InstallateursZaken mei

Relax!

Altijd het perfecte klimaat. Climate Airconditioners van Nefit Bosch.

Lente, zomer, herfst of winter... met een Climate Airconditioner van Nefit Bosch zit je altijd goed. Efficiënt koelen en verwarmen, hoogwaardige kwaliteit voor een concurrerende prijs. Probeer nu de single- of multi-split systemen met honderden euro’s voordeel. 5 Airco‘s + 1 gratis! Kijk op nefit-bosch.nl/airco-actie.

Slim & zonaal ventileren

All-electric of hybride? Met de Dynamis warmtepompen van Masterwatt is het mogelijk. Met de Dynamis warmtepompen van Masterwatt plaatst u een All-electric -of hybride oplossing in zowel kleine woonhuizen als grote panden. De diverse verkrijgbare vermogens zorgen ervoor dat u de warmtepomp in bijna elke situatie kunt plaatsen. Daarnaast zijn ze direct uit voorraad leverbaar.

Link:

https://www.masterwatt.com/dynamis-warmtepompen

 TECHNIEK

18 ISH 2023

Warmtepompen, warmtepompen en…

20 MATERIALENPASPOORT

Warmtepomp wordt duurzamer

22 HYBRIDE WARMTEPOMP

Juiste of overbodige verplichting?

27 R32-WARMTEPOMP

Energiebesparende verwarming en warmwatervoorziening

32 MELISSA

Duurzaamheid in de ruimte

34 AIRCOVERWARMING

Installateur moet ook in de winter vol aan de bak

 ZAKELIJK

38 DE PLANNEN ZIJN ER

Hoofdrol installatiebranche bij energietransitie

40 LEIDINGWATERSYSTEMEN

Nieuwe onderwerpen en kennis over sanitaire systemen

43 BEURSBEZOEK

Hoe bereid ik me erop voor?

Werk aan de winkel

Warmtepompen, warmtepompen en warmtepompen… Het is de ondertitel van één van de artikelen in deze speciale uitgave over… juist, warmtepompen. Het betreffende artikel geeft een impressie van de ISH vakbeurs in Frankfurt, die terug was van weggeweest na enkele jaren Corona ellende. In een nog niet eens zo lang verleden eisten cv-ketels en toebehoren een hoofdrol op tijdens deze internationale beurstopper. De warmtepomp heeft die positie helemaal overgenomen en domineert nu de beursvloer en zal dat ook de komende edities nog wel blijven doen. Zeggen we hiermee iets nieuws?

Warmte Ik zie door alle warmtepompen de cv-ketel niet meer! Nee, zeker niet. Wie nu nog niet weet dat de warmtepomp voorlopig het belangrijkste alternatief is in de energietransitie-race, heeft onder een steen geleefd. Wat vooral zo interessant is dat de installatiebranche zo’n belangrijke positie heeft ingenomen in onze samenleving. Dat was feitelijk al zo met de cv-ketel, maar daar zijn we met z’n allen vandaag de dag nog meer van doordrongen. Techniek Nederland voorzitter Terpstra hamert hier ook steeds op. En terecht. De branche mag er zelfs best wel trots op zijn. Even dan, want er is ondertussen veel werk aan de winkel.

Eurolyzer S1

De nieuwe rookgasmeter voor inbedrijfstelling, inspectie, reparatie en onderhoud van cv-installaties.

Bediening naar keuze met het grote HR touchscreen én met één hand via het ronde touchpad

Handige, tijdbesparende functies, waaronder macro’s en multi-memory

Digitale meetrapportage met gratis EuroSoft connect (software en apps)

EN50379 deel 2 gecertificeerd, geschikt voor CO-certificering (Gasketelwet)

7 jaar garantie met KWSe, ook op verbruiksonderdelen en sensoren

SAVE THE DATE

Dag van de Warmtepomp

Donderdag 8 juni 2023

13.00 - 19.00 uur

Meld je aan via: opleidingscentrum-go.nl/dagvandewarmtepomp

Ben jij installateur, monteur of adviseur en houd jij je bezig met advies, installatie, plaatsing en onderhoud van warmtepompen?

Kom dan naar het kennisevenement

“Dag van de Warmtepomp’’!

Na dit evenement ben je volledig op de hoogte van de laatste trends en ontwikkelingen van warmtepompen en kun je de volgende dag direct aan de slag om jouw kennis in de praktijk te brengen!

Programma

13.00 - 13.30 Inloop en ontvangst

13.30 - 13:45 Kick o

13.45 - 14.15 Meest gestelde vragen over warmtepompen

14.15 - 14.45 Alle trends en ontwikkelingen over warmtepompen die je moet weten!

14.45 - 15.45 Wat kan Nederland leren van andere landen die bezig zijn met de energietransitie?

15.45 - 16.15 Pauze

16.15 - 17:45

Start Workshops

Workshop 1: De top 10 meest gemaakte fouten bij het installeren en plaatsen van warmtepompen.

Workshop 2: Waterstof Ketel? De voor- en nadelen op een rij.

Workshop 3: Ontwikkelingen bij warmtepompen op natuurlijke koudemiddelen.

Workshop 4: Wet en regelgeving I Welke geluidseisen worden gesteld aan warmtepompen?

Opleidingscentrum GOO in samenwerking met Aeres Tech, Zandlaan 29, 6717 LN Ede

Workshop 5: Levertijd en prijssetting van warmtepompen.

17.45 - 19.00 Netwerkborrel

18 ISH 2023

De ISH is terug van weggeweest. Het was een verademing om na de ‘coronajaren’ weer elkaar face-to-face te ontmoeten viel van diverse kanten te horen. Een gelukkige bijkomstigheid was dat er ook echt iets te zien en te ervaren viel. Zo lieten fabrikanten de nodige noviteiten zien. Met name de aandacht voor warmtepompen was deze editie ongeëvenaard.

22 HYBRIDE WARMTEPOMP

In 2022 maakte de overheid bekent dat iedere Nederlander vanaf 2026, bij de noodzakelijke vervanging van zijn cvketel, verplicht wordt naast de nieuwe cv-ketel een hybride warmtepomp te plaatsen. Techniek Nederland en de

Nederlandse ketelfabrikanten stonden te juichen maar hoe kijkt de Hollandse installateur naar deze ontwikkeling, is hij ook zo blij?

32 MELISSA

Eind jaren 80 initieerde de European Space Agency (ESA) het Melissa Project. Het doel was om ‘Regenerative Life Support Systems’ te ontwikkelen. In de afgelopen 30 jaar zijn grote vorderingen gemaakt, die ook interessant zijn voor de installatietechniek in de gebouwde omgeving. Waar hebben we het dan zoal over?

34 AIRCOVERWARMING

Airco-installateurs moeten nu ook in de winter vol aan de bak. Dat klinkt misschien verrassend, maar de vraag naar de aircosystemen om mee te koelen én te verwarmen neemt toe. En niet zonder reden. Recentelijk viel nog in de media te lezen dat “verwarmen met de airco tot 40% zuiniger,” zou uitvallen. Ron Bosch, adviseur en HBO-hoofddocent Installatietechniek dook er voor IZ in.

DAIKIN OPENT ENERGIENEUTRAAL ONTWIKKELINGSCENTRUM

Daikin Europe N.V. opende onlangs zijn nieuwe energie neutrale ontwikkelingscentrum in Gent met ultramoderne testkamers voor duurzame warmtepompen. Een investe ring van 140 miljoen euro van marktleider Daikin Europe brengt alle R&D-activiteiten voor duurzame warmtepomp verwarming en -koeling samen in één centraal kenniscen trum voor de regio Europa, Midden-Oosten en Afrika. “Tijdens Open Wervendag kregen honderden geïnteres seerden de kans om een kijkje te nemen in de energieneu trale nieuwbouw van ons R&D-center. Van dichtbij konden bezoekers zien hoe we onze duurzame warmtepompen testen”, zegt Laurent Van Thournout, Deputy General Manager EMEA Development Center bij Daikin Europe. “Daikin kent een snelle groei door de stijgende vraag naar warmtepompen. Dit jaar zoeken we nog meer dan 120 nieuwe ingenieurs en technische profielen in Gent; ook pas afgestudeerden. We zien veel enthousiasme voor onze vacatures, want kandidaten willen tijdens hun carrière een steentje bijdragen aan een betere planeet.” De bouwwerf met prefab structuur, betonafwerking in uitvoering, en waar waterkerende stalen damwanden worden verwijderd, gaf de bezoeker een eerste blik op dit energieneutraal project. Bezoekers kregen bovendien een inkijk in de ultramoderne testkamers. Ze ervaarden welke tests de Daikin warmtepompen ondergaan om

de kwaliteit ervan te garanderen in extreme omstandigheden. Via een virtuele rondleiding kregen ze ook een voorproefje te zien van het eindresultaat.

Daikin-ingenieurs gaven verder uitleg over de toekomstige R&D-activiteiten en geïnteresseerden konden met medewerkers praten over de diverse jobkansen bij Daikin. Tegen 2025 werft Daikin Europe 5.000 nieuwe medewerkers aan voor verschillende sites in Gent, Oostende en Brussel.

TOEPASSING WATERSTOF IN NORM

NEN 1078 geeft de prestatie-eisen voor ontwerp, aanleg en beproeving van gasleidinginstallaties met een nominale werkdruk tot en met 500 mbar (0,05 MPa) van gebouwgebonden systemen in een niet-industriële omgeving. Deze norm wordt aangepast om ook het gebruik van waterstof mogelijk te maken. Belanghebbenden kunnen de aanvullingen op het normontwerp tot 1 juli inzien en commentaar geven.

Er is behoefte aan zoveel mogelijk duidelijkheid over de veiligheidsaspecten bij het uitvoeren van pilots en de verdere uitrol van waterstoftoepassing. Dit geldt voor alle betrokken partijen en met name voor opdrachtgevers, installateurs, fabrikanten en bevoegd gezag. Deze behoefte leidde in 2021 tot een verzoek van het ministerie van BZK om de bestaande NEN 1078 aan te vullen naar aanleiding van de meest recente ontwikkelingen op het gebied van waterstof.

Belanghebbenden kunnen tot 1 juli 2023 de aanvullingen op het normontwerp inzien en reageren via www. normontwerpen.nen.nl. De aanvullingen zijn opgenomen in een apart te downloaden document.

Nog steeds niet vrouwvriendelijk

De technische sector kampt nog steeds met een ondervertegenwoordiging van vrouwen. Zowel technici (64%) als HR-beslissers (72%) uit de branche onderschrijven dit. Zes op de tien (59%) technici bestempelen de branche momenteel zelfs als onaantrekkelijk voor vrouwen. Om hier verandering in te brengen, zien technici vooral (57%) dat bedrijven een cultuurverandering moeten ondergaan. Dat betekent: meer diversiteit toepassen in leeftijd, geslacht en achtergrond. Dit blijkt uit de achtste editie van de TechBarometer van technisch opleider ROVC onder ruim 1.000 HR-beslissers, 2.700 technici en 1.000 potentiële zij-instromers. Ondanks dat 66 procent van de HR-beslissers een divers personeelsbestand zegt na te streven, blijft actie grotendeels uit. Zo investeren bijvoorbeeld slechts vier op de tien (39%) HR-beslissers in het actief werven van vrouwen. Het aantal technische bedrijven dat diversiteit heeft opgenomen in

GESLOTEN ENERGIESYSTEEM IN DE DIEPE ONDERGROND

Samen met TNO, Encor, EBN, TuGeo, Actium, en De Bentoniet Fabriek is Itho Daalderop recentelijk gestart met een project om een warmtenetconcept te ontwikkelen dat modulair uitgerold kan worden. Het betreft een gesloten energiesysteem in de diepe ondergrond dat gebruikt kan worden als bron voor een kleinschalig collectief warmtenet voor meerdere woningen.

Gesloten bodemenergiesystemen zijn sterk in ontwikkeling: met behulp van een gesloten leidingstelsel wordt warmte uitgewisseld met de ondergrond. In 2022 werden zo’n 15.000 nieuwe systemen aangelegd met een dieptebereik van 100 tot 350 m, met name geschikt voor een enkel huishouden. Door een systeem dieper (400-800 meter) in de ondergrond aan te brengen en het ontwerp te optimaliseren kan het vermogen mogelijk vertienvoudigd worden. Hierdoor komt de verwarming van een blok van meerdere rijtjeshuizen of een portiekflat met een enkel systeem gekoppeld aan een warmtepompnet in beeld. Ook zijn de kosten lager en is de milieu-impact kleiner omdat er minder boringen nodig zijn.

Bescherming van het grondwater is een aandachtspunt. Er is behoefte aan veilige en detecteerbare afdichtingsmaterialen waarvan de veiligheid ook op langer termijn kan worden aangetoond en gegarandeerd. De warmtepompen van Itho Daalderop werken met schoon leidingwater in de lussen.

De ontwikkeling van veilige en duurzame materialen voor diepe bodemenergiesystemen, het verhogen van de opbrengst en slimme aansturing van het warmtepompnet zijn onderdeel van dit nieuw gestarte project. Dit alles wordt ook in de praktijk gerealiseerd. Binnen het project wordt ook een blauwdruk voor een woonwijk ontwikkeld. Dit innovatieproject wordt mede mogelijk gemaakt door de MOOI-subsidieregeling van de Topsector Energie voor de gebouwde omgeving.

de organisatiedoelstellingen voor de komende jaren is nog lager: vier procent.

MAATWERKADVIES VOOR VERDUURZAMEN

Met de lancering van twee nieuwe ISSO-publicaties hebben EP-maatwerkadviseurs alle kennis die zij nodig hebben voor het opstellen van maatwerkadviezen. Het maatwerkadvies biedt een heldere richting voor de wijze waarop vastgoedeigenaren een verdere energiebesparing en/of de verduurzaming van hun energievraag kunnen realiseren. ISSO-publicatie 75.2 beschrijft de werkzaamheden voor de utiliteitsbouw en ISSO-publicatie 82.2 doet hetzelfde voor woningen en woongebouwen. Naast adviezen voor de energiebesparing, biedt de kennis in de publicaties en het daarop gebaseerde maatwerkadvies ook inzicht in de maatregelen die het gebouw of de woning(en) energiezuinig(er) maken. Het behandelen van de kennis gebeurt op een gestructureerde wijze die leidt tot het maatwerkadvies. Door de kennis in ISSOpublicaties 75.2 en 82.2 weet de EP-adviseur wat hij of zij moet doen om alle informatie te verzamelen en het advies te kunnen opstellen. Het uitbrengen van een maatwerkadvies gebeurt door een gecertificeerde EPmaatwerkadviseur. De EP-maatwerkadviseur werkt over het algemeen bij energieadviesbureaus, energiebedrijven, bouwkundig aannemers of installateurs. Elke EP-maatwerkadviseur moet beschikken over de juiste kennis op energetisch, (bouw- en installatie)technisch, sociaal als ook financieel/economisch gebied. Voordat iemand een maatwerkadvies mag opstellen, moet hij of zij vakbekwaam EP-adviseur zijn. Om vakbekwaam te worden, moeten adviseurs een examen afleggen. In voorbereiding op het examen kunnen ze een cursus volgen, waarbij de beide ISSO-publicaties de belangrijkste hulpmiddelen

Méér vakmensen

“De technieksector ondersteunt de stevige duurzame ambities van het kabinet”, zegt Doekle Terpstra voorzitter van Techniek Nederland. “Wij zijn onmisbaar bij het behalen van de klimaatdoelen voor 2030. Dat geldt voor het verduurzamen van de gebouwde omgeving, het

uitbreiden van het aantal laadpalen én het vergroenen van de industrie. Daarvoor heeft onze sector wél tienduizenden vakmensen nodig. Daarom hebben we samen met het kabinet het Aanvalsplan Techniek opgesteld. We gaan jongeren en zij­instromers massaal oplei­

den, om­ en bijscholen voor een carrière in de techniek. Alleen met méér technische vakmensen maken we de energietransitie mogelijk.” Techniek Nederland vindt het verstandig dat het kabinet slecht geïsoleerde woningen met voorrang aanpakt. Terpstra: “Dat levert de grootste winst op voor het klimaat én voor burgers met een krappe portemonnee.” Ook het plan om méér zonnepanelen op huurwoningen te plaatsen valt goed bij de branchekoepel. “Duurzaam opgewekte energie heeft de toekomst, maar vraagt wel om extra investeringen in de innovatie van batterijopslag. “

vormen. Er zijn meerdere scholings- en exameninstituten die de cursussen en examens aanbieden. Deze methode voor het opstellen van het Maatwerkadvies sluit aan bij de ambitie van de Europese en landelijke overheid om CO2-emissies te reduceren. Bovendien sluit de methode aan bij het Klimaatakkoord, de Renovatiestandaard voor utiliteitsbouw en de Standaard voor woningisolatie (zie website RVO). Het maatwerkadvies is gebaseerd op de NTA 8800 en is te koppelen aan zowel een indicatief als formeel Energielabel. Het maatwerkadvies wordt geregistreerd op basis van BRL9500-MWA-U voor utiliteitsbouw en BRL 9500-MWA-W voor woningbouw. Daarmee is het advies een geborgd instrument in de bepaling van de energietransitie in Nederland. De publicaties zijn beschikbaar op ISSO Open, waar binnenkort ook de BRLen te vinden zijn.

OPTROMPEN

Oud-installateur Jaap Schut heeft door de jaren heen een indrukwekkende collectie historisch gereedschap en oude installaties opgebouwd. Alles staat nu nog opgesteld in een loods, maar het plan is om uiteindelijk een museum voor installatietechniek te openen in Naaldwijk. In die collectie bevinden zich ook conische houten stoppen en optromptangen. Conische houten stoppen werden gebruikt bij de bewerking van loden buizen. Het ene uiteinde van de buis werd rondom uitgeklopt, ook wel optrompen genoemd. De andere buis werd iets schuin met de rasp afgevijld. Op die manier kon je de ene buis goed en recht op of in de andere buis/ tromp plaatsen. Alleen het uitkloppen vergde erg veel tijd. Daarom zijn er destijds conische proppen ontwikkeld. De punt van de prop zette men in de buis. Door op de andere zijde met een hamer de prop in de buis te slaan, werd de buis schuin en kreeg men een tromp. Hierin kon weer de andere buis worden gesoldeerd. Later is de ijzeren op tromptang ontwikkeld om dit procedé sneller te kunnen uitvoeren (zie foto rechts).

INNOVATIEKRACHT MAAKT DUURZAAMHEIDSAMBITIES WAAR

Nederland is één van de meest innovatieve landen ter wereld. Nederlandse technologiebedrijven ontwikkelen innovatieve oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen zoals de warmtetransitie. Er is hier veel over te doen en daar speelt de Nederlandse maakindustrie daadkrachtig op in.

Wanneer heb je het over innovatiekracht? Gemakshalve gaan we er vanuit dat een innovatie vernieuwend is en vooral beter en anders dan voorgaande uitvoeringen. Een innovatie ontstaat vanuit een behoefte; want het kan altijd mooier, beter, sneller, stiller, groter òf kleiner, goedkoper, duurzamer, milieuvriendelijker, en ga zo maar door. De Nederlandse verwarmingsindustrie heeft de afgelopen decennia aan de basis gestaan van grote ontwikkelingen binnen de warmtevoorziening van de gebouwde omgeving. De echte innovatiekracht achter deze ontwikkelingen is het realiseren van energiebesparing én (maatschappelijke) kostenreducties. Met deze innovatiekracht wordt ook de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen verminderd. Neem de hybride verwarmingsinstallatie, waarbij de sterke kanten van een HR-ketel en een warmtepomp worden

gecombineerd. Dit speelt in op de concrete vraag uit de maatschappij: een betaalbare oplossing die gemakkelijk kan worden ingezet én die direct zorgt voor een sterke verlaging van het gasverbruik en dus CO2-uitstoot. Duurzaamheid is breder dan energieprestatie alleen. Milieuprestatie en circulariteit worden een steeds belangrijker onderdeel binnen duurzaamheid. In de installatiesector kan dat beter. Grondstoffen zijn eindig, productie- en transportprocessen vervuilen en verpakkingen blijven achter. Het is daarom van belang dat innovatie ook wordt gezocht in circulaire oplossingen om de milieu-impact van de gebouwde omgeving te minimaliseren. De Nederlandse maakindustrie zal ongetwijfeld ook die koppositie pakken als het gaat om circulaire innovaties.

Henk Sijbring, voorzitter sectie Warmteopwekking De Nederlandse verwarmingsindustrie

BOSCH BOUWT NIEUWE WARMTEPOMPFABRIEK

Vanwege de sterk toegenomen vraag investeert de Bosch Home Comfort Group, de nieuwe naam van Bosch Thermotechnology, sinds 2018 fors in de uitbreiding van zijn Europese ontwikkelings- en productienetwerk voor warmtepompen. De investeringen worden de komende jaren verder opgevoerd. “Warmtepomptechnologie is een Europees succesverhaal dat we willen voortzetten om een bijdrage te leveren aan het CO2-vrij maken van de meer dan 200 miljoen gebouwen in Europa. Daarom investeren we de komende jaren meer dan een miljard euro”, aldus Jan Brockmann, voorzitter van de Bosch Home Comfort Group. Hiervan zal tegen eind

2027 ongeveer 255 miljoen euro gaan naar een nieuwe fabriek voor warmtepompen in Dobromierz in Polen, op ongeveer 70 kilometer van Wrocław. De bouw start in 2024, de productie eind 2025.

Tegelijkertijd worden ook de bestaande vestigingen in Europa versterkt: zo is de productie voor binnenunits van een bijzonder stille en milieuvriendelijke warmtepomp met het natuurlijke koelmiddel R290 (propaan) begin dit jaar gestart in de oudste vestiging van de Bosch Groep in Eibelshausen, Duitsland. Bosch Home Comfort heeft sinds 2019 ook zijn ontwikkelingscapaciteit aanzienlijk uitgebreid. Het warmtepompportfolio is verdubbeld qua aantal modellen en bestaande modellen hebben een update gekregen. Naast Eibelshausen ontwikkelt of produceert de Bosch Home Comfort Group ook warmtepompen in Aveiro, Portugal en Tranås, Zweden en in Wernau, Duitsland. Ook in Nederland, bij Nefit Bosch in Deventer worden later dit jaar warmtepompen geproduceerd, in eerste instantie voor de Nederlandse markt. Bovendien heeft Bosch voor omkeerbare warmtepompen een joint venture met Electra Industries in Israël. Warmtepompen zijn een belangrijke groeimotor voor de Bosch Home Comfort Group, met een omzetstijging van 54 procent in 2022. De totale Europese warmtepompmarkt zal tot 2025 naar verwachting jaarlijks met ongeveer 20 procent groeien. In het huidige decennium zullen naar verwachting 30 miljoen nieuwe warmtepompen worden geïnstalleerd in de Europese Unie. “Wij hebben ons ten doel gesteld flink sneller te groeien dan de markt. Zowel de nieuwe fabriek, als de uitbreiding van onze bestaande productiefaciliteiten zullen bijdragen aan het bereiken van deze groeidoelstellingen”, aldus Jan Brockmann.

Stand-alone warmtepompen zijn vooral geschikt voor nieuwe gebouwen. “Het gaat in Europa echter vooral om bestaande gebouwen. Daarom is een gediversifieerde portfoliostrategie nodig om de klimaatdoelstellingen te halen”, aldus Brockmann. Naast all-electric warmtepompen, zijn hybride systemen, bestaande uit een warmtepomp en een gasketel voor piekbelastingen, oplossingen op weg naar een klimaatneutraal gebouwenbestand. Hybride oplossingen zijn met name

geschikt voor oudere gebouwen, bijvoorbeeld wanneer een volledige renovatie van de gebouwschil niet mogelijk is. In een hybride systeem is de warmtepomp kleiner en dus voordeliger in aanschaf dan een stand-alone warmtepomp. “Met zo’n breed aanbod kunnen we een snellere overgang mogelijk en betaalbaar maken”, voegt Brockmann toe.

Koeltechnische overname

Het Groenlose Veld Koeltechniek (specialist in koudetechniek in verschillende eindmarkten) heeft Uyterlinde Koeltechniek uit Schelluinen overgenomen. Dankzij deze overname groeit de onderneming naar 280 medewerkers. Uyterlinde Koeltechniek is een landelijk opererend koeltechnisch onderhouds- en servicespecialist voor met name de horeca- en grootkeukenmarkt. De activiteiten van Uyterlinde sluiten aan bij die van Veld Koeltechniek in de Foodservice-eindmarkt. Het bedrijf uit Schelluinen is opgericht in 2005 en telt 20 gespecialiseerde medewerkers. De directie van Veld Koeltechniek kan dankzij deze acquisitie de serviceactiviteiten verder uitbreiden. “Ook voegen we onder andere een sterk team met F-Gassen gecertificeerde koeltechnici toe aan de groep”, zegt algemeen directeur Michel Berends. De oprichters van Uyterlinde Koeltechniek, Michiel en Inge Uyterlinde, zien in Veld Koeltechniek de ideale partij om samen de toekomst mee in te gaan. Michiel Uyterlinde: “Veld Koeltechniek is een gerenommeerde naam in onze sector. Voor onze medewerkers en klanten biedt dit interessante mogelijkheden; dit was voor ons een zeer belangrijke overweging om voor Veld Koeltechniek te kiezen als toekomstig partner.”

Voor de medewerkers van Uyterlinde Koeltechniek verandert er weinig, behalve dat beide bedrijven elkaar aan versterken. Dit biedt onder meer diverse doorgroeimogelijkheden voor medewerkers om bijvoorbeeld service te gaan leveren aan supermarktinstallaties of complexere industriële installaties. Ook zijn er ontwikkelmogelijkheden om meer te leren op het gebied van natuurlijke koudemiddelen.

FHA-monoblock lucht/water-warmtepomp

Ontdek de nieuwste warmtepomp van WOLF: FHA-monoblock. De FHA biedt hoge prestaties op het gebied van verwarming, koeling en warmwaterbedrijf. Met een vermogensrange van 5 tot 17 kW is de monoblock van WOLF breed inzetbaar: van kleine eengezinswoningen tot cascadeopstellingen in grote wooncomplexen, bedrijfspanden en kantoren. De FHA blinkt uit met een uiterst stille werking en een minimaal vermogensverlies bij extreme buitentemperaturen.

Ingenieus VRIESCEL

MET VLOERVERWARMING

Als boerendochter had ze al iets met installatietechniek. Toch maakte Traudi Hendriks eerst de landbouwschool af, voordat ze de overstap waagde. De 50-jarige bestiert inmiddels als medecompagnon al 20 jaar het adviesbureau WTB Instaltec. Recentelijk bedachten ze in samenwerking met Installateur Bongers & van Dieten Installatietechniek een aparte binnenklimaatoplossing om een betonvloer te beschermen.

Op en rond een boerenbedrijf vinden altijd wel technische werkzaamheden plaats. En als boerenzoon of -dochter wordt je dan verondersteld jouw steentje bij te dragen. Hendriks hielp een keer haar vader bij de aanleg van een waterleiding. Het was haar eerste echte kennismaking met installatietechniek. En het smaakte naar meer.

Monteur

Toch besloot ze om eerst haar Landbouwschool af te maken. Ze zag zichzelf echter geen bestaan opbouwen in de agrarische sector. Haar zwager raadde Hendriks aan om te solliciteren bij het installatiebedrijf waarvoor hij werkzaam was. Ze werd aangenomen en volgde een opleiding tot assistent-installatiemonteur.

Doorgroeien

“Dat beviel me uitstekend, maar gaandeweg ben ik me toch meer gaan richten op het tekenwerk. Ik heb toen ook een vervolgopleiding gevolgd.” Hendriks verdiende jarenlang haar brood als tekenaar/werkvoorbereider en projectleider. Uiteindelijk kreeg ze

Met deze rubriek willen we alle vakmensen in het zonnetje zetten. Elke maand laten we staaltjes onvervalst vakwerk zien, ingezonden door onze lezers.

een leidinggevende functie. In 2004 besloot ze de volgende stap te zetten.

Eigen bedrijf

“Er was een gebrek aan engineers, bovendien had ik inmiddels zo mijn eigen ideeën ontwikkeld over bedrijfsvoering. Ik ben met mijn compagnon Wim van Berkom in een gat gesprongen en we zijn gestart met WTB Instaltec.”

Werkzaamheden

Het adviesbureau uit het Brabantse Oijen verricht uiteenlopende werkzaamheden. Van het adviseren, calculeren, ontwerpen, berekenen en tekenen van werktuigbouwkundige installaties tot ondersteuning bieden bij legionella preventie. “Het zwaartepunt ligt nu bij engineering, calculatie en advieswerkzaamheden. Er is een periode geweest dat legionella preventiewerkzaamheden toenamen vanwege de intensieve controles door de bevoegde instanties.”

Verduurzaming

Maar nu ligt het accent vooral op verduurzaming. “Onze klanten zijn vertrouwd met de principes van de Trias Energetica, alleen lijkt er sprake te zijn van een blikvernauwing. Ze vragen vooral om warmtepompsystemen, terwijl die niet altijd de beste oplossing zijn voor iedere specifieke situatie.” Hendriks betreurt het dat de waterstoflobby nog niet op volle sterkte is.

“We moeten uiteindelijk toe naar een energiemix, waar per verduurzamingsopgave wordt gekeken wat de beste oplossing is. Dat kan ook waterstof zijn.”

Project

Restaurant Nieuw Schaijk wilde na een hevige brand duurzame herbouw. De vernieuwde boerenhoeve van circa 1450 m2 telt nu drie bouwlagen: kelder, begane grond en eerste verdieping. De gevel heeft een RC-waarde van 5, het dak een RC-waarde van 6,5 en de vloer een RC-waarde van 4,1 Het gebouw wordt voorzien van driedubbel glas. Het restaurant krijgt ongeveer 250 PV-panelen. Later zal dit rondom de parkeerplaats uitgebreid worden tot zo’n 400-450.

Warmtepomp

”In het ontwerp is gekozen voor een bodemgebonden warmtepomp van 50 kW, vanwege het gunstige rendement. Voor de afgifte krijgt het pand een vloerverwarmings- annex vloerkoelingssysteem. Om te voldoen aan de nieuwe BENG-regels heeft Lenz architecten gekozen voor een gebalanceerd ventilatiesysteem”

Bijzonder

Aangezien het pand verschillende zones kent, waaronder een patio, met een eigen thermische vraag, heeft de installateur samen met Hendriks gekozen voor een zoneregeling. Voor de kelder moest wel een heel aparte oplossing worden bedacht. “De vriescel staat op een betonnen vloer”, vertelt Hendriks. “Die betonvloer mag echter niet te koud worden, want dan kan het beton scheuren. Vandaar dat we onder de vriescel, hoe raar het ook mag klinken, een vloerverwarmingszone hebben geprojecteerd.” Het project moet in december uiteindelijk worden opgeleverd.

LAAG GWP KOUDEMIDDELEN EN HET BELANG VAN SCHOLING

De Europese Unie heeft de ambitie om de CO2-uitstoot in 2030 met 55% te verlagen ten opzichte van het niveau in 1990. Een van de manieren om dit te bereiken, is door de herziening van de F-gassenverordening. De belangrijkste transities binnen deze verordening om aan de ambitie te voldoen, zijn de overgang van koudemiddelen met een hoog aardopwarmingsvermogen (hierna GWP) naar laag GWP koudemiddelen en de overstap van gasketels naar warmtepompen. Deze laatste is sinds februari 2022 in een stroomversnelling gekomen door de drastische stijging van de energieprijzen vanwege de oorlog met Oekraïne, waardoor de vraag naar warmtepompen nog verder is toegenomen.

De transitie van koudemiddelen met een hoog GWP naar laag GWP koudemiddelen vraagt een andere manier van denken van de installateur. Wie voorheen gespecialiseerd was in het installeren van verwarmingsketels, zal nu de stap naar warmtepompen moeten maken. Waar koudemiddelen met een hoog GWP met name een belasting voor het milieu zijn, brengen koudemiddelen met een laag GWP vooral veiligheidsrisico’s met zich mee. Bedrijven zullen zich

daarom aan deze veranderende situatie moeten aanpassen en hun medewerkers moeten opleiden, trainen en certificeren en daarbij veiligheidsprocedures, werkinstructies en risicobeoordelingen moeten opstellen. Daarnaast zal er geïnvesteerd moeten worden in middelen zoals gereedschappen, apparatuur, opslag, transport en persoonlijke beschermingsmiddelen om hier goed op in te kunnen spelen.

Binnen NVKL, de vereniging van koeltechnische bedrijven, zijn de NVKL-erkende installateurs volledig op de hoogte van voornoemde ontwikkelingen en kunnen ze hier snel op anticiperen. Zij zijn in het bezit van de NVKL-erkenning en voldoen aan alle verplichte wet- en regel geving, opleidingen en vakkennis waarop zij bovendien tweejaarlijks getoetst worden.

MEETINSTRUMENTATIE

Uw klimaat instrumenta e specialist voor diverse meetoplossingen

De Sigma 05 sensorhub is de centrale aansluit eenheid van het nieuwe modulaire E+E intelligente sensor systeem. De hub is voorzien van analoge, vrij verkiesbaar en schaalbare uitgangen. In principe is iedere E+E opnemer met Modbus RTU uitgang aan te sluiten op de Sigma 05.

Beschikbare meetvoelers voor de Sigma

EE872 - modulaire voeler voor CO, %RV, °C en druk. 2

EE072 - rela e e voch gheid en temperatuur voeler

EE074 - temperatuur voeler

EE671 - HVAC luchtsnelheid voeler

EE680 - luchtsnelheid en temperatuur voeler voor laminaire flo

De EE212 rela eve voch gheid en temperatuur transmi ers zijn voorzien van een uitwisselbare sensor p mod le . In de sensor p ijn de kalibra e aarden van de desbetreffende sensor opgeslagen!

Features

Uit isselbare sensor met kalibra e gegevens

•Verschillende uitvoeringen

•Coa ng an de vocht sensor

•Robuuste snel te monteren behuizing

•Geen bewerkelijke kalibra e erkzaamheden

•Op oneel display

Coen van de Sande, directeur NVKL

Fle ibel isselen an sensoren!

ISH 2023

WARMTEPOMPEN, WARMTEPOMPEN EN…

De ISH is terug van weggeweest. Het was een verademing om na de ‘coronajaren’ weer elkaar faceto-face te ontmoeten viel van diverse kanten te horen. Een gelukkige bijkomstigheid was dat er ook echt iets te zien en te ervaren viel. Zo toonden fabrikanten de nodige noviteiten. Met name de aandacht voor warmtepompen was deze editie ongeëvenaard.

Exposanten

Tijdens deze ISH-editie waren er 2025 exposanten aanwezig, een daling vergeleken met de vorige ‘fysieke’ ISH in 2019 toen er 2.532 kwamen opdraven. Ze waren afkomstig uit 54 verschillende landen. De exposanten waren over het algemeen te spreken over de kwaliteit van de bezoekers. Een fabrikant merkte, terecht op, dat de bezoekers meer gericht zoeken naar informatie. “Een verschil met vroeger toen de ISH voor menig installateur vooral een ‘feestje’ was. Door alle regelgeving en de stijgende energieprijzen worden installateurs nu echter gedwongen zich meer te verdiepen in bijvoorbeeld warmtepompen. We merken dat ze zich volop aan het oriënteren zijn.”

Bezoekers

Inmiddels duurt de ISH 5 dagen, deze editie van 13 tot en met 17 maart. Dit jaar bezochten rond de 154.000 bezoekers de ISH. Een forse daling, die helaas, de beurs al langer parten

speelt. In 2019 kon de ISH nog 190.000 bezoekers begroeten, in 2017 rond de 200.000. Evenals bij de exposanten zet wel de internationalisering van de beurs door. Tot de toplanden behoorden Nederland, Italië, Frankrijk, Zwitserland, België, China, UK, Polen, Oostenrijk en Turkije. Duizenden landgenoten namen dus wederom de moeite om de ISH te bezoeken. Ze waren erg te spreken over de beurs, aldus de organisatie. Deze ISH-editie scoorde, evenals de afgelopen twee keer, extreem hoge cijfers. Volgens een onderzoek van de Messe zelf gaf 94% van de bezoekers aan hun doelen voor het beursbezoek te hebben gerealiseerd. Bovendien was 96% tevreden over de rijke verscheidenheid van de exposanten en de getoonde oplossingen.

Aandachtsgebieden

Wat kregen al die bezoekers voorgeschoteld? IZ focuste zich deze editie met name op warmtepompen en ventilatiesystemen. En niet zonder reden. Een grote verandering vergeleken met de vorige editie was namelijk de extreme aandacht voor warmtepompen; met name luchtgebonden oplossingen. Dat

heeft alles te maken met de stijgende energieprijzen en Europees beleid om de aanschaf van warmtepompen te stimuleren. Het nieuwe toverwoord in de branche is propaan. Verscheidene fabrikanten geven aan dat je wel “iets met propaan moet tonen, om te laten zien dat je meedoet”. Een ander veel voorkomend koudemiddel was R32.

Vierde generatie

Daikin liet de nieuwe, vierde, generatie Altherma warmtepompen zien. Er is zowel een propaan- als R454c versie. De propaanversie is groter gedimensioneerd, omdat die vooral bedoeld is voor de bestaande woningbouw, waar de randvoorwaarden (isolatie, oude afgiftesystemen en dergelijke) niet altijd optimaal zijn. Beide versies komen in de loop van 2024 op de markt. De warmtepomp zal beschikbaar zijn in vermogensklassen van 4-12 kW. De Altherma 4 is ‘slim’ in huis én daarbuiten, dankzij de nieuwe bediening met touchscreen en mogelijkheden voor bediening en probleemoplossing op afstand. Daarnaast is deze oplossing compatibel met domotica-systemen en energiebeheersystemen van andere partijen/derden.

Daikin liet de nieuwe, vierde, generatie Altherma warmtepompen zien

Materiaalbesparing

Mitsubishi Electric kon in sneltreinvaart de trends opsommen die nu de boventoon voeren in warmtepompland: geluidsdemping en de overstap op meer milieuvriendelijke koudemiddelen. Ook circulariteit begint steeds meer opgang te maken. En dat geldt eigenlijk voor onze branche in haar totaliteit. Dat heeft niet alleen te maken met Europese wetgeving, maar ook zoals IZ al eerder schreef, met het gebrek aan materialen, componenten en producten door de verstoorde logistieke aanvoerlijnen tijdens de pandemie én de naweeën daarvan. Wat betreft die groeiende aandacht voor het materiaalgebruik nog een interessante noviteit van Mitsubishi Electric. De fabrikant toonde tijdens de ISH een nieuw buitendeel van een luchtgebonden warmtepomp (Ecodan Suite) voor de seriematige bouw die met zo min mogelijk materialen is ontworpen. Zo is er maar 0,35 kg koper gebruikt en weegt de unit slechts 39 kg.

Databeheer

‘Data is het nieuwe goud’, wordt wel eens gezegd. En terecht. Data levert een schat aan inzichten op over energieprestaties, de conditie waarin het systeem zich bevindt en het gebruik ervan. Eveneens van Mitsubishi Electric was een nieuw cloudbased systeem voor databeheer. Melcloud bevindt zich nu nog in de pilotfase. De bedoeling is om het dit jaar nog te gaan uitrollen en er geleidelijk aan meer functionaliteiten aan toe te voegen. Het is dan onder andere te gebruiken door installateurs, eindgebruikers en de engineeringafde-

ling van de fabrikant voor innovatie input.

Ventilatie

Op het gebied van ventilatie en luchtbehandeling neemt de aandacht voor gebalanceerde ventilatiesystemen sterk toe. Dat geldt eveneens voor filtering en de monitoring van de binnenluchtkwaliteit. Onder andere via CO2- en RVsensoren. Dit heeft alles te maken met de pandemie van de afgelopen jaren. Hetzelfde geldt voor de grote verscheidenheid aan ‘touch-free’ oplossingen die de exposanten lieten zien.

Binnenluchtkwaliteit

Brink toonde zijn nieuwe draadloze zenders en ontvangers, bedoeld voor zowel bestaande woningbouw als nieuwbouw. Het systeem is eenvoudig te installeren en integreren. Er zijn diverse varianten beschikbaar, bijvoorbeeld een standenschakelaar, CO2- sturing, maar ook een RV-sensor of een combinatie van CO2 sensoren met een schakelaar. Volgens de firma neemt het aantal parameters om de binnenluchtkwaliteit te meten toe. Daarnaast krijgt de Flair-serie er twee nieuwe telgen bij: de Flair 450 plus 600. De getallen verwijzen naar het aantal kuubs per uur. De serie bestaat uit gebalanceerde ventilatie-oplossingen. Met de 450 en 600 wordt gemikt op iets grotere eenheden, bijvoorbeeld penthouses of buurthuizen en grote woningen.

Balansventilatie

Met de Aircabinet mikt AL-KO vooral op scholen. Het is een decentrale

balansventilatie unit die per lokaal kan worden geïnstalleerd, zowel binnen als tegen de buitengevel. Het apparaat heeft vier geluidsdempers, daardoor blijft de geluidsproductie laag: rond de 35 dB(a). Per lokaal wordt in de praktijk gewerkt met luchtverversing van 10001200 kuub per uur. Het systeem heeft een elektrische naverwarmer en een CO2-sturing.

Bevochtiging

Nu de aandacht voor de binnenluchtkwaliteit toeneemt, is er ook meer oog voor bevochtiging. In veel gebouwen is de luchtvochtigheid zo laag, dat er extra moet worden bevochtigd. Condair toonde de Humilife die te gebruiken is in huizen en kan worden geïntegreerd in domotica-oplossingen. Het apparaat beschikt over een speciaal membraam met het oog op de hygiëne.

Opmerkelijk

En dan kwamen we ook nog wat opmerkelijke stands tegen. Zo waren Chinese fabrikanten weer ruimschoots vertegenwoordigd. Maar wat vooral opviel was dat de stands professioneler oogden. Cordivari toonde op haar stand dat je design wel kunt overlaten aan de Italianen. Het bedrijf presenteerde onder andere Badge en Window radiatoren. Ook opvallend tot slot: sommige fabrikanten, zoals de Apen Group, kunnen misschien maar beter geen Nederlandse vestiging openen 

De ISH vindt plaats van 17 – 21 maart in 2025 in Frankfurt am Main

Met de Aircabinet mikt AL-KO vooral op scholen

De nieuwe wireless switches van Brink zijn te koppelen aan een CO2-, maar ook bijvoorbeeld een RV-sensor

De Condair Humilife is te gebruiken in huizen en te integreren in domotica-oplossingen

Materialenpaspoort

WARMTEPOMP WORDT DUURZAMER

Vaillant lanceerde tijdens de ISH de eerste warmtepomp met een materialenpaspoort. Het gaat om de aroTHERM split lucht-/waterwarmtepomp, die ook in monoblock uitvoering verkrijgbaar is. Waarom is dit een belangrijke

ontwikkeling?

Met een levenscyclusanalyse of LCA wordt de milieu-impact van bijvoorbeeld een warmtepomp gemeten en onafhankelijk getoetst. De verkregen data zijn nodig om een materialenpaspoort samen te stellen.

Materialenpaspoort

Een materialenpaspoort bevat gedetailleerde informatie over zowel de kwaliteit, de herkomst als de locatie van materialen en producten. Het geeft daarmee inzicht in de materiële, circulaire en financiële (rest)waarde van een gebouw. De som van alle gebruikte materialen in een bouwproject vertaalt zich in een score; de Milieu Prestatie voor Gebouwen (MPG).

MPG

Nieuwe gebouwen in Nederland zijn gebonden aan de MPG. Het gevalideerde meetinstrument drukt in een cijfer uit wat de belasting van het gebouw (of een compleet project) is op het milieu. Sinds juli 2021 mag de MPG maximaal 0.8 bedragen. Anno 2030 zal dat slechts 0.5 zijn. Materialen die geen certificering in categorie 1 hebben, wegen zwaarder in de MPG-berekening. Gebruik je wél duurzame categorie 1 producten, dan valt de score lager uit.

Voordelen

Vaillant’s aroTHERM split lucht-/water warmtepomp is nu de enige warmte pomp met een categorie 1 materia lenpaspoort. Een groot voordeel dus. Bovendien wordt het met een gunstige MPG-score makkelijker om duurzaam heidssubsidies binnen te harken, wat de warmtepomp extra aantrekkelijk maakt. Daarnaast valt de score bij BREEAMcertificeringstrajecten hoger uit. En, zit je als aannemende partij in een gunstige uitgangspositie bij overheidsaanbestedingen.

Doelgroepen

De aroTHERM is verkrijgbaar in vermogensklassen van 3,13 tot 10,25 kW en heeft een COP van 4,89. De geluidsdruk (Q2 op 5 meter afstand) zit tussen de 29 en 36 dB(A).

Netwerk

Met de LCA wordt een fikse stap gezet in de goede richting. Waarschijnlijk zullen andere fabrikanten nu wel volgen. De volgende stap is om ook een netwerk op te zetten voor de inzameling van materialen om zo recycling eenvoudiger te maken.

Infrastructuur

Is daarmee de kous af? Nee. Het uiteindelijke doel van circulariteit is om zoveel mogelijk een-op-een producten en componenten te hergebruiken. Maar dat vereist een geheel nieuwe infrastructuur waarbij rekening wordt gehouden met retourlogistiek, refurbishen en een fabrieksinrichting die erop is afgestemd.

Ervaring

Marcel de Graaf is de eigenaar van HR Premium Parts. Het bedrijf legt zich toe op de revisie van onderdelen van ventilatiesystemen, WTW-units, warmtepompen, verwarminging- en

solarinstallaties. HR Premium Parts krijgt het installatiemateriaal via twee routes. Direct, als een installateur bij aankoop van een gerefurbished onderdeel een defect onderdeel inlevert en via gecertificeerde verwerkers.

Belangstelling

De belangstelling voor gereviseerde onderdelen is gigantisch toegenomen. De Graaf noemt onder andere materiaaltekorten door de onzekere geopolitieke situatie en de verduurzamingstrend als redenen. Wat hem betreft is de groeiende aandacht voor LCA-analyses een goede ontwikkeling. “Alleen dient het wel duidelijk te zijn, wat er precies wordt gemeten. Gaat het bijvoorbeeld alleen om de milieu-impact van de materialen of ook van de winning ervan en het transport? Hierbij geldt dat de milieu-impact van revisie altijd veel kleiner zal zijn dan nieuw produceren. Een mooie kans voor fabrikanten om nog beter te scoren in een LCA.”

Makkelijker maken

Om de circulariteit te bevorderen, pleit hij daarnaast voor een betere afvoer van materialen en systemen via monostromen (gescheiden inzameling) en ontwerpen voor hergebruik. “In de auto-industrie gebruiken ze hetzelfde platform om verschillende auto’s mee te bouwen. Daar zou de installatiesector ook naartoe moeten. Op die manier zit er veel overlap in gebruikte onderdelen en maak je het terugwinningsproces en hergebruik een stuk eenvoudiger.” 

Vaillant’s aroTHERM split lucht-/waterwarmtepomp

Hybride warmtepomp

JUISTE OF OVERBODIGE VERPLICHTING?

In 2022 maakte de overheid bekent dat iedere Nederlander

vanaf 2026 bij de noodzakelijke vervanging van zijn cv-ketel, verplicht wordt naast de nieuwe cvketel een hybride warmtepomp te plaatsen. Techniek Nederland en de Nederlandse ketelfabrikanten stonden te juichen, maar hoe

kijkt de Hollandse installateur naar deze ontwikkeling. Is hij ook zo blij?

Wanneer we er wat nuchterder naar kijken, zijn er aantal zaken die opvallen. De overheid zal zeggen ‘we nemen deze maatregel, omdat we daarmee noodzakelijke CO2 reduceren’. De branche of beter gezegd de fabrikanten van hr-ketels zijn blij, omdat hiermee hun aantallen cv-ketels nog jaren op een hoog niveau verkocht kunnen blijven worden. En mogelijk zijn de netwerkbeheerders blij, omdat hiermee in tijden van echte kou er minder aanspraak gemaakt wordt op hun dan overbelaste weerafhankelijke elektriciteitsnetwerk.

Technische noodzaak?

De gemiddelde installateur krijgt er opnieuw gespecialiseerd werk bij. Zij zullen daardoor meer en beter geschoold personeel moeten zien te vinden. Maar waar? De belangrijkste vragen zijn echter: Wordt hybride technisch een succes en is deze tussenstap technisch wel noodzakelijk? En dan de Nederlandse

consument; die er op te wachten?

Het waarom

Om op deze vraag antwoord te geven, zouden we dit vanuit de posities van verschillende partijen moeten doen. Allereerst de consumenten. Zij zijn het vanaf 2026 eenvoudigweg verplicht. Waar nog weinigen over praten, is het feit dat dit soort installaties relatief duur zijn voor de consument. Hij weet al vanaf dag één dat hij na pakweg 15 jaar opnieuw een forse investering moet plegen en dan in installaties zonder aardgas.

Netcongestie

Onze overheid als andere belanghebbende wil de burger om twee redenen aan de hybride warmtepomp hebben. Natuurlijk vanuit het oogpunt van CO2-reductie en een lagere gasconsumptie. Maar tevens in deze eerste fase van verduurzaming vanwege de balans op ons elektriciteitsnetwerk. Als in de winter tijdens koude dagen velen volledig elektrisch (met warmtepompen en infraroodpanelen) hun huis willen verwarmen en wind- en zonne-energie tekort schieten, kan een netinfarct snel

ontstaan. Tijdens deze momenten de hr-ketel laten werken, zou dan kunnen schelen.

Fabrikanten

Als voorlaatste partij in de rij zijn daar de verschillende fabrikanten van cvketels. Sinds jaar en dag verhandelen deze partijen ruim 400.000 cv-ketels per jaar. De aardgasloze toekomst zal deze partijen zeker benauwen. Daarom lijkt hun invloed onderbouwd met waarheidsgevoelige argumenten richting de overheid, te hebben geholpen. Met het verplichten van hybride hebben ze blessuretijd verkregen voor de handel van hun gasgestookte producten.

Installateurs

De laatste in de rij zijn de installatiebedrijven. Voor de installateur is een hybride installatie hydraulisch gezien aanzienlijk complexer. En mochten de warmtepomp en hr-ketel van verschillende merken zijn, dan moet hij ook nog eens een noodzakelijke en hopelijk slimme schakeling aanbrengen. Maar behalve regeltechniek en hydrauliek zal het in vele woningen stoeien worden met de ruimte. En dan hebben we nog

niet eens gehad over voldoende en goed opgeleid personeel.

Werking

Hybride installaties bestaan uit een traditionele hr-combiketel, die hydrau lisch vrijwel altijd gekoppeld is aan een lucht/water warmtepomp met een gering vermogen. In deze combinatie neemt de warmtepomp voor een deel de warmteproductie van de hr-com biketel over. Tijdens koudere winterse omstandigheden laat de warmtepomp de warmteproductie dan over aan de hr-combiketel. In voor- en najaar is de warmtepomp verantwoordelijk voor de productie van warmte. Wanneer de warmtepomp en ketel elkaar afwisselen verschilt van merk tot merk. Sommigen laten bij 4 °C buitentemperatuur de opwekking overschakelen naar de cvcombiketel, een ander laat dit over aan de vraag van de kamerthermostaat of kijkt naar het beste rendement.

Koppelingen

Wellicht niet altijd de beste maar zeker wel de betrouwbaarste zijn hybride combinaties waarvan de hydrauliek en regeltechniek op elkaar zijn afgestemd. In Nederland zijn nog zo’n 6 of 7 ketelfabrikanten actief tegenover misschien wel 30 tot 40 leveranciers van warmtepompen. Dat iedere combinatie goed werkend en energiebesparend zal zijn, lijkt dan ook een utopie. Soms zijn er twee pompen aanwezig, hoe wordt dan de afstemming geregeld en wie bepaalt regeltechnisch de afstemming tussen cv-ketel en warmtepomp? Ketelfabrikanten hebben na lang aarzelen de warmtepomp uit noodzaak omarmd en zijn met hun combinaties op dit front wellicht beter voorbereid op de gezamenlijke werking dan leveranciers uit de warmtepomphoek.

Geluid

Bij plaatsing zal rekening moeten worden gehouden met de plek van het buitendeel. Relatief eenvoudig moeten de leidingen van buitenunit naar binnenunit te realiseren zijn. Daarnaast dient men te letten op eventuele

geluidsoverlast voor de bewoner zelf of voor één van zijn buren. Er wordt volop gewerkt aan geluidsreductie van deze units, maar ga er daarmee niet vanuit dat geluidsklachten niet meer voorkomen. Gelukkig hebben niet alle lucht/ water warmtepompen een buitenunit nodig. Bij sommigen is het buitendeel in de binnenunit opgenomen. Dat is fijn voor de buren, maar daarmee is een eventuele geluidsklacht wel naar binnen gehaald. Anderen laten hun warmtepompen werken op afgezogen warme ventilatielucht. Daarmee is de kans op geluidsklachten minimaal.

Plaatsingsruimte

Voor een complexere installatie is simpelweg meer ruimte nodig. Voor hen die in één keer een all-electric warmtepomp willen, betekent dat nog meer installatieruimte. Bij all-electric komt er onder andere een groot boilervat en een flink buffervat bij. Daar moet wel ruimte voor zijn. Hybride vraagt dan minder ruimte, omdat de hr-combiketel zorgt voor de warmtapwaterproductie,

waardoor boilervat en ook vaak het buffervat ontbreken. Toch zal in vele woningen waar al nauwelijks plaats is voor de hr-combiketel een hybride installatie lastig worden. We mogen hopen op het vernunft van de techneut. Want naast de installatie moet er ook bij service en onderhoud fatsoenlijk te werken zijn aan deze duidelijk complexere installaties.

Afgiftesystemen

Door het brede scala aan aanbieders is het moeilijk om eenduidige informatie te geven over dé hybride installatie. Wat we zeker niet mogen onderschatten, is welke invloed het afgiftesysteem kan hebben op het comfort en de mogelijke financiële besparing. Wanneer consumenten verplicht dit soort installaties moeten aanschaffen, zal voor hen de gereduceerde hoeveelheid CO2 bijzaak zijn. Zij zullen vooral blij zijn als het comfort minimaal gelijk blijft en zij daarnaast nog flink besparen op hun energiekosten. Natuurlijk zal het rendement van de warmtepomp gunstig worden beïnvloed, wanneer de woning

is voorzien van vloerverwarming. Toch is dit lang niet altijd noodzakelijk en kunnen radiatoren en convectoren zeker ook goede resultaten geven. Moderne radiatoren kunnen vrijwel bij iedere temperatuurafgifte nuttig verwarmen met hoge rendementen. Convectoren zijn goed in te zetten wanneer het om nieuwe convectoren gaat, die zijn voorzien van kleine ventilatoren. Normale convectie is met een lage temperatuurvoeding nauwelijks gegarandeerd, waardoor er geforceerde convectie nodig is. Door deze aanschaf worden de totale kosten voor de consument natuurlijk wel weer hoger. Het gaan voor de laagste investering of voor het beste resultaat zal altijd een moeilijke afweging blijven. We mogen hopen dat leveranciers van hybride combinaties ook het juiste advies geven over de eisen waaraan afgiftesystemen dienen te voldoen. Dat geeft een grotere garantie op het behalen van prestaties.

Vragen

Installateurs moeten zich realiseren dat de consument bij de aanschaf van deze dure installaties een aantal vragen heeft. Als eerste wil hij natuurlijk weten welke financiële besparing er gerealiseerd gaat worden. Oftewel, is de terugverdientijd interessant? Daarnaast zit men zeker niet te wachten op meer problemen en storingen. De systemen zijn echter zonder meer ingewikkelder en kwetsbaarder geworden. Wanneer we kijken naar de beloften die diverse hybride leveranciers doen, dan zien we gasreducties tussen de 40% en 70%.

Men lijkt echter minder transparant te zijn over de hoeveelheid noodzakelijke kilowatturen elektriciteit. Dat gasreductie in deze tijden essentieel is, mag duidelijk zijn, maar in de financiële winst voor klanten moet de aardgasreductie wel worden verrekend met het meer gebruiken van elektriciteit. De werkelijk besparing voor consumenten zal dan ook garant staan voor een lange terugverdientijd. Daar kijken milieu- en klimaatgelovigen minder naar dan de gemiddelde consument die straks verplicht is tot deze stap.

Bestaande woningbouw?

Natuurlijk wordt hybride binnen de branche breed gedragen. Met partijen als de overheid, ketelfabrikanten, Techniek Nederland lijkt er ook voldoende daadkracht te zijn. Maar hoe staan de fabrikanten en leveranciers van warmtepompen tegenover het hybride tijdperk? Behalve uit de warmtepomphoek van ketelfabrikanten blijft het voor de rest relatief stil. Geloven zij eigenlijk wel in hybride of zien ze meer in een directe overgang naar volledig elektrisch?

Milieu-impact

De ontwikkelingen staan in warmtepompland in ieder geval niet stil. Zo bleek recentelijk dat de milieu-impact van veel warmtepompen groter is dan werd aangenomen. Feitelijk gezien zouden ze zelfs verboden moeten worden, maar via een sluw geitenpaadje worden ze vooralsnog gedoogd. Echter, hoe zit het straks met de milieu-impact bij hybride installaties, met cv-ketel en warmtepomp?

HT-warmtepompen

Daarnaast zien we de doorontwikkeling van HT-warmtepompen. Vanuit die hoek valt te vernemen dat nageisoleerde woningen vanaf de jaren ’80 relatief eenvoudig op een all-electric warmtepomp kunnen overstappen. Hun stelling is eenvoudig. Als de woning nu al met een hr-ketel 24 uur lang met maximaal 50 graden warm te houden én te krijgen is, dan kan een moderne HT-warmtepomp dat ook prima realise-

ren. Dat betekent dus in één keer van het aardgas af. Bovendien kan men het extra gebruik aan elektra deels compenseren met de eigen zonnepanelen. Wordt deze trend ingezet door warmtepomppartijen die niet actief zijn in de ketelproductie en verkoop dan kan in vele gevallen hybride een onnodige tussenstap zijn. De kans bestaat echter dat deze strijd beslecht wordt via lobbyisme, marketingkracht en regelgeving.

Advies

Hybride kan een goede oplossing zijn. Maar de kans op foute installaties, onvoldoende besparing en hoge storingspercentages doemt wel op aan de horizon. Mijn advies aan het consortium Team Duurzaam Installeren, dat momenteel onderzoekt hoe hybride slimmer en sneller geïnstalleerd zou kunnen worden, luidt dan ook: laat uitsluitend combinaties toe die gezamenlijk goede oplossingen hebben bedacht voor hydrauliek en regeltechniek. Blijft dit achterwege, dan staat hybride garant voor veel problemen en weinig besparing. Wat verder kan helpen, is als marktpartijen met hybride systemen hun serviceniveau en ondersteuning zouden verbeteren. Mijn contacten in de installatiebranche klagen hier steen en been over. De klachten gelden over de gehele linie; van marktleiders tot kleine nieuwe partijen. Blijkbaar denken directies nog altijd dat goede service geld kost, terwijl het tegenovergestelde vaak waar is 

Auteur: Rob Verbrugge, Verbrugge Klimaat Advies

VOOR EEN TOCHTVRIJ BINNENKLIMAAT

Kenmerken Plafair luchtverdeelpanelen

Tochtvrije luchtverdeling

Volledig geïntegreerd in het systeemplafond (geen uitstekende delen onder plafond)

Geschikt voor inleg in standaard systeemplafond 600 x 600 mm en 1200 x 600 mm

Luchtverdeelpanelen zijn koppelbaar boven het systeemplafond

Gering gewicht

Eenvoudig te monteren

Toepasbaar bij geringe hoogte boven het systeemplafond

Eenvoudig te demonteren voor onderhoud

Schonere inblaaslucht

Lage drukken dus energiezuinig

Leverbaar in vele kleuren en afmetingen

De textiele onderzijde van het Plafair luchtverdeelpaneel is luchtdoorlatend over het gehele oppervlak. Hierdoor ontstaat een gelijkmatig uitblaaspatroon met een zeer lage luchtsnelheid.

Het Plafair luchtverdeelpaneel is in combinatie met systeemplafonds uitermate geschikt voor toepassing in kantoren, scholen, laboratoria en ziekenhuizen.

Elektrische boiler

Met droog element

Zuinig omgaan met kostbare energie, daar is deze boiler erg goed in. Het roestvast stalen vat heeft een droog element en vraagt zodoende geen onderhoud. Daarnaast is de boiler zelferend. Hij leert het gebruikspatroon van de gebruiker, zodat hij alleen voorverwarmt wanneer dat echt nodig is.

Ontdek meer over onze E-Smart Plus boiler op www.masterwatt.com.

Droog element Roestvast stalen vat Zelflerend vermogen

Scan de QR-code voor meer informatie of mail naar

info@masterwatt.com

R32-warmtepomp

ENERGIEBESPARENDE VERWARMING EN WARMWATERVOORZIENING

Met de Hisense R32 Hi-Therma warmtepomp introduceert HS

Climate Solutions een oplossing voor energiebesparende verwarming en warmwatervoorziening.

Deze lucht/water-warmtepomp heeft een hoge efficiëntie, de SCOP bedraagt tussen de 4,92 en 5. Tot een buitentemperatuur van -25°C zorgt hij voor comfortabele warmte in huis.

De Hisense R32 Hi-Therma warmtepomp gebruikt, net als andere lucht/ water-warmtepompen, de energie uit de buitenlucht om een woning te verwarmen. Hij maakt hiervoor gebruik van het eco-vriendelijke koelmiddel R32. De warmtepomp verwarmt overigens niet alleen woning én water (tot 60°C), maar kan ook koelen tijdens warme dagen.

Controle over verwarming

De warmtepomp beschikt over een geïntegreerd bedieningssysteem. Deze beheert de temperatuur in maximaal zeven individuele ruimtes. Dankzij de intuïtieve bediening en het ronde beeldscherm heeft de eindgebruiker hier de volledige controle over. Deze kan eenvoudig de gewenste tempera tuur per ruimte en dagdeel instellen of schakelen naar andere instellingen. Daarnaast toont dit scherm direct de status van de warmtepomp: blauw voor koelen, geel voor verwarmen en oranje voor het verwarmen van tapwater. Met de WiFi koppeling en Hisense Smart

APP kunnen instellingen op ieder tijdstip en iedere plaats worden aangepast.

Stille functie

De Hisense R32 Hi-Therma warmtepomp heeft een stille functie. In deze modus produceert het systeem 35 dB geluid. Dat is minder dan de wettelijk toegestane 40 dB. Hierdoor kan de warmtepomp aan de buitenmuur, op een balkon of een andere geschikte locatie geplaatst worden.

Hybride of Full-electric Door de uitgebreide regeltechniek van de Hisense R32 Hi-Therma warmtepomp kan deze op verschillende manieren geïnstalleerd worden. Ten eerst als hybride variant, wat met vrijwel iedere bestaande cv-ketel mogelijk is. Liever helemaal geen aardgas meer gebruiken

ziening? Dan is de warmtepomp ook als

VORMEN VAN KOELING ONDER DE LOEP

De meest traditionele manier van koelen is via airconditioning. Steeds meer mensen ontdekken de multi-inzetbaarheid van airco’s en ze komen dan ook in steeds meer Nederlandse huishoudens voor. Met een simpele druk op de knop is een ruimte in een mum van tijd op een prettige temperatuur. Achter dit ogenschijnlijke simpele apparaat gaat nog altijd een zeer slimme techniek schuil.

Bij passieve koeling wordt gebruikgemaakt van koelwater. Dit is vaak gewoon cv-water dat door de installatie stroomt. Door dit cv-water indirect (via een platenwisselaar) in contact te brengen met bijvoorbeeld bronwater van een bodemgebonden warmtepomp, wordt de cv-watertemperatuur naar beneden gebracht.

wasco.nl/koel-wonen

PASSIEVE KOELING MET LUCHT-WATER WARMTEPOMP

Bij deze vorm van passieve koeling wordt gebruikgemaakt van het koelvermogen van een buitenunit. Hiervoor moet wel het koudemiddelcircuit draaien en ook de compressor. Het cv-water wordt bij deze methode gekoeld door het koude circuit.

Met een wtw-installatie kan worden gekoeld als de buitentemperatuur lager is dan de binnentemperatuur. Hoe dit werkt? De relatief warme binnenlucht stroomt door de kruisluchtwisselaar en kruist de koelere buitenlucht. De warmte wordt afgegeven en daardoor koelt de binnenlucht. Bij een verschil van 5°C of meer is het mogelijk om de binnenlucht met circa 3°C te koelen.

ADIABATISCHE KOELING

Adiabatische koeling wordt ook wel verdampingskoeling genoemd. Het werkt aan de hand van waterverdamping waarmee de lucht wordt afgekoeld. Bij adiabatische koeling wordt buitenlucht gebruikt en ingeblazen. Het is dus ook ventilatie en verbetert de binnenlucht aanzienlijk. Het toegepaste koudemiddel is water. Dit verdampt in de luchtstroom en verandert van vloeistof naar gasvormig. De energie die daarvoor nodig is, wordt uit de binnenlucht onttrokken. De binnenlucht koelt daardoor af.

Meer weten over deze verschillende methodes van koelen (en de techniek erachter)?

Check wasco.nl/koel-wonen

VIJFTIG JAAR GEBERIT

In 1973 werd de Nederlandse Geberit organisatie door het Zwitserse moederbedrijf opgericht. Geberit bedacht het inbouwreservoir en de 2-toets bedieningsplaat voor een waterbesparende spoeling, samen met een assortiment dat onder meer bestaat uit af- en aanvoersystemen, installatiesystemen, douche-oplossingen, AquaClean douchewc’s en diverse badkamerseries. In 2000 is GISeasy speciaal ontwikkeld vanuit de Nederlandse marktvraag. Door dit product werd de ontwerpvrijheid in de badkamer vergroot en de weg vrijgemaakt voor meer flexibiliteit en keuzevrijheid in de sanitaire ruimte. Revolutionair, 50 jaar geleden, was ook het Pluvia hemelwaterafvoersysteem dat Geberit op de markt bracht. Het was duurzamer - kleinere diameters en besparing werkzaamheden - en architectonisch leidde het tot een nieuwe fase in bouwen: door kleinere diameters en geen leidingafschot was het mogelijk afvoerleidingen binnen het gebouw te installeren. Het aanzicht van het pand veranderde daarmee. In 1990 kwam Mepla op de markt: een multilayer waterleidingsysteem met persverbindingen. Bij de start waren dit bronzen fittingen, later zijn hier messing en vooral kunststof PVDF-fittingen aan toegevoegd. Sinds 2021 biedt Geberit met FlowFit een nieuwe generatie persverbindingen. Ook de Geberit douchewc mag niet vergeten worden. In 1978 werd de eerste douche-wc-bril ‘Geberella’ al op de markt gebracht. Een jaar later volgde het eerste complete systeem ‘Geberit-OMat’. 45 jaar later heeft dit geresulteerd in de AquaClean douchewc-serie.

Met de overname van Sphinx in 2015 richt het bedrijf zich niet alleen meer op installatie-oplossingen voor achter de wand, maar ook op sanitaire producten voor de wand. Hierdoor biedt Geberit een installatie van sanitairtechniek met badkamerkeramiek, zoals bijvoorbeeld het inbouwreservoir achter de wand, met het closet voor de wand.

“We hebben in de afgelopen jaren ook een uitgebreid

MATZWARTE SIFONS

Viega heeft twee matzwarte sifons aan haar programma toegevoegd. De kleur zwart heeft de afgelopen jaren veel terrein gewonnen op het gebied van interieurdesign en badkamerinrichting. Steeds vaker wordt daarbij gekozen voor een matte uitvoering die badkamer of toilet een luxe en tegelijkertijd ingetogen en elegante uitstraling geeft. Ook de afvoertechniek ontkomt niet aan deze ontwikkeling. De aanvulling op het Viega programma afvoeren, sifons en toebehoren voor wastafels en bidets zijn de matzwarte uitvoeringen van de bekersifon, modelnummer 5753 en de buissifon, modelnummer 5611.5. De bekersifon is voorzien van een verstelbuis van 75 mm en een afvoerbuis van 200

cursusprogramma ontwikkeld, waarmee we praktijk en theorie delen,” aldus Menno Portengen, directeur Geberit Nederland. “We weten dat een goede service voor onze klanten essentieel is voor hun succes en staan hen daarom bij met planning, logistiek, installatie, productonderhoud en snelle en doordachte technische ondersteuning. Tegelijkertijd integreren wij de kennis en ervaring van onze klanten weer in al onze ontwikkelingen en productverbeteringen.”

Als wereldwijd opererende groep kijkt Geberit vooruit en wil het bedrijf een leidende rol spelen in de transformatie naar een duurzame sanitaire industrie. Zo ook in Nederland. Denk aan waterbesparende producten, nieuwe logistieke oplossingen en energie-efficiënte productielijnen. De Geberit Groep is vanwege haar duurzaamheidsmanagement in de top 1% van alle door EcoVadis genoteerde bedrijven geplaatst in alle sectoren wereldwijd. Daarnaast is Geberit Nederland sinds begin 2023 onderdeel van een pilot, waarbij Geberit het bosbeschermingsproject van de Zwitserse stichting myclimate in Tanzania steunt. Met deze vrijwillige bijdrage wil Geberit de CO2opname veiligstellen die gelijk staat aan de onvermijdelijke uitstoot die ontstaat bij de productie van keramiek. Alle keramische producten uit de badkamerseries Geberit ONE, Acanto, Xeno2, iCon, Smyle en VariForm maken deel uit van dit initiatief.

mm; de beker heeft een diameter van 50 mm. De buissifon is uitgevoerd met verstelbuis van 120 mm en afvoerbocht van 220 mm.

AFHANKELIJK VAN ELEKTRICITEIT

Stoppen met een bedrijf gaat niet zomaar, daar ben ik inmiddels achter gekomen Enkele lopende werken moeten nog worden afgemaakt, de monteurs moeten een goede nieuwe plek krijgen, de opgebouwde voorraad moet worden opgeruimd etc. Met enorm veel begrip en medewerking van diverse leveranciers is dit in gang gezet en zal dit ook allemaal goed komen. Wel komen er heel veel herinneringen aan werken en storingen naar boven bij mij tijdens deze opruimwerken. Mijn kantoor, ook een plek met veel herinneringen, heeft een andere bestemming gekregen. Ik mag de laatste periode op een andere plek werken. Het was niet de eerste interne verhuizing, maar nu dus wel de laatste.

Tijdens al deze werkzaamheden ben ik erachter gekomen hoe afhankelijk we zijn van elektriciteit. Even wat nazoeken op het internet of de computer, een briefje of column opzetten, of een bakkie koffie zetten. Het is allemaal zo simpel, maar kan niet zonder elektriciteit. Ik had het hierover met een paar bouwvakkers in de kantine waar we met enig knutselwerk koffie hadden geregeld, Daarna ging het gesprek over op de verschillende beroepen die we vertegenwoordigden. De timmerman nam als eerste het woord. Hij claimde onder de aanwezigen het oudste beroep te hebben, iets dat gelijk in twijfel werd getrokken. Maar de beste man refereerde aan de ark van Noach, die toch gemaakt was door timmermannen. De metselaar sprak dit echter tegen. Volgens hem was de door metselaars gemaakte muur van Jericho een stuk ouder. Mijn elektricien hoorde dit allemaal kalm aan en wees op het feit dat op de zevende dag van de Schepping er al licht was, en wie zou hiervoor de draden hebben getrokken?

Na deze wijze woorden zijn we weer aan de slag gegaan. Maar inderdaad, zonder elektriciteit gebeurt er maar weinig.

3 Frisse lucht

Een gezond binnenklimaat creëren met decentrale ventilatie van SIEGENIA.

AEROMAT VT-serie: meer opties voor moderne gevels en ventilatieconcepten.

➊ Gecontroleerde ventilatie met mogelijke warmteterugwinning

➋ Effectieve en snelle montage door het ontbreken van hinderlijke en vervuilde ventilatiekanalen Ook met gesloten ramen comfortabele ventilatie

[Twee generaties installateurs, vader Dick en zoon Tim Visser, schrijven om beurten een column op persoonlijke titel]

Dick Visser Installatiebedrijf Visser in Twisk

Melissa

DUURZAAMHEID IN DE RUIMTE

Eind jaren 80 initieerde de European Space Agency (ESA) het Melissa Project. Het doel was om ‘Regenerative Life Support Systems’ te ontwikkelen. In de afgelopen 30 jaar zijn grote vorderingen gemaakt, die ook interessant zijn voor de installatietechniek in de gebouwde omgeving. Waar hebben we het dan zoal over?

Christophe Lasseur is het Hoofd van het Melissa Project. Melissa staat voor ‘Micro-Ecological Life Support System Alternative’. ESA beoogt hiermee Life Support Systems te ontwikkelen, waarmee voeding, water en zuurstof worden gewonnen uit het afval van ruimtevaartmissies. We spreken dan

WATERBEHANDELING

over gesloten kringlopen of circulariteit. Om deze doelstelling te verwezenlijken is een sleutelrol weggelegd voor installatietechniek.

9 kg afval

Per dag produceert een astronaut of kosmonaut op z’n Russisch, ongeveer 9

Een andere vinding die zijn weg heeft gevonden in de waterbehandeling zijn Biostyr-biofilters van Veolia Water Technologies. Deze combineren een biologische reactor en een fysiek filter in één enkele structuur voor de verwijdering van organische, stikstofhoudende en deeltjesverontreiniging bij de behandeling van gemeentelijk en industrieel afvalwater. Standaardonderdelen van de Biostyr-module zijn onder andere: mondstukken, luchtrooster, filtermedia, een vloer en een inzetstuk. De cel is gemaakt van een betonnen structuur verdeeld in twee stukken. Het onderste gedeelte bevat de actieve biomassa, de filtermedia en een luchtrooster aan de onderkant. Deze wordt van het bovenste gedeelte gescheiden door een betonnen plafond voorzien van nozzles, waar het behandelde water doorstroomt en zich verzamelt in een reservoir boven de filterbodem. Filterbedden zijn gemaakt met vulmateriaal Biostyrene. Afvalwater wordt toegevoerd aan de basis van de cel. Proceslucht wordt ook aan de basis geïnjecteerd via een luchtrooster. Actieve biomassa, die zich ontwikkelt op de media, breekt het koolstof- en stikstofhoudend afval af. Het behandelde water stroomt door de nozzles en wordt bovenaan de cel afgevoerd.

kg aan afval. “We hebben het dan onder andere over CO2, urine en zweet”, vertelt Lasseur. Voor langdurige missies zouden hieruit weer nieuwe voedingsstoffen moeten worden teruggewonnen voor de bemanning. Daar is al het een en ander aan ervaring mee opgedaan, “maar in de hedendaagse ruimtevaart recyclen we eigenlijk alleen nog condensatie”.

Kop koffie

Uit urine kan je niet alleen water terugwinnen, maar ook kalium en stikstof. Daar komen de nodige handelingen bij kijken, zoals filteren en koken. Maar het werkt. “We grappen wel eens dat een astronaut in de ruimte in feite herhaaldelijk dezelfde kop koffie drinkt.”

Bioreactor

Zuurstof terugwinnen vergt ook verscheidene stappen. Met behulp van bioreactors (micro-algen), aanwezige CO2 en stikstof worden water en zuurstof geproduceerd. Dat zijn ook belangrijke bestanddelen om planten en daarmee bijvoorbeeld je verse salade

te laten groeien. Zonlicht is nog wel een dingetje, maar inmiddels kan dat worden nagebootst met speciale lampen.

Binnenklimaat

Hoe zit het eigenlijk met de klimatologische omstandigheden in een ruimtevaartuig? De temperaturen zijn min of meer hetzelfde, vertelt Lasseur. Zo rond de 20 °C. De druk ligt iets lager: 800-900 milibar. Ventilatie is een issue. Met ruimtes die verschillende functies met elkaar verbinden en een mogelijke landing op een vreemd hemellichaam in het achterhoofd, moet contaminatie worden vermeden. Levert dat geen oplossingen op, die ook bruikbaar zijn in bijvoorbeeld een pandemie op aarde?

Concurrent Design

Het voert te ver om in dit artikel diep in te gaan op alle issues waar de ruimtevaart mee te maken krijgt. We willen alleen een indruk geven, wat er zoal speelt en waar wij wellicht als sector ook ons voordeel mee kunnen doen. Naast het denken in gesloten kringlopen, is dat bijvoorbeeld Concurrent

Design. Je zou het ook wel kunnen omschrijven als integraal ontwerpen, gebaseerd op prototypes. Wij zijn in de gebouwde omgeving nog steeds gewend aan lineair ontwerpen. Iedere schakel in de bouwkolom, te beginnen bij de architect, levert zijn bijdrage en gooit het dan over de schutting bij de volgende discipline. Vaak ontaardt deze werkmethodiek in stroperige trajecten, waarbij deelontwerpen slecht op elkaar aansluiten en tijdens de bouw nog modificaties nodig zijn.

BIM+

Bij Concurrent Design, zitten alle partijen bij elkaar. Ze werken als het ware

GRIJSWATERSYSTEEM

in een BIM en maken continu nieuwe prototypes van een, laten we zeggen ruimtebasis. Deze leveren belangrijke inzichten op, waardoor de volgende in de reeks steeds meer het optimum benadert. In de praktijk werkt dit vaak sneller en heeft deze methodiek een positief effect op de onderlinge verhoudingen. Concurrent Design is met name interessant bij het ontwerp van complexe structuren. Nu de installatiequote in gebouwen toeneemt en het steeds nauwer luistert bij de onderlinge afstemming tussen bouwkunde en ons vakgebied, zou deze werkmethodiek ook voor de bouwkolom aantrekkelijk kunnen zijn. 

Het Melissa-project heeft geleid tot interessante spin offs. Een aantal ontwikkelingen hebben ook hun weg gevonden in de gebouwde omgeving. Onder andere in de Villa Troglodyte, die in 2019 werd opgeleverd in Monaco. De Franse architect, Jean-Pierre Lott ontwierp een luxe villa, die ingebed ligt in een rots. De woning heeft een oppervlakte van 520 m2 en telt vier verdiepingen en een ondergronds verwarmd zwembad. Lott heeft zoveel mogelijke lokale of gerecyclede materialen gebruikt. Denk bijvoorbeeld aan beton met een laag CO2-gehalte, kurk, hout en kalksteen. Via ramen, lichttunnels en passerelles krijgt de woning voldoende daglicht binnen. En dankzij PV-panelen stroom. De verwarming vindt plaats via betonkernactivering. Daarbij worden ruimtes verwarmd of gekoeld door water te pompen door leidingen in de kern van een betonnen vloer of plafond (en niet vlak onder het vloeroppervlak, zoals bij vloerverwarming). BKA werkt met LT-verwarming (LTV) en HT-koeling. Doordat de watertemperaturen weinig afwijken van de omgevingstemperatuur, is er minder energie nodig dan bij een conventionele klimaatinstallatie. Een voordeel ten opzichte van vloerverwarming is dat de soort vloerafwerking nauwelijks invloed heeft op de werking van de klimaatinstallatie. BKA werkt het beste in combinatie met een weersafhankelijke regeling van de aanvoertemperatuur met een maximum en een minimum aanvoertemperatuur van respectievelijk 29 °C en 18 °C. Naast het duurzame BKA heeft villa Troglodyte een gebalanceerd ventilatiesysteem dat zorgt voor de toevoer van verse lucht en afvoer van vervuilde lucht. De waterbehandeling is direct geënt op vindingen die zijn gedaan bij het Melissa Project. De firma FIRMUS ontwikkelde het FGWRS-systeem dat zowel grijs water recyclet als energie bespaart. Het systeem werkt dankzij membraanprocessen en -technologieën die het mogelijk maken grijs water te behandelen, zodra het is opgevangen. De unit recyclet meer dan 80% van het grijze water dat kan worden hergebruikt in douches, wastafels en vele andere waterapparaten van een behuizing. Gekoppeld aan een energieterugwinningssysteem, kan het 70% van de grijswaterenergie terugwinnen. Volledig geautomatiseerd kan de unit op afstand worden gemonitord. Het grijswatersysteem is hoofdzakelijk bedoeld voor collectieve woningen met een aanzienlijke hoeveelheid grijs water, maar is ook verkrijgbaar als een versie voor individuele woningen.

Aircoverwarming

INSTALLATEUR MOET OOK IN DE WINTER VOL AAN DE BAK

Airco-installateurs moeten nu ook in de winter vol aan de bak. Dat klinkt misschien verrassend, maar de vraag naar de aircosystemen om mee te koelen én te verwarmen neemt toe. En niet zonder reden. Recentelijk viel nog in de media te lezen dat “verwarmen met de airco tot 40% zuiniger,” zou uitvallen. Ron Bosch, adviseur en HBO-hoofddocent Installatietechniek dook er in voor IZ.

Hedendaagse airco’s kunnen zowel verwarmen als koelen, maar hoe verloopt dat proces ook alweer? Laat me u even meenemen in een korte uitleg over de werking van het systeem.

Verwarmingsmodus

Zoals u wel eens heeft vernomen, onttrekken warmtepompen warmte aan de buitenlucht, zelfs bij lagere buitentemperaturen. Zo maakt een warmtepomp van laagwaardige buitentemperaturen hoogwaardige warmte, voor de afgifte aan een warmteafgiftesysteem. Dit gebeurt via een elektrisch aangedreven compressor die zich in de buitenunit bevindt.

Hernieuwbaar

Met een warmtepomp wordt wel tot 80% van de energie die nodig is voor het verwarmen van een huis uit de buitenlucht gehaald. We hebben daarmee dus een gratis en oneindig hernieuw-

bare energiebron tot onze beschikking om gebouwen mee te verwarmen.

Koelmodus

Voor het koelen, werkt het systeem omgekeerd en wordt warmte aan de binnenlucht onttrokken door het binnendeel en afgevoerd naar de buitenlucht via het buitendeel. Het koudemiddel biedt in feite gas aan het binnendeel aan, waarna de ventilator kan gaan koelen. We hebben het hier over de zogenaamde koudemiddelcyclus. Warmte van binnen en buiten het huis wordt overgedragen. De ene keer om te verwarmen en de andere keer om te kunnen koelen.

Warmtepomp

Stap voor stap verloopt het proces als volgt:

•  De verdamper zet het vloeibare koudemiddel om in een gas om warmte aan de buitenlucht te onttrekken.

•  Vervolgens perst de elektrische compressor het gas samen, waardoor de temperatuur stijgt.

•  In de condensor geeft het gas zijn warmte af aan het verwarmingssysteem en neemt het opnieuw zijn vloeibare vorm aan.

•  Het expansieventiel verlaagt de druk van het koudemiddel, waardoor de cyclus opnieuw begint.

Airco

Er zijn verschillende soorten warmtepompen. In dit artikel beperken we ons tot systeem 1.

Warmtepompvarianten:

1. Lucht/lucht war mtepomp (airconditioningsysteem);

2. Lucht/lucht war mtepomp met warm tapwater (combiwarmtepomp);

3. Lucht/water war mtepomp (verwarmingssysteem);

4. Bodemwar mte of grondgebonden warmtepomp (verwarmingssysteem);

5. Hybride war mtepompsystemen (verwarmings- en koelsysteem);

Opbouw

Een airconditioningsysteem bestaat uit een buitendeel en één of meerdere

Visualisatie koelings- en verwarmingsproces. Bron: Daikin

binnendelen. Bij het koelen in de zomer haalt het binnendeel warmte uit de binnenlucht en het buitendeel geeft de overtollige warmte af aan de buitenlucht. Bij verwarmen werkt dit principe precies andersom. Via het koudemiddel wordt de overtollige warmte of koeling verwijderd. De meeste in de handel zijnde lucht/lucht warmtepompen kunnen koelen én verwarmen.

Subvarianten

Dit systeem kent twee subvarianten:

•  Een Single-Splitcombinatie:

Dit betreft bijvoorbeeld één installatie voor één ruimte, waarbij één binnendeel is gekoppeld aan één buitendeel.

•  Een Multi-Splitcombinatie:

De basisinstallatie blijft hetzelfde zoals bij een Single-Split- combinatie. Het enige verschil is dat er tot vijf binnendelen kunnen worden aangesloten op slechts één Multi-Splitbuitendeel. En mocht de behoefte veranderen, dan kan de installatie daarop worden aangepast. Zo kunt u op een later tijdstip extra binnendelen installeren.

Goedkoper?

Een airco verwarmt een huis goedkoper dan een cv-ketel, vooral nu met de stijgende gasprijzen. Door een huis (deels) te verwarmen met een airco gebruik je minder gas. Hoeveel je kunt besparen op gas hangt af van meerdere factoren, zoals de COP-waarde, de prijs voor gas en elektra, het type airco en het vermogen van de airco. De technische adviseurs van leveranciers kunnen u tijdens een adviesgesprek vertellen

welke besparing u kunt realiseren met hun systemen.

Kosten

Hoeveel je uiteindelijk gaat betalen voor het energiegebruik is geheel afhankelijk van de systeemconfiguratie. Denk daarbij aan het gekozen type, het bepaalde vermogen, het aantal units en het fabricaat. Vergelijk dan ook goed de verschillende systemen die leveranciers aanbieden, zodat u de meest energiezuinige airco kunt adviseren aan uw klant. Soms kunnen de aanschafkosten hoger uitvallen, maar de gebruikskosten lager. Houd dus ook hier rekening mee. En nogmaals: blijf altijd letten op de inkoopprijzen van elektra en gas. Anders kan je geen betrouwbare inschatting geven.

Comfort

Inmiddels worden aircosystemen ook steeds vaker benaderbaar via remote access oplossingen. Zo heeft Daikin de Onecta app ontwikkeld. Via een link met Google Assistant of Amazon Alexa beschikt de eindgebruiker nu over spraakbediening. Nog meer gebruikersgemak en comfort dus. Daarnaast zien we steeds meer aircosystemen op de markt verschijnen met intelligente thermische sensoren. Na het bepalen van de ruimtetemperatuur, zorgen deze sensoren ervoor dat de lucht gelijkmatig door de ruimte wordt verdeeld, voordat er wordt overgeschakeld naar een luchtstroompatroon dat warme of koele lucht stuurt naar ruimtes die dit nodig hebben.

COANDA EFFECT

Andere voordelen

•  Met een airco is een ruimte sneller op temperatuur, lucht is een snelle verwarmer.

•  Verwarmen met een airco is goedkoper dan met een gasgestookt toestel.

•  In de zomermaanden kan de bewuste airco ook koelen.

•  Indien uw klant beschikt over PVpanelen, kan een groot deel van de gevraagde energie zelf worden opgewekt.

Nadelen

•  Alleen de ruimte waar de airco is opgesteld, wordt verwarmd. Voor het verwarmen van meerdere ruimtes is een Multi-Split systeem nodig, zoals hierboven uitgelegd.

•  De kosten van een airco met meerdere binnendelen liggen hoger dan de aanschaf van een nieuwe cv-ketel.

•  De buitenunit van een aircosysteem kan door de scherpe geluidseisen niet bij alle type woningen geplaatst worden. Dit is het geval bij toestellen die een te hoog geluidsvermogen hebben en daarmee een te hoge geluidsdruk genereren op de erfgrens.

Tot slot

Nog enkele tips om het geluidsniveau terug te brengen:

•  Programmeer de airco zodanig dat het apparaat ’s nachts in de stille modus draait.

•  Zorg voor een geluidsdichte omkasting.

•  Selecteer de juiste apparatuur voor de locatie 

Bij het Coanda effect wordt de ventilatielucht van de airco binnenunit stromend via het speciale uitblaasrooster langs het plafond geblazen en valt die vervolgens langzaam naar beneden aan het eind van de worp. De lucht blijft als ware plakken aan het plafond, voordat die aan het eind van de luchtworp weer netjes naar beneden gaat. De ontwerpend technicus heeft bij de selectie en plaatsing van binnenunits hier al rekening mee te houden, om te voorkomen dat de koele lucht koud op de hoofden van eindgebruikers belandt, als die op de bank zitten. Sommige fabrikanten hebben een flash stroom techniek, die op basis van verwarmen of koelen de luchtroosters van de binnenunit zichzelf al hierop laten instellen.

Heb jij hem al? De eerste draadloze weegschaal met EC keurmerk!

Met trots presenteren wij de eerste draadloze weegschaal ter wereld die goedgekeurd is voor handelsdoeleiden: de SRS3EC.

De SRS3EC draadloze koelmiddelweegschaal is de enige draadloze weegschaal met EC-type goedkeuring. Het platform is gemaakt van dik aluminium om de nauwkeurigheid te behouden en de rubberen stootkussens en bumpers beschermen zowel de tank als de weegschaal zelf. De weegschaal is waterdicht, heeft een groot draadloos bereik en metingen kunnen worden afgelezen tot 1 gram nauwkeurig.

Met de SRS3EC kun je flexibel en in alle weersomstandigheden werken en voldoe je aan de EC regels.

ALLEEN DE VAKMENS AAN ZET

Vanaf 1 april is Gasketelwet van kracht. Dat betekent dat alleen gecertificeerde installatiebedrijven mogen werken aan cv-ketels, geisers en gashaarden. Deze bedrijven zijn herkenbaar aan het logo CO-vrij, waardoor het voor iedereen duidelijk is wie de professionele bedrijven zijn. Er zijn nog steeds acht miljoen Nederlandse huishoudens die cv-ketels hebben. En met de die cv-ketels gebeuren helaas nog te veel ongelukken door koolmonoxide waardoor er jaarlijks vijf tot tien dodelijke slachtoffers vallen en enkele honderden mensen gewond raken.

De nieuwe wet is er voor de consument, maar óók voor de vakman en vakvrouw zelf. Want met de wet wordt nog eens bevestigd dat vakmensen van groot belang zijn als het gaat om veiligheid. Die veiligheid laat je niet over aan beunhazen maar aan professionals die investeren in kennis en vakbekwaamheid. Zo’n 15.000 monteurs zijn inmiddels al bijgeschoold en beschikken over een bewijs van vakbekwaamheid. Zij hebben een opleiding gevolgd en het bedrijf heeft de werkwijze aangepast en speciale meetapparatuur aangeschaft. Er zijn nu ongeveer 500 bedrijven die over het certificaat beschikken. Zo’n 2.000 bedrijven

zijn nog bezig om het certificaat te behalen. Veel bedrijven staan nog in de wachtrij. Als die bedrijven hun monteurs hebben bijgeschoold, zich hebben aangemeld voor certificering, de juiste meetapparatuur gebruiken én werken volgens een kwaliteitshandboek, mogen ze in elk geval tot 1 juli hun werkzaamheden blijven uitvoeren. Het duurde lang voordat deze Wet in werking trad. En er is nog een aantal drempels te nemen als we kijken naar het grote aantal bedrijven dat wacht op certificering. Maar als branche laten we zien dat we veiligheid hoog op de agenda hebben staan. Dat we hierin investeren en zichtbaar onze verantwoordelijkheid willen nemen. Alleen vakmensen met kennis van zaken aan zet bij de mensen thuis, zodat veiligheid op de eerste plaats komt

Warmtepompbehuizing

Burgerhout (M&G Group) heeft de Delta-Discovery Air (DDA) warmtepompbehuizing vernieuwd. Het is een oplossing voor het plaatsen van een lucht/water-warmtepomp op hellende daken. De warmtepompbehuizing is de tweede generatie van een succesvolle productlijn die is ontwikkeld op basis van feedback van klanten en eigen inzichten. De esthetisch verantwoorde DDA is zowel geschikt voor het plaatsen van de monoblock als de split unit. Daarnaast is de behuizing nu leverbaar in elke gewenste RAL-kleur, waardoor deze kan worden afgestemd op de kleur van het dak en in de omgeving past. Ook wordt de DDA op

maat gemaakt om te passen bij de warmtepomp. Zo groot als nodig en zo klein als mogelijk voor een perfecte opstelling op hellende daken. Een licht gebogen paneel aan de buitenkant van de behuizing – het gepa-

tenteerde WindShield – elimineert de nadelige effecten van wind op de werking van de warmtepomp. Daarnaast is de Delta-Discovery Air nu ook geschikt voor duurzame warmtepompen met propaan.

Water/water-warmtepomp

Western Airconditioning introduceert de range omkeerbare hoog rendement warmtepompen Sigma Zero

Hi HP die gebruik maken van het natuurlijk koudemiddel R290 (propaan) met een GWP van 3. De Sigma Zero Hi HP is speciaal ontworpen om binnen of buiten op te stellen en is voorzien van een inverter scroll- of zuigercompressor. De warmtepomp is

leverbaar in vijf bouwgroottes met een verwarmingscapaciteit tussen 25 en 70 kW en een koelcapaciteit tussen 20 en 60 kW. De Sigma Zero Hi HP is een compacte unit met een laag geluidsniveau. Naast de uitvoering als omkeerbare warmtepomp is ook een drietal andere uitvoeringen verkrijgbaar. De Sigma Zero Hi om alleen te koelen, de Sigma Zero Hi OH om alleen te verwarmen en de Sigma Zero

Hi HPW waterzijdig omkeerbare warmtepomp.

Sven Asijee Directeur

De plannen zijn er

HOOFDROL INSTALLATIEBRANCHE BIJ ENERGIETRANSITIE

Er werd veel over gepraat. Over de noodzaak. Over de urgentie. Over extra maatregelen die nodig zijn. En eindelijk liggen de plannen er. Op 26 april 2023 werd het aanvullende klimaatpakket van minister Rob Jetten gepresenteerd, dat écht moet bijdragen aan het tegengaan van klimaatverandering. Met een hoofdrol voor de techniek.

Klimaatverandering tegengaan staat al langer op de politieke agenda, maar nu liggen er nieuwe plannen. Het klimaatakkoord hadden we al, maar nu zijn ook de maatregelen gepresenteerd die moeten gaan zorgen voor een vermindering van broeikasgasemissies in Nederland met ten minste 55% in 2030 ten opzichte van 1990. Het kabinet hoopt met de plannen zelfs tot een vermindering van 60% te komen. In alle plannen is het helder: de technische installatiebranche heeft een hoofdrol. Zonder de vakmensen uit onze branche is het niet mogelijk. We nemen je in vogelvlucht mee in de plannen.

Verduurzaming

Het kernwoord in de plannen is -niet onlogisch- verduurzaming. Het gaat bijvoorbeeld om de verduurzaming van gebouwen. In 2030 moeten er miljoenen woningen en gebouwen zijn verbeterd, door onder meer duurzame verwarming en betere isolatie. Huizen met slechte energielabels horen daarmee

tot het verleden. Zo mogen huizen met een energielabel van E, F of G-label niet meer verhuurd worden vanaf 2029. Het gaat daarnaast ook om de verduurzaming van de industrie. Denk hierbij aan het aanpassen van de CO2-heffing en het stimuleren van de ontwikkeling van nieuwe technologieën, zoals biobased bouwen. Ook gaat de overheid scherpere eisen stellen aan plastics: vanaf 2027 moeten die voor minimaal 25 tot 30% bestaan uit hergebruikt- of biomateriaal. Dit moet helpen om de broeikasgasemissies van de industrie te verminderen. Verder moet ook het vervoer een impuls krijgen. Er worden verschillende maatregelen aangekondigd

om elektrisch vervoer te bevorderen, zoals investeringen in laadinfrastructuur en het stimuleren van elektrisch rijden via fiscale maatregelen, en er wordt meer ingezet op biobrandstoffen. Alles is dus gericht op de versnelde transitie naar een duurzame economie om de klimaatdoelen van Nederland te halen. Voor de installatiebranche betekent dit werk aan de winkel.

Zonnepanelen

De ambitie is groot. Als het gaat om zonnepanelen wordt er bijvoorbeeld ingezet op 3 GigaWatt (GW) aan zonneenergie op zee in 2030. Deze panelen moeten tussen de toekomstige wind-

molens op zee komen te liggen. Verder wordt er 222 miljoen geïnvesteerd in zonnepanelen op daken van woningen en bedrijfspanden. Ook wordt er gewerkt aan een aantrekkelijker financieringsaanbod voor huishoudens in de huursector die zonnepanelen willen installeren.. Daarnaast is het van belang dat wordt ingezet op innovatie. Er wordt bijvoorbeeld geïnvesteerd in onderzoek naar nieuwe generaties zon nepanelen, zoals panelen die ook ener gie kunnen opwekken uit zonlicht dat niet rechtstreeks op de panelen valt.

Warmtepompen

En er is natuurlijk ambitie als het gaat om de groei van het aantal warmtepompen in de gebouwde omgeving van ongeveer 250.000 in 2023 naar 1,5 miljoen in 2030. Hoe? Via afspraken met de producenten van warmtepompen gaat de productie- en installatiecapaciteit omhoog, en er komt meer geld beschikbaar voor de aanschaf van warmtepompen, via de Investeringssubsidie Duurzame Energie en Energiebesparing (ISDE). Naast de beschikbare subsidies kunnen huishoudens via het Warmtefonds ook een lening krijgen. Het 0% rentetarief bij het Warmtefonds wordt verbreed naar inkomens tot € 60.000. Met andere woorden: er is geen financiële drempel meer voor de aanschaf van een warmtepomp. Vanaf 2026 worden de eisen aan de efficiëntie van verwarmingsinstallaties verscherpt. De (hybride) warmtepomp wordt de norm voor het verwarmen van onze woningen, winkels, scholen en kantoren. Daarmee krijgen producenten ook meer duidelijkheid en kunnen zij investeren in bijvoorbeeld meer mogelijkheden om sneller warmtepompen te produceren. Ook wordt er, in samenwerking met de techniekbranche, ingezet op het sneller en meer opleiden van vakmensen.

Waterstof

Waterstof kan een belangrijke rol kan spelen als energieopslag, in de industrie en in de mobiliteitssector. Via

verschillende investeringen zet het kabinet in op de ontwikkeling van waterstof. Dat doen ze bijvoorbeeld in Groningen, waar het grootste Europese Waterstofpark op zee moet komen. Verder wordt er € 50 miljoen vrijgemaakt voor de ontwikkeling van een waterstofnetwerk op zee en wordt er gewerkt aan de oprichting van een waterstofbank. Het gebruik van groene waterstof, geproduceerd uit duurzame bronnen zoals winden zonne-energie wordt gestimuleerd. Ook hier is dus voldoende ambitie.

Aan zet Maar er kan geen transitie komen zonder de installatietechniek. En dat ziet men in Den Haag ook. Bij het versnellen van de energietransitie in de gebouwde omgeving te versnellen ligt er een sleutelrol van de vakman en vakvrouw. En dat in een tijd dat er juist hier krapte is. Dat vraagt om actie. Weet de student wel wat de installatiebranche te bieden heeft? Hoe benutten we zij-instroom? En vooral: hoe nemen we onze vakmensen van nu mee in alle ontwikkelingen. Ook daar heeft Den Haag oog voor. Het is noodzakelijk dat er aandacht besteed wordt aan scholing en opleiding om de verduurzaming van de gebouwde omgeving te realiseren. Het is van belang dat nieuwe scholingsen trainingsprogramma’s voor vakmensen in de bouw- en installatiesector worden opgezet om hen te helpen de benodigde kennis en vaardigheden te verwerven om duurzame technologieën te installeren.

Meer dan plannen?

Wat betekenen die plannen op papier nu echt? Wordt dit ook werkelijkheid? Natuurlijk moet er politieke wil zijn om dit ook echt te gaan invoeren. Maar het begint ook bij de branche zelf. Zo is er bijvoorbeeld ingezet op het opleiden van zoveel mogelijk warmtepompmonteurs. In elke regio zijn er inmiddels opleidingslocaties en er is een mbo-deelcertificaat voor hybride warmtepompen. Daardoor kunnen we verwarmingsmonteurs overal bijscholen en kunnen zij-instromers sneller aan de slag. En dat is nog maar het begin! Opleiden en ontwikkelen is een onderdeel van de energietransitie, dat mag wel duidelijk zijn 

Het opleiden en ontwikkelen van vakmensen hoef je niet alleen op te pakken. Kijk op www.wijtechniek.nl en verken welke ondersteuning je kan krijgen.

Wil jij geïnspireerd worden en ervaren hoe de techniek een sleutelrol heeft in de energietransitie? Bezoek dan Huis van Sarah, waarin op een unieke manier de sleutelrol duidelijk wordt. Dat kan voor je bedrijf, of bezoek één van de reguliere voorstellingen. Download de app Huis van Sarah of kijk voor meer informatie op www.wijtechniek.nl

Ook waterstof kan een belangrijke rol spelen

Leidingwatersystemen

NIEUWE ONDERWERPEN EN KENNIS OVER SANITAIRE SYSTEMEN

De vernieuwde ISSO-publicatie

55 biedt professionals een update van bestaande kennis, maar ook een aantal nieuwe onderwerpen voor het ontwerpen en realiseren van leidingwaterinstallaties. Het naslagwerk biedt een gestructureerd overzicht van alle facetten die hiervoor nodig zijn.

De publicatie is een herziening van de uitgave uit 2013 over ‘Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen’. Omdat deze publicatie al relatief lange tijd niet is geüpdatet, was alleen het actualiseren van de bestaande inhoud onvoldoende. Diverse ontwikkelingen in het vakgebied zorgden dat het nodig was om nieuwe en belangrijke onderwerpen aan de publicatie toe te voegen. Bovendien is ook de structuur van het kennisdocument grondig aangepast, waardoor het beter aansluit bij het volledige ontwerp- en realisatieproces van leidingwaterinstallaties.

Overzichtelijkere structuur Specifieke onderwerpen, die voorheen verspreid door de publicatie aan bod kwamen, zijn vanwege hun belang en voor een beter overzicht in één hoofdstuk bij elkaar gebracht. Een mooi voorbeeld is het prominente onderwerp waterkwaliteit, dat nu in een eigen paragraaf extra aandacht krijgt. Op deze manier is het document sneller en gemakkelijker te raadplegen, zonder dat de professional hierbij heen en weer hoeft te bladeren. Daarbij zijn bij verschillende onderwerpen in het do-

cument ook nieuwe, handige schema’s toegevoegd. Ook dit draagt bij aan de volledigheid en gebruiksvriendelijkheid van het document.

Aandacht voor duurzaamheid

Zodra je collectieve leidingwaterinstallaties ontwerpt conform de kennis in deze publicatie, dan weet je zeker dat je voldoet aan de wet- en regelgeving en de laatste stand van kennis en techniek. Natuurlijk spelen comfort en veiligheid hierin een belangrijke rol, maar tegelijkertijd is ook het reduceren van het energiegebruik al in de ontwerpfase van een leidingwaterinstallatie steeds belangrijker. Vandaar dat deze publicatie daar uitgebreid aandacht aan besteedt. Zo is er nu een volledige paragraaf die verschillende duurzame ontwikkelingen behandelt. Hierin worden de thema’s circulair bouwen, energiebesparing en levensduurkosten besproken. Dit maakt het voor ontwerpers duidelijk hoe zij aan de hand van Life Cycle Costing (LCC) en Total Cost of Ownership (TCO)

ook levensduurkosten van een leidingwatersysteem in hun berekeningen en voorstellen kunnen meenemen.

Warmtapwaterbereiding

In het kader van duurzaamheid is –naast de paragraaf over duurzame ontwikkeling – ook het deel van de publicatie dat het onderwerp warmtapwaterbereiding behandelt, geherstructureerd en in lijn gebracht met de NTA 8800. Zeker in modern geïsoleerde woningen heeft warmtapwater een groot aandeel in de energiebehoefte van een woning. De herziening maakt de publicatie bruikbaarder voor het maken van een optimale keuze wat betreft warmtapwateropwekking. Ook hiermee kan de gebruiker dus energie besparen. Daarbij zijn ook hier nieuwe schema’s toegevoegd met onder meer de aandachtspunten van de verschillende systemen.

NEN 1006 als basis

Omdat de NEN 1006 de functionele

deze vernieuwde ISSO-publicatie 55 vind je een update van de kennis, maar ook een aantal nieuwe onderwerpen voor het ontwerpen en realiseren van leidingwaterinstallaties. De publicatie is een herziening van de uitgave uit 2013 ‘Leidingwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen’. Het naslagwerk biedt een gestructureerd overzicht van alle facetten die nodig zijn voor de realisatie van leidingwaterinstallaties. Door diverse ontwikkelingen in het vakgebied hebben we nieuwe en belangrijke onderwerpen aan de publicatie toegevoegd. De structuur van de kennis is aangepast waardoor de publicatie beter aansluit bij het volledige ontwerp- en realisatieproces van leidingwaterinstallaties. Specifieke onderwerpen zijn vanwege hun belang en voor een beter overzicht in één hoofdstuk bij elkaar gebracht. Een mooi voorbeeld is waterkwaliteit, dat nu in een eigen paragraaf alle aandacht krijgt.

Aandacht voor duurzaamheid

eigenschappen voor leidingwaterinstallaties bepalen, is de publicatie feitelijk een praktische en gedetailleerde uitwerking van deze norm. Naast aangepaste passages op basis van geactualiseerde wet- en regelgeving en resultaten van recent onderzoek bevat deze publicatie ook onderwerpen die niet in NEN 1006 zijn opgenomen.

Zodra je collectieve leidingwaterinstallaties ontwerpt conform de kennis in deze publicatie, dan weet je ook zeker dat je voldoet aan de wet- en regelgeving en de stand van kennis en techniek in 2022. Naast comfort en veiligheid is ook het reduceren van het energiegebruik de ontwerpfase van een leidingwaterinstallatie steeds belangrijker. Daarom is er nu een volledige paragraaf die drinkwaterinstallaties in relatie tot duurzaam bouwen behandelt. Zo kunnen ontwerpers ook de levensduurkosten van een leidingwatersysteem in hun berekeningen en voorstellen meenemen.

NEN 1006 als basis

Gloednieuwe onderwerpen

Omdat de NEN 1006 en de Waterwerkbladen de functionele eigenschappen voor leidingwaterinstallaties bepalen, is de publicatie feitelijk een praktische en gedetailleerde uitwerking van deze norm en de Waterwerkbladen. Naast aangepaste passages op basis van geactualiseerde wet- en regelgeving en resultaten van recent onderzoek bevat deze publicatie ook onderwerpen die niet in NEN 1006 zijn opgenomen.

Gloednieuwe onderwerpen

Een heel nieuw onderwerp is de beschrijving van koudtapwatersystemen met actieve koeling, waarmee je ongewenste opwarming van drinkwaterleidingen kunt bestrijden. Met name gebouwen waar vrijwel permanent een hoge ruimtetemperatuur heerst, zoals zorgcentra, zwembaden en sauna’s, is dit geen overbodige maatregel meer. deze publicatie is ook de beschrijving van de warmtapwateropwekking geheel vernieuwd in lijn gebracht met de NTA 8800. Een ander, nieuw onderwerp is een methodische en toepassingsgerichte beschrijving van inregelventielen. Deze kennis is bij warmtapwatercirculatiesystemen onontbeerlijk.

Aandacht voor materiaalkeuze geldt bijvoorbeeld ook voor de nieuw toegevoegde kennis met betrekking tot materiaalkeuze, in relatie tot bacteriologische aangroeipotentie. Om leidingwater gezond en schoon houden heeft de vakman deze kennis steeds vaker nodig. Tot slot zijn ook de SIMDEUM® berekeningsmethodiek en kengetallen aan de publicatie toegevoegd. Verder bevat de nieuwe publicatie meer afbeeldingen, schema’s en rekenvoorbeelden die het ontwerpproces inzichtelijk en toegankelijk maken.

Versie 2023

ISBN 978-90-5044-367-8

Een heel nieuw onderwerp is de beschrijving van koudtapwatersystemen met actieve koeling, waarmee je ongewenste opwarming van drinkwaterleidingen kunt bestrijden. Met name in gebouwen waar vrijwel permanent een hoge ruimtetemperatuur heerst, zoals zorgcentra, zwembaden en sauna’s, is dit een mogelijke maatregel om de installatie bacteriologisch veilig te houden. Het betreft een relatief nieuwe techniek, die in deze nieuwe ISSO-publicatie voor het eerst is meegenomen, maar nog niet normatief is vastgesteld. De paragraaf vertelt wat de techniek precies inhoudt, hoe dit uitgevoerd kan worden en wat hierbij de verschillende aandachtspunten zijn.

Inregelventielen toepassen

Ook handvatten en aandachtspunten voor het toepassen van inregelventielen zijn nieuw toegevoegd aan deze herziene uitgave. Dit onderwerp kwam kort aan bod in de vorige publicatie, maar wordt nu in een aparte paragraaf aanzienlijk specifieker en uitgebreider behandeld. Dit was nodig, want in de praktijk kan het inregelen van warmtapwatercirculatiesystemen problemen opleveren. Dat kan tot lage temperaturen of temperatuurschommelingen in bepaalde deelringen leiden, wat vervolgens weer kan resulteren in bacteriologisch onveilige situaties. Met het toevoegen van deze paragraaf moeten dergelijke problemen in de praktijk worden voorkomen.

BPP-testmethodiek

Een andere paragraaf die is toegevoegd om de veiligheid te waarborgen, is die over leidingmateriaalkeuze

publicatie 55

met betrekking tot bacteriologische aangroeipotentie. Hierin speelt onder meer de BPP-testmethodiek (Biomassa Productie Potentie) een rol. Dit is een betrouwbare graadmeter gebleken om de aangroeipotentie van verschillende materialen te meten en kan dus worden toegepast om onveilige situaties in een leidingwaterinstallatie te voorkomen. De toevoeging van deze paragraaf en de BPP-testmethodiek is niet bedoeld voor het aan- of afraden van specifieke materialen, maar kan wel bijdragen aan bewustwording rond de verschillen in aangroeipotentie van verschillende materialen.

SIMDEUM® berekeningsmethodiek

Tot slot zijn ook de door KWR ontwikkelde SIMDEUM® berekeningsmethodiek en kengetallen aan de publicatie toegevoegd. Deze efficiënte bereke-

ningsmethodiek voor complexere installaties draagt bij aan het ontwerp van duurzame en hygiënische drinkwaterinstallaties met een laag energiegebruik. In de publicatie wordt op verschillende punten naar SIMDEUM® verwezen.

Inzichtelijk en toegankelijk

Naast alle nieuwe kennis en onderwerpen die aan ISSO-publicatie 55 zijn toegevoegd, bevat deze ook meer instructieve afbeeldingen, schema’s en rekenvoorbeelden die het ontwerpproces inzichtelijk en toegankelijk maken

Ga voor de publicatie naar ISSO Open, via www.isso.nl.

Wil je tijdelijk de publicatie bekijken? Dat kan! Meld je daarvoor aan via bestellingen@isso.nl en je krijgt tijdelijk gratis toegang.

TOEGANKELIJK & VEELZIJDIG

INNOVATIEVE WARMTEPOMPBEHUIZING

Burgerhout introduceert de vernieuwde Delta-Discovery Air warmtepompbehuizing met gepatenteerd WindShield wat zorgt voor een constante COP onafhankelijk van wind. Het inspectieluik zorgt ervoor dat de installateur het dak niet meer op hoeft voor onderhoud of kleine reparaties aan de warmtepomp en dankzij het scharnierend achterpaneel heeft de installateur alle bewegingsvrijheid. Ga voor meer informatie naar: burgerhout.nl/delta-discovery-air

Beursbezoek

HOE BEREID IK ME ER OP VOOR?

Tijdens de coronapandemie leek het er even op dat vakbeurzen

niet meer op de belangstelling

van het bedrijfsleven konden rekenen. Maar we willen elkaar toch

graag ontmoeten, bijvoorbeeld

tijdens een ISH. Beurzen zijn

daarvoor een goede gelegenheid en worden weer volop georganiseerd en fysiek bezocht. Hoewel er wel wat veranderd is.

Bezoekers zijn selectiever geworden. Daarnaast is er ook heel veel informatie online te vinden en is een vakbeurs al lang niet meer de plek waar je de allernieuwste ontwikkelingen op één plaats en moment te zien krijgt. Daar kunnen producenten niet meer op wachten. Een snelle en juiste ‘time to market’ is daarvoor te cruciaal geworden.

Verschillen

Maar wat zoek je dan eigenlijk op een beurs? Aangezien de doelstellingen van standhouders en bezoekers (kunnen) verschillen is het voor beide partijen noodzakelijk om zich goed te voor te bereiden op een beurs.

Klanten of kennis

Want je zult als standhouder maar naar een beurs gaan met als doel om nieuwe klanten te ontmoeten. Dan kom je van een koude kermis thuis als blijkt dat het grootste deel van de bezoekers helemaal niet op zoek is naar nieuwe leveranciers of nieuwe producten. Zo

We willen elkaar toch graag ontmoeten, bijvoorbeeld tijdens een ISH. Bron: Messe Frankfurt Exhibition GmbH/ Petra Weizel

bleek tijdens de laatste ISH dat menig bezoeker juist zocht naar meer kennis over een bepaalde ontwikkeling of product, met name warmtepompen.

Bezoekers

Ga je als bezoeker naar de beurs, bedenk dan van tevoren wat je doel is. Is dat een gezellig dagje uit met collega’s, om nieuwe ontwikkelingen te bekijken? Of, om informatie te verzamelen en kennis op te doen?

Vooronderzoek

Het is ook handig is om te weten welke informatie je zoekt. Wat weet je al wel en waar wil je nog meer over te weten komen? Wat zijn de vragen die je hebt? Bepaal op basis daarvan welke stands/ bedrijven je wilt bezoeken. Doe dat vooraf op basis van de informatie die via de website van de beursorganisatie en vakbladen beschikbaar komt over de beurs en de standhouders. En kijk dan ook welke lezingen of seminars je wilt volgen.

Fysiek/online

Bij een goede voorbereiding daarop weet je ook bij welke stand je zonder meer een gesprek wilt aangaan. En bij welke stands je alleen maar wat informatie meeneemt in de vorm van een folder of brochure óf een QR-code inscant.

Ordenen

Een ander voordeel van doelgericht informatie verzamelen, is dat je ook niet met allerlei materiaal op je werk terugkomt dat je eigenlijk niet nodig hebt. Dat maakt het ordenen, opbergen

en terugvinden van informatie ook weer eenvoudiger.

Kennis opdoen

Als je echt alleen kennis op wilt doen, is het heel verstandig om juist het programma met lezingen goed door te nemen. Ga ook na welke bedrijven zelf kennissessies verzorgen. Dat kan natuurlijk tijdens een lezing zijn. Maar soms organiseren bedrijven ook korte kennissessies op hun stand. Of zijn het juist brancheverenigingen die dat soort programma’s aanbieden.

Nieuwe relaties

Is het jouw doel om nieuwe relaties te ontmoeten dan kun je je daar ook maar beter goed op voorbereiden. Want je tijd is beperkt en kostbaar. Kijk daarom of er speciale programma’s zijn waarbij je afspraken kunt maken. Ze worden meestal aangeduid met de term ‘matchmaking’. Een fenomeen dat je steeds vaker ziet tijdens vakbeurzen. En kijk via social media wie er naar de beurs komen, waar jij ook naar toegaat.

Route

Met al die info kun je ook een goede route plannen. En misschien zelfs vooraf afspraken maken, als je iemand op een stand wilt spreken.

Conclusie

Al met al: weet wie en wat je ‘zoekt’ op een beurs. Bepaal een doel en bereid je daar op voor. Zo maak je van je dag op een beurs een nuttige en effectieve dag. Die best ook gezellig mag zijn 

Auteur: STEM Industrial Marketing Community

All-electric met de Dynamis Monoblock warmtepomp

De Dynamis Monoblock is een all-electric oplossing voor zowel kleine woonhuizen als grote panden. Diverse verkrijgbare vermogens van 8 tot 23 kW zorgen ervoor dat u de warmtepomp in bijna elke situatie kunt plaatsen. En met zijn A+++ label en COP tot 4,7* is hij enorm energie-efficiënt.

Ingebouwde Economyzer

De Dynamis Monoblock warmtepompen van Masterwatt beschikken over een ingebouwde Economyzer. Met behulp van deze Economyzer kan de warmtepomp tijdens tapwaterbedrijf hogere temperaturen maken. Hierdoor hoeft u het warme tapwater minder na te verwarmen met bijvoorbeeld een elektrisch element. Zo verwarmt u tapwater efficiënter.

Vermogensmodulatie

Eén van de andere belangrijke kenmerken is dat de warmte pomp moduleert. Door de invertertechnologie stemt hij met sensoren het vermogen af op de benodigde warmtevraag. Hierdoor beperkt hij in-/uitschakelmomenten zo veel mogelijk en is zodoende efficiënter.

Meerdere verwarmingscircuits

De Dynamis Monoblock warmtepompen kunt u op diverse manieren instellen. De ingebouwde regeling biedt de mogelijkheid om twee verschillende verwarmingscircuits met een ander temperatuurtraject aan te sturen.

Combinatie met andere systemen

Doordat verwarmen (en/of koelen) met een warmtepomp onder elektrisch verwarmen valt, is het ook een ideale manier om zelf opgewekte

All-electric

Eigenschappen

Ook geschikt voor topkoeling

COP van 4,7*

Extra zuinig door Economyzer

Geen koelleidingen noodzakelijk

pv-stroom ook daadwerkelijk zo veel mogelijk zelf te consumeren.

Subsidie

Wanneer u een warmtepomp van Masterwatt aanschaft, wordt dit door de overheid stevig beloond. De ISDE subsidie voor deze warmtepompen ligt tussen de € 2.700,- en € 3.600,- euro.

Liever hybride?

Is uw woning nog niet geschikt voor all-electric, of wilt u liever een hybride oplossing? Dat kan; met de Dynamis Split bieden wij een warmtepomp die u hybride kunt installeren. Besluit u op een later moment dat u liever een all-electric warmtepomp heeft dan kan de installatie van de Dynamis Split hierop aangepast worden.

Wilt u meer weten over onze warmtepompen of de mogelijkheden? Neem dan contact op met onze specialisten en bel 085 303 74 50.

* Bij een luchttemperatuur van 7 °C en een water temperatuur van 35 °C (A7/W35). De COP is afhankelijk van het vermogen dat u kiest.

Scan voor meer informatie

Dé specialist in elektrisch verwarmen

Bij Masterwatt zijn we onderdeel van de energietransitie. Wij bieden een complete oplossing en adviseren u met kennis van installatietechniek en bouwkunde. Dit doen wij voor zowel nieuwbouw als bestaande bouw. Of

het nu gaat om elektrische radiatoren, lokale infraroodverwarming, vloerverwarming, boilers of warmtepompen. Wij combineren al deze producten in ons advies voor uw woning voor een klimaatneutrale toekomst.

HOOG RENDEMENT MONOBLOC

Met de Clivet EDGE EVO

2.0 WiSAN-YME monobloc lucht/water-warmtepompen

introduceert Airview een nieuwe generatie warmtepompen, speciaal ontwikkeld voor energie-efficiënte verwarming, koeling en tapwaterproductie in onder meer woningen, kleine kantoren en retail. Deze nieuwste generatie warmtepompen combineren een energiezuinige werking (SCOP tot 5,22 / Energieklasse A+++) met het duurzame en laag GWP koudemiddel R32. Ze zijn standaard voorzien van een geïntegreerd expansievat en primaire watercircuitpomp. Door inzet van de optioneel beschikbare accessoires is de EDGE EVO 2.0 toepasbaar voor ruimteverwarming, warmtapwaterproductie en koeling. Regeltechnisch zijn de units voorbereid voor aansturing van onder meer de secundaire watercircuitpomp, de tapwater waterpomp, 3-wegklep voor schakeling tussen ruimteverwarming en tapwaterproductie, 2-zone-regeling en zonnecollectoren. De warmtepompen zijn evenals tal van accessoires per direct leverbaar uit voorraad. Er zijn elf modellen in een capaciteitsrange van 4,2 tot 30 kW.

Smart Grid ready

WOLF breidt het assortiment lucht/water-warmtepompen uit met de FHA-monoblock. De buitenunit heeft een ge sloten circuit met het koude middel R32. Dit koudemiddel heeft een drie keer lagere GWP dan het nog veel gebruikte R410a en een ho gere energie-efficiëntie. De FHA is ontworpen voor een breed toepassingsgebied: van eengezinswoningen tot appartementsgebouwen en commerciële toepassingen. In cascadeopstellingen kan een vermogen tot 70 kW worden bereikt. De warmtepomp is verkrijgbaar in vijf capaciteiten: Daarnaast is de FHA geschikt voor zowel all electric als hybride toepassingen. Modulerende verwarming, koeling en warm-

watervoorziening is hierbij standaard, evenals een regeling waarin gestuurd kan worden op een bivalent punt of op bijvoorbeeld gas- en elektraprijzen. Deze warmtepomp is flexibel te installeren en beschikt over een ruim aanbod aan optionele accessoires waarmee verschillende opstellingsmogelijkheden gerealiseerd kunnen worden. Hij is Smart Grid ready en kan hij aangesloten worden op de omvormer van een PVinstallatie.

HYBRIDE INSTAPOPLOSSING

Vaillant introduceert de aroTHERM pure, een lucht/ water-warmtepomp geschikt voor hybride systemen. De aroTHERM pure is voorzien van R32 split technologie en beschikbaar in vermogens van 4, 6, 8 of 10 kW. De warmtepomp is een hybride instapoplossing voor zowel installateur als woningeigenaar. Hij is vanaf najaar 2023 beschikbaar bij de groothandel.

Qua prijsstelling valt de nieuwe warmtepomp onder de aroTHERM plus monobloc lucht-waterwarmtepomp. Door het compacte formaat en vermogens van 4 tot 10 kW kan voor ieder woningtype een passend hybride warmtepompsysteem worden ontworpen. Het nieuw vormgegeven binnendeel kan bovendien met of zonder back-up heater worden geïnstalleerd. Mét backup heater is men optimaal voorbereid op een toekomstige all-electric situatie, indien men nu kiest voor een zogenaamde all-electric ready hybride opstelling.

De aroTHERM pure kan als add-on bij ieder type bestaande cv-ketel worden geplaatst of als onderdeel van een compleet nieuw verwarmingssysteem worden geïnstalleerd. In het laatste geval kan gelijktijdig een nieuwe Vaillant cv-ketel worden geplaatst. Naast hybride kan de aroTHERM pure tevens als all-electric oplossing worden toegepast in combinatie met een uniTOWER pure hydraulische toren voor warm tapwater.

De aroTHERM pure werkt tot -25°C buitentemperatuur voor verwarming. Met energielabel A+++ voor verwarming en een COP van maximaal 5,3 (A7/W35) is de aroTHERM pure energiezuinig en komt hij in aanmerking voor geldende subsidies. Het koudemiddel R32 heeft een GWP (Global Warming Potential) van 675. De triVAI hybridemanager van Vaillant biedt gebruikers de mogelijkheid om zowel de actuele gas- als elektraprijs op te geven. Aan de hand van de buitentemperatuur berekent de regelaar vervolgens wat economisch gezien de meest voordelige optie is: de warmtepomp aanzetten of de cv-ketel gebruiken voor ruimteverwarming.

MADE FOR THE FUTURE

LUCHT- EN VUILAFSCHEIDING IN WARMTEPOMPSYSTEMEN

SPIROCOMBI ® MB3

Verwijdert snel en efficiënt (magnetische) vuildeeltjes en circulerende lucht- en microbellen uit het installatiewater.

• Minder storingen en uitval door vervuiling

• Bescherming van kostbare onderdelen

• Nooit meer tussentijds handmatig ontluchten

• Geen luchtophoping in de vloerverwarming

• Besparing op energiekosten

• Beschikbaar van 22mm tot 2”

BEZOEK ONZE WEBSITE SPIROTECH.NL

BENG-ellende

EEN TOETSING

Vanaf 1 januari 2021 moeten de vergunningaanvragen voor alle nieuwbouw, zowel woningbouw als utiliteitsbouw, voldoen aan de eisen voor Bijna Energieneutrale Gebouwen (BENG). Maar die eisen zorgen in de praktijk voor de nodige hoofdbrekens.

IZ sprak erover met Carl-peter Goossen. Hij is directeur van adviseur BouwNext. Daarnaast zat hij in een werkgroep die de NTA 8800 opstelde, een rekenmethode om de energieprestatie van gebouwen vast te stellen.

Nog even recapitulerend; wat houden de BENG­eisen nu precies in?

“Met de BENG-eisen toetsen we hoe energiezuinig een gebouw is. Ze bestaan uit drie onderdelen. BENG 1 heeft betrekking op het totale energiegebruik voor het verwarmen en koelen in kWh per m2 gebruiksoppervlakte per jaar bij een standaard ventilatiesysteem met natuurlijke toevoer en mechanische afvoer. BENG 2 gaat over de

ties en opwekking. En BENG 3 zegt dat het percentage zelf opgewekte hernieuwbare energie, minimaal 50% moet bedragen.”

Wat schort er aan?

“Men neemt als uitgangspunt in de BENG I dat het gebouw beschikt over ventilatiesysteem C en telt dan de netto warmte en koelingsvraag bij elkaar op. Dan kom je uit op een imaginair getal. Dit getal wordt door velen gebruikt als ontwerptool, terwijl het eigenlijk dient om later te toetsen hoe energiezuinig het gebouw is.”

Waarom is dat een probleem?

“Je krijgt in feite dezelfde misstanden als vroeger bij de EPC. Daar kon je bij wijze van spreken met een lek kippenhok toch nog voldoen aan zogenaamde hoge duurzaamheidseisen, zolang je er maar een warmtepomp in opstelde. Met de BENG doet men precies hetzelfde.”

Kan je dat toelichten?

“Recentelijk had ik een pand

klopt er iets niet. In dit specifieke geval zou ik met slechte kozijnen, systeem C en dauerluftung toch goed kunnen scoren, zolang ik maar zonwerend glas gebruikte. In de praktijk zou dat uitmonden in een drie keer hogere energierekening. Hoezo duurzamer?”

Gebeurt dat ook echt?

“Ja, ik hoor genoeg verhalen van collega’s en kozijnbouwers die met zonwerend glas en een suboptimaal installatieconcept voldoen aan de BENG-eisen. Dat is absurd. Ze zouden eigenlijk standaard balansventilatie en nachtventilatie moeten toepassen. En zeker geen zonwerend glas, dat is niet alleen deprimerend binnen, maar ook slecht voor je bioritme.”

Wat is de oplossing?

“Vervang dat imaginaire getal uit de BENG I door de netto warmtebehoefte (EH;nd) (Energy Heating needed) met het beoogde ventilatieregime. Zo zal je eerder de verwarming kun-

houden Al met al kom je op deze manier automatisch uit op betere installatieconcepten, met kleinere warmtepompen als die nu worden toegepast.”

Wat gebeurt er als die BENG I eis niet wordt aangepast?

“Dan kunnen we over pak ‘m beet 5 jaar woningen die nu worden gebouwd voorzien van nieuw glas, omdat we anders op termijn nooit de uiteindelijke doelstelling gaan halen van de duurzaamheidstransitie, namelijk CO2-neutraliteit.”

Verwacht je dat de eis wordt aangepast?

“Ja, als er maar genoeg publiciteit aan wordt gegeven, zou het me niet verbazen als we al binnen een jaar een nieuwe BENG I eis krijgen. Mede omdat de EH;nd eis al geldt in de renovatiesector volgens de Standaard en Streefwaarden én verplicht wordt bij het aanvragen van de nieuwe Energie Prestatie Vergoeding (EPV) die per 1 juli 2023 ingaat.”

HOUD DE VINGER AAN DE POLS IN HET KLOPPEND HART VAN ONS MERK.

Viega World

Wat Viega World tot één van de meest innovatieve en duurzame trainingcentra in de sector maakt? Bij Viega World kunt u de toekomst van de bouw niet alleen ervaren maar ook zien en voelen. Bezoek Viega World online en start uw eigen fascinerende ontdekkingsreis. Viega. Höchster Qualität verbunden.

viega.nl/ViegaWorld

‘FRISSE WIND’

Het is me vaker overkomen: een ‘frisse wind’ aan de andere kant van de tafel. Een nieuwe verantwoordelijke bij een opdrachtgever. En dan moet alles opeens anders. Nu kan het verfrissend zijn om iemand anders in huis te halen en mee te laten denken over de toekomst van het bedrijf. Maar ook dan is het van belang om te kijken waar het bedrijf vandaan komt. En nog veel belangrijker: waar het gezien ontwikkelingen in de markt naar toe moet. Maar bij mensen die een frisse wind willen laten waaien, is dat vaak niet het uitgangspunt. Wel het idee dat het allemaal anders moet. Maar is dat wel handig? En wat moet er dan anders? Vaak komen er dan termen naar voren die vooral betrekking hebben op de eigen organisatie: zakelijker, strakker geregeld, minder service die toch niets oplevert. Maar dat zijn veranderingen die je niet zomaar door kunt voeren. En waar de markt misschien helemaal geen boodschap aan heeft.

Klanten zijn nu eenmaal gewend geraakt aan een bepaalde vorm van service. En ook de interne organisatie is daar op ingericht en aan gewend. Dat wil niet zeggen dat er geen veranderingen doorgevoerd kunnen worden of nodig zijn. Maar net zoals je van een monteur die gewend is om airco’s

te plaatsen niet van de ene op de andere dag een installateur van warmtepompen maakt, zo is het ook met de activiteiten en het imago van je organisatie. En bedenk daarbij: imago komt te voet en gaat te paard. Je bent je zorgvuldig opgebouwde reputatie als bedrijf veel sneller kwijt dan je die opgebouwd hebt.

Daarom is het van belang om goed te kijken aan welke aspecten klanten/de markt waarde hechten, wat er anders kan of moet. En om die veranderingen op een zorgvuldige wijze door te voeren. Niet van de ene op de andere dag een frisse wind laten waaien, maar ook veranderingen nauwkeurig inregelen.

Willem de Vries is Managing Partner van STEM Industrial Marketing Centre. Het kenniscentrum op het gebied van marketing voor technische B2B bedrij ven. Connecten? Scan de QR-code.

ALGEMEEN COLOFON

[ISSN:1872_6607)

OPLAGE: 8.000 EXEMPLAREN

INSTALLATEURSZAKEN Maandelijks verschijnend praktijkblad voor de W-installateur met oog voor techniek én bedrijfsvoering op het gebied van o.a. verwarmen, koelen, ventilatie, airconditioning, sanitair, energie, gereedschap, materialen, regeltechniek en domotica

Uitgave: Merlijn Plus BV

Zuidkade 174

2741 JJ, Waddinxveen

T: 0182 631717

E: info@merlijnplus.nl

Redactie: Frank Stouthart (hoofdredacteur)

Wietse Buma

E: redactie@merlijnplus.nl

Vormgeving en DTP: Yolanda van der Neut

Vaste medewerkers: Ton Meijer (cartoon), ISSO, Willem de Vries, Rogafa, NVKL, Nederlandse verwarmingsindustrie, Dick en Tim Visser en Wij Techniek

Advertenties: Ruud Struijk

T: 0182 631717

E: r.struijk@merlijnplus.nl

Druk: Veldhuis Media BV, Raalte

Abonnementen:

Benelux €18,40, buitenland €23,40 per jaar, excl. BTW. Abonnementen lopen door tenzij 1 maand voor het einde van de abonnementsperiode via e-mail (info@merlijnplus.nl) is opgezegd. Wijzigingen kunnen worden doorgegeven via: installateurszaken.nl/wijzigingen-toezending-iz

© Merlijn Plus BV, 2023

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar gemaakt op welke wijze ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daarin vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs en uitgever aanvaarden echter geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.