IZ oktober 2022

Tijd om te switchen!

Duurzame elektrische vloerverwarming voor iedere situatie.

We gaan in rap tempo van het gas en stappen over naar duurzame energiebronnen. De innovatie hierin gaat snel, maar we zijn eigenlijk pas net begonnen. Of het nu de renovatie van een oud of een geheel nieuw te bouwen huis betreft; onze elektrische systemen zijn al voorbereid op de toekomst om het maximale comfort te kunnen bieden voor iedere situatie..

In veel situaties is het mogelijk om vloerverwarming als enige warmtebron (hoofdverwarming) te installeren. Wanneer de isolatiewaarde van de woning niet toereikend is, bijvoorbeeld bij een oudere woning, kan met extra isolatie en het eventueel installeren van wandverwarming toch een hoge warmteopbrengst gerealiseerd worden.

De juiste vloerverwarming voor jouw situatie kiezen is simpel. Een verwarmingsvraag kan eenvoudig onderverdeeld worden in 3 categorieën: Nieuwbouw, Renovatie of Droogbouw.

Kijk voor al onze elektrische verwarmingsoplossingen op magnumheating.nl/vloerverwarming

Droogbouw | MAGNUM HeatBoard E Nieuwbouw | MAGNUM Cable Renovatie | MAGNUM Mat

Duco RoofFan

De SLIMSTE dakventilator van Europa!

TOT 55% ENERGIEBESPARING

SLIMME VRAAGSTURING

Zonale of lokale afvoer met slimme regelkleppen (iAV)

COMPACT & LICHT

Compacte afmetingen en slechts 11 Kg

Intelli Air Valve (iAV) slimme regelklep met CO2 of vochtsturing

VOOR RENOVATIE- EN VERVANGINGSMARKT Eenvoudig uitwisselbaar

Elektrisch verwarmen is hot

Door de stijgende energieprijzen en de enorme vraag naar zonnepanelen, is elektrische vloerverwarming een duurzaam alternatief voor het verwarmen van een woning. Daarbij biedt dit systeem bij een lagere temperatuur enorm veel comfort. Door de verlagingstemperatuur van het systeem tot maximaal 5oC onder de verwarmingstemperatuur in te stellen blijft de warmte in de vloermassa. Het kost minder energie om het systeem vervolgens weer op temperatuur te brengen. Niet alleen de temperatuur is lager, maar ook je energierekening! Kijk voor al onze elektrische verwarmingsoplossingen op magnumheating.nl

Werk nu nog efficiënter!

Met de vernieuwde Service-app

Met de Itho Daalderop Service-app kunt u producten in bedrijf stellen en registreren. Bovendien heeft u altijd alle productinformatie bij de hand! De Service-app heeft een nieuw uiterlijk gekregen, met een verbeterd en gebruiksvriendelijk design. Ook is de app sneller geworden.

Excellent in service

Bekijk alle nieuwe features hier:

De vernieuwde Itho Daalderop Service-app is nu beschikbaar in de App Store en op Google Play!

Schoon cv-water

Verwarmingsinstallaties verliezen na verloop van tijd rendement door het dagelijks gebruik. Lucht- en vuilophoping in de installatie zijn belangrijke veroorzakers. Veel bewoners compenseren die rendementsverliezen met langer verwarmen op een hogere temperatuur. Niet goed voor het milieu natuurlijk en ook al niet voor de portemonnee. Schoon cv-water is essentieel voor een goed werkende installatie. Niet alleen vanwege de rendementsverliezen maar ook omdat bijvoorbeeld leidingen, warmtewisselaars en pompen beschadigd kunnen raken. Voor warmtepompen kan het

probleem zelfs nog groter zijn dan voor cv-ketels. Ze werken op lagere temperaturen. Een eigenschap van relatief koud water is dat zuurstof langer opgelost blijft en dus meer kans krijgt om te reageren en schade te veroorzaken.

Alle reden dus om aandacht te besteden aan lucht en vuil in de installatie. Het kan onnodig veel ellende voorkomen. Maar vergeet vervolgens niet om de gehele installatie optimaal waterzijdig in te regelen. De praktijk leert dat dit nog steeds geen vanzelfsprekendheid is, hoewel het bij nieuwe of te renoveren installaties inmiddels toch echt verplicht is.

Ik plaats wel even een luchtafscheider. Wat zeg je?!

Verrassend eenvoudig

De mooiste douchegoot van ACO, slim te installeren!

Het installeren van een douchegoot was nog nooit zo eenvoudig.

Het modulaire systeem is standaard voorzien van een handige installatiehulp voor:

n plaatsbepaling van het puthuis

n het op hoogte stellen douchegoot

n uitlijnen en waterpas stellen

n testen waterdichtheid www.aco-showerdrain.nl

ACO ShowerDrain S+

COMPLETE CV WATERBEHANDELING

De Sentinel Eliminator Vortex 300: een compacte eenheid die speciaal ontworpen is voor kleine ruimtes en zowel magnetische als niet-magnetische deeltjes uit het systeem filtert.

AANSLUITING: 22mm

MONTEREN: snel en makkelijk te monteren

MAGNEET: 9000 Gauss

DEMONTAGE: demontabel

AFDICHTING: dubbel afdichting voor extra zekerheid

COMPLEET: voorzien van twee 22mm kogelkranen

GARANTIE: 10 jaar garantie

TEMPERATUUR: 110° C max

OVERIGE TYPES: Vortex 200 (3/4”haaks) / Vortex 500 (28mm)

18 HISTORISCH VERWARMEN

Door de klimaatcrisis en coronapandemie staan verduurzaming en ventilatie van gebouwen volop in de belangstelling. Tegelijkertijd is het opmerkelijk hoe weinig aandacht de beheersing van het binnenklimaat in de Nederlandse bouwhistorie en architectuurgeschiedenis heeft gekregen.

20 GOED CV-WATER

Om de CO2-uitstoot te verminderen, doen we in Nederland al heel veel: we maken werk van extra, nieuwe of betere isolatie en plaatsen duurzame installaties zoals warmtepompen. Ook worden volop leidingen, radiatoren,

NEN 3215 GEWIJZIGD

Afvoer van hemelwater is een belangrijk onderwerp, zeker nu we steeds vaker te maken krijgen met forse regenval. De norm NEN 3215 stelt eisen aan de riolering voor een goede afvoer van zowel hemelwater als huishoudelijk afvalwater. Het Bouwbesluit verwijst naar deze norm, die op enkele punten is gewijzigd.

In NEN 3215 zijn bepalingsmethoden opgenomen met betrekking tot een aantal afvoersystemen: gebouwriolering voor huishoudelijk afvalwater, werkend volgens het vrijvervalsysteem met primaire soventstandleidingen in hoogbouw voor huishoudelijk afvalwater; het systeem van overlaatstroming voor de afvoer van hemelwater van gebouwen; het UV-systeem voor afvoer van hemelwater van gebouwen; buitenriolering binnen de perceelgrens voor huishoudelijk afvalwater en hemelwater, werkend volgens het vrijvervalsysteem.

Omdat het belangrijk is dat de norm eenduidig is en blijft, heeft de betrokken normsubcommissie een aantal passages tekstueel verduidelijkt en geactualiseerd. De bestaande norm uit 2018 is op een paar punten gewijzigd. De belangrijkste zijn:

•  In 4.1.11 is de uitzonderingsregel komen te vervallen voor grondgebonden woningen die zijn aangesloten op de buitenriolering voor uitsluitend de afvoer van hemelwater. Ook in die situatie moet nu verplicht een

radiatorkranen aangepast, verplaatst of vernieuwd. Toch wordt er vaak iets over het hoofd gezien in die verduurzamingsslag: het cv-water.

22 INNOVATIE

De zoektocht nam 6 jaar in beslag, maar het resultaat mag er dan ook wezen. Een team van TU/E studenten ontwikkelde een nieuw, duurzaam en eenvoudig schaalbaar concept voor de sociale woningbouw. IZ sprak erover met teammanager Antoine Post.

42 HYBRIDE WARMTEPOMPEN

Het is een van de grootste projecten met hybride warmtepompen in Nederland en Europa. Bouwinvest verduurzaamde, verdeeld over elf complexen in Diemen, 567 huurwoningen en koos daarbij onder meer voor in totaal 262 combinaties van de Remeha Elga Ace hybride warmtepomp met de Tzerra Ace cv-ketel. Alle zijn voorzien van een buitenunit op het dak en een eTwist slimme thermostaat.

ontlastvoorziening worden toegepast.

•  Er is een definitie toegevoegd voor een afzonderlijk functionerend UV-systeem.

•  De voorwaarde direct onder 4.1 is hoofdtekst geworden in plaats van een informatieve opmerking, zodat deze juridisch afdwingbaar is. De voorwaarde verwijst niet meer naar hoofdstuk 7.

•  In 4.2.2.1 is voor het leidingbeloop van standleidingen een eis opgenomen voor de hoogteligging van de bovenkant van het waterslot van een stankafsluiter van lozingstoestellen (anders dan closets).

Vakcentrum Binnenklimaattechniek

Donderdag 15 september openden technisch opleider ROVC en Binnenklimaat Nederland het Vakcentrum Binnenklimaattechniek voor de utiliteit in het ROVC TechCenter in Ede. De afgelopen anderhalf jaar hebben beide organisaties en diverse partners, waaronder Rosenberg,

Orange Climate, SystemAir, Vink Systemen, Kerssens Luchtbehandeling, Belimo, LPD Techniek en Maintec gewerkt aan een innovatief practicum op het gebied van luchtbehandeling en -distributie. Het practicum biedt diverse innovatieve (leer)mogelijkheden om de monteur van de toekomst op het gebied van klimaattechniek op te leiden.

ZWEEDSE HOLDING NEEMT CATEC OVER

Indutrade Benelux heeft alle aandelen van CaTec overgenomen. Met de acquisitie van deze specialist in klimaatmeettechniek realiseert de technische bedrijvengroep de derde overname van dit jaar.

CaTec levert als importeur een breed scala aan meetinstrumenten en sensoren in de Benelux. Het bedrijf is opgericht in 1995, heeft 14 medewerkers in dienst en is gevestigd in Wateringen. Het CaTec-assortiment bevat naast sensoren en transmitters, dataloggers en wetenschappelijke meetapparatuur. De kern van de instrumentatie is gericht op het meten van

klimaatparameters en het registreren en analyseren van meetsignalen binnen toepassingen op het gebied van meteorologie, tuinbouw, HVAC, klimaatonderzoek en de proces- en farmaceutische industrie. Het productaanbod wordt aangevuld met aftermarket-services waarbij het bedrijf kalibratie, reparatie en onderhoud biedt, evenals systeemintegratie en technische ondersteuning op locatie.

Onder de Indutrade Benelux-holding vallen de in de Benelux gevestigde bedrijven van het Zweedse, beursgenoteerde, Indutrade AB. Indutrade richt zich

op technologieën voor industriële nichetoepassingen. De aangesloten bedrijven brengen tech-

POTEN

componenten en systemen op de markt en verzorgen serviceactiviteiten.

Oud-installateur Jaap Schut heeft door de jaren heen een indrukwekkende collectie historisch gereedschap en oude installaties opgebouwd. Alles staat nu nog opgesteld in een loods, maar het plan is om uiteindelijk een museum voor installatietechniek te openen in Naaldwijk. In die collectie bevindt zich ook dit stuk gereedschap. “Deze tang werd gebruikt bij het verwerken van loden pijpen”, vertelt Schut. “Eerst werd de loden buis in de bek van de tang vastgeklemd. Vervolgens ‘nam men een hap’ uit de zijkant van de loden pijp, waardoor er een gat ontstond. Dit gat kon men eventueel groter maken met een optromptang. De volgende stap was dan om er een spruit van maken met een andere loden pijp. De tang is overigens van ijzer en naar mijn inschatting rond de 100 jaar oud.”

KORTE

nische

SNEL EN CIRCULAIR

DE NIEUWE FX EASY DAKDOORVOERPAN

EEN UNIEK GROOT INSTELBEREIK EN DE EERSTE

DOORVOERPAN MET LEADAX, HET NIEUWE LOOD

Een unieke combinatie van een groot instelbereik tot 60° en het gebruik van een circulair loodalternatief voor verhoogd installatiegemak. Ga voor de FX Easy film en meer informatie naar: burgerhout.nl/fx-easy

MET DE JUISTE LEIDING WORDT HET GEEN LIJDENSWEG

Het aansluiten van radiatoren doen we al jaren met kunststof leidingsystemen. Meestal met mantelbuis en weggewerkt in de afwerkvloer. Dit is efficiënt installeren, uitrollen en vastzetten. Wat kan er misgaan? Toch aandacht voor het volgende.

Voorheen werden er volkunststof buizen gebruikt, maar deze vertonen sterke uitzet en krimp en zijn niet zuurstofdiffusiedicht. Daarom gebruiken we nu vooral de kunststofbuis met aluminium kern. Deze is 100% zuurstofdiffusiedicht en heeft nauwelijks uitzet en krimp.

Zuurstof in het systeemwater geeft corrosie en uiteindelijk vervuiling van het systeem. Zo kunnen pompen vastlopen en de warmteafgifte aanzienlijk verminderen. Uitzet en krimp kan ongewenste trek- en duwspanningen geven, waardoor radiatoren uit beugels of van de muur komen.

Omdat de buizen met een aluminiumkern vooral in wit worden geproduceerd, lijkt de samenstelling van de verschillende producten gelijk. Maar de dikte van de aluminium kern kan variëren en ook de toegepaste kunststof. Voor een optimaal opwekkingsrendement wordt de aanvoertemperatuur van verwarmingsinstallaties verlaagd,

maar ook het verschil tussen aanvoer- en retourtemperatuur (ΔT) wordt verkleind. Waar radiatoren vroeger werden geselecteerd op 90/70°C, is nu 55/45°C of lager de standaard.

Bij een kleinere ΔT wordt het aantal liters (Flow) CV water verhoogd.

Houd met een grotere Flow rekening met de diameter van de leidingen! Door het verhoogde aantal liters neemt het drukverlies toe bij een installatie met traditionele diameters. Met de juiste (vaak grotere) diameter, komt het drukverlies weer op acceptabele waarden.

Probeer kunststofbuizen zo te verwerken dat ze eenvoudig uitneembaar zijn. Dit is beter voor de circulariteit. Met de juiste keuzes geven radiatoren een optimaal comfort met minimaal energiegebruik.

Bart van Ommen, Verkoopleider bij Henco Industries Namens de sectie Distributie- en Afgiftesystemen van de Nederlandse Verwarmingsindustrie

De gemeente Amsterdam en Eneco hebben een overeenkomst gesloten voor de aanleg van een van de grootste duurzame warmte- en koudeprojecten voor nieuwbouwwoningen in Nederland. Het systeem wordt gebouwd op het Amsterdamse Strandeiland. Bij de ontwikkeling van het nieuwste eiland van IJburg wordt een energieneutrale woonomgeving gemaakt, waarin dit duurzame warmte- en koudesysteem een belangrijk element vormt. De woningen en voorzieningen die op Strandeiland komen, worden aangesloten op een lokale warmteen koeling-voorziening.

Eneco gaat hiervoor de warmte onttrekken uit het

oppervlaktewater van het IJ meer, waarna het wordt opgewaardeerd naar warmte geschikt voor het warmtenet of opgeslagen in bodembronnen. Hiermee kunnen de toekomstige bewoners en gebruikers rekenen op een duurzaam systeem voor een comfortabele tempera tuurbeheersing van het pand.

Onder andere duurzaamheid en klanttevredenheid, voor zowel projectontwikkelaars als toekomstige bewoners, zijn belangrijke criteria in de ontwikkeling van het warmtenet. Eneco voldoet aan deze criteria, wat resulteert in een overeenkomst om 30 jaar lang warmte en koeling te leveren aan de bewoners en

commerciële en maatschappelijke voorzieningen. In 2023 starten de eerste werkzaamheden, zodat in 2025 de eerste bewoners van Strandeiland direct gebruik kunnen maken van het nieuwe warmte- en koudesysteem. De aanleg van het warmteen koudesysteem op Strand-

FEIT Om de thermostaat goed te laten werken moeten de radiatorkranen in de ruimte waar de thermostaat hangt altijd helemaal openstaan. De cv slaat pas af als de ruimte waarin de thermostaat hangt de ingestelde temperatuur heeft bereikt. Als de thermostaatkranen hier niet volledig openstaan, blijft de cv onnodig warmte afgeven.

FABEL ’s Nachts de verwarming helemaal uitzetten is niet slim. Het kost dan extra veel energie om het huis ’s ochtends weer warm te krijgen.

Jouw klant bespaart het meest energie als de verwarming ’s nachts helemaal uitstaat. In een goed geïsoleerde woning wordt de warmte goed vastgehouden. Echter, er kunnen wel vochtproblemen ontstaan in matig en slecht geïsoleerde huizen gebouwd voor 1994. Hier is het slimmer om de thermostaat alleen maar een paar graden lager te zetten i.p.v. helemaal uit.

FEIT In een goed geïsoleerd huis kun je de thermostaat makkelijk een uurtje voordat je gaat slapen al lager zetten. Er gaat bij een goed geïsoleerd huis nauwelijks warmte verloren wanneer de thermostaat lager wordt gezet. Houd deuren gesloten en dicht naden en kieren. Radiatorfolie achter de verwarming helpt ook om het warmteverlies door de buitenmuren te beperken, net als het sluiten van de gordijnen.

eiland draagt in belangrijke mate bij aan de ambitie van Amsterdam om in 2040 aardgasvrij te zijn als stad. In Amsterdam zijn meerdere vergelijkbare warmtevoorzieningen al in gebruik, bijvoorbeeld op het naastgelegen Centrumeiland en rond de kantoren van de Zuidas. De WKO voorziening op Strandeiland is straks het grootste duurzame warmtesysteem van Nederland voor 8.000 huizen, waarvan circa 40% sociale huur is, en 120.000 m2 aan voorzieningen zoals scholen, winkels en horeca. Door de ligging aan de IJburgbaai, het lange stadsstrand en de relatie met het water, wordt Strandeiland een ontspannen woonomgeving, uniek in Amsterdam. Duurzaamheid is hier enorm belangrijk. De woningen worden met duurzame materialen gebouwd op een natuur inclusieve wijze, dat wil zeggen met bijvoorbeeld ingebouwde vogelnestkastjes en groene daken. Zonnepanelen op de woningen wekken evenveel energie op als de bewoners nodig hebben. De ambitie is om Strandeiland zelfs energieleverend te maken; het levert meer energie op dan het verbruikt.

DUURZAAM WARMTE- EN KOUDESYSTEEM VOOR NIEUWBOUW

The Bridge

COLLECTIEVE INSTALLATIES

Energy Bridge verduurzaamt collectieve installaties van wooncomplexen en kantoren. Een gat in de markt. Vandaar dat het bedrijf flink doorgroeit. Directeur Jan-

Maarten Elias legt aan de hand van een project in Spijkenisse uit hoe Energy Bridge te werk gaat.

Energy Bridge is een nog jong bedrijf, dat in 2019 werd opgericht. Vanaf het prille begin is Jan-Maarten Elias de directeur.

Handige huisarts

Zijn vader was huisarts, “maar wel erg handig”. Zo kwam Elias al op jonge leeftijd in aanraking met techniek. Hij raakte direct gefascineerd. Na zijn middelbare school studeerde Elias Civiele Techniek. Vervolgens werkte hij in de baggersector, de maakindustrie en kwam hij zo’n 15 jaar geleden terecht in de gebouwde omgeving.

Impact maken

“Een fantastische en boeiende sector”, zegt hij enthousiast. “Wat me vooral trekt, is de enorme verscheidenheid aan mensen waar je mee te maken krijgt: van makers tot eindgebruikers. Daarnaast blijf ik me erover verbazen hoeveel impact gebouwen hebben op het welzijn van de gebruikers en het milieu.”

Trends

Volgens Elias zijn er drie trends die nu een belangrijke stempel drukken op de bouwkolom. Ten eerste de prijsstijgingen die voortvloeien uit de

schaarste aan materialen. Daarnaast is efficiency een belangrijk thema om zo goed mogelijk met bestaande arbeid en grondstoffen om te gaan en verspilling te voorkomen. Tot slot wordt er steeds meer gestuurd op CO2-uitstoot, onder andere vanuit de EPBD III.

Adviseur en installateur

Energy Bridge is zowel een adviseur als installateur. “In principe pakken we het gehele traject. Van consultancy tot realisatie. Maar de klant kan ook beslissen om ons slechts in te schakelen voor één van beide.”

Nichespeler

Het bedrijf richt zich op een niche: het verduurzamen van collectieve installaties. “Vaak gaan er lange besluitvormingsprocessen vooraf aan het realisatieproces. Energy Bridge wil een toonaangevende speler worden die op termijn ook steeds meer gestandaardiseerde producten en prefaboplossingen kan aanbieden.”

Project

Het bedrijf schakelt het liefst zoveel mogelijk over op all-electric installaties bij verduurzamingsopgaven. Maar dat is niet altijd haalbaar. In Spijkenisse werd er daarom gekozen voor een hybride installatie met twee HT-warmtepompen van ieder 55 kW. Hiermee kan het aardgasgebruik met bijna 80 % worden teruggebracht.

Uitdagingen

“We werden ingeschakeld om de col-

Met deze rubriek willen we alle vakmensen in het zonnetje zetten. Om de maand laten we staaltjes onvervalst vakwerk zien, ingezonden door onze lezers.

lectieve ketelinstallatie van een galerijflat van woningcorporatie Woonbron met 10 verdiepingen en 90 woningen te verduurzamen”, vertelt Elias. Hij kreeg daarbij te maken met twee grote uitdagingen. Ten eerste was de aansluiting op het elektriciteitsnet ontoereikend voor de nieuwe installatie. Ten tweede moesten de nieuwe warmtepompen op het dak worden gekoppeld aan de ketels en het buffervat beneden op de begane grond.

Oplossingen

Het project ging afgelopen mei van start en heeft een doorlooptijd van circa 6 maanden. “We hebben de aansluiting op het net verzwaard”, vertelt Elias. “De nieuwe aanvoer- en retourleidingen van de warmtepompen naar de buffervaten laten we via een aparte schacht naast de lift lopen. Om het transportverlies zoveel mogelijk te beperken worden de leidingen geïsoleerd.” Op het dak komen 140 PV-panelen te liggen, daarmee is het complex nog niet zelfvoorzienend. Bovendien blijft gelijktijdigheid een issue. De warmtepompen draaien vooral als de PV-panelen weinig opbrengen. Met een buffervat ondervangt Energy Bridge dit probleem grotendeels.

“As a service”

Na oplevering wordt de installatie via remote access continu gemonitord. Mocht er onderhoud en service nodig zijn dan kan de servicemonteur overal bij, mede dankzij nieuwe plateaus bij de leidingen in de lange schacht. Energy Bridge blijft verantwoordelijk voor de thermische en energetische prestaties, want de warmte wordt “as a service” aangeboden.

TERUGVERDIENTIJD KORTER DOOR STIJGENDE GASPRIJZEN

In het afgelopen jaar zijn de gasprijzen steeds verder omhoog gegaan. Het begon met het afsluiten van de Groningse gasvelden, waardoor we meer afhankelijk werden van gas uit Rusland. Nu dit land sinds 24 februari in oorlog is met Oekraïne, is er als gevolg van sancties veel minder toevoer van gas naar Europa. Hierdoor betalen Nederlanders zomaar tientallen tot honderden euro’s per maand extra voor hun gasrekening. Met de herfst en winter in aantocht en de toegenomen inflatie worden steeds meer Nederlanders zich bewuster van hun energierekening. Deze ontwikkeling versnelt het draagvlak voor de energietransitie en daarmee de overstap naar duurzame alternatieven. Doordat de terugverdientijd van een warmtepomp aanzienlijk korter is dan voorheen, is het gunstig om nu tot aanschaf over te gaan.

Wel moet je bij het overstappen naar een warmtepomp rekening houden met een aantal aspecten. Zo zijn er door de enorm toegenomen vraag naar warmtepompen en het wereldwijde gebrek aan grondstoffen en onderdelen leverings- en capaciteitsproblemen. Daarnaast is er een groot tekort aan vakmensen. Een deel moet worden omge-

schoold van cv- naar warmtepompinstallateur, maar nieuwe aanwas is ook hard nodig. Als er dan kan worden overgestapt naar een warmtepomp, moet er goed gekeken worden naar het distributie- en afgiftesysteem van de verwarmingsinstallatie. Daarvan moet worden berekend of de diameters van leidingen en het verwarmend oppervlak van radiatoren passen bij het nieuwe laag temperatuur verwarmingssysteem. Bovendien moet kritisch naar de gebouwschil worden gekeken. NVKL-erkende installateurs hebben de kennis en ervaring in huis om te zorgen voor een goede afstemming van de juiste systemen voor de warmtepomp. Zij zijn in het bezit van de NVKL-erkenning en voldoen aan alle verplichte wet- en regelgeving, opleidingen en vakkennis waarop zij bovendien tweejaarlijks getoetst worden door een onafhankelijke certificerende instelling.

KLIMAATSYSTEEM

VLOER VERWARMING

Voordelen:

• Minimale opbouwhoogte (circa 20mm)

• Licht gewicht systeem in vergelijking met standaard vloerverwarming

• Vloerverwarming mogelijk op houten (verdiepings)vloeren

• Tijdwinst bij montage: afwerking kan direct plaatsvinden (droogsysteem)

• Verwarmingslichaam, koelsysteem en afbouwplaat in één

• Behaaglijkheid door 100% stralingswarmte

• Gezond binnenklimaat door minimale luchtverplaatsing

Gemak en behaaglijkheid met het Uniwarm Klimaat vloerverwarmingssysteem

Coen van de Sande, directeur NVKL

Historisch verwarmen

EEN NIEUWE OMGANG MET COMFORT

Door de klimaatcrisis en coronapandemie staan verduurzaming en ventilatie van gebouwen volop in de belangstelling. Tegelijkertijd is het opmerkelijk hoe weinig

aandacht de beheersing van het binnenklimaat in de Nederlandse

bouwhistorie en architectuurgeschiedenis heeft gekregen.

Architectuurhistoricus Natasja Hogen wil daar met haar proefschrift ‘Een nieuwe omgang met comfort’, dat recentelijk is verschenen bij de UVA, verandering in brengen. Voor IZ schreef zij een artikel over de periode van 1840 tot circa 100 jaar geleden.

Technische innovaties

De negentiende eeuw was een eeuw vol technische innovaties, onder andere op het gebied van het binnenklimaat. Waar voorheen alleen kon worden verwarmd met behulp van open vuren of eenvoudige kachels, kwam vanaf omstreeks 1840 luchtverwarming op de markt voor het verwarmen van gebouwen, al snel gevolgd door stoom- en waterverwarming. Deze systemen werden niet alleen toegepast in bijvoorbeeld ziekenhuizen en concertzalen, maar steeds vaker ook in de woonhuizen van de rijke bovenlaag van de bevolking.

Adviseurs

Waar aanvankelijk architecten verantwoordelijk waren voor het inpassen van deze systemen in het ontwerp van het gebouw, zorgde de steeds

complexer wordende opgave om het binnenklimaat te reguleren ervoor dat de werktuigbouwkundig ingenieur als adviseur van de architect een belangrijke rol kreeg. Tegelijkertijd slaagden de architecten er heel goed in om deze moderne installaties nagenoeg onzichtbaar in te passen in de architectuurtaal van de negentiende eeuw.

Maatwerk

Hoewel ketels, leidingen, aansluitingen en verwarmingslichamen, zoals stoomkachels of ledenradiatoren maar ook aan- en afvoerroosters voor verse, al dan niet voorverwarmde of ‘bedorven’ lucht, op steeds grotere schaal machinaal werden geproduceerd, was elk klimaatontwerp maatwerk. De functie, bezettingsgraad, oriëntatie, vorm, hoofdstructuur, indeling en het gevelontwerp van het gebouw hadden elk grote invloed op het installatieontwerp. Het gebouw zelf maakte een essentieel onderdeel uit van het systeem: veel onderdelen, zoals verwarmingskelders, vacuümzolders en kanalen maakten deel uit van de bouwkundige structuur.

Zonder deze elementen al in een vroeg stadium mee te nemen in het ontwerp van het gebouw, kon de technische installatie niet efficiënt functioneren. En aanpassingen van het systeem na oplevering van het gebouw waren over het algemeen niet te realiseren.

Voortrekkersrol

Openbare gebouwen speelden een belangrijke voortrekkersrol: dit waren bij uitstek gebouwen waar het binnenklimaat vanwege de schaal en functie zonder de toepassing van technische installaties niet voldoende comfortabel kon worden gehouden. Oververhitting en luchtverontreiniging lagen hier op de loer en een snelle opwarming van grote bijeenkomstzalen, die vaak maar een deel van de dag in gebruik waren, was gewenst, waardoor heteluchtverwarming voor veel grote gebouwen een uitkomst bood.

Ventilatie

Hierbij kon het verwarmingssysteem gecombineerd worden met de ventilatievoorziening. Nevenvertrekken

Kelderplattegrond Amsterdamse effectenbeurs met verwarmingsschema

werden vaak natuurlijk geventileerd en verwarmd met behulp van stoom- of warmwaterverwarming. Stoomverwarming was uitermate geschikt voor ziekenhuizen. Bij de toepassing van stoomverwarming kon warmte eenvoudig horizontaal worden verspreid vanaf een centraal punt, zoals een separaat ketelhuis. Bovendien kon de warmte op hygiënische wijze, zonder te veel warmteverlies tijdens het transport, met behulp van stoomkachels of radiatoren in het gebouw worden verspreid.

Woningen

Woonhuizen, maar ook kleine gebouwen zoals dorpsscholen, werden gedurende de negentiende eeuw nog altijd verwarmd door kachels, gecombineerd met de toepassing van natuurlijke ventilatie. Hierbij speelden met name de aanleg- en stookkosten een belangrijke rol. Op het moment dat de techniek zich rond 1900 verder ontwikkelde en de kosten langzaam maar gestaagd daalden, werden ook steeds meer woningen voor de middenklasse uitgerust met centrale verwarming. Bovendien hadden ontwikkelingen in klimaatinstallaties ook belangrijke sociale consequenties: waar voorheen slecht op een centraal punt in het huis werd gestookt, vaak in de keuken, werden nu veel meer vertrekken verwarmd, waardoor het gezinsleven zich uitwaaierde door het gehele huis 

DE EFFECTENBEURS

Bij de oplevering van de Amsterdamse Effectenbeurs in 1914 was de grootste innovatie van het gebouw ook voor de aanwezige beurshandelaren onzichtbaar. Het verwarmings- en ventilatiesysteem dat zich schuilhield in de kelder en het binnenklimaat in het gebouw regelde, was op dat moment het grootste en meest vooruitstrevende klimaatsysteem in Nederland.

Architect

De Effectenbeurs werd gebouwd naar ontwerp van architect Jos Cuypers, zoon van de gerenommeerde architect Pierre Cuypers, onder andere verantwoordelijk voor het ontwerp van het Centraal Station en het Rijksmuseum. Cuypers ontwierp in opdracht van de Vereniging voor de Effectenhandel tussen 1910 en 1914 een kantoorgebouw in Um 1800-stijl, een Duitse variant van een nieuwe, historiserende stijl, op een nagenoeg rechthoekig grondplan, met de grote beurszaal als hart van het gebouw.

Eisen binnenklimaat

Voor de aanbesteding van de ventilatie- en verwarmingsinstallatie van de Effectenbeurs was een gedetailleerd programma van eisen opgesteld. Zo werden voor de verschillende vertrekken in het gebouw de tijden genoemd waarop het systeem in gebruik moest zijn en hoe hoog de bezetting op die momenten was. De aan te voeren hoeveelheid ventilatielucht werd bij benadering vastgesteld op 100.000 kubieke meter per uur. De binnentemperatuur werd voor alle verkeers- en verblijfsruimten in het gebouw gesteld op 18 °C. Cuypers liet zich voor het installatieontwerp adviseren door ingenieur K. Erikstrup van de Brusselse firma Harten & Povel. Samen maakten Erikstrup en Cuypers in 1910 een studiereis door Europa, specifiek bedoeld om klimaatinstallaties in vergelijkbare openbare gebouwen te bestuderen en hieruit lessen te trekken voor het ontwerp van de Effectenbeurs.

Verwarming en ventilatie

De Effectenbeurs werd centraal verwarmd en mechanisch geventileerd met een luchtverwarmingssysteem. Verse lucht bereikte de beurszaal vanuit de kelder, waar de lucht van een binnenplaats werd aangezogen door een grote ventilator. Achter deze ventilator stonden zes luchtverwarmers opgesteld: cilindrische ketels waarin de lucht in kanalen, omwikkeld door warmwaterbuizen, werd voorverwarmd. Vervolgens werd de verse lucht via een groot kanaal naar de beurszaal geleid. Heel bijzonder was dat de verse, voorverwarmde lucht vervolgens niet via bouwkundige kanalen, maar via de gangen en vertrekken door het gebouw werd verspreid. Door middel van roosters in de plafonds van de kantoorvertrekken werd bedorven lucht door kanalen afgevoerd naar ventilatietorens op het dak. Omdat het restaurant op andere tijden in gebruik was dan de beurszaal en de kantoren, werd hier een tweede, kleinere luchtverwarmingsinstallatie aangelegd. Ter ondersteuning van de luchtverwarming werd daarnaast heetwaterverwarming toegepast, waarvoor zes gietijzeren ledenketels van het systeem ‘Reck’ stonden opgesteld in de kelder. In de meeste vertrekken stonden gietijzeren radiatoren opgesteld, in de beurszaal exemplaren van smeedijzer, omdat deze over een grotere verwarmingscapaciteit beschikten.

Verwarmingsketel Amsterdamse effectenbeurs

Goed cv-water

BELANGRIJK VOOR EEN EFFICIËNT WERKENDE INSTALLATIE

Om de CO2-uitstoot te verminderen, doen we in Nederland al heel veel: we maken werk van extra, nieuwe of betere isolatie en plaatsen duurzame installaties zoals warmtepompen. Ook worden volop leidingen, radiatoren, radiatorkranen aangepast, verplaatst of vernieuwd. Toch wordt er vaak iets over het hoofd gezien in die verduurzamingsslag: het cv-water.

Cv-water is een complex goedje, al komt het gewoon uit de kraan. Dit leidingwater verandert namelijk telkens van temperatuur en stroomt langs kunststof en metalen onderdelen in leidingen en de ketel. Daardoor lossen er allerlei andere stoffen in op. Zo verandert de zuurgraad, geleidbaarheid en hardheid van het cv-water. Ook het ijzer-, chloride- en ijzeroxidegehalte veranderen sterk.

Zuurstof als boosdoener Problemen kunnen ontstaan als er te veel lucht het systeem binnendringt. Lucht brengt zuurstof en zuurstof reageert sterk op de al aanwezige bestanddelen in het cv-water. Wanneer zuurstof, ijzer en water bij elkaar komen, ontstaat er een bruinzwart goedje: ‘zwarte roest’ (magnetiet). En als dat in de leidingen komt, ontstaat er aanslag waardoor de leidingen langzaam dichtslibben. In sommige gebouwen worden daarom op grote schaal radiatoren vervangen; ze worden niet meer warm omdat ze vol

zitten met zwarte roest.

Energiebesparing

In ons land staan veel hr-ketels opgesteld. Deze ‘moduleren’, wat betekent dat ze de warmte leveren die nodig is om een ruimte warm te houden. Vroeger werd er altijd een hoge temperatuur (tussen 70 en 90 graden) naar de radiatoren gestuurd maar nu wordt die temperatuur zo laag mogelijk gehouden omdat dit efficiënter is en de besparingscapaciteit van de hr-ketel zo maximaal wordt benut. Alle hr-systemen moduleren de temperatuur om zo min mogelijk gas te gebruiken en zullen een groot deel van het jaar uitsluitend op lage temperaturen (lager dan 50 graden) functioneren. Warmtepompen werken eigenlijk altijd op een temperatuur onder de 50 graden waardoor dit nog meer van toepassing is op deze systemen. Een eigenschap van relatief koud water is dat zuurstof langer opgelost blijft en dus meer kans krijgt om te reageren met ijzer. Hierdoor kunnen op den duur problemen ontstaan met vervuiling en kan er zelfs schade aan de leidingen ontstaan als hier geen

aandacht aan besteed wordt.

Warmtewisselaar en pomp kwetsbaar

Zwarte roest zorgt niet alleen voor verstopte leidingen. Samen met kalkaanslag plakt het vast aan de warmtewisselaar, waarvan het warmtegeleidend vermogen dan wordt aangetast. De warmtewisselaar krimpt en zet telkens uit door de grote temperatuurschommelingen. Vaak komen er vervolgens deeltjes aanslag los, die door het systeem gaan zweven en op ongewenste plekken weer vasthaken. De pompen van nieuwe ketels werken met permanente magneetmotoren en die trekken ook zwarte roest aan, waardoor de kans op storingen groter wordt.

Ontluchten en controleren

Zuurstof in het systeem is dus de boosdoener. En zelfs de meest vakkundig aangelegde installaties kunnen niet voorkomen dat zuurstof in het cv-water terechtkomt. Het is daarom verstandig om de lucht in het leidingsysteem zo snel mogelijk verwijderen en de kwaliteit van het cv-water periodiek

PRODUCTEN

Spirotech uit Helmond levert onder andere de SpiroVent RV2 luchtafscheiders en de SpiroTrap MB3 vuilafscheiders, die automatisch alle lucht, microbellen en vuil uit het systeemwater verwijderen terwijl de installatie wordt gebruikt. Een SpiroCross combineert de verwijdering van lucht en vuil met het hydraulisch balanceren van de installatie. Verder levert Spirotech nog expansie-automaten, ontgassers en additieven die de kwaliteit van het systeemwater onderhouden en verbeteren.

te controleren. Zo kan met een watermonster de kwaliteit van het cv-water worden bepaald, op basis waarvan een behandelplan kan worden gemaakt om het cv-water weer in goede conditie te krijgen.

Magneetfilter en ontgassers

Een goede magneetfilter laten plaatsen is een eerste goede stap om vervuiling van het cv-water tegen te gaan. Een vulunit kan daarnaast het leidingwater ontharden tijdens het vullen van het systeem. Daarnaast verrichten ontgassers goed werk. Bij kleinere installaties is een microbelontluchter vaak voldoende, bij grotere zijn vacuümontgassers beter. Daarmee kan het rendement van een installatie tot wel 10 procent verbeteren

“EERST LUCHT EN VUIL VERWIJDEREN”

John Visser uit Vianen is een installateur die zich volledig heeft gespecialiseerd in het waterzijdig inregelen van verwarmingsinstallaties. Hij wordt tegenwoordig vaak benaderd door mensen die energie willen besparen of een probleem met een radiator of vloerverwarming die niet goed warm wordt. “Dan ga ik de installatie eerst analyseren op mogelijke oorzaken en als dat nodig is beter waterzijdig inregelen. Ik verbaas mij nog elke week over standaard ingestelde cv-ketels en warmtepompen en verkeerd aangesloten radiatoren, terwijl goed waterzijdig inregelen al twee jaar verplicht is. Verder presteren veel installaties na enkele jaren slechter door de aanwezigheid van lucht en vuil in het systeemwater.”

Rendementsverliezen

Verwarming- en koelinstallaties verliezen na verloop van tijd rendement door het dagelijks gebruik. Uit onderzoek daarnaar blijkt dat lucht- en vuilophoping in de installatie belangrijke veroorzakers zijn. Zonder zich van dit probleem bewust te zijn compenseren veel mensen rendementsverliezen met langer verwarmen op een hogere temperatuur, waardoor ze teveel energiekosten betalen.

Oplossing

“Als er lucht en vuil in de installatie zit, moet dat eerst worden verwijderd met aparte lucht- en vuilafscheiders”, zegt Visser. “Lucht verwijder je namelijk het meest effectief in de aanvoerleiding en vuil in de retourleiding. Daarvoor gebruik ik oplossingen van Spirotech. Vervolgens ga ik ketel- of warmtepompafhankelijk de hele installatie optimaal waterzijdig inregelen. Daarbij meet ik het temperatuursverloop in de installatie en zijn wellicht nieuwe instelbare ventielen nodig. Uiteraard worden verkeerd aangesloten radiatoren ook verbeterd. Omdat er een groot aantal merken en typen cv-ketels en warmtepompen wordt geleverd met allerlei instellingen, is dat specialistisch werk dat je vaak moet doen voor het beste resultaat.”

Voordelen

Waterzijdig inregelen levert tussen de 5 en 10% besparing aan energiekosten op, waardoor het werk dat er in bestaande installaties voor nodig is al in 3 tot 4 jaar wordt terugverdiend. Hoewel het bij nieuwe of te renoveren installaties verplicht is, gebeurt het in de praktijk amper of onvoldoende. Een ander belangrijk voordeel is minder slijtage en storingen van de cv-ketel of warmtepomp, wat de levensduur verlengt. “Waterzijdig inregelen is in mijn visie een nog onbekende basis voor de energietransitie waar iedereen de komende jaren mee te maken krijgt”, concludeert Visser. “Consumenten en bedrijven die energie willen besparen kunnen beter eerst de huidige installatie optimaal laten inregelen, voordat ze gaan investeren in isolatieverbeteringen en zonnepanelen.”

Innovatie

MI CASA ES SU CASA

De zoektocht nam 6 jaar in beslag, maar het resultaat mag er dan ook wezen. Een team van TU/E studenten ontwikkelde een nieuw, duurzaam en eenvoudig

schaalbaar concept voor de sociale woningbouw. IZ sprak erover

met teammanager Antoine Post.

Toen Post en zijn medeteamleden de woningbouw onder de loep namen, vielen hen een aantal dingen op. “Allereerst speelt de markt vaak niet in op de veranderende omstandigheden. Zonneenergie is natuurlijk duurzaam, maar de salderingsregeling wordt afgebouwd. Dan moet je daar rekening mee houden in woningbouwconcepten en businessmodellen.”

Complexiteit

Ook koeling is ‘een dingetje’. “Door de opwarming van de aarde zal de behoefte aan koeling toenemen, maar ik zie nog weinig partijen die daar van meet af aan rekening mee houden. Daarnaast neemt de complexiteit van installaties toe, terwijl er tegelijkertijd minder vakmensen zijn om ze te installeren, in te regelen en te onderhouden. Hoe voorkom je dat dit een probleem wordt?”

Standaardisering

Concluderend was het in de ogen van Post en zijn teamgenoten verontrustend om te zien hoe weinig echte innovatie er plaats vond in de sociale woningbouw. Als team CASA besloten ze daarom een gestandaardiseerd concept te ontwikkelen dat eenvoudig kan wor-

den gecustomized. CASA staat overigens voor “A Comfortable, Affordable and Sustainable Alternative for Housing in the Netherlands”.

Proefwoning

De eerste proefwoning werd begin dit jaar opgeleverd. Deze is opgedeeld in drie appartementen en staat in de Helmondse wijk Brandevoort, in hetzelfde gebied waar Brainport Smart District de wijk van de toekomst ontwikkelt. Het zijn in feite nul-op-de-meter-woningen voor de sociale huur. De studenten van de TU Eindhoven werkten tijdens het project samen met bouwbedrijf Hurks en woningcorporatie Woonbedrijf.

Bouwkunde

De betonloze appartementen zijn gemaakt van staal en volledig herbruikbaar hout. De gevelbekleding is van bamboe. Dit materiaal is CO2-neutraal en volledig onderhoudsvrij en brandwerend. Verder bestaat de woning uit losse modulaire eenheden, die bij de montage geen ‘lijm’ (zoals beton) vereisen. Team CASA gebruikt bewust geen

beton, vanwege de negatieve impact op het milieu. De woning is eenvoudig te demonteren en elders weer op te bouwen.

Passieve maatregelen

Om ongewenste opwarming te voorkomen heeft het huis overstekken op het zuiden. Waar sommige deskundigen ervoor pleiten om te bouwen met een zware massa, zodat in de zomer de warmte makkelijk wordt buitengehouden en in de winter de warmte langer blijft hangen, heeft Team Casa voor een andere oplossing gekozen. De woning heeft juist een lichte constructie. “Als je bouwt met een dichte structuur blijven namelijk de warmte en de koude ook veel langer hangen als je daar geen behoefte aan hebt.”

PVT

Een innovatief installatieconcept levert stroom voor de gebouwgebonden installaties en thermische energie. De experimentele woning beschikt over een PVT-dak. Een PVT-paneel is een hybride zonnepaneel dat zowel elektrici-

Antoine Post voor CASA 1.0

teit als warmte opwekt. De voorkant van het PVT-warmtepomppaneel bestaat uit zonnecellen (PV) die zonlicht omzetten in elektriciteit. De achterkant is een thermische wisselaar (T) die zorgt voor de bronenergie voor de speciale PVT- of water/water-warmtepomp. Het PVT-paneel onttrekt energie uit de buitenlucht, uit zon- en daglicht.

Watertank

Naast de woning ligt, ongeveer 3 meter ondergronds, een groot waterbassin met een inhoud van 104 kuub. Tijdens de warmere maanden wordt het water verwarmd tot ongeveer 80 graden Celsius, waardoor warmte ontstaat die in de koudere maanden kan worden gebruikt om het huis en de bewoners warm te houden. De overdracht van warmte vindt plaats via een ribbelbuis in het waterbassin, ook wel de STES (Seasonal Thermal Energy Storage) genoemd.

HT-warmtepomp

Mocht er extra verwarming nodig zijn, dan kan altijd nog de HT-warmtepomp bijspringen. CASA 1.0 beschikt over een bijzonder exemplaar dat werkt op de gelijkstroom van de PV-panelen. De afgifte van warmte en koude vindt plaats via de vloer.

Gelijkstroom

Waarom gelijkstroom, zullen sommige lezers zich afvragen? Door een compleet gelijkstroomnet voor de zonnepanelen, warmtepomp en verlichting te gebruiken gaat er geen energie verloren bij de omzetting van wisselspanning naar gelijkspanning. Vandaar dus.

BRAINPORT SMART DISTRICT

CASA 1.0 is de eerste woning in Brainport Smart District. In deze slimme wijk worden de nieuwste inzichten en technieken op het gebied van participatie, gezondheid, data, mobiliteit, energie en circulariteit ingezet om een duurzame en mooie woonomgeving te creëren. De ontwikkeling van BSD is een cocreatieproces tussen onder andere bewoners, professionals en andere stakeholders.

HT-WARMTEPOMP

De HT-warmtepomp van NRGteq speelt een sleutelrol in het installatieconcept. Post is er erg content mee. “Dit exemplaar draait op DC, moduleert traploos en kan hele lage brontemperaturen aan met hele hoge afgiftes, terwijl de COP-waarden redelijk blijven. Bovendien zijn de warmtepompen in allerlei formaten leverbaar, van 4 tot ruim 100 kW. Deze warmtepompen gaan we dan ook in de vervolgversie met 8 appartementen weer gebruiken. Voor alle duidelijkheid: Het traploos moduleren zorgt ervoor dat je het vermogen van de warmtepomp goed op de beschikbare zonnestroom kan afstemmen, de lage bron en hoge afgifte bieden een garantie dat je altijd kan koelen, ook als je STES al erg warm is.”

Totaaloverzicht exterieur

De Service Core op de begane grond

Tweaken (=aanpassen) van DC

Ventilatiewarmtepomp

Daarnaast heeft het huis een ventilatiewarmtepomp, voor de productie van warm tapwater, vertelt Post. “In de winter zal het rendement lager uitvallen, vandaar dat we op termijn willen overstappen op een bodemgebonden oplossing.” De warmtepomp hoeft niet continu werkzaam te zijn, als de temperatuur in het buffervat boven de 60 °C ligt, kan het water direct worden gebruikt.

Vraaggestuurde ventilatie

CASA 1.0 beschikt over een vraaggestuurd ventilatiesysteem. Sensoren meten de luchtvochtigheid en het CO2-gehalte. “Natuurlijk kan je nog meer parameters van de luchtkwaliteit meten, maar meer sensoren betekent ook hogere kosten”, licht Post toe.

Service Core

Het technisch hart van de woning wordt gevormd door de Service Core. Hier komen de installaties samen. De ruimte van 2 bij 2 meter is geheel van staal gemaakt en vormt de dragende constructie van de woning. Daardoor kunnen de niet-dragende gevels eenvoudig worden vervangen, mocht daar behoefte aan zijn. De Service Core is overigens goed toegankelijk, zodat installateurs makkelijk bij de installaties kunnen voor service- en onderhoudswerkzaamheden.

STEUN

Dit project is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage uit het Stimuleringsfonds Metropoolregio Eindhoven. Daarnaast heeft het team steun ontvangen van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling, de provincie NoordBrabant en een Topsector Energiesubsidie gekregen van het Ministerie van Economische Zaken.

Opschaling

Het concept is grotendeels uitontwikkeld. Het komt er nu op aan om alles verder te finetunen, bijvoorbeeld op het gebied van regeltechniek en op te schalen. De volgende stap is om een woning neer te zetten met acht ap-

partementen en één Service Core. “Wij willen dat de installateur in principe binnen één dag alle installaties kan aansluiten.”

Woningcorporaties hebben al enthousiast gereageerd. CASA lijkt goud in handen te hebben 

Control System

Inkijkje met Ventilatiewarmtepomp van DUCO

De HT-warmtepomp werkt op gelijkstroom

XPLORE

THE NEXT STEP

XOURCE

Dé besparende all-electric oplossing

De Intergas Xource is de eerste all-electric oplossing van Intergas. Het Intergas Xource warmtepompsysteem is een energiebesparend en milieuvriendelijk systeem dat bedoeld is voor het verwarmen van de woning en het leveren van warm tapwater.

Leverbaar met 200 en 300 liter voorraadvat

Leverbaar met 200 en 300 liter voorraadvat

Dé nieuwe hybride warmtepomp

De Intergas Xtend is de eerste, volledig door Intergas ontwikkelde modulerende hybride warmtepomp. Deze split lucht/water warmtepomp heeft een vermogen van 5 kW. Het zeer compacte binnendeel zorgt voor de aansturing van de cv-ketel en de warmtepomp. Doordat het een add-on is, is het mogelijk om de Xtend toe te passen met nieuwe en bestaande Opentherm hr-toestellen.

www.intergas.nl

XTEND XPERT

www.intergasxpert.nl

OOK VOOROP IN WARMTE BLIJVEN?

Het Intergas Xpert programma is het Partner Portaal van Intergas. Als Intergas Xpert heb je toegang tot je eigen account met e-learning omgeving, behaalde certificaten, marketingondersteuning, interessante trainingen op locatie, productnieuws, blogs, service-aanvragen en nog veel meer!

Meld je nu aan voor het Intergas Xpert Partner Portal!

De EduComfort 1000 Een verademing in schoolventilatie

Deze schoolventilatie-unit is het resultaat van ruim 5 jaar ervaring in het toepassen van decentrale schoolventilatie. De EduComfort 1000 is de eerste decentrale unit ‘in het zicht’ die voorzien kan worden van koeling én verwarming. Zo creëert u het gehele jaar een gezond binnenklimaat.

Voldoet aan Programma van Eisen Frisse Scholen klasse B

Installatiegeluid maximaal 33 dB(A)

Verwarmen en koelen in één compacte decentrale unit

Optimale luchtstroom middels hoog inducerende JET-nozzles

WELKE RADIATOR IN DE BADKAMER?

Of het nu een normale radiator, handdoekradiator of een leuke design radiator is. In de meeste badkamers is er wel één te vinden. Ook in nieuwbouwwoningen bestaat er vaak nog een wens voor een radiator in de badkamer, ook al is er vloerverwarming aanwezig voor de verwarming van de ruimte.

Vaak zie ik het staan in een technische omschrijving. Verwarming met warmtepomp, gehele pand verwarmd met vloerverwarming en een extra radiator in de badkamer(s). Vaak is ook het type beschreven, uitkomend op een normale water gevoede radiator. Maar met alleen vloerverwarming naast de radiator is er eigenlijk geen reden om een maximale aanvoertemperatuur van hoger dan 35 °C te hebben. Als de eindgebruiker het goed vindt dat de radiator lauw blijft is dit mogelijk, de radiator zal dan ook maar weinig bijdragen aan de verwarming van de ruimte. Maar als dit niet het geval is moet er vanaf de warmtepomp een hogere temperatuur komen. Wat vervolgens ook betekent dat de vloerverwarmingsverdelers de mogelijkheid moeten hebben tot temperatuurtransformatie en dat het installatierendement zal dalen.

Of er moet iets anders bedacht worden. Er zijn diverse andere mogelijkheden op de markt in plaats van de traditionele badkamerradiator. Zo kan er gekozen worden voor de volledig elektrische radiator. Wellicht minder zuinig in gebruik dan combineren met de warmtepomp, maar het verhogen van de temperatuur heeft een nadeel in rendement voor de gehele woning. Een andere oplossing kan gevonden worden in infraroodverwarming voor in de badkamer al dan niet in de vorm van een wandpaneel, spiegel of douchepaneel.

Ontdek de Wildkamp app

+ Nóg sneller bestellen, altijd & overal

+ Volledig assortiment onder de duim

+ Met scanfunctie sneller afrekenen in vestiging

+ Altijd alle informatie bij de hand

Vanaf nu beschikbaar

[Twee generaties installateurs, vader Dick en zoon Tim Visser, schrijven om beurten een column op persoonlijke titel]

Meer informatie? Ga naar wildkamp.nl/app

Tim Visser Installatiebedrijf Visser in Twisk

GELIJKVLOERSE DOUCHEVLOER

Geberit introduceert de gelijkvloerse Nemea douchevloer. De witte vloer van slijtvast acryl is verkrijgbaar in een hoogglans­ of matte afwerking en kan desgewenst ook verhoogd worden ingebouwd. De matte douchevloer is voorzien van antislip

klasse A. Er is keuze uit negen afmetingen tussen 80 cm × 80 cm en 140 cm × 90 cm. De afvoer met een standaarddiameter van 90 mm kan optioneel worden afgedekt door een wit ronde afvoerkap met een elegante chromen rand, waardoor de

RECYCLEBARE DOUCHEBAK

Met Sustano presenteert Duravit een recy clebare douchebak uit DuraSolid®Nature. Naast het vlakke en randloze design voor inbouw in de vloer, biedt het douchebak programma een breed scala aan afmetin gen met de vlak geïntegreerde afvoeraf dekking. Het assortiment is in zes kleuren beschikbaar.

Het recyclebare, gegoten minerale mate riaal combineert eigenschappen zoals een laag gewicht, gemakkelijke aanpasbaarheid en op maat gesneden op de bouwplaats, robuustheid, gemakkelijke reiniging, UV­bestendigheid en antislip op matte oppervlakken. De zelfdragende douchebakken hebben een inbouwhoogte van 30 mm maken daarmee een vlakke inbouw mogelijk, zelfs bij renovaties met een lage vloeropbouw. Als alternatief kunnen ze over elkaar heen of half ingebracht worden gemonteerd. Indien gewenst kunnen de douchebakken aan elke kant met 100 mm worden ingekort en ter plaatse individueel worden aangepast. De douchebak kan door één persoon worden geïnstalleerd.

afvoer lijkt te zweven. Een kamvormige haarzeef onder deze afvoerkap vergemakkelijkt het schoonmaken en voorkomt dat de sifon verstopt raakt. Geberit biedt een set met poten en steunen voor een correcte inbouw van de douchevloer. Voor het uitlijnen en in hoogte verstellen van de poten is geen gereedschap nodig.

Spoelen op afstand TECE introduceert de TECE flushpoint pneumatische bedieningsknop voor het spoelen van de wc op afstand. Deze kan in de wand of vloer worden geïnstalleerd als aanvulling op de wcbedieningsplaat.

In sommige situaties is naast handmatig of elektronisch spoelen met een wc­bedieningsplaat een extra

spoelmogelijkheid vereist, bijvoorbeeld voor ouderen of mindervaliden. Bovendien kan het uit oogpunt van gemak en comfort praktisch zijn om een wc­spoelknop op een andere plaats te hebben, dan ter hoogte van de spoelkast. De pneumatische wc­bedieningsplaat TECEflushpoint kan flexibel in een straal van 1,7 m rond de spoelkast geïnstalleerd worden. In de spoelkast is de installatie simpel: met één klik op het afvoerventiel. Het design van de TECEflushpoint is tijdloos zodat het in alle badkamerstijlen past. Alle componenten zijn op elkaar afgestemd.

Sustano douchebakken hebben een hoge oppervlaktehardheid en dichtheid en zijn daardoor relatief ongevoelig voor beschadigingen en vuil. Een zachte doek in combinatie met warm water of een gewone huishoudreiniger is voldoende om het oppervlak te reinigen. Het niet­poreuze oppervlak zorgt voor een elegante afwerking en een aangenaam warm, vriendelijk huidgevoel. Bij matte kleuren ziet het oppervlak er fluweelzacht uit, bij glanzende kleuren eerder glad. Het deksel is optioneel ook verkrijgbaar in RVS.

Net als bij de wc­bedieningsplaten zijn de bedieningsplaten leverbaar met enkel­ en duospoeltechniek. Met duospoeltechniek kan extra water worden bespaard.

De TECEflushpoint­bedieningsplaten zijn er met vierkante of ronde afdekplaten in de meest gangbare kleuren, namelijk wit, mat chroom en gepolijst chroom.

Naast de bedieningsplaten voor in de wand levert TECE een pneumatische spoelbediening geschikt voor montage in de vloer.

GEBERIT FLOWFIT

NOOIT MEER GEREEDSCHAP WISSELEN

Vloeiend en moeiteloos installeren zonder onnodige onderbrekingen? Dat kan met Geberit FlowFit! Geberit FlowFit wordt namelijk verperst met slechts één persbek voor de maten d16 tot en met d40. Hierdoor hoef je nooit meer van gereedschap te wisselen. Een efficiënte workflow direct vanaf de start: dit is de toekomst van installeren. Slim Bekeken!

www.geberit.nl/flowfit

Biomassa

ZIT ER NOG BROOD IN?

In onderstaand artikel legt Ron Bosch, adviseur en HBO-hoofddocent Installatietechniek, uit wat biomassa nu precies behelst en wat volgens hem de mogelijkheden ervan zijn. Bosch klom in de pen nadat hij het artikel van de Nederlandse Vereniging van Bioketel Leveranciers had gelezen in de vorige uitgave van IZ.

Biomassa is in feite organisch materiaal dat afkomstig is van planten en dieren en gebruikt wordt voor brandstof in energieopwekkingsinstallaties. Biomassa is dus een verzamelnaam, denk aan groente- fruit- en tuinafval, gras, mest, plantaardig en dierlijk vet, vezels en hout.

Bio-Energie

Wat kan je met biomassa? Je kunt het door verbranding, vergisting en vergassing omzetten in thermische energie. Dit gebeurt dan in een biomassacentrale, die eigenlijk op dezelfde manier functioneert als een gewone elektriciteitscentrale. Zeg bijvoorbeeld dat je een project hebt waar 24.000 ton verdunnings- en snoeihout wordt gebruikt als brandstof. Die brandstof verhit in een verbrandingsoven een stoomketel, waarbij onder hogedruk stoom vrij komt en een schoepenrad wordt aangedreven. Het schoepenrad zet daarbij een dynamo in werking met een vermogen van maximaal 1.500 kW. De bovengenoemde centrale levert groene elektriciteit voor zo’n 3.000 huishoudens. De

warmte die vrij komt bij de verbranding, wordt gebruikt voor stadsverwarming. In dit proces kan men natuurlijk ook in kleinere vorm voorzien door bio-verbrandingsinstallaties te gebruiken met een kleiner vermogen.

Biovergisting

Jaarlijks wordt in ons voorbeeldproject 235.000 ton groente fruit en tuinafval vergist. Dat gebeurt in zogenaamde zuurstofvrije tunnels, waarin bacteriën worden toegevoegd om het vergistingsproces te versnellen. Daarbij komt biogas vrij en dat wordt omgezet in warmte en elektriciteit. Deze voorbeeldcentrale is praktisch 100% duurzaam, wat de leverancier daar doet, is het verwerken van GFT uit huishoudens tot compost en biogas. Het afval wordt de reactoren in getransporteerd, waarbij het vergistingsproces wordt opgestart. Het biogas dat vrijkomt, verbranden we als brandstof in motoren. Zo wordt er elektriciteit opgewekt. We spreken hier van warmtekrachtkoppeling, ook wel bekend onder de afkorting WKK.

Emissies

Het is wel opletten geblazen bij vergistingsinstallaties, omdat er een risico is dat er verontreinigingen in de lucht terecht kunnen komen. Het is dus zaak om deze verontreinigingen preventief weg te filteren met cycloonfilters of zakfilters. De energieleverancier in ons voorbeeldproject haalt deze verontreinigingen uit het afval en zorgt dat hier briketten van worden gemaakt, als vervanger van kolen in een elektriciteitscentrale. De afgewerkte lucht kan door de filters worden geleid om zo aan de emissie uitstoot te kunnen voldoen.

CO2-kringloop

Hoe zit het nu precies met de CO2kringloop, want vroeg of laat komt die altijd ter sprake als het over biomassa gaat? Onder invloed van zonlicht wordt tijdens de groei van planten CO2 opgenomen, dezelfde hoeveelheid CO2 komt bij de verbranding van diezelfde biomassa weer vrij. Daardoor is sprake van een gesloten CO2-kringloop tijdens de levensduur van een plant. Bij de

Impressie verbranden van biomassa

continue aanplant van nieuwe planten en bomen is biomassa een duurzame energiebron.

En de installateur?

Er zijn veel leveranciers zoals je ook in het artikel in de vorige uitgave hebt kunnen lezen, maar wat kan de installateur daar nu mee?

•  Kijk allereerst of biomassa wel een goed alternatief is.

•  Vraag jezelf af welk systeem goed aansluit op de vraag en behoefte van de klant.

•  Bij nat snipperhout: zorg voor ruimte om hout en dergelijke te laten drogen.

•  Let op het ruimtebeslag voor de opslag van snoeihout, houtsnippers, pallets en dergelijke.

•  Denk goed na over het transport, de aanlevering en de bereikbaarheid van de stortlocatie.

•  Ga na wat de leveringskosten zijn.

•  Is er een goede technische ruimte die voldoet aan de wettelijke eisen?

•  Kan je voldoende warmte bufferen en heb je hier ook de ruimte voor?

•  Is er een technische dienst bereikbaar in verband met de storingsgevoeligheid?

•  Zijn onderhoud en beheer goed geregeld, hoe zit het met het legen van asafval?

•  Houd er rekening mee dat de installatie moet afkoelen voordat er onderhoudswerkzaamheden kunnen plaatsvinden.

DUURZAME WIJSHEID

Een van de grote voordelen van bio-energie is dat het zowel een duurzame als hernieuwbare bron van energie is. Hieruit kan je concluderen dat bioenergie kan bijdragen aan vermindering van de CO2-uitstoot. Een nadeel is de prijs, het is een duur alternatief vergeleken met andere fossiele brandstoffen. Althans als je kijkt naar de nieuwe in beperkte productie te leveren biomassainstallaties die vaak afhankelijk zijn van voorraadopslag. De kwaliteit van het verbrandingsproduct moet ook goed zijn, anders treden er verstoringen op bij de verbranding. Sommige bestaande stookinstallaties zouden ook kunnen werken met bio-energie, alleen wordt er vaak gekozen voor een nieuwe installatie. Het is jammer dat in het IZ-artikel van de NVBL geen kosten/baten analyse wordt gemaakt om te verduidelijken dat in dergelijke gevallen de overschakeling van bestaande installaties op bio-energie een goed alternatief is. Dat had het IZ-artikel van de NVBL een wat minder commercieel karakter gegeven. Bovendien had de installateur daardoor een completer beeld gekregen van de mogelijkheden.

Ga dus niet over één nacht ijs, doe gedegen onderzoek. Anders kan je tegen een teleurstelling aanlopen. Zo was er een project in de buurt van Hoorn dat moest stoppen vanwege problemen met het onderhoud en beheer. Hier is nu een WKO-installatie aangelegd.

Subsidie

Tot slot: Reductie van broeikasgassen en verbetering van de ecologische voetprint staan bij steeds meer bedrijven bovenaan de agenda. Ook de verwerking van biomassareststromen past volledig in dit streven. Wenst jouw klant of opdrachtgever afval te gebruiken dat geschikt is om duurzame energie op te wekken? Laat je dan voorlichten door een adviseur die bekend is met de SDEregeling, zodat je een goed beeld krijgt van het mogelijke financiële rendement. De subsidieregeling ter Stimulering van Duurzame Energie compenseert een duurzame ondernemer door additionele investeringen te vergoeden in lijn met marktconforme energieprijzen. Hierdoor zijn de financiële lasten minder zwaar voor een duurzame energieproducent

Bronnen afbeeldingen: Nederman, Tiab en Schouten techniek

Procesplaatje verbranden en vergisten biomassa

Luchtzuiveringsinstallatie

CO2-kringloop

Koudemiddelen

LET OP ACB-CERTIFICERING

Door de uitfasering van F-gassen worden natuurlijke koudemiddelen steeds belangrijker. Maar aan het gebruik kleven risico’s, daarom is persoonscertificering om de vakbekwaamheidseis aan te tonen een logisch gevolg. Onder

de opleiding ACB (voorheen ACK)

vallen ammoniak, CO2, brandbare koudemiddelen, R32 en HFO’s.

Binnen de koude-, klimaat- en warmtepompsector zijn de effecten van synthetische koudemiddelen op ons milieu al jarenlang bekend. Om deze reden zijn, met succesvolle afspraken in het Montreal protocol, de ozonaantastende koudemiddelen verdreven. Maar veel van de synthetische koudemiddelen die nu gebruikt worden, leveren een grote bijdrage aan het broeikaseffect. Ze hebben vaak een hoog GWP (Global Warming Potential oftewel aardopwarmingsvermogen).

Versnelling

In Europa is daarom een terugfasering afgesproken waardoor het gebruik van synthetische koudemiddelen met een hoog GWP sterk gereduceerd moet worden.

De EU-commissie wil deze terugfasering nu verder gaan versnellen en daarmee het gebruik van synthetische koudemiddelen nog verder terugdringen.

Natuurlijke alternatieven

Door deze ontwikkelingen zijn de natuurlijke en alternatieve koudemiddelen

weer nadrukkelijker in beeld gekomen. De bekendste natuurlijke koudemiddelen zijn ammoniak (R-717), kooldioxide/CO2 (R-744), propaan (R-290) en isobutaan (R-600a). Stuk voor stuk prima koudemiddelen (qua thermodynamisch eigenschappen) met géén of een heel laag GWP. Het zijn ‘natuurlijke’ koudemiddelen, wat betekent dat ze al van nature in de atmosfeer voorkomen. Ze hebben een eigen recycle mechanisme en worden bij emissie ook weer in de natuur opgenomen. De lange termijneffecten op het milieu en klimaat zijn dan ook bekend, dit in tegenstelling tot de synthetische koudemiddelen. Daarvan worden deze effecten vaak pas op termijn duidelijk.

Aanvullende eisen

De toepassing van natuurlijke en alternatieve koudemiddelen vraagt wel om aanvullende kennis en maatregelen voor een goed en veilig gebruik. Dit vanwege de brandbaarheid, giftigheid of andere effecten die met de toepassing samenhangen. Om een goede toepassing te bevorderen zijn normen en regels opgesteld.

Normen en regelgeving

In het Activiteitenbesluit Milieubeheer

worden eisen gesteld aan de toepassing van natuurlijke koudemiddelen. Daarbij wordt verwezen naar richtlijnen voor deze koudemiddelen, te weten voor:

• Ammoniak - PGS13:2021

• CO2 - Kooldioxide - NPR7601:2020

•  Brandbare koudemiddelenNPR7600:2020

Praktisch

Dit zijn praktische hulpmiddelen voor risicobeheersing. Ze beschrijven zaken als veiligheid en omgeving, uitvoering en keuring van installaties en vakbekwaamheid van personen. Ze zijn gebaseerd op de NEN-EN 378 deel 1 t/m 4, de Europese norm voor ontwerp, installatie, veiligheid, bediening en onderhoud van koelsystemen en warmtepompen.

Vakbekwaamheid personen

Het Netwerk Koude- en Klimaattechniek houdt toezicht op de veiligheid en de kwaliteit voor het werken met natuurlijke of alternatieve koudemiddelen. Zij beheren de eisen (eind- en toetstermen) die gesteld worden aan het werken met deze koudemiddelen.

Zie: https://www.netwerkkoudeklimaat. nl/ett-eind-en-toetstermen-acb.

Certificering

Voor deze persoonscertificering zijn meerdere varianten opgezet op basis van het koudemiddel en de koudemiddelhoeveelheid van de installatie waaraan gewerkt wordt. STEK is aangewezen als exameninstelling. Het STEK examen bestaat uit een theorie-examen met meerkeuze en open vragen, dit deel wordt digitaal afgenomen. Daarnaast is er het praktijkexamen waarin de praktische vaardigheden van de kandidaat worden getoetst. Bij goed resultaat voor beide examendelen ontvangt de kandidaat van het vakbekaamheidsbewijs voor het betreffende koudemiddel. Zie: https://stek.nl/examens.

Vakbekwaamheid bedrijven

In hierboven genoemde richtlijnen PGS13, NPR7600 en NPR7601 worden ook eisen gesteld aan de bedrijven die met natuurlijke en alternatieve koudemiddelen werken. De koeltechnische installateur die verantwoordelijk is voor het ontwerp van koelinstallaties, moet er zorg voor dragen dat er voor deze werkzaamheden procedures zijn. Deze procedures borgen onder andere dat personen (natuurlijke personen) die deze ontwerpwerkzaamheden uitvoeren competent zijn en dat relevante wetgeving en normen aanwezig zijn en gevolgd worden.

Voldoen

De koeltechnisch installateur en het ontwerp- of ingenieursbureau kunnen met behulp van bedrijfscertificering onderbouwen dat aan deze maatregel voldaan is. STEK levert schema’s aan voor dergelijke bedrijfs-certificering. Zie: https://stek.nl/bedrijfscertificaten.

Samenvatting

Vanwege de (versnelde) terugfasering van synthetische koudemiddelen is het van belang dat de personen en bedrijven zich oriënteren op en bekwamen in de toepassing van natuurlijke en alternatieve koudemiddelen 

Auteurs: Arie van Ballegooijen en Wim den Boer, STEK

NIEUWE EXAMENS

Ten opzichte van de oude examens wordt er in de nieuwe ACB-examens, met uitzondering van het examen voor het werken met ammoniak, onderscheid gemaakt naar het aantal kilogram koudemiddel dat in de installatie zit. Er worden zes examens ontwikkeld:

Een examen A1 voor het werken met ammoniak (ongeacht inhoud koudemiddel);

Een examen C1 (volledige variant) voor het werken met CO2 (ongeacht inhoud koudemiddel);

Een examen C2 voor het werken met CO2 in installaties met een koudemiddelinhoud van max. 25 kg;

Een examen B1 (volledige variant) voor het werken met brandbare koudemiddelen (ongeacht inhoud koudemiddel);

Een examen B2 voor het werken met brandbare koudemiddelen in installaties met een koudemiddelinhoud van max. 25 kg;

Een examen B3 voor het werken met brandbare koudemiddelen in installaties met een koudemiddelinhoud van maximaal 500 gram).

Zie: https://stek.nl/de-nieuwe-acb-examens/

GWP

Aardopwarmingsvermogen is een aanduiding voor de mate waarin een broeikasgas kan bijdragen aan de opwarming van het klimaat. De internationaal gebruikte afkorting is GWP (van global warming potential). Het is een relatieve maat, die het aardopwarmingsvermogen van een broeikasgas aangeeft vergeleken met dat van koolstofdioxide (CO2); meer bepaald, het opwarmingsvermogen in een periode van 100 jaar van 1 kg van het gas ten opzichte van 1 kg CO2. Minder vaak worden ook de perioden 20 en 500 jaar gebruikt. Het aardopwarmingsvermogen is afhankelijk van de gebruikte tijdsperiode; voor sommige gassen vergroot het wanneer een langere tijdsperiode wordt beschouwd, voor andere gassen verkleint het; dit hangt af van de levensduur van de gassen in de atmosfeer. De snelheid waarmee de concentratie van een gas in de atmosfeer vermindert in de tijd is niet altijd even goed bekend en daarom zijn niet alle waarden van het aardopwarmingsvermogen even betrouwbaar. Ook is het afhankelijk van in welk deel van het spectrum een gas absorbeert. Als een ander gas op dezelfde plaats actief is, zal er minder straling over blijven om te absorberen en zal de GWP dus lager zijn. Het aardopwarmingsvermogen van koolstofdioxide is per definitie gelijk aan 1.

Innovatief renoveren met het COMPLHEAT vloersysteem

Slimme oplossingen voor renovatie om ook daar vloerverwarming toe te passen en zo de woning te verduurzamen. Dat kan met het COMPLHEAT vloersysteem, meer wooncomfort en verduurzaming in één efficiënte totaaloplossing.

In het nieuwe droge systeem wordt de kennis en kunde van vloerverwarmingsbedrijf Easywarm, KNAUF en REHAU gebundeld in wat we ‘COMPLHEAT’ noemen. De KNAUF Brio massieve gipsvezelplaat zorgt voor goede thermische resultaten en de vloerverwarmingsbuizen worden hier direct ingefreesd zonder verlies aan stabiliteit.

Dankzij de REHAU vloerverwarmingsbuis van slechts 14 mm behaalt het systeem nog betere thermische prestaties.

Nadenken over je bedrijf is nadenken over je medewerkers. Wat maakt een team een goed team? Bij het beantwoorden van die vraag heb je het natuurlijk over de mensen met de juiste kennis en vaardigheden. En je gaat ook na of iemand in het team past. Kan hij of zij het vinden met de anderen? Maar is dat genoeg? Bedrijven zijn samenlevingen op zich. En die samenleving is divers. Verschillende mensen met verschillende vaardigheden en kennis. Maar ook jong en oud. Met verschillende culturele achtergronden. Met verschillende levenservaringen. Met als inzet van elkaar te leren, met elkaar plezier te hebben en te groeien. Het klinkt logisch, en toch is de werkelijkheid weerbarstiger. We zien veel homogene teams in de techniek; of zoals iemand het tegen me zei: ‘veel witte mannen’. En dat is een gemiste (commerciële) kans voor een bedrijf. Ik noem een voorbeeld. De meeste senioren moeten langer thuis wonen en willen weten wat er mogelijk is met techniek. Het liefst gaat men in gesprek met iemand die zich kan inleven in hun vragen zonder direct allerlei high-tech oplossingen aan te dragen. Een ervaren monteur met levenservaring werkt voor deze doelgroep. Maar denk ook aan de grote

uitdaging als het gaat om het verleiden van jonge vakmensen naar de techniek. Deze jonge mensen willen zich herkennen in de mensen die in de techniek werken. Dus dat vraagt om een divers personeelsbestand met vrouwen, mannen, vanuit verschillende achtergronden en met diverse meningen. Rolmodellen met impact; gewoon om wie ze zijn. Durft u zich de vraag te stellen hoe divers uw personeelsbestand is? Ik kan het u aanraden, want het opent deuren en maakt u een aantrekkelijke werkgever. We hebben tenslotte alle mensen nodig om de energietransitie waar te maken.

THE BEAUTY OF INTELLIGENCE

CALEFFI CODE® serie 215: optimaal comfort en energiebesparing ineen!

Een geconnecteerd systeem dat de temperatuur van elke woonruimte onafhankelijk regelt, zowel voor autonome als gecentraliseerde systemen. Met aandacht voor gebruiksgemak en een minimalistisch design. Eenvoudig te integreren in gebouwbeheersystemen. CALEFFI GUARANTEED.

Sven Asijee Directeur

Juist nu diversiteit!

“EEN INCLUSIEVE WERKGEVER IS AANTREKKELIJK”

Een winnend team kent aanvallers, verdedigers, teamspelers, denkers, doeners. Het lijkt zo logisch maar dat is het niet in elk bedrijf. Een gemiste kans. Maar het is nooit te laat! Op 4 oktober was het Diversity Day. Op deze dag lieten bedrijven zien dat een mix van mensen met een verschil in culturele afkomst, seksuele oriëntatie, leeftijd, gender of arbeidsvermogen positief is. Ook in de techniek.

Op Diversity Day organiseren bedrijven zelf een activiteit in het teken van diversiteit en inclusie. Denk bijvoorbeeld aan een workshop, lunch of evenement. Yvonne Hermkens, programmamanager Diversiteit en Inclusie van Wij Techniek, zet al jaren lang met veel passie en betrokkenheid het onderwerp diversiteit op de agenda bij bedrijven in de techniek. Ook binnen Wij Techniek gaf ze workshops en is er een werkgroep in het leven geroepen vorig jaar op Diversity Day. En ze ziet veranderingen. In haar eigen organisatie maar vooral ook in de bedrijven. Hermkens: “Het lacherige van het begin is er af. Bedrijven die er mee aan de slag gaan zien de meerwaarde. Het gaat om aandacht voor de mens achter de werknemer. Mooi om die verandering te zien, maar we hebben nog een weg te gaan!”

Wat is diversiteit?

Diversiteit beslaat een groot aantal thema’s. Het gaat om het arbeidsvermogen (kan je op volle kracht werken of ervaar je drempels? En hoe kunnen we deze beslechten?). Maar ook om culturele en etnische diversiteit (is je bedrijf een afspiegeling van de maatschappij?). Is er een goede balans tussen mannen en vrouwen in je bedrijf? Hebben werknemers van alle leeftijden (jong en oud) een plek in je bedrijf? Het zijn maar enkele punten. Volgens Hermkens gaat het nog wel verder: “Je kunt alleen maar over diversiteit spreken als je je medewerker kent. En dan gaat diversiteit ook om wat mensen nodig hebben. Zijn er medewerkers met zorgen en/ of schulden die je kan helpen? Zijn er mantelzorgers die thuis ook hun taken hebben? Er zijn talloze voorbeelden; denk aan verslaving, geen passend huis, heeft zorg nodig, etc. Een inclusieve manier van werken maakt juist dat de diversiteit mix werkt. zonder goede begeleiding heb je wel diversiteit maar minder kans op de meerwaarde ervan.”

Witte mannen

De techniek wordt nog wel eens gezien als de sector van de witte mannen. Is dat erg? Hermkens: “Je kan dat niet zo maar zeggen. Ook als het een team is met alleen maar witte mannen kan deze divers zijn. Al zou je dat op het eerste gezicht niet zeggen. Maar ook dat witte team bestaat uit allemaal individuen met allemaal een eigen achtergrond, een eigen thuissituatie, mogelijkheden en beperkingen. En diversiteit gaat om meer. Wat heeft iemand nodig om tot bloei te komen? Om zijn of haar talent te ontwikkelen? Waar krijg je energie van? En hoe kunnen we het mogelijk maken dat je je ambitie kan waarmaken? Dat vraagt om respect en respectvol omgaan met elkaar. Het gaat dus ook om de veiligheid op de werkvloer zodat je kan aangeven wat je nodig hebt of waar je mee zit. Het gaat bijvoorbeeld om het voorkomen van pesten en elkaar echt zien. Dat lijkt logisch maar is het niet altijd. Ik ken een voorbeeld van een installateur die een glutenallergie had. Hij nam dus elke

WORKSHOP

Ook aan de slag met diversiteit en inclusiviteit? Volg dan de Workshop Inclusief Leiderschap

Bedrijven met meer diversiteit aan medewerkers zijn creatiever, slagvaardiger en hebben beter klantcontact. Deze voordelen behaal je pas echt met inclusief leiderschap! Leiderschap waardoor alle talenten van alle mensen in je bedrijf tot ontwikkeling kunnen komen. Maar hoe ontwikkel je zo’n leiderschapsstijl? Je leert het tijdens deze workshop. De workshop wordt op locatie en online gegeven. Ga voor data naar www.wij-techniek.nl

dag een andere lunch mee dan zijn collega’s. In de bouwkeet werd hij gepest en werden broodkruimels naar hem gegooid. Elke lunch weer. Inmiddels heeft hij besloten buiten de keet te schaften. Onvoorstelbaar toch? Er is dus nog echt werk te doen.”

Meer dan een dag

Wat brengt een Diversity Dag dan? Kan één dag het verschil maken? Hermkens is helder: “Eén dag verandert niet zo maar de cultuur in het bedrijf. Maar het helpt altijd dat er één dag in het jaar dat er wat meer aandacht is voor het onderwerp. Het gewone werk gaat tenslotte gewoon door. Om Diversity

Day tot een succes te maken, is het belangrijk dat de invulling van de dag past bij de organisatie. Bedenk samen wat je eigenlijk wilt bereiken op dit vlak? Welke activiteiten passen daarbij? En met welke activiteit maak je een start voor impact op lange termijn?”

En dan is het een kwestie van aan de slag blijven gaan. Zodat het niet bij één actie blijft. Een manier om het te borgen in de organisatie is het Charter Diversiteit te ondertekenen. Als bedrijf ontvang je ondersteuning en toegang tot een relevant netwerk. Meer dan

UITDAGING

375 Nederlandse en 12.000 Europese ondertekenaars uit bedrijven gingen je voor!

Wat brengt diversiteit?

Uit onderzoek blijkt dat afdelingen en bedrijven waar veel verschillende mensen samenwerken beter presteren. Over het algemeen zijn de teams creatiever en hebben ze een groter probleemoplossend vermogen, met innovatiekracht als resultaat. Als bedrijf kan je beter antwoord geven op de vragen van morgen, waardoor je voor blijft op concurrentie. Ook spreekt diversiteit van medewerkers een brede groep klanten aan. Jouw bedrijf is immers een afspiegeling van de samenleving. Dat roept vertrouwen op dat je goed kunt inspelen op de vragen en wensen van de klant. Daarnaast zijn er tal van voordelen voor het bedrijf zelf. Diversiteit zorgt voor verrijking binnen de teams, een open sfeer, verhoogde motivatie en duurzame inzetbaarheid. Mits goed begeleid.

Zeker nu!

Waarom moet je als bedrijf juist nu meer aandacht hebben voor diversiteit? Voor Hermkens is het helder! “Elk

Wil je laten zien dat jouw bedrijf serieus werk maakt van diversiteit? Teken dan ook als bedrijf de Charter Diversiteit. In het Charter Diversiteit omschrijf je de concrete uitdaging op het gebied van diversiteit en inclusie op de werkvloer. Door te ondertekenen committeert jouw bedrijf zich aan die uitdaging. Aansluiting bij het Charter Diversiteit is mogelijk voor arbeidsorganisaties vanaf 20 werknemers. Ga naar www.ser.nl en verken de mogelijkheden.

bedrijf in de techniek is op zoek naar personeel. En we vissen allemaal in dezelfde vijver. Het behoud van personeel wordt dus steeds belangrijker. En dat betekent inzetten op een inclusief beleid. Iedereen moet zich gewaardeerd voelen, gezien en gehoord worden. Werknemers moeten het gevoel hebben dat zij hun talenten kunnen ontwikkelen, maar dat er ook oog is voor wie zij zijn. Er is niet één soort medewerker. En als werkgevers dat kunnen laten zien, dan gaan mensen niet zo maar weg. Er zijn bedrijven in de techniek -klein en groot- die geen vacatures uitzetten maar open sollicitaties krijgen. Een inclusieve werkgever is gewoon aantrekkelijk, omdat sollicitanten weten dat hun talenten daar goed benut worden. Ze hebben oog voor de medewerkers, omdat ze plezier en teamgevoel uitstralen; omdat ze iedereen in hun eigen waarde laten. Dat is waar je naar moet willen als bedrijf denk ik 

H2@home

WATERSTOF IN DE GEBOUWDE OMGEVING

In december 2021 is project H2@ home live gegaan. Op de campus van de TU Delft is een bestaande woning aangesloten op een lokaal, ondergronds waterstofnet.

In de proefwoning onderzocht Breman afgelopen jaar hoe ze samen met een aantal partners in de projectgroep H2@Home ‘live’ waterstof zo optimaal en veilig mogelijk in een woonomgeving konden toepassen.

De woning staat op het terrein van fieldlab The Green Village. Een living lab voor duurzame innovaties op de campus van de TU Delft. Mark Sprenkels van het Breman Kenniscentrum Energietransitie geeft een kijkje in de keuken van deze interessante pilot.

Leidingnet

Het H2@Home project is uniek voor het Europese vasteland door de realistische opzet: het waterstofgas wordt via een ondergronds leidingnet aangevoerd en de woning is bewoond. Het gaat om een individuele woonaansluiting en de waterstofleidingen lopen ook door de meterkast en gebruikersruimtes van het huis. Dat maakt de resultaten zeer relevant voor toekomstig gebruik. De proef is net afgerond.

KIWA

Het project is in eerste instantie ontstaan bij de Aalberts Groep. Zij bieden

vele producten voor gasinstallaties, zoals leidingen en fittingen. Een paar jaar geleden is een rapport uitgekomen van Kiwa. Ondergrondse gasleidingen bleken geschikt voor waterstofgas. De Aalberts Groep was benieuwd of leidingen in woningen ook geschikt zijn voor waterstof. Zij hebben vervolgens eerst een laboratoriumonderzoek gedaan. Daaruit bleek dat de leidingen in woningen ook geschikt zijn voor waterstofgas. Dit wilden ze graag testen in de praktijk.

Installateur

Voor deze praktijktest heeft Aalberts vervolgens een leverancier van gasmeters en drukregelaars en een ketelfabrikant benaderd. En ze wilden ook nog een installateur toevoegen aan de pilotgroep. Via relaties is de naam Breman naar voren gekomen en is de installateur benaderd om het installatiewerk te verzorgen. Het idee was om de proef in Delft te doen. Hier zit The Green Village: een living lab met echte woningen. Hier kun je verschillende

experimenten opzetten. Een bijkomend groot voordeel is dat op The Green Village een ondergronds waterstofgasnet aanwezig is. Namens Stedin waren de netwerkbeheerders zeer geïnteresseerd om mee te werken.

Voorbereiding

Maar zo’n experiment opzetten is niet heel simpel. Van plannen maken tot aan de daadwerkelijke in bedrijfstelling duurde 2 jaar. Er waren een aantal vertragende aspecten. Zo was er eerst een verkeerde woning gekozen. Die was veel te goed geïsoleerd, waardoor de ketel bijna nooit aan zou slaan. Daarnaast is waterstof geurloos, kleurloos en licht ontvlambaar. Er moesten dus allerlei veiligheidsmaatregelen worden getroffen. In de projectgroep zijn er daarom ook partijen aangehaakt, die konden detecteren wanneer er waterstofgas vrij zou komen Verder is er ook nog een partij toegevoegd die een internetverbinding kon maken en een dashboard voor het monitoren op afstand.

De Remeha Hydra draait voor 100% op waterstof.

Opzet

Toen alles was uitgedacht voor de pilot, is er gekeken hoe alles zo veilig mogelijk kon worden uitgevoerd. Er is een uitgebreide risicoanalyse gemaakt, waarbij alle veiligheidsaspecten zijn nagegaan. Zo is eerst The Green Village overtuigd, vervolgens de gemeente en als laatste de Veiligheidsregio Haaglanden. Dit heeft een jaar vertraging opgeleverd. Het leek zelfs even alsof het project stopgezet moest worden, maar uiteindelijk is er alsnog rond oktober 2021 akkoord gegeven. Op 10 december 2021 was dan het officiële moment en 20 december was de volledige installatie in bedrijf.

Testen

In de testwoning in Delft bevindt zich dus een complete waterstofgasinstallatie. De installatie zelf verschilt weinig van een aardgasinstallatie. De ketel is wel speciaal door Remeha gemaakt en er zijn drie leidingen in de woning aanwezig. Daarnaast zijn er extra sensoren aangebracht om een mogelijk lek te kunnen detecteren. Er is een gewone gasmeter, een gasdrukmeter en in de straat liggen er waterstofleidingen onder de grond. Het bijzondere aan dit project is dat alles in bewoonde staat wordt getest.

Monitoring

De installatie draaide probleemloos. Al zijn er wel wat incidenten geweest. De pilot heeft ongeveer zes maanden gelopen. Het team wilde sowieso het hele stookseizoen doorlopen om te

WERKING WATERSTOF

zien wat alles doet. Zo kon bijvoorbeeld het geluid storend zijn in de leidingen. Hoor je dit als bewoner? Of wat is de invloed van een hogere temperatuur op waterstofgas, wanneer de leidingen warm worden? Dit is allemaal getest met de aangesloten partijen in de projectgroep. Breman zelf was aangehaakt als achterwacht bij calamiteiten of storingen. De installateur kon het systeem zelf monitoren als er wat aan de hand is. Mochten er nog toeleveranciers zijn die producten willen testen, dan kunnen ze dit met het team samen regelen. Of Breman echt waterstof gaat gebruiken in woningen, is nog maar de vraag. Voor waterstofgas heb je nu nog veel energie nodig om het te maken. En het wordt nu nog niet duurzaam geproduceerd. Dus deze oplossing is meer iets voor de lange termijn.

Verschillen

Breman zelf heeft vanuit zijn rol als installateur ervaren dat de montage van een waterstofleiding en cv-ketel niet veel verschilt van reguliere werkzaamheden. Wat het wel anders maakt, is het zorgvuldig spoelen van de gasinstallatie en de dichtheidstesten. Het feit dat het gebruikte waterstofgas geurloos is,

De hoeveelheid energie in waterstofgas is minder dan bij aardgas, zelfs 2/3 minder. Het gebruik is drie keer hoger dan wanneer je aardgas toepast. Het waterstofgas moet daarom ook drie keer zo snel door de leidingen stromen. Daarnaast is waterstof veel lichter dan aardgas. Een andere belangrijke eigenschap van waterstof: het is nog makkelijker ontvlambaar dan aardgas. Een waterstofinstallatie ziet er bijna hetzelfde uit als een gasinstallatie, ook de werking is hetzelfde. De rookgasafvoer is hetzelfde, net als alle materialen en de ketel. Voor de pilot met H2@home moesten wel eerst de leidingen gespoeld worden met stikstof, vanwege de aanwezigheid van lucht. De stikstof verdrijft het zuurstof als het ware.

zorgt ervoor dat er meer detectie- en veiligheidsapparatuur in de gasinstallatie nodig zijn. Tijdens de pilot is het zekere voor het onzekere genomen en zijn extra maatregelen getroffen om te veiligheid altijd te kunnen garanderen. Maar dit maakt de installatie ook complexer en duurder dan we als secto gewend zijn.

Resultaten

De pilot is geslaagd. De test heeft aangetoond dat het prima mogelijk is om een woning te verwarmen met waterstofgas. De bewoner heeft geen verschil in comfort gemerkt qua verwarming. En ook het douchen voelde hetzelfde als bij een aardgasketel. De bediening van de verwarming ging ook hier met een thermostaat in de woonkamer. Hierdoor hoefden de bewoners hun gedrag niet aan te passen. Geluid in de waterstofleidingen of trillingen in de waterstofgasleidingen zijn door de bewoners niet opgemerkt.

Samenwerking

De installateur heeft echt een kijkje in de keuken gekregen bij alle toeleveranciers, netwerkbeheerders en fabrikanten. De ervaringen die is opgedaan en nog gaan opdoen, worden weer gedeeld met volgende pilots, zoals Stad aan ’t Haringvliet en met de Technische Universiteit in Delft.

H2@Home is een consortium van de volgende partijen: Beute B.V., Enpuls B.V., gAvilar B.V., Het Internet Huis, PIA Automation B.V., Aalberts N.V. (Flamco, Comap, HSF, VSH en Henco), Breman Service Rotterdam B.V., Enexis (samen met Stedin en Alliander), Apator Metrix SA, Remeha, The Green Village en DreamHûs 

Hybride warmtepompen

VERDUURZAMING VAN ELF WOONCOMPLEXEN

Bouwinvest verduurzaamde in 2020/2021, verdeeld over elf complexen in Diemen, 567 huurwoningen en koos daarbij onder meer voor in totaal 262 combinaties van de Remeha Elga Ace hybride warmtepomp met de Tzerra Ace cv-ketel. Alle zijn voorzien van een buitenunit op het dak en een eTwist slimme thermostaat.

Institutioneel belegger Bouwinvest bezit ongeveer 20.000 woningen in Nederland. “Voor 2030 willen we de gehele portefeuille voorzien van een A-label met een energieprestatiescore lager dan 130. Kijkend naar de klimaatdoelstellingen van 2050 zetten we in op een gasvrije portefeuille in 2045”, vertelt Emile van Doorn van Bouwinvest. In

WERELDERFGOED

Zorgverlener Reinier de Graaf koos bij de bouw van een nieuw behandelcentrum in Voorburg voor een all-electric omgeving. Het centrum bevindt zich op Unesco Werelderfgoed, wat de ontwikkeling van het zorgcentrum niet eenvoudig maakte. Zo bleek een bodemwarmtesysteem niet haalbaar. Uiteindelijk is gekozen voor een combinatie van Hybride VRF-systemen en warmtepompen.

Met de keuze voor een Mitsubishi Electric HVRF-systeem vindt de koude/warmte-uitwisseling bin-

afwachting van een toekomstige aansluiting op het gemeentelijke warmtenet viel voor het project in Diemen de keuze op een tussenoplossing. Daarbij werden de woningen voorzien van een hybride-opstelling, waardoor het energielabel steeg van B of C naar A.

Luisteren naar bewoners

De vrijblijvendheid van het project en het feit dat er geen huurverhoging

nen het systeem over een kort traject plaats. De distributie van verwarming en koeling door het pand verloopt via een 2-pijpsysteem dat minder risico op lekkage met zich meebrengt. In het systeem wordt energie uitgewisseld en gelijktijdig warmte en koude geproduceerd.

Het systeem wordt aangevuld met de Mitsubishi Electric Zubadan lucht/ water-warmtepomp voor vloerverwarming. Bijzonder is de koeling van het fertiliteitslaboratorium. Hier is ultraschone lucht en bedrijfszekerheid een eerste vereiste. De ruimtes worden vanuit meerdere warmtepompsystemen

plaatsvond, overtuigde bewoners al snel om mee te doen in dit project. Op meerdere vlakken luisterden de uitvoerende partijen bovendien naar de bewoners. Bijvoorbeeld waar het de plaatsing van de buitenunit betrof. Van Doorn: “Niet alle bewoners wilden deze in de tuin. We wijzigden daarom ons plan en ontwierpen een dakopstelling.” Compier vult aan: “We vergeleken verschillende producten en uiteindelijk

gevoed, waardoor een redundante en bedrijfszekere oplossing mogelijk is. Om alle Mitsubishi Electric systemen optimaal te laten aansluiten communiceren ze op basis van BACnet via de cloud met het gebouwbeheersysteem. In de toekomst is uitbreiding hierop eenvoudig mogelijk.

scan de qr-code voor meer projectinformatie en video’s

is gekozen voor het kleinste product waarvoor we een nette kap konden ontwerpen.”

Meten is weten

Herman van Heusden is mede-eigenaar van Bonarius Bedrijven en verantwoordelijk voor alle technische installaties rond het project in Diemen: “De standaard kappen die we in eerste instantie op het oog hadden, worden al langere tijd aangeboden maar voldeden geen van alle aan onze wensen en eisen. Om die reden ontwikkelden we, in nauwe samenwerking met Cox Geelen, zelf een zware, massieve kap van een veel hogere kwaliteit.” Daarna volgde de volgende uitdaging. “Door de kap aan de onderzijde schuin te maken, kun je ‘m op een schuin dak monteren, maar ieder dak is anders. We moesten dus voor ieder huizenblok de hellingshoek van het dak berekenen. Op basis daarvan maakten we iedere dakkap op maat. We hebben nu de meest optimale opstelling. De positie van de kap zorgt voor een optimale balans tussen vormgeving en geluidsuitstraling. Daarnaast reduceert de kap ook nog het waarneembare geluid.”

Slimme thermostaat

In alle woningen werd een slimme thermostaat geplaatst, de Remeha eTwist. Door middel van een app bedienen de bewoners altijd en overal zelf de warmtepomp of cv-ketel en ontstaat inzicht in het energiegebruik 

GECONDITIONEERDE OPSLAG

In Ridderkerk staat een nieuw pand van Allround Cargo Handling. Dit familiebedrijf is al dertig jaar gespecialiseerd in de geconditioneerde opslag van noten, zaden en zuidvruchten. Het pand is gasloos, optimaal geïsoleerd, heeft een dak vol zonnepanelen én wordt volledig mechanisch gekoeld, werkend met het natuurlijke koudemiddel CO2. Om ongedierte geen kans te geven, moet de temperatuur constant tussen 8 en 10 °C gehouden worden. De installatie bestaat uit een CO2 DX-koelinstallatiean van Tewis, onderdeel van de Daikin groep, met zes koelers voor elk compartiment. De luchtkoelers zijn aan beide zijden van het compartiment geplaatst om een maximale ruimtedekking middels de juiste temperatuur te garanderen. Voor maximale benutting van de stellingplaatsen zijn smalle koelers met geringe hoogte in de rijpaden gepositioneerd. De luchtgekoelde gaskoelers buiten op het dak zijn ruim gedimensioneerd en beschikken over een groot lameloppervlak en een laag ventilatorvermogen. Ze voldoen hiermee aan de gestelde eisen in aanmerking te komen voor de EIAsubsidie. De installatie is gekoppeld aan het besturingssysteem VKDynamics software. Hiermee kan Van Kempen Koudetechniek de installatie 24/7 op afstand monitoren en indien nodig bijregelen.

BODEMWARMTEPOMPEN

Fletcher Hotel Teugel wordt al zo’n tien jaar verwarmd en gekoeld door twee door R&R Systems geplaatste bodemwarmtepompen. Onlangs verving dit installatiebedrijf ze door twee nieuwe exemplaren uit de nieuwste generatie grootvermogen bodemwarmtepompen van Nefit Bosch. Ze draaien op de al aanwezige warmte-koudeopslag. Een open bodemenergiesysteem was al aanwezig. De vervanging was nodig omdat van de bestaande warmtepompen twee van de vier compressoren versleten waren.

De keuze viel op twee Bosch Compress 7000 LW bodemwarmtepompen, de horizontale variant, met elk een vermogen van 54 kW en twee compressoren en voorzien van de optionele passieve koeleenheid. Het opgestelde vermogen kon ten opzichte van de oude situatie iets worden verlaagd. De prestaties van deze nieuwe bodemwarmtepomp zijn namelijk aanzienlijk beter. Het geleverde vermogen is hoger en dus wordt een hoger rendement behaald. Net als in de oude situatie leveren beide warmtepompen circa zeventig procent van alle gevraagde warmte en de totale passieve koeling. Voor de laatste dertig procent benodigde warmte zorgt een elders in het pand al aanwezige hr-ketel. Deze fungeert ook als back-up. Vanuit een bestaand buffervat van 5000 liter wordt op basis van de vraag koude (10 graden Celsius) en warmte (50 graden Celsius) geleverd.

Beide bodemwarmtepompen zijn via twee Bosch Rego 5200 regelingen gekoppeld aan het gebouwbeheersysteem. Daarnaast zijn er twee bestaande boilers aanwezig van elk 500 liter voor de voorraad warm tapwater. In de verschillende ruimtes worden diverse afgiftesystemen gebruikt: ventilatorradiatoren op de hotelkamers en op de begane grond onder meer vloerverwarming én gewone radiatoren.

Douchegoot met enkele sleuf

Traditionele douchegoten hebben een rooster gecombineerd met een goot met V-bodem waarin het water wordt opgevangen en afgevoerd. Het probleem is dat in deze goot vuil kan achterblijven en aanhechten. Bij de nieuwe ACO ShowerDrain S+ zit het afschot juist in de bovenkant van het douchegootprofiel. Het water stroomt over het oppervlak naar een smal sleufje met daaronder enkel een compact puthuis. De goot is bovendien slim te installeren. Een, chemische, PVD bewerking maakt het mogelijk om de ShowerDrain S+ te voorzien van een kleur. Het materiaal wordt hierdoor duurzamer, sterker en krasbestendiger dan met een poedercoating. Bovendien

zal een schoonmaakmiddel de kleur van de goot niet aantasten. ACO kan het ShowerDrain S+ douchegootprofiel leveren in de kleur matzwart.

Intelligent geconnecteerd systeem

Het binnenklimaat en wooncomfort kan met Caleffi CODE® geautomatiseerd worden. Het geconnecteerd systeem - bestaande uit Comfort Controllers, een Sensor, Gateway en app –kan het binnenklimaat in elke woonruimte onafhankelijk regelen, zowel in autonome huishoudelijke toepassingen als in gecentraliseerde systemen (bijvoorbeeld hotels en appartementsgebouwen).

Caleffi CODE® is integreerbaar in gebouwbeheersystemen. De temperatuur van elke ruimte kan afgestemd worden op het daadwerkelijke gebruik ervan, en zal de nodige energiebesparing opleveren. Het hele systeem kan geïnstalleerd en geprogrammeerd worden via de CODE®-app op een smartphone of tablet. De installateur kan de apparaten registreren en configure-

DUURZAME HEMELWATERSYSTEMEN

SSAB breidt haar GreenCoat® assortiment in colorcoat stalen hemelwatersystemen uit met de introductie van GreenCoat RWS Pural BT. Het hemelwatersysteem is voorzien van een coating met Bio-based Technology (BT) op basis van Zweedse koolzaadolie in plaats van fossiele olie.

Het hemelwatersysteem is verkrijgbaar in een

veelheid aan kleuren en kan worden afgestemd op een GreenCoat® dak om een consistent uiterlijk voor het hele gebouw te garanderen.

GreenCoat RWS producten hebben een dubbelzijdig coatingsysteem dat bescherming biedt tegen corrosie (RC5) en mechanische slijtage om de zwaarste weersomstandigheden te weerstaan. Ze zijn flexibel en vervormbaar, zodat ze op

ren door de stapsgewijze instructies van de Caleffi CODE® App te volgen. De eindgebruiker kan de instellingen verder afstellen naargelang het gevraagde comfort. Elke zone kan afzonderlijk worden geregeld door aangepaste programma’s te creëren waarbij snelle vooraf ingestelde functies - zoals Auto, Eco, Clean, Boost, Vakantie en OFF - toegepast kunnen worden. Bovendien is het mogelijk om via de app assistentie te vragen aan de installateur in geval van storing.

Caleffi CODE® bestaat uit 3 onderdelen die onderling communiceren. De Gateway is het zelflerend ‘brein’ van het systeem. Dit intelligent toestel beheert de binnen-

huistemperatuur als centrale hub die communiceert met en tussen de Comfort Controller, de Sensor en de app. De Gateway werkt via connectie met de wifi. De Comfort Controller is een geavanceerde thermostatische regelkop die de temperatuur van de ruimte meet met behulp van ingebouwde sensoren en regelt automatisch de gevraagde temperatuur. De temperatuur is ook handmatig aanpasbaar wanneer nodig. De Sensor meet de omgevingstemperatuur in de ruimte en zorgt voor een verbeterde ruimtetempatuur door te communiceren via de Gateway, daar waar dat met de Comfort Controller (geavanceerde thermostatische regelkop) niet mogelijk is.

vrijwel elke manier kunnen worden gevormd. De nieuwe hemelwatersystemen bieden verder glansbehoud en

kleurechtheid die de hoogste klasse (Ruv5) bereikt volgens de bijgewerkte EN 10169.

Radiator vervangen?

ULTRA 8 PAST ALTIJD!

Uitstekende afgifte

De hoge afgifte van de ULTRA 8 zal je verbazen!

Neem bijvoorbeeld de T22-600-1000, deze heeft een vermogen van maar liefst 1732 Watt.

L ekker makkelijk te installeren

Met behulp van de bijgeleverde J-consoles is hij snel en makkelijk te installeren

Te verkrijgen in kleur of met vlakke voorplaat

Kies uit een uitgebreid palet aan gave kleuren of voor een strakke afwerking, waarbij de radiator is aangekleed met een vlakke voorplaat.

Ruim uit voorraad leverbaar

Er liggen meer dan 230 maten voor je op voorraad in ons ruime magazijn in Apeldoorn.

A-merk kwaliteit uit Nederland

De radiatoren worden geproduceerd door een gerenommeerde Nederlandse fabrikant. Kwaliteit gegarandeerd!

8 aansluitingen

ULTRA 8 past altijd door de rechtsonder-, zij- en midden aansluitingen. De types 21, 22 en 33 in geribde uitvoering zijn ook nog eens omkeerbaar.

NATLOPER-CIRCULATIEPOMPEN

Als uitbreiding op het bestaande programma

hoog-efficiënte

traploos regelbare natlopercirculatiepompen brengt KSB de pompserie Ca

lio Pro op de markt.

De met schroef- of flensaansluiting leverbare pompen zijn ontworpen voor circulatiesystemen in grotere gebouwen ten behoeve van verwarming, ventilatie en koeling. Dankzij het geïntegreerde intelligente DynamicControl programma kan ongeveer 40 procent extra energie worden bespaard in vergelijking met de conventionele proportionele-drukregeling. Omdat de functie zuiver software-gebaseerd is, ontstaan geen extra kosten door andere sensoren of actoren. De pompen verzamelen alle vereiste informatie automatisch uit hun interne signalen. Een te geringe capaciteit bij veranderende installatieomstandigheden is door de toepassing van dit programma uitgesloten.

De nieuwe pompserie bestaat uit 25 pompgrootten en kan capaciteiten tot 25 m3/h tot een maximale opvoerhoogte van 12 meter leveren. Standaard is de pompserie

Calio Pro voorzien van een potentiaalvrije verzamelstoringsmelding voor vereenvoudigde doormelding naar een gebouwenbeheersysteem. Twee pompen kunnen zonder extra software- of hardware-module parallel als hoofd- en reservepomp worden ingezet met automatische overschakeling tijdens storing en tijdafhankelijke pompwisseling.

Montage en inbedrijfname zijn eenvoudig, omdat alle bedrijfswijzen, functies en setpoints door toetsen op het display kunnen worden ingesteld. De gebruiker krijgt de ingestelde opvoerhoogte of, bij bedrijf met vast toerental, de toerentaltrap gepresenteerd. Onbevoegde aanpassing van de bedrijfsparameters kan door blokkering van het toetsenpaneel worden voorkomen.

Met een mediumtemperatuurbereik van – 10 °C tot + 110 °C kunnen de nieuwe aggregaten voor een breed toepassingsgebied van verwarmingswater- tot koelwatertransport alsmede voor industriële circulatiesystemen worden ingezet. Als Calio Pro Z zijn de pompen ook in tweeling-uitvoering leverbaar.

Hitte-, rook-, combi- en CO-melders

Resideo Technologies, ontwikkelaar van comfort- en beveiligingsoplossingen voor thuis, introduceert de Honey-

well Home R200 hitte-, rook-, combi- en CO-melders. De nieuwe serie is geschikt voor de meeste residentiële toepassingen. De rookmelders beschikken over alle Europe-

KOELEN OF VERWARMEN WANNEER ENERGIEPRIJ -

ZEN LAAG ZIJN

Tado° introduceert Balance, een dienst die beschikbaar is binnen de tado°-app. Deze dienst maakt gebruik van de momenten waarop de energieprijzen laag zijn, om dan een huis voor het grootste deel te koelen of verwarmen. Hierbij behoudt het de gewenste temperaturen die zijn ingesteld in de comfortzone van de gebruiker. Met tado°

Balance zal de airco of warmtepomp actief opzoek gaan naar lage prijzen. Klanten die hun energie in huis aanpassen aan de momenten waarop de prijzen laag zijn zullen een besparing van doorgaans 38% hebben, claimt de fabrikant.

Christian Deilmann, mede-oprichter en CPO van tado°, zegt: “Als Europa een succesvolle energietransitie wil realiseren, dan moeten we de vraag naar het afstemmen van energie op het aanbod dat beschikbaar is. tado° Balance koppelt het energiegebruik van een huis aan de hernieuwbare energievoorziening en draagt bij aan het vergroten van het aandeel van hernieuwbare bronnen binnen de energietransitie.”

Balance is beschikbaar voor €3,99 per maand of €29,99 per jaar. Gebruikers kunnen de dienst een maand gratis uitproberen. Balance registreert automatisch de groothandelsprijs van elektriciteit in het betreffende land, ongeacht de energieleverancier.

se en landspecifieke certificeringen. Op het product zit 10 jaar garantie. De melders zijn voorzien van onderling gekoppelde alarmen die CO-, rook- en hittealarmen tegelijk kunnen activeren. Er is geen aparte radiomodule nodig om de apparaten met

elkaar te verbinden. Deze is al ingebouwd.

De uitbreiding en beschikbaarheid van de R200-serie vormen een aanvulling op de eerder dit jaar door Resideo geïntroduceerde R200C2-A kooldioxide(CO2)-monitor.

Met een NIBE All-Electric warmtepomp bespaar je 100% op gas!

Voor het verduurzamen van een woning met een warmtepomp is een NIBE All-Electric warmtepomp de eerste keuze. Een All-Electric warmtepomp zorgt namelijk 100% gasloos voor verwarming, koeling en warmtapwater, zonder in te leveren op comfort. Dankzij het hoge rendement kan tot wel 50% op de totale energielasten worden bespaard. Heeft je klant ook pv-panelen, dan lopen de besparingen nog veel verder op!

Is een All-Electric installatie (nog) geen optie? Adviseer dan een van de hybride warmtepompen van NIBE, want die zijn stuk voor stuk All-Electric Ready. Dit betekent dat je klant nú al fors kan besparen op het gasverbruik en later alsnog kan kiezen voor een 100% gasloze toekomst.

Ontdek alle All-Electric en hybride warmtepompen op nibenl.nl

Hybridiseren

REMEDIE VOOR HOGE KOSTEN?

De energieprijzen rijzen de pan uit, tegelijkertijd hakt de torenhoge inflatie er diep in bij velen. Zowel in de woningbouw als utiliteit zijn eindklanten massaal op zoek naar mogelijkheden om geld te besparen. Is het een idee om na de warmtepompen

ook de afgiftesystemen te ‘hybridiseren’?

IZ ging hierover in gesprek met Fred Vos, hij is werkzaam als Vakspecialist Klimaattechniek bij branchevereniging Techniek Nederland.

Mede vanwege de torenhoge kosten die gepaard gaan bij een grootschalige energetische renovatie promoot de sector nu een meer laagdrempelige oplossing: hybride warmtepompen. Slaat deze oplossing aan in de woningbouw en utiliteit, welke geluiden hoort TN?

“Ja, de vraag is explosief toegenomen. De vraag nam al toe sinds oktober 2021 toen de gasprijzen begonnen te stijgen. Sinds de inval van Rusland in de Oekraïne en de onzekerheid over gaslevering is het hek helemaal van de dam. Verduurzaming is met de stijgende gasprijzen nog nooit zó lonend geweest. Bovendien maken steeds meer consumenten en bedrijven zich zorgen over de klimaatcrisis. Ze willen zelf een bijdrage leveren om verdere opwarming van de aarde te voorkomen.”

De volgende stappen zijn uiteraard om een bestaand gebouw beter te isoleren en te voorzien van een modern afgiftesysteem. Verwacht TN dat, met name de consument en woningcorporatie, dit vooralsnog gaat doen in de toekomst?

“We hebben hier geen scherp beeld van. Wel loont het zeker bij verder oplopende energieprijzen om de energieprestatie van een woning of gebouw te optimaliseren. Dat zal mede afhankelijk zijn van het beschikbare budget. Kantoorgebouwen moeten op 1 januari beschikken over energielabel C. Ook dat stimuleert verdere verduurzaming. Een energiezuinig kantoor is waardevast en beter te verhuren.”

Vaak wordt er gezegd dat je met een hybride warmtepomp wel het bestaande afgiftesysteem kan laten hangen. Uit een interview met Jaga in onze mei-editie blijkt echter dat je dan al snel een dief van je portemonnee bent. Afgiftesystemen zijn de afgelopen decennia namelijk ook door

geëvolueerd. Wat vinden jullie van deze zienswijze?

“Het rendement verbetert met een afgiftesysteem dat is toegesneden op de hybride warmtepomp. Denk daarbij aan laagtemperatuur-radiatoren, ventilator-convectoren, of een droogbouwsysteem voor vloer- of wandverwarming. Veel consumenten en bedrijven zullen echter in stappen verduurzamen.”

Uit krantenartikelen en discussies in de Tweede Kamer blijkt dat de consument al snel aanhikt tegen de hoge kosten van verduurzaming. Een paar honderd euro of een duizendje minder kan hem al over de streep trekken. Is het vanuit die realiteit ook zinvol om te kijken of we hybride oplossingen voor warmteafgifte kunnen aanbieden als sector? Denk bijvoorbeeld aan het intact laten van oude radiatoren boven (weinig gebruikte ruimtes), maar vervangen door een vloerverwarming beneden?

“Het is mogelijk om slechts een deel van de woning te

voorzien van bijvoorbeeld vloer- of wandverwarming. Dat betekent wel dat het niet meer mogelijk is om temperatuureisen te stellen aan de ruimten waarin de oude radiatoren blijven hangen. Zo’n installatie is namelijk thermisch uit balans. De keuze voor zo’n hybride afgiftesysteem zal altijd maatwerk zijn.”

Welke installatieconcepten zouden er zoal mogelijk zijn?

“Denk bij vervanging aan droogbouwsystemen voor vloer- en wandverwarming, laagtemperatuur-radiatoren en ventilator-convectoren.”

Is dat eenvoudig te realiseren?

“Over het algemeen zijn deze oplossingen relatief eenvoudig te realiseren.”

Waarom wordt dit nog niet grootscheeps gepromoot?

“Er is niet één oplossing, het is altijd maatwerk. Het draait dus om een gedegen advies van de installateur. En nogmaals: in veel gevallen zal verduurzaming in stappen plaatsvinden.”

KLANTEN (OP)VOEDEN

“Het is geen stijl, Willem,” verzuchtte mijn gesprekspartner. “Vraagt een inkoper een paar weken geleden of ik een offerte nog voordat hij op vakantie gaat, kan inleveren. Werk ik die in de avond nog uit, zodat die offerte een paar dagen voor zijn vakantie bij hem ligt. En reageert hij pas na zijn vakantie. Klanten: je zou ze moeten kunnen opvoeden!”

Ik hoor vaker dat mensen in bedrijven klanten zouden willen opvoeden. Maar is dat wel mogelijk? En is het gedrag van klanten ook juist niet een soort spiegel van je eigen gedrag?

Een bedrijf heeft een cultuur en die wordt mede gemaakt door de mensen die er werken. Dus als binnen zo’n organisatie een sfeer heerst dat je een leverancier best wel een beetje onder druk mag zetten om je eigen straatje schoon te houden, dan is er in mijn optiek sprake van een achterhaalde denkwijze over de klant/leverancier relatie. De klant is inderdaad ‘jouw boterham’. Maar dat wil nog niet zeggen dat je alles hoeft te pikken van een klant. Daarin schuilt denk ik ook juist het probleem. Omdat de klant degene is die betaalt, lijkt het er ook vaak op dat die de spelregels bepaalt. Maar ligt het juist ook niet aan jezelf dat de klant zich als een keizer gedraagt? Soms wordt er wel erg

gefocust op de omzet. Terecht?

Natuurlijk is omzet belangrijk. Maar klanten die jou onder druk zetten, je in bochten laten wringen die je niet wilt, kun je maar beter kwijt dan rijk zijn. Een klant ‘opvoeden’ is dan ook eerder een kwestie van voeden door het managen van wederzijdse verwachtingen. Vraag daarom door. Zoals ook gedaan had moeten worden bij de offerte voor die inkoper. Want dan was mijn relatie er vermoedelijk achter gekomen dat die inkoper die offerte alleen maar van zijn to do lijst wilde hebben voor zijn vakantie. En, had mijn gesprekspartner direct kunnen melden dat hij voor een beter doordacht voorstel zou zorgen direct na de vakantie van die inkoper. Dan wel doen natuurlijk!

Willem de Vries is Managing Partner van STEM Industrial Marketing Centre. Het kenniscentrum op het gebied van marketing voor technische B2B bedrijven: www.stem-imc.com.

ALGEMEEN COLOFON

[ISSN:1872_6607)

OPLAGE: 8.000 EXEMPLAREN

INSTALLATEURSZAKEN Maandelijks verschijnend praktijkblad voor de W-installateur met oog voor techniek én bedrijfsvoering op het gebied van o.a. verwarmen, koelen, ventilatie, airconditioning, sanitair, energie, gereedschap, materialen, regeltechniek en domotica

Uitgave: Merlijn Plus BV

Zuidkade 174

2741 JJ, Waddinxveen

T: 0182 631717

E: info@merlijnplus.nl

Redactie: Frank Stouthart (hoofdredacteur)

Wietse Buma

E: redactie@merlijnplus.nl

Vormgeving en DTP: Yolanda van der Neut

Vaste medewerkers: Ton Meijer (cartoon), ISSO, Willem de Vries, Rogafa, Nederlandse verwarmingsindustrie, Dick en Tim Visser en Wij Techniek

Advertenties: Ruud Struijk

T: 0182 631717

E: r.struijk@merlijnplus.nl

Druk: Veldhuis Media BV, Raalte

Abonnementen:

Benelux €18,40, buitenland €23,40 per jaar, excl. BTW. Abonnementen lopen door tenzij 1 maand voor het einde van de abonnementsperiode via e-mail (info@merlijnplus.nl) is opgezegd. Wijzigingen kunnen worden doorgegeven via: installateurszaken.nl/wijzigingen-toezending-iz

© Merlijn Plus BV, 2022

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar gemaakt op welke wijze ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daarin vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs en uitgever aanvaarden echter geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.