Nimxu Id F'Id - April 2024

Ritratt tal-faċċata: BERWIEQ - Asphodelus Ramosus (Branched Asphodel). Komuni ħafna madwar il-pajjiżi Mediterranji. Twarrad bejn Frar u Mejju. Għandha reżistenza tajba għas-sħana u għan-nixfa peress li kapaċi żżomm ħażna ta' ilma flgħeruq. Tossika għall-bhejjem meta tkun friska iżda meta tinxef tkun tista' tittiekel.

Ritratt meħud fi Ġnien Kenuna fis-17 ta’ Jannar 2024 - Martin Attard

Nimxu Id F’Id - April 2024

ħarġa - numru 530

GħandekMinuta?

Fil-fuljett tal-Ġiżwiti Lil Ħbiebna ta’ Jannar-Marzu 2016, hemm ġrajja li bilkemm titwemmen. Kienet lejla kiesħa tat-12 ta’ Diċembru 1939. Fil-belt ta’ Katmandu, fin-Nepal, ħdejn skola tal-Ġiżwiti nstema’ xi krib. Il-patrijiet ħarġu malajr u raw mara kokka fl-art, tokrob bl-uġigħ għax kienet waslet biex twelled lit-tarbija tagħha. Malajr marru għal xi sorijiet li kellhom kunvent fil-qrib li daħħluha ġewwa u hemmil-mara welldet lil binha.

Il-mara għexet fil-kunvent tas-sorijiet għal xi żmien u mbagħad wara li rċeviet ħafna għajnuna marret lura lejn darha. Iżda dejjem kienet tgħid lit-tifel li kienu l-patrijiet Ġiżwiti li salvaw lilu u lilha fil-lejl ta’ twelidu. U t sikwit iżur lil dawn il-Ġiżwiti u jitkellem magħhom. Jurihom kemm għadu japprezza dak li għamlu għalih.

Iż-żmien baqa’ għaddej u meta t-tifel għalaq it-12-il sena xtaq li jibda jattendi l-iskola ta’ dawn il-Ġiżwiti għad li familtu kienet Hindu. Il-Ġiżwiti li kienu drawh aċċettawh bil-ferħa anke jekk ommu ma kellhiex biex tħallas il-miżata. U tant ra mħabba u rispett mill-patrijiet li l-ġuvnott wera x-xewqa li jitgħammed. Ommu ma ħassritlux. Fil-fatt attendiet għall-magħmudija ta’ binha li issa ħa l-isem ta’ Anthony Francis Sharma.

Meta kiber ftit ieħor wera x-xewqa li jistudja għall-Ġiżwita u snin wara ġie ordnat sacerdot. U beda jgħallem fil-kulleġġ ta’ St Joseph f’Darjeeling fl-Indja. Imbaghad kompla f’ħafna ħidmiet pastorali li wassluh biex jintgħażel bħala Isqof. Illum Bishop Anthony Francis Sharma hu magħruf għal ħafna skejjel li rnexxielu jiftaħ fin-Nepal li għallmu eluf ta’ tfal Nepaliżi. U dan kollu kien jintilef kieku l-Ġiżwiti li semgħu l-krib baqgħu ġewwa bl-iskuża li din mhix biċċa tagħhom.

Jalla aħna wkoll nitgħallmu nagħtu kull għajnuna fejn naraw il-ħtieġa. Anke jekk lil min ngħinu ma jsirx isqof xorta ta’ għemilna nirċievu ħlas xieraq mingħand Dak li għallimna li dak li nagħmlu mal-oħrajn hu jqisu magħmul lilu stess.

Wirt il-Fundatur

Dun Ġorġ ħallielna teżor

X’jaf min ma ġarrabx?

Wieħed jitgħallem minn dak li ġarrab x’inhu ta’ ġid biex jgħożżu u jipprattikah, u x’inhu ta’ deni biex jevitah.

X’tgħallimt kemm ilek fid-dinja?

 Tgħallimt li jikteb min ma jridx jinsa.

 Tgħallimt li l-paċenzja tirbaħ kollox anke l-Ġenna.

 Tgħallimt li min ma jagħtix każ ħwejjeġ żgħar ikollu jindem fuq ħwejjeġ kbar.

 Tgħallimt li tmur fejn tmur dejjem is-salib li jkun jistenniek.

Dawn is-sentenzi huma meħudin mill-kitba qasira bl-isem Il-Majjistra Esperjenza li Dun Ġorġ qassam lill-membri tal-Għaqda tiegħu fl-1956 permezz ta’ fuljetti b’erba’ paġni li kien iħobb isejħilhom il‘four pages’. Din il-kitba ġiet stampata għall-pubbliku fl-2005.

Dizzjunarju bibliku

Tagħrif qasir dwar personaġġi bibliċi

Barabba

Huwa persunaġġ li jsemmuh l-erba’ Evanġelisti. Dawn jgħidulna li kien ħalliel u qattiel. Aktarx li qatel lil xi ħadd f’xi rewwixta forsi kontra r-Rumani. Żgur iżda li kien ħabsi magħruf.

Pilatu ried jinqeda bih biex jeħles lil Ġesù. Uża d-drawwa li kien hemm li fil-jiem tal-Għid jinħeles ħabsi u Pilatu poġġa quddiem il-poplu lil Ġesù u lil Barabba. Iżda l poplu mxewwex għażel lil Barabba.

Dwaru nkitbu kotba u saru films imma kollox hu mibni fuq l-immaġinazzjoni għax il-Bibbja ma tgħidilna xejn

iktar dwaru ħlief dan il

tagħrif.

(aqra Mattew Kap 27 versi 15-26)

Nimxu Id F’Id - April 2024 3

DrCoronatoGrech Mill-pinnata’

Sema blu

L-atmosfera ta’ madwar id

b’vantaġġ kbir għalina, twaqqaf ħafna

mir-radjazzjonijiet li fil-fatt huma

perikolużi għal ħajja, u tħalli jgħaddu biss

dawk tad-dawl viżibbli għal għajnejna u

xi radiowaves. U għalhekk aħna nistghu

nibnu radiotelescopes u ‘naraw’ lbid‘dawl’ tar-radiowaves.

Issa d-dawl viżibbli tax-xemx li

jidħol fl-atmosfera meta jiltaqa’ mal

molekoli komuni, li huma dawk

tan-nitrogen u oxygen, jiġi mferrex

minnhom, u l-iktar milquta huma dawk

vjola u blu. (Dan il-fenomenu jissejja

Ingliż John Rayleigh li skoprieh, minn esperimenti li għamel fil-1871.)

Ir-raġuni hija li dawn huma molekoli żgħar u l-iktar dawl imferrex

minnhom huwa dak tal-inqas wavelengths, jiġifieri dawk vjola u blu. U dawk huma l-kuluri li suppost naraw. Però ċ-ċelloli ta’ għajnejna jidher li huma sensittivi iktar għall-blu milli għall-vjola u għalhekk naraw is-sema blu.

(. . .ikompli fil-ħarġa ta’ Mejju)

Il-Ħawwiefa

Il-ħawwiefa, common house martin, hija għasfur li jixbah ħafna lill-ħuttaf. Fil-fatt fil-Bibbja ġieli ntużat il-kelma ħuttafa jew ħawwiefa għall-istess għasfur. Hu għasfur irqiq u ħafif għax jgħaddi ħafna minn ħajtu jtir u jaqbad l-ikel tiegħu li jikkonsisti f’insetti żgħar. Hu għasfur tal-passa komuni li jiġi anke f’pajjiżna kemm fil-ħarifa kif ukoll fir-rebbiegħa.

F’pajjiżna beda jbejjet fl-1981 fil-Mosta, bejta li hu jagħmel mit-tajn, qisha kikkra, imwaħħla ma’ xi blata jew xi

dar. Skont l-ornitologu Natalino

Fenech probabbli li f’Għawdex kienu

jbejtu qabel ukoll għax għandna qawl

li jgħid li l-ħawwiefa tbejjet f’April u f’Mejju u meta jtajru l-frieħ f’Awwissu, jitilqu minn pajjiżna. Interessanti li f’ċerti rħula tagħna lill-ħawwiefa kienu jsejħulha ‘soru’

jew ‘kalzettiera’ minħabba r-rix li

għandha ma’ saqajha. L-irġiel u n-nisa għandhom l-istess kuluri.

Fil-ktieb tas-Salmi nsibu: “Sal-għasfur isib fejn jgħammar, u l-ħuttafa ssib il-bejta ħdejn l-artali tiegħek; hemm hi tqiegħed iż-żgħar tagħha, Mulej tal-eżerċti, Sultan u Alla tiegħi!” (S 84, 3). Interessanti li Prof Saydon juża l-kelma ħawwiefa flok ħuttafa fit-traduzzjoni tiegħu tal-Bibbja mill-oriġinal għall-Malti.

Nimxu Id F’Id - April 2024

. . .jikteb Ritchie Grech

Fatti, tagħrif u figuri li jqanqlu stagħġib. . . u forsi tbissima.

L-awtoritajiet tal-Università ta’ Aberdeen ferħu meta s-sinjurun Alex Henderson, Skoċċiż dilettant tal-arti, ħallielhom pittura sabiħa li kienu jgħidu li hi l-prodott ta’ studenti li kienu jitgħallmu għand l-artist famuż Canaletto. Il-pittura kienet turi binja antika Rumana.

Iżda fil-bidu tas-sena 2018, espert tal-arti waqaf issummat quddiem il-pittura u talabhom iħalluh jifliha sew. U wara ħafna studju u riċerki ddikjara li l-pittura fil-fatt hi ta’ Canaletto nnifsu u mhux tal-istudenti tiegħu. U hekk f’ħakka t’għajn, pittura li kienet tiswa ftit eluf saret tiswa fuq 2 miljun lira sterlina.

Ħabat tajjeb li l-Università għożżiet l-għotja tal-benefattur tagħhom għax kieku kien jibqa’ jiddispjaċihom. Kultant anke aħna ma napprezzawx biżżejjed is-sabiħ ta’ Tqarbina u nitilfuha billi nibdulha ma’ xi ħaġa li ħdejha ma tkun tiswa xejn.

Shannon Rose Forester ħadet sorpriża sabiħa f’Awwissu 2017 meta xi ħadd wasslilha ċurkett li hi kienet tilfet meta kienet l-iskola, kważi 38 sena qabel. Iċ-ċurkett ma kellux valur ta’ flus imma valur sentimentali għax kien ifakkar lil Shannon fi tfulitha. Min tahulha sabu fid-dar ta’ missierha meta dan miet u kienu qed inaddfu kull rokna qabel ibigħu d-dar. U f’kexxun minnhom raw dan iċ-ċurkett bl-isem ta’

Shannon u b’dak tal-iskola li kienet tattendi 1979. Imbagħad permezz tal-facebook sidt li issa kienet qed toqrob lejn sittin sena.

Qalet meta ppreżentawhulha: “Kull meta nħares lejh nerġa’ niftakar fi tfuliti.”

Għax it-tfulija żmien sabiħ. Jalla ma naħluhx fix-xejn imma nużawh biex ninbnew b’karattru sod għall-futur. It-tagħlim Nisrani li nirċievu fil-klassijiet tagħna jgħinna f’din il-binja. Nimxu

Il-Gravità

Jgħidu li Isaac Newton ispira ruħu dwar il-gravità meta ra tuffieħa taqa’ minn siġra. Din il-ġibda teżisti bejn kwalunkwe żewġ oġġetti. Imma hi ġibda dgħajfa jekk l-oġġetti jkollhom piż żgħir. Biex tinħass, tal-inqas wieħed mill-oġġetti jrid ikollu piż kbir ħafna: bħal pereżempju nħossu l-ġibda tad-dinja fuqna għax din għandha piż kbir.

Il-ħelwa hi li jekk oġġett ta’ 50 kilo

jinġibed bil-gravità tad-dinja b’500

newton, l-oġġett min-naħa tiegħu jiġbed lid-dinja bl-istess ammont. Għax il-forzi

jiġu dejjem bħala pari. Jekk A jiġbed lil

B, B jiġbed lil A bl-istess ammont u f’direzzjoni opposta u b’ġibda tal-istess

natura. Dan il-prinċipju jissejjaħ it-Tielet

Liġi ta’ Newton dwar iċ-ċaqliq. Newton wasal għall-konklużjoni li l-ġibda tal-gravità ssir kwart jekk id-distanza bejn l-oġġetti tirdoppja. Liġijiet bħal dawn jissejħu inverse square laws. Einstein ħareġ b’idea oħra dwar il-gravità. Din it-teorija hi iktar eżatta minn ta’ Newton u tgħid li l-piż ta’ oġġett ibiddel il-qafas tal-ispazju u tal-ħin. Issa ukoll (!), qed jgħidu li teżisti graviton, oġġett żgħir ħafna li jittrażmetti l-ġibda tal-gravità bejn żewġ oġġetti u dan kollu fit-teorija ta’ quantum gravity.

Hekk timxi x-xjenza: kull teorija tipprova tispjega l-affarijiet li

naraw madwarna u nistgħu nqisu kull teorija qisha approssimazzjoni u teorija tersaq lejn il-fatti iktar minn oħra.

Ortografija Maltija

...niktbubil-Maltitajjeb

L-Ewro

Meta addottajna l-munita l-ġdida tal-ewro, kien jeħtieġ li jittieħdu xi deċiżjonijiet lingwistiċi rigward l-għażla tal-kelma, il-forom u l-kitba tagħha biex din tkun konformi mar-regoli uffiċjali tal-Malti. Ġie deċiż li l-forma fil-plural ta’ ewro (li tieħu l-ġens maskil) għandha ssegwi dik ta’ nomi invarjabbli li jibqgħu dejjem l-istess fissingular u fil-plural. Dan ġie deċiż abbażi tal-fatt li kien jidher li fil-Malti kienet diġà bdiet tindara l-forma ‘ewro’ fil-plural, mentri l-forma ‘ewri’ kienet tinstema’ sfurzata. Apparti minn hekk, kieku kellha tidħol l-forma ‘ewri’, din kienet tkun aktar diffiċli biex taqbad peress li fin-nomi Maltin il-plural jintuża biss man-numri 2-10, waqt li s-singular jintuża mhux biss ma’ wieħed iżda man-numri kollha minn 11 ’l quddiem. Għalhekk, ftakar li għandek tgħid u tikteb żewġ ewro, tmien ewro, ħdax-il ewro, għoxrin ewro, 25 ewro, mitt ewro, 550 ewro, elf ewro, 2,300 ewro, miljun ewro u l-bqija.

Tagħrif mogħti lilna minn Pristineworks Ltd.

Għal aktar tagħrif żuru: http://www.pristineworks.com

Nimxu Id F’Id - April 2024

tal-Qasam Mid-Djarju

L-aħħar parti tax-xahar ta’ Marzu kienet iddedikata għall-Ġimgħa

Mqaddsa. Ftaħna ċ-Ċena tas-Sinjur fil-preżenza tal-Arċipriet Mons

Jimmy Xerri u s-Sindku

Edward Said. Din il-wirja

baqgħet miftuħa matul

il-ġimgħa kollha anke

filgħodu. Żaruha tfal taliskola, turisti, Maltin u Għawdxin. Kien hemm

min żarha għall-ewwel

darba imma kien hemm

bosta oħrajn li żaruha

kemm-il darba u kellhom

kliem ta’ tifħir għall-aspett artistiku ta

’ din il-Mejda tal-Appostli.

Nhar il-Ġimgħa lKbira filgħodu żammejna

t-tradizzjoni tal-Viżti tas-

Seba’ Knejjes fin-Nadur.

Kienu bosta dawk it-tfal, adolexxenti, ġenituri u ħbieb li ngħaqdu magħna

f’dan il-ħin ta’ adorazzjoni lil Ġesù fl-Ewkaristija.

Dawn il-viżti kienu

akkompanjati bit-talb talFundatur.

Fil-ġimgħa ta’ wara ftaħna l-Museum bħas-soltu. Tajna

figolla lit-tfal u lilladolexxenti kollha li

jattendu. Kienu wkoll jiem

ta’ mistrieħ għalina

l-membri kif ukoll lit-tfal.

Matul din il-ġimgħa lqajna

wkoll bosta gruppi

mill-Oqsma Maltin li

żaruna u għaddew xi ftit

ħin tal-mistrieħ fil-grawnd.

Mark

Tista’ taqra wkoll il-fuljett f’forma diġitali. Żur il-Paġna

tal-Facebook: http://www.facebook.com/MuseumSubien Nadur

u fuq issuu.com/Nimxu Id f’Id

Nimxu Id F’Id - April 2024 11