класа нематодаў\ паразітуюць пераважна ў дыхальных
шляхах аленяў, авечак, коз, зайцоў, трусоў. П Р О Т А С Т Ы Л ІЯ (ад прота- + i стылія) — рухомае злучэнне верхняй сківіцы з мазгавым чэрапам без удзелу пад’язычнай дугі; існавала ў старажытных рыб групы акантодаў. П Р О Т А Ф Ш РЫ Л Ы (ад прота- + фібрылы) — тоненькія бялковыя ніткі, з якіх складаюцца фібрьілы. П РО ТА Ц Э РА ТА П С (ад прота- + цэратапс) — невялікі рагаты дыназаўр (цэратапс), які меў толькі зачаткавы насавы рог. ГТРОТА ЦЭРЭБРУ М (ад прота- + лац. cerebrum = мозг) — пярэдні ўчастак галаўнога мозгу ў членістаногіх. П Р О Т А Ц Э Ф А Л 0Н (ад прота- + гр. kephale = галава) — участак галавы ракападобных з прымітыўным расчляненнем. П Р 0 Т Ы Й (н.-лац. protium, ад гр. protos = першы) — самы лёгкі і найбольш пашыраны ізатоп вадароду. П Р 0 Ф ІЛ Б (фр. profil) — 1) абрыс, від збоку (пераважна аб галаве чалавека); 2) від, форма чаго-н. y разрэзе, напр. участка зямной паверхні; 3) сукугшасць рыс і асаблівасцей якой-н. спецыяльнасці, прадпрыемства або навучальнай установы (напр. спецыяліст шырокага профілю). П РУ Д А Ш ЗМ [ад фр. P.Proudhon = прозвішча фр. філосафа і сацыёлага (1809— 1865)] — дробнабуржуазная сацыялістычная плынь, якая выступае за зліццё пралетарыяту з буржуазіяй і за паступо-
252
выя рэформы ў эканамічным і грамадскім жыцці. П РУ Н Е Л Ь (фр. prunelle) — y cm. тонкая шчыльная баваўняная тканіна, якая выкарыстоўваецца для вырабу верху абутку, абіўкі мэблі і інш. П РУ С Т Ы Т [ад фр. J.Proust = прозвішча фр. хіміка (1754— 1826)1 — мінерал класа сульфасолей чырвонага колеру; сярэбраная руда. П РЫ А П У Л ІД Ы (н.-лац. priapulida) — група ніжэйшых чарвей, роднасная нематгельмінтам\ арганізмы з нерасчлененым целам даўжьшёй ад 2 мм да 10 см; пашыраны ва ўмераных зонах Сусветнага акіяна і на вялікіх глыбінях y экватарыяльнай зоне. ГІРЫВАТ-ДАЦЭНТ (ням. Privatdozent, ад лац. privatim docens = які навучае прьюатна) — вучонае званне пазаштатнага выкладчыка вышэйшай школы ў Расійскай імперыі і некаторых іншых краінах. П РЫ В А Т Н Ы (польск. piywatny, ад лац. privatus) — 1) які належыць пэўнай асобе, не грамадскі, не калектыўны; 2) які датычыць каго-н. асабіста, асабісты (напр. п-ая перапіска); 3) адзінкавы, не агульны, не тыповы (напр. п. выпадак).
п
ст. выдавалася асобам, класам, гарадам на выключныя правы ў карыстанні чым-н.
П Р Ы Ё Р (лац. prior = першы, старэйшы) — настаяцель y каталіцкіх мужчьшскіх манастырах. П Р Ы З 1 (фр. prix = вартасць, цана) — узнагарода пераможцу ў спаборніцтве, конкурсе (спартсмену, артысту, фільму і г.д.). П Р Ы З2 (фр. prise) — маёмасць непрыяцеля або кантрабанда, захопленыя на моры ў час вайны. П Р Ь В Ё Р (фр. priseur) — удзельнік спаборніцтваў, які атрымаў прыз}. П РЬІЗМ А (гр. prisma = літар. тое, што распілавана) — 1) мнагаграннік з дзвюма роўнымі паралельнымі асновамі і бакавымі гранямі — паралелаграмамі', 2) частка аптычнага прыбора ў выглядзе прадмета такой формы з празрыстага рэчыва. П Р Ь В М А Т 0 ІД (ад гр. prisma, -atos = тое, што распілавана + -оід) — мнагаграннік, дзве грані якога з ’яўляюцца мнагавугольнікамі, a рэпгга — трохвугольнікамі або трапецыямі.
П РЫ В А Т Ы ЗА Д Ы Я (ад лац. privatus = прыватны) — перадача (продаж) дзяржаўных прадпрыемстваў, сродкаў транспарту, жылых будынкаў і г.д. y прьюатную ўласнасць.
П РЬІМ А (лац. prima = першая) — 1) першая ступень гамы, a таксама галоўны тон трохгучча; 2) інтэрвал y межах адной ступені гукарада; 3) асоба або музычны інструмент, якія вядуць першую партыю ў ансамблі; 4) перан. вышэйшы гатунак.
П РЫ В ІЛ Ё Я (польск. przywilej, ад лац. privilegium) — I) перавага, дадатковае права, якога не маюць іншыя; 2) грамата, якая ў 14— 17
П РЬІМ А -БА ЛЕРЬІН А (іт. prima ballerina = першая балерына) — балерына, якая выконвае першыя ролі ў балеце.
253
П - ---------П РЫ М А Д О Н Н А (іт. primadonna = першая дама) — спявачка, якая выконвае першыя партыі ў оперы, аперэце. П РЬІМ А С (лац. primas = галоуная асоба) — тьпул галоўных епіскапаў y каталіцкай і англіканскай царкве. П РЫ М А Т (лац. primatus = першае месца, старшьшство) — першынство, асноўнае значэнне. П Р Б Ш А Т А Л 0 Г ІЯ (ад прыматы + -логія) — раздзел антрапалогіі, які вывучае прыматаў. П Р Ы М А Т Ы (н.-лац. primates, ад лац. primates = найпершыя, самыя галоўныя) — атрад найбольш высокаарганізаваных млекакормячых, да якіх належаць малпы і людзі. П Р Ы М ІТ Ы В ІЗМ (ад прымітыў) — 1) спрошчаны падыход да складанай з ’явы; 2) нескладанасць па будове, па тэхніцы выканання; 3) кірунак y мастаціве, які характарьвуецца наўмысным спрашчэннем выяўленчых сродкаў і выкарыстаннем форм прымітыўнага (першабытнага, народнага, дзіцячага) мастацгва. П РЬГ Ш Т Ы Ў (лац. primitivus = першапачатковы, першабытны) — 1) непгга простае, неразвітае ў параўнанні з пазнейшым, больш дасканалым; 2 ) твор мастаціва з параўнальна невысокай тэхнікай выканання, які належыць да ранніх стадый развіцця культуры. ПРЬЕУПТЬІЎНЬІ (лац. primiti vus) — 1) нескладаны, залішне гтроста зроблены (напр. п. механізм); 2) недастаткова глыбокі, спрошчаны (напр. п. падыход); 3)
грубы, з вузкім абмежаваным поглядам (напр. п. чалавек); 4) першабытны, які знаходзіцца на н і> кіх ступенях развіцця (напр. п-ыя плямёны). П Р Ы М О РД Ы Й (лац. primordium = узнікненне) — нерасчленены пачатак ліста ў выглядзе грудка або валіка на конусе нарастання парастка. П РЫ М У Л А (лац. primula = першая, пачатковая) — травяністая раеліна сям. першакветных з трубчастымі кветкамі розных колераў y парасонападобных суквеццях, пашыраная ў розных кліматычных зонах; лекавая і дэкаратыўная; першацвет. П Р Ы М У С (лац. primus = першы, лепшы) — газавая гарэлка (з помпай) для гатавання ежы. П Р Ы Н С Ё Ш Я (н.-лац. prinseріа) — лістападная кустовая расліна сям. ружавых з калючымі галінамі, прадаўгаватым лісцем і жоўтымі духмянымі кветкамі, пашыраная на Далёкім Усходзе, y Кітаі і Гімалаях; на Б е л ^ у с і вырошчваецца як дэкаратыўная. П Р Ь ІН Т Э Р (англ. printer = друкар) — друкарскае ўстройства электронна-вылічальнай машыны для вьшаду літарна-лічбавай інфармацыі. П РЬІН Т Э РН Ы (ад прынтэр) — 1) друкарскі (апарат, устройства і г.д.); 2) які абазначае прыналежнасць да прынтэра (шрыфт, стужка, папера і г.д.). П Р Ы Н Ц (ням. Prinz, ад лац. princeps = галава, валадар) — член каралеўскай сям’і.
254
п
П РЫ Н Ц -К О Н С APT (англ. prince consort) — муж законнай каралевы. П Р Ь Ш Ц Ь Ш (лац. principium = аснова, пачатак) — 1) асноўнае, зыходнае палажэнне якой-н. навукі, тэорыі (напр. дэмакратычны п. кіраўніцтва); 2) перакананне, пункт погляду; 3) асноўная асаблівасць будовы якога-н. механізма (напр. п. дзеяння машыны). П РЫ Н Ц Ы П А Л (лац. principalis = галоўны) — \ )уст . начальнік, гаспадар y адносінах да падначаленых; 2) асоба, ад імя якой і за кошт якой дзейнічае агент, прадстаўнік. П РЫ Н Ц Ы П А Т (лац. principatus = кіруючая роля, імператарская ўлада) — форма дзяржаўнага кіравання ў Стараж. Рыме (1 ст. да н.э. — 2 ст. н.э.), пры якой захоўваліся рэспубліканскія ўстановы, але фактычна ўлада належала імператару, што лічыўся першым сярод роўных. П РЫ Н Ц Ы П О В Ы (ад прынцыгі) — 1) звязаны з пры нцьтамі, заснаваны на прынцыпах; 2 ) які строга прьпрымліваецца прынцыпаў, кіруецца імі ў сваіх паводзінах. П РЫ Н Ц Э П С (лац. princeps = першы) — асоба, y руках якой засяроджвалася ўлада ў перыяд старажытнарымскага прынцыпату. П РЫ Н Ц Э С А (ням. Prinzessin, фр. princesse) — тьпул дачкі караля або жонкі прынца. П Р Ы С Т ^Л А (н.-лац. pristella) — рыба атрада карпападобных, якая пашырана ў невялікіх стаячых або малапраточных вадаёмах на поў-
начы Паўд. Амерыкі; вядома як акварыумная.
П Р Ы Т Ч А Р Д Ы Я (н.-лац. pritchardia) — пальма з калонападобным ствалом і веерным лісцем, пашыраная ў вільготных трапічных лясах на Гавайскіх астравах і на астравах Фіджы, Туамоту. П Р Ы Ф ІК С (фр. prix fixe = цвёрдая цана) — цана, якая не падлягае ні зніжэнню, ні павышэнню. П РЫ Я РА Т (іт. priorato) — орган гарадскога кіравання некаторых сярэдневяковых гарадоў-камун Сярэд. Італіі (Фларэнцыі, Арэца, Вальтэры і інш.)П Р Ы Я Р Ы Т Э Т (ням. Prioritat, ад лац. prior = першы) — 1) першынство, першае месца па часе ў адкрыцці, вьшаходніцгае, фармуліроўцы якой-н. ідэі; 2) пераважнае права на што-н., пераважаючае значэнне чаго-н. П РЭ А Д А П ТА Ц Ы Я (ад лац. ргае = спераду + адаптацыя) — з ’яўленне ў арганізме жывёл і раслін прымет, якія не маюць першаснага прыстасавальнага значэння, але ў змененых умовах існавання могуць стаць карыснымі. П РЭА М БУ Л А (фр. préambule, ад лац. preambulus = які наперадзе) — 1) прадмова, уступная частка якога-н. міжнароднага дакумента; 2) перан. пераход да якой-н. размовы, уступ да бяседы (напр. жартаўлівая п.). П РЭ БЁН Д А (с.-лац. praebenda = тое, пгго павінна быць дадзена) — даходы і маёмасць, якія даюцца прывілеяванай частцы каталіцкага духавенства за выкананне абавязкаў, звязаных з займаемай пасадай.
255
п
П РЭ В А Ж РА В А Ц Ь (ням. prâvalieren, ад лац. praevalere = пераважаць, перавышаць) — мець перавагу, пераважаць. П РЭ В ЕН ТЬІЎ Н ЬІ (фр. préventif, ад лац. praeventi vus) — папераджальны, засцерагальны; п - a я в a й н a — вайна, якая нібыта мае мэтай папярэдзіць або прадухіліць напад праціўніка, a ў сапраўднасці з’яўляецца формай агрэсіі. П РЭ В Ё Н Ц Ы Я (лац. praeventio) — папярэджанне злачынства. П РЭ Д Ы К А Т (лац. praedicatum) — 1) паняцце, якое раскрьшае змест прадмета суджэння і азначае яго; 2) лінгв. выказнік. П РЭ Д ЬІК А ТЬІЎ Н Ы (лац. praedi cativus) — які мае аданосіны да прэдыката, з ’яўляецца прэдыкатам. П РЭ Д Ы К А Ц Ы Я (лац. praedica tio) — 1) вызначэнне, раскрыццё зместу суб’екта прэдыкатам\ 2) лінгв. устанаўленне прэдыкатыўнай сувязі паміж членамі сказа. П РЭ ЗЕН С (лац. praesens) — лінгв. цяперашні час. П РЭ ЗЁ Н Т (фр. présent, ад лац. praesentare = дарыць) — падарунак, гасцінец. П Р Э ЗЕ Н Т А БЕ Л Ь Н Ы (фр. prese ntable) — відны, паважны, самавіты (напр. п. выгляд). П РЭЗЕН ТА ВА Ц Ь (польск. ргеzentowac, ад лац. praesentare) — зрабіць падарунак, падарыць. П РЭ ЗЕН ТА Н Т (ад лац. praesen tare = перадаваць, уручаць) — той, хто прад’яўляе грашовы дакумент (вэксаль і інш.).
П РЭ ЗЕ Н ТА Ц Ы Я (лац. praesen tatio) — падача, прадстаўленне для аплаты грашовага дакумента. ПРЭЗЕВГПжВМ (лац. praesens, -ntis = цяперашні час) — кірунак y метадалогіі гісторыі, які разглядае гістарычную навуку не як адлюстраванне рэальнага працэсу развіцця грамадства, a як выражэнне ідэалагічных адносін сучаснасці. П РЭЗЕРВА ТЬІЎ (лац. praeservativus = які ахоўвае) — прыстасаванне, якое гтрымяняецца для засцеражэння ад цяжарнасці і венерычных хвароб. ПРЭЗЕРВА ц Ы Я (лац. praeserva bo) — засцеражэнне ад чаго-н. П РЭ ЗЁ РВ Ы (лац. praeservo = ахоўваю, засцерагаю) — 1) расфасаваныя і герметызаваныя харчовыя прадукты, якія, y адрозненне ад кансерваў, не падвергнуты пастэрызацыі або стэрылізацыі, a захоўваюцца дзякуючы прымяненню кансервуючых рэчываў; 2) святлоахоўныя акуляры. П РЭ ЗІД Ы У М (лац. praesidium = абарона; старшынства) — 1) выбарны орган, які кіруе сходам, нарадай, канферэнцыяй, a таксама асобы, якія ўваходзяць y такі орган; 2) кіруючы орган некаторых арганізацый і ўстаноў, a таксама асобы, якія ўваходзяць y такі орган. ПРЭЗІДсЯГГ (лац. praesidens, -ntis = літар. які сядзіць наперадзе) — 1) выбраны на пэўны час кіраўнік дзяржавы ў болыпасці краін з рэспубліканскай формай праўлення; 2) кіраўнік буйной установы, таварыства, фірмы.
256
ПРЭЗШ ДЖ АНТРАП (ад лац. ргае = перад + зіндж антрап) — выкапнёвы высокаразвіты чалавекападобны прымат, які некаторыя вучоныя адносяць да старажытнейшых людзей.
—
—
п
ПРЭЛВМШАРНЫ (ад прэлімінары і) — папярэдні; п. д а г а в о р — папярэдні дагавор, y якім ваюючыя бакі вызначылі асноўныя палажэнні будучага мірнага дагавору.
ПРЭЗУМ ПТЫ ЎНЫ (лац. praesu mptivus); п - ы я зачаткі — вобласці яйца або ранняга зародка, з якіх развіваюцца тыя або іншыя органы.
ПРЭЛІМ Ш АРЫ І (фр. préliminai re, ад лац. prae = раней, перад + limen, -minis = пачатак) — папярэднія, падрыхтоўчыя рашэнні, перагаворы.
ПРЭЗЎМПЦЫ Я (лац. praesump tio = меркаванне) — 1) адзін з прынцыпаў судаправядзення, згодна з якім абвінавачваемы лічыцца невінаватым да таго часу, пакуль яго віна не будзе даказана ва ўстаноўленым законам парадку; 2) меркаванне, здагадка.
ПРЭЛЮ ДЫ Я (н.-лац. praeiudium) — 1) уступная частка да музычнага твора або самастойны музычны твор без строгай формы для ф арт эпіят \ 2 ) перан. уступ да чаго-н. (напр. п. сваркі).
ПРЭЙСІЯ (н.-лац. preissia) — пячоначны мох сям. маршанцыевых, які расце на старых мураваных сценах, вільготных скалах, y сырых зацененых месцах. ПРЭЙСКУРАНТ (ням. Preiskurant, ад ням. Preis = цана + фр. courant = цяперашні) — даведнік цэн на тавары. п р э к Ар ы й
(лац. precarium = выпрашаная рэч) — права на карыстанне зямлёй, якое ў перыяд ранняга сярэдневякоўя даваў зямельны ўласнік на пэўны тэрмін па просьбе да яго. ПРЭКАС (фр. précoce, ад лац. praecox = скараспелы) — танкарунная парода авечак, выведзеная ў Францыі ў канцы 19 ст.
ПРЭЛАТ (ст.-польск. prélat, ад лац. praelatus = пастаўлены над кім-н.) — вышэйшая духоўная асоба (епіскап, ігумен) y каталіцкай і англіканскай цэрквах. 9 A . М. Б ул ы к а, т . 2
ПРЭМ АЛЯРЫ (ад лац. prae = раней, перад + m oles = маса) — зубы, размешчаныя паміж клыкамі і карэннымі зубамі. ПРЭМ ’ЁР (фр. primier = першы) — 1) тое, што і прэм ’ер-міністр\ 2) акцёр, які выконвае першыя, галоўныя ролі. ПРЭМ ’ЕРА (фр. première = літ ар. першая) — першы паказ спектакля, фільма і г.д. ПРЭМ ’ЕР-М ППСТР (ад прэм 'ер + м ініст р) — старшыня ўрада, старшыня кабінета міністраў y некаторых краінах. ПР^М Ж СЫ (ад лац. prae = раней, перад + miscere = змешваць) — сумесі біялагічна актыўных рэчываў мікрабіялагічнага і хімічнага сінтэзу, якія выкарыстоўваюцца для павышэння пажыўнасці камбікармоў і паляпшэння іх біялагічнага дзеяння на арганізм жывёл. ПРсЙМПЯ (лац. praemium = узнагарода) — 1) грашовае або іншае ма-
257
п
тэрыяльнае заахвочванне за поспехі ў навуцы, літаратуры, мастацтве і іншых галінах кулыуры або вытворчасці; 2) грашовая сума як заахвочванне за вываз некаторых тавараў; 3) розніца паміж біржавай і намінальнай вартасцю каштоўнай паперы.
ПРЭНАТАЛЬНЫ (ад лац. prae = спераду + natalis = які адносіцца да нараджэння); п - а е р а з в і ц ц ё — развіццё зародка жывародных жывёл y перыяд перад нараджэннем.
ПРЭНТ (польск. prçt) — металічны прут.
ПРЭПАЗІЦЫ Я (лац. praepositio = пастаноўка ўперадзе) — лінгв. становішча слова або сказа перад іншым словам або сказам, звязаным з ім (параўн. постпазіцыя). ПРЭПАРАВЛЦЬ, ПРЭПАРЬІРАБАЦЬ (лац. praeparare = гатаваць) — 1) апрацоўваць жьшёльны або раслінны арганізм для вырабу з яго прэпаратаў.; 2 ) перан. падрыхтоўваць што-н., апрацоўваючы пэўным чынам (напр. п. аўтарскі тэкст). ПРЭПАРА т (лац. praeparatus = прыгатаваны) — 1) частка жывёльнага ці расліннага арганізма, прыгатаваная для даследавання; 2 ) прадукт лабараггорнага або фабрычнага вырабу лячэбнага ці іншага прызначэння (напр. медыцынскі п .). ПРЭПАРА т АР (лац. praeparator = які падрыхтоўвае) — той, хто займаецца прэпараваннем чаго-н., вырабляе прэпараты.
ГІРЭПАРЫРАВАЦЬ гл. прэпараваць.
ПРЭПРЫ НТ (англ. preprint, ад лац. ргае = спераду + англ. print = адбітак) — адбітак тэксту навуковага даклада ці артыкула, надрукаваны сродкамі так званай аператыўнай паліграф іі невялікім тыражом дая хуткага азнаямлення з ім вузкага кола спецыялістаў. ПРЭРАГАТЬІВА (польск. ргегоgatywa, ад лац. praerogativa) — выключнае права, якое належыць якому-н. дзяржаўнаму органу або адказнай асобе. ПРЭРАФАЭЛГГЫ [ад лац. рше = раней, перад + іт. Raffaello = імя іт. мастака (1483— 1530)] — англійскія мастакі і паэты, якія ў 1848 г. аб’ядналіся ў групу, пгго імкнулася адрадзіць мастацтва дарафаэлеўскага часу (перыяду сярэдневякоўя і ранняга Адраджзння). ПРЭРЫ АЛЬ (фр. prairial, ад prairie = луг) — дзевяты месяц года (з 20—21 мая па 18— 19 чэрвеня) французскага рэспубліканскага календара, які дзейнічаў y 1793— 1805 гг. П Р^РЬМ (фр. prairie) — вялікі c rm y Паўн. Амерыцы. ПРЭС (фр. presse, ад лац. pressus = ціск) — 1) машына для апрацоўкі маіэрыялаў ціскам; 2) прылада для выціскання вадкасці з чаго-н.; 3) перан. тое, пгго прыгнятае каго-н., што-н. (напр. ірнзурны п.). ПР^СА (фр. presse) — агульная назва перыядычнага друку (газет, часопісаў і інш.). ПРЭСАРЭЦ^ПТАРЫ (ад лац. pressus = ціск + рэцэпт ары ) — чуллівыя нервовыя заканчзнні ў сценках крывяносных сасудаў, no-
258
лых унутраных органах, ўспрымаюць змяненні ціску.
якія
ПРЭС-АТАШ Э (фр. presse-atta ché) — супрадоўнік дыпламатычнага прадстаўніцтва (пасольства, місіі і інш.) па пытаннях друку і інфармацыі. ПРЭСБГГ^РЫЙ (п.-лац. presbyte rium) — падвышэнне для алтара ва ўсходняй частцы каталіцкага храма. ПРЭСБІЯКУЗІС (ад гр. presbys = стары + akusis = слых) — паніжэнне слыху ў пажылым узросце ў выніку ўзроставых змен y тканках органа слыху.
П РЭ С БІЯ ІІІЯ (ад гр. presbys = стары + ops, opos = вока) — старэчае аслабленне акамадацыі вока ў выніку страты крышталікам здольнасці змяняць сваю крывізну; старэчая дальназоркасць. П РЭС -БЮ Р0 (англ. press-bu reau) — 1) бюро друку, інфармацыйны аддзел y пасольствах, прадстаўніцтвах; 2) рэдакцыйны апарат для абслугоўвання прэсы, створаны на перыяд работы з ’ездаў, канферэнцый, нарад. ПРЭСВГГЭР (гр. presbyteros = старэйшына) — 1) свяшчэннік y праваслаўнай і каталіцкай царкве; 2) кіраўнік пратэстанцкай рэлігійнай абшчыны ў Англіі. ПРЭСВГГЭРЫЯНСТВА (ад гр. presbyteros = старэйшына) — рэлігшнае праіэстанцкае веравучэнне, адна з плыняў кальвінізму, пгго ўзнікла ў 16 ст. y Англіі, паслядоўнікі якога не прызнаюць улады епіскапа, a толькі свяшчэнніка (прэсвітэра 2).
—
----------------------------- п
ПРЭСЕЛЕКТАР (ад лац. prae = раней, перад + селектар) — электрамагнітнае ўстройства для ўзмацнення сігналу прымальнай радыёстанцыі. ПРЭСЕНІЛЬНЫ (лац. praeseni lis) — перадстарэчы; п. п с і х о з — разлад псіхікі, які сустракаецца ў пажылым узросце. ПРЭСШ Г (англ. pressing, ад press = ціснуць) — спосаб актыўнай абароны ў спартыўных гулЬнях з мячом (футболе, баскетболе, ха-
кеі). ПРЭС-КАНФЕРЭНЦЫ Я (англ. press-conference) — сустрэча дзяржаўных, палітычных, грамадскіх ці навуковых дзеячаў з прадстаўнікамі друку для паведамлення якіх-н. звестак. ПРЭС-КЛШ І^ (ад прэса + m i nts) — аддзел пры тэлеграфных агенцтвах, які вырабляе і забяспечвае прэсу гатовымі клішэ. ПРЭС-КЛЎБ (ад прэса + клуб) — клуб журналістаў. ПРЭС-ПАП’Е (фр. presse-papier, ад presse = ціснуць + papier = папера) — 1) прыналежнасць пісьмовага прыбора ў выглядзе драўлянага, мармуровага ці іншага бруска або выгнутай пласцінкі з лісткамі прамакаткі; 3) цяжкі прадмет з бронзы, мармуру, якім прыціскаюць паперы, дакументы, каб яны не раскідаліся. ПРЭС-РЭЛІЗ (англ. press-release = выпуск дпя прэсы) — спецыяльныя бюлетэні для работніхаў органаў масавай інфармацыі. ПР^СТА (іт. presto) — 1) муз. вельмі хуттсі тзмп, хутчэйшы, чым
259
П ------------
вівачэ\ 2) музычны твор або яго частка ў такім тэмпе.
ПРЭСТІДЫ Ж Ы ТАТАР (гг. prestidigitatore, ад presto = хуттсі + digito = палец) — цыркавы акцёр, які паказвае фокусы, што грунтуюцца на хуткасці і спрытнасці рухаў. ПРЭСТЫ Ж (фр. prestige) — аўтарытэт, уплыў, якім карыстаецца хто-н. ПРЭСТЬІСШ А (іт. prestissimo) — вельмі хутка, хутчэй за прэста (пра тэмп выканання музычнага твора). П РЭС-Ф 0РМ А (ням. Pressform) — прыстасаванне для вырабу аб’ёмных рэчаў, дэталей шляхам прасавання. ПРЭС-Ц^НТР (ад прэс + цэнтр) — 1) орган з’езду, міжнароднай або іншай нарады, спартыўных спаборніціваў, які забяспечвае карэспандэнтаў і каментатараў радыё і тэлебачання інфармацыяй; 2) цэнтр журналістаў, дзе-н. акрэдытаваных. ПРЭСШ ПАН (ням. РгеВ span) — y cm. шчыльна спрасаваны, глянцаваны кардон. ПР^ТАР (лац. praetor) — прадстаўнік вышэйшай судовай улады ў Стараж. Рыме. ПРЭТАРЫЙНЦЫ (лац. praetoria ni) — 1) салдаты асабістай варты прэтара ў Стараж. Рыме, a потым — салдаты імператарскай гвардыі; 2) перан. наёмныя войскі, якія служаць апорай улады, заснаванай на насіллі. ПРЭТОРЫ Й (лац. praetorium) — 1) месца ў вайсковым лагеры старажьгшарымскай арміі, дзе знахо-
дзілася палатка палкаводца; 2 ) ваенная рада пры старажьггнарымскім палкаводцы. П РЭТ0РЫ Я [лац. praetoria (co hors) = прэтарыянская варта] — аддзел прэтарыянцаў. ПРЭТЭНДАВАЦЬ (польск. pretendowac, ад лац. praetendere) — 1) дамагацца чаго-н., прад’яўляць свае правы на шго-н. (напр. п. на асобае становішча); 2 ) прыпісваючы сабе якія-н. якасці, дамагацца прызнання іх іншымі (напр. п. на дасціпнасць). ПРЭТЭНД^НТ (лац. praetendens, -ntis) — асоба, якая дамагаецца права на што-н. (напр. п. на шахмагаую карону). ПРЭТЭЮ ІЯ (лац. praetensio) — дамаганне валодаць чым-н., патрабаванне, іск (напр. п. на спадчынуХ 2) скарга, выражэнне незадаволенасці з вьтадку чаго-н. (прад’явіць прэтэнзіі); 3) імкненне прыпісаць сабе якасці, якіх звычайна няма (напр. прэтэнзіі на кулыурнасць). ПРЭТЭНЦЫ ЁЗНЫ (рус. претенцнозный, ад фр. prétentieux = патрабавальны) — 1) надуманы, манерны (напр. п-ая архітэктура); 2) які прэтэндуе на значнасць, арыгінальнасць (напр. п-ыя паводзіны). ПРЭТ^РЫ Т (лац. praeteritum) — лінгв. прошлы час. ПРЭФАРМАЦЫ Я (ад лац. preformare = утвараць наперад) — распаўсюджаная ў біялогіі 18 ст. тэорыя, паводле якой y палавых клетках y гатовым выглядзе знаходзіцца цалкам сфарміраваны зародак, a далейшае развіццё яго заключаецца толькі ў павелічэшгі памераў.
260