IZ september 2022

INCLUSIEF HEAT BOOST FUNCTIE

ONTDEK DE DAIKIN EMURA

DESIGN DAT VOOR ZICH SPREEKT

Het Daikin Emura 3 wandmodel is een lust voor het oog! Ontworpen om ultiem comfort en het perfecte binnenklimaat in uw woning te creëren. Met slechts 90 cm breedte past het systeem perfect boven een deur. Daikin Emura is beschikbaar in mat kristalwit, zilver en mat zwart met een bijpassende infrarood afstandsbediening. Ook te bedienen met de Onecta app vanaf uw smartphone of gewoon met uw stem via Alexa of Google Home voor een verbeterde gebruikservaring.

Daikin Emura kan uw woning volledig gasloos verwarmen tijdens de koude dagen: de Heat Boost functie zorgt voor een extra snelle opwarming, zodat de ingestelde temperatuur sneller wordt bereikt.

Wilt u de Daikin Emura in het echt zien?

Kijk dan op daikin.nl/ experience

 ALGEMEEN

28 KIJK BUITEN JE ZONE

Op donderdag 29 september organiseren Aeres Tech en Opleidingscentrum GOO een kennisevenement vol inspira tie op het gebied van innovatie in de technische branche. Hoofdspreker Andre Kuipers neemt je mee in ‘de realiteit van morgen’. Vanuit zijn ervaring als astronaut vertelt hij over zijn blik op de wereld en de kansrijke toepassingen die er zijn als het gaat om energie en techniek in de toekomst. Duik in de wereld van waterstof, elektrificatie en duurzame oplossingen in de mobiele- en koudetechniek. Na deze middag kijk je op een nieuwe manier naar je eigen uitdagingen in de techniek binnen jouw organisatie! Meld je aan via: www.aerestech.nl/jouwtoekomstindetechniek RUBRIEKEN

“Kennis binnen bouw & installatietechniek haakt vaak ineen”

32 BIOKETELS

Innovatie gaat door

41 IR-LASSEN

Nieuwe kansen voor installateur

Rebris S & E

Ontdek de nieuwe Rebris S & E van hansgrohe. Milieubewust door de energie- en waterbesparende technologieën CoolStart en EcoSmart+ waarmee een duurzame levensstijl wordt ondersteund. Deze waterbesparende functie verbruikt tot maar liefst 60 procent minder water dan gebruikelijke producten zonder comfortverlies met behulp van de AirPower technologie.

Een betrouwbaar kwaliteits product van hansgrohe tegen een aantrekkelijke prijs. Dankzij slimme technologie ook nog eens lagere gebruikskosten. Simpel schoonmaken van de perlator

voor een langere levensduur en een blijvend mooie straal. Met een muntje kan de perlator eenvoudig worden losgedraaid. Het Design is een slank en elegant productontwerp verkrijgbaar in twee vormen: E en S. Met rechte vlakken of juist ronde hoeken past Rebris bij iedere badkamerstijl. Zowel in chroom als in mat zwart.

Meer informatie vindt u op hansgrohe.nl/rebris

Veelzijdig innovatief

Binnenkort gaat Installatievakbeurs Hardenberg van start. Inmiddels al weer de tweede installatievakbeurs van dit jaar. Afgelopen mei zette een verlate VSK-beurs de hernieuwde ‘beursgang’ in. Iedereen kan de vele noviteiten die het vakgebied rijk is nu dus weer in levende lijve aanschouwen. En dat biedt toch iets extra’s. Ook in deze uitgave leggen we het accent op de innovaties die vrij recent het daglicht hebben gezien of die nog in ontwikkeling zijn. Van dat laatste is de adsorptiewarmtepomp een mooi voorbeeld. De eerste uitvoeringen hiervan zullen in 2023 worden geïnstalleerd.

Kies 1 voor een hybride warmtepomp, kies 2 voor een absorptiewarmtepomp, kies 3… Het betreft 30 veldtesten in uiteenlopende gebouwen. Daarbij wordt voortgeborduurd op de kennis die is opgedaan tijdens een recent testtraject, waarover wij in deze uitgave publiceren. Deze adsorptiewarmtepomp is met name geschikt voor bestaande woningen, die niet eerst extra hoeven te worden geïsoleerd. Volgens de ‘vader’ van deze warmtepomp ziet het er allemaal veelbelovend uit, op een aantal kinderziektes na die momenteel worden verholpen. Het benadrukt nog maar eens dat de installatiebranche niet alleen innovatief is maar minstens zo veelzijdig.

Ontdek de Wildkamp app

+ Nóg sneller bestellen, altijd & overal

+ Volledig assortiment onder de duim

+ Met scanfunctie sneller afrekenen in vestiging

+ Altijd alle informatie bij de hand

Vanaf nu beschikbaar

Meer informatie? Ga naar wildkamp.nl/app

Luchtbehandeling in combinatie met warmtepompen

Plug and Play

Plug and play koelen en verwarmen en ventileren dankzij uitbreiding luchtbehandelingskast ClimaPac Compact.

Warmtepompen

STULZ introduceert nieuwe compact luchtbehandelingskasten met als optie een frame voor warmtepompen, welke STULZ ook zelf levert.

Kleiner oppervlak, verbeterde werking

Zich realiserend dat 80% van de gevraagde units een capaciteit tot 15.000 m3/h bezit, heeft STULZ het assortiment geoptimaliseerd.

Meer informatie?

Wilt u meer informatie over deze plug and play oplossing of wilt u direct een offerte ontvangen? Scan dan de QRcode en neem contact met ons op.

18 VELDTEST

Het is bijna zover. De eerste warmtepompen van Cooll worden in 2023 geïnstalleerd. Het gaat om 30 veldtesten in uiteenlopende gebouwen. Daarbij wordt voortgeborduurd op de kennis die is opgedaan tijdens een recent testtraject. Wat waren de bevindingen en waarom is deze warmtepomp zo interessant voor de markt?

20

VIBRATIE

Het welzijn van gebruikers is één van de topprioriteiten van eigenaren van gebouwen. Daarom is zowel de behoefte aan, als het begrip voor goede anti-vibratie oplossingen de afgelopen jaren toegenomen. Aandacht voor het akoestisch

ontwerp van mechanische apparatuur en machines is op dit moment dan ook meer dan ooit van belang.

22

HIGH END INNOVATIE

Er komen steeds meer geïntegreerde duurzame woonconcepten op de markt. Toch blijft het voor gebruikers in veel gevallen nog pionieren. Zo ook voor Huub Lambriex en zijn vrouw Ester van Kuffeler, die een kalkhennephuis met duurzame installatietechniek lieten bouwen in het Friese Oudega.

28 KIJK BUITEN JE ZONE

Bouw- en installatieprofessionals hebben elk hun specialiteit. Maar vaak is ook kennis nodig van buiten het eigen gebied. Bijvoorbeeld bij woningrenovatie komt álle kennis kijken. Het Handboek Bouw & Installatietechniek bevat alle basiskennis op bouw en installatietechnisch gebied.

Op 13, 14 en 15 september wordt Installatie Vakbeurs 2022 gehouden in Evenementenhal Hardenberg. Thema is ‘De toekomst door een groene bril’. Aan het event nemen 140 exposanten deel.

Marketing event manager Eline Kuijsters van de vakbeurs kijkt met enthousiasme uit naar de beurs: “We zien veel nieuwe bedrijven op de beursvloer. Zo’n veertig procent neemt voor het eerst deel. Het verduurzamen van de ge bouwde omgeving belichten we vanuit vier invalshoeken in de Groene hal, energietransitie is er daar één van. Ex posanten laten zien hoe we gas inruilen voor alternatieve vormen van energie. Warmtepompen, warmteboilers, de integratie met solar.”

Kuijsters benadrukt dat de vakbeurs vooral een netwerkevent is. “We richten ons specifiek op Noordoost Nederland. Het is typisch een event om weer eens met elkaar het gesprek aan te gaan. Vorig jaar hebben we de beurs geprofileerd als een reünie waar je elkaar na zware corona-jaren weer kon ontmoeten. Die insteek houden we vast, maar nadrukkelijk gekoppeld aan de kenniscomponent. Daarom organiseren we midden in de Groene Hal het kennistheater met sessies van exposanten en brancheorganisaties. De sessies passen binnen de thema’s Energietransitie, Besparingstechnieken, Circulariteit en Gezond binnenklimaat.”

TVVL tekent voor het programma op de laatste dag van de beurs. Een van de sprekers in het TVVL-blok is DWA adviseur Dick van ’t Slot die met name ingaat op de Kansen en knelpunten voor toepassing warmtepompen. Andere ‘specials’ zijn de Innovatie Tuin, de Sanitair hal en het waterbehandelingsplein, dat de relatie legt met de noodzaak van waterbesparing en het veranderende klimaat.

Meer informatie en tickets zijn te vinden op installatievakbeurs.nl met code 2501.

GROENE BRIL

Onvoldoende vrouwen in de techniek

Drie op de vijf technici en zeven op de tien HR-beslissers zijn van mening dat er onvoldoende vrouwen in de techniek werken. Dit blijkt uit de TechBarometer 2022 van technisch opleider ROVC, een onderzoek onder ruim 1.000 HR-beslissers in de technische branche, 2.500 technici en 1.000 potentiële zij-instromers. Desondanks investeert nog niet de helft (44%) van de organisaties in het aantrekken van meer vrouwen.

Technici schrijven het tekort aan vrouwen in de technieksector vooral toe aan het slechte imago van de branche (59%). Volgens HRbeslissers ligt het vooral aan het feit dat vrouwen in hun jeugd minder in aanraking komen met techniek (30%).

Ondanks het geringe aantal vrouwen in de techniek, vindt de meerderheid van de HRbeslissers (71%) en technici (64%) dat de branche net zo geschikt is voor vrouwen als voor mannen.

Volgens vier op de tien technici (38%) en HR-beslissers (42%) is de branche een stuk minder aantrekkelijk voor vrouwen dan voor mannen. Toch staan vrouwen zelf helemaal niet negatief tegenover de technische branche. De helft van de vrouwelijke potentiële zijinstromers staat zelfs positief tegenover het technisch vakgebied. Bij mannelijke zijinstromers is dit percentage hoger (62%).

Maar als het er echt op aankomt, lijken vrouwen een baan in de techniek toch liever aan hen voorbij te laten gaan. Zo vinden vrouwelijke potentiële zij-in-

stromers vaker dan mannelijke instromers dat een baan in de techniek niet bij hen past (61% versus 46%) én dat het werk lichamelijk te zwaar is (36% versus 28%). Vrouwen overwegen omscholing naar de techniek dan ook een stuk minder serieus dan mannen (14% versus 25%).

Nieuwe versie BRL 600025 over gas

De nieuwe versie BRL600025 ‘Gebouwgebonden gasverbrandingstoestel en bijbehorende voorzieningen voor de toevoer van verbrandingslucht en de afvoer van rookgas’ van InstallQ is verschenen. Deze versie van 15 juni 2022 is aangewezen door het Ministerie van Binnenlandse Zaken en is als toegelaten certificatieschema geregistreerd in het Register Gasverbrandingsinstallaties (CS-1001). Met de BRL voldoen bedrijven aan wettelijke eisen. Ieder jaar vallen er doden en gewonden door koolmonoxide. Om die reden is op 1 oktober 2020 de wettelijke regeling CO-certificering (Gasketelwet) aangenomen. Die stelt dat vanaf

1 januari 2023 alleen gecertificeerde installatiebedrijven en monteurs met een Bewijs van Vakmanschap CO nog bepaalde werkzaamheden mogen uitvoeren aan gasinstallaties, rookgasafvoervoorzieningen of verbrandingsluchttoevoeren. Met een InstallQ-certificering voor BRL6000-25 voldoen bedrijven aantoonbaar aan de wettelijke eisen die worden gesteld in het Bouwbesluit (paragraaf 1.8). De betreffende installatiebedrijven behoren zich op de hoogte te stellen van de inhoud van de nieuwste

versie van 15 juni 2022. Want als gevolg van de toetsingen door TloKB en de RvA zijn belangrijke verbeteringen en wijzigingen aangebracht in de voorlaatste versie van 3 december 2020 (ingetrokken per 15 juni). De digitale versie van BRL6000-25 en een daarin opgenomen interpretatiebesluit, zijn via Open.ISSO.nl gratis beschikbaar (na registratie met een profiel). De BRL is ook te bestellen in drukwerk. Aan de wettelijke goedkeuring van de door InstallQ opgestelde BRL6000-25 gaat een zorgvuldige procedure vooraf. Op 24 juni 2022 heeft de Toelatingsorganisatie Kwaliteitsborging Bouw (TLoKB) de nieuwe versie

van de BRL6000-25 positief beoordeeld. Het schema was al op 15 juni 2022 bindend verklaard door het bestuur van InstallQ en op 7 juni goedgekeurd door de Raad voor Accreditatie (RvA). Hiermee is de beoordelingsprocedure volledig doorlopen en is het certificatieschema definitief.

MAXIMAAL GELUID WARMTEPOMPEN

Sinds 1 april 2021 gelden er geluidseisen voor buitenunits van warmtepompen op percelen met een woonfunctie. Met behulp van een rekentool bepaal je of het geluid van een buitenunit binnen de wettelijk gestelde eisen valt. De rekentool is een Microsoft Office Excel sheet. Hierin worden de verschillende coördinaten van het perceel, van de bron en van eventuele schermen (tuinmuren) op de perceelgrens ingevoerd. Ook is er de mogelijkheid tot extra ontvangstpositie. De rekentool geeft dan een eenvoudige grafische weergave van de situatie (als een plattegrond met de berekende geluidsniveaus op de perceelsgrens met een kleurenschaal) en berekent het maximaal geluidsvermogen.

NVKL heeft naar aanleiding van vragen van installateurs over de complexiteit van de rekentool aan Wij Techniek gevraagd om een e-learning module te ontwikkelen. In samenwerking met Techniek Nederland en Vereniging Warmtepompen is er expertise voor de ontwikkeling ingebracht. De e-learning module is bedoeld als handvat bij het gebruiken van de rekentool. In de module wordt gekeken naar een aantal veel voorkomende situaties uit de praktijk. Stapsgewijs wordt geholpen bij het invullen van de rekentool, waarbij ook een toelichting wordt gegeven op de begrippen bij geluid. Op www.nvkl.nl/rekentool is alle informatie over de wettelijke regeling en de rekentool terug te vinden. De e-learning is gratis en vrij toegankelijk.

GEBERIT FLOWFIT

NOOIT MEER GEREEDSCHAP WISSELEN

Vloeiend en moeiteloos installeren zonder onnodige onderbrekingen? Dat kan met Geberit FlowFit! Geberit FlowFit wordt namelijk verperst met slechts één persbek voor de maten d16 tot en met d40. Hierdoor hoef je nooit meer van gereedschap te wisselen. Een efficiënte workflow direct vanaf de start: dit is de toekomst van installeren. Slim Bekeken! www.geberit.nl/flowfit

REMEHA STEUNT AMSTERDAMSE LEERLINGEN

Remeha en het Jeugdeducatiefonds hebben 93 laptops overhandigd aan de Amsterdamse

Lukasschool. Met deze laptops kunnen de leerlingen aan de slag om hun schoolopdrachten ook via de computer uit te voeren. Dit is onderdeel van Remeha’s nauwe samenwerking met het Jeugdeducatiefonds. De samenwerking met het Jeugdeducatiefonds wordt financieel ondersteund door Remeha’s aandeelhouder Stichting Aandelen Remeha (SAR).

Stichting Aandelen Remeha (SAR) is in 2020 een vierjarige samenwerking aangegaan met het Jeugdeducatiefonds.

Samen willen zij basisscholen helpen bij talentontwikkeling van leerlingen door hulpmiddelen en programma’s aan te bieden. Met deze hulpmiddelen moeten alle kinderen, ongeacht hun thuissituatie, zich zo breed mogelijk kunnen ontplooien. De grote energietransitie vereist een forse instroom van jongeren die een carrière in de techniek ambiëren. Om deze reden

Functioneel “onzichtbaar”

HVAC Luchtgordijnen zijn functioneel en onzichtbaar.

Dit is één van de innovatieve oplossingen met luchtgordijnen door HVAC Nederland. Kijk voor meer informatie op de website.

HVAC levert de oplossing!

hebben SAR en Remeha als doel om, samen met scholen, de techniekthema’s binnen scholen verder te ontwikkelen en te stimuleren en daardoor bij jongeren enthousiasme voor techniek

op te wekken. Voor Remeha en SAR is het aanbieden van de laptops onderdeel van een praktische invulling, waardoor leerlingen zich makkelijker kunnen verdiepen in de techniekthema’s.

KORTE POTEN

Oud-installateur Jaap Schut heeft door de jaren heen een indrukwekkende collectie historisch gereedschap en oude installaties opgebouwd. Alles staat nu nog opgesteld in een loods, maar het plan is om uiteindelijk een museum voor installatietechniek te openen in Naaldwijk. In die collectie bevindt zich ook dit stuk gereedschap. Wat je ermee kan, was Schut lange tijd onduidelijk. Het kostte hem de nodige moeite, maar met enige hulp wist hij het doel te achterhalen, vertelt hij enthousiast. “Als je een ladder neerzet, moet hij gelijk op de vloer staan. Als één poot te kort of te lang is, staat de ladder scheef. Dit gereedschap klem je om de ladderpoot en je schuift ‘m er zodanig omheen dat de ladder recht en in balans staat. Het is van hout met ijzeren banden, maar ik heb geen idee hoe oud dit kan zijn.” U wel? Laat het ons weten: redactie@merlijnplus.nl.

EEN MODERN AFGIFTESYSTEEM BIJ EEN MODERNE OPWEKKER

De afgelopen jaren stond ons vak al in het teken van verduurzaming. Nieuwbouwwoningen worden inmiddels gasloos gebouwd. Maar volgens minister De Jonge moet het tempo waarop de woningmarkt verduurzaamt nog sneller. Vanaf 2026 dienen huiseigenaren bij vervangmomenten van de opwekker te kiezen voor duurzame opties zoals een hybride warmtepomp. En met de huidige energiekosten is de keuze voor een hybride warmtepomp sowieso aan te raden.

Het vervangen van de warmteopwekker door een (hybride) warmtepomp is nog steeds een flinke investering. Meestal blijven dan de radiatoren hangen, terwijl met een nieuw afgiftesysteem meer besparing te behalen is. Zeker met de energiecrisis een aan te raden keuze.

Wanneer het bestaande, vaak verouderde afgiftesysteem niet wordt aangepast, loopt de bewoner bij de huidige energieprijzen tot €1.000,- besparing per jaar mis. Het lijkt wel gewoon warm te worden, maar om dezelfde temperatuur te bereiken met de combi van een duurzame warmtebron en een ‘ouder’ afgiftesysteem’ is meer energie nodig. Bij een (hybride) warmtepomp is een laagtemperatuur-

afgiftesysteem nog zuiniger dan een (meestal aanwezig) conventioneel systeem dat met hoge watertemperaturen werkt. Een moderne opwekker heeft immers een modern afgiftesysteem nodig.

Maar het vervangen van het afgiftesysteem levert méér voordelen op. Op dit moment is er een tekort aan warmtepompen. Levertijden lopen op. Moeten we dan wachten met verduurzamen? Zeker niet! Een modern afgiftesysteem, zoals LT-radiatoren en vloerverwarming werken ook prima met een bestaande ketel. En levert direct een energiebesparing op (ook zonder warmtepomp). Bovendien kan de huiseigenaar de aanschafkosten spreiden als nu het afgiftesysteem wordt vervangen en pas later de warmtepomp. Een direct voordeel voor de porte monnee én het milieu!

Jan Verdonck, voorzitter sectie distributie- en afgiftesystemen van de Nederlandse verwarmings industrie

Vakbeurs SHK Essen

ENERGIETRANSITIE EN DUURZAAM SANITAIR STAAN CENTRAAL

Deze week wordt in het Duitse

Essen de vakbeurs SHK georganiseerd. Ongeveer 400 exposanten uit 16 landen zullen hun aanbod op gebied van sanitair, verwarming, klimaatregeling en digitaal gebouwenbeheer presenteren.

Tot de hoofdthema’s behoren technische oplossingen voor de toepassing van de warmtetransitie, hygiëne in binnenruimten en hygiëne bij drinkwater en digitale badkamers.

Voor de eerste keer is er op SHK Essen een apart beursgedeelte over het onderwerp fotovoltaïsche energie (zonneenergie). In hal 2 presenteren exposanten in een vakforum hun aanbod rondom verwarmen, ventileren, koelen en opwarmen van drinkwater met zonne-energie. De producten omvatten o.a. componenten en functionele onderdelen voor fotovoltaïsche systemen en energieopslagsystemen, en er is ook informatie over aanvragen en vergunningen.

Klimaattechniek

In de hallen 1 en 3 worden de thema’s verwarmingstechniek, ventilatie en klimaatbeheersing, hernieuwbare energiesystemen, en gebouwbeheersystemen en -meettechniek gepresenteerd. De ‘Bundesverband der deutschen heizungsindustrie’ is partner van de SHK

Essen. De branche richt een van z’n pijlers op verwarmen met warmtepompen. Deze kunnen nu efficiënt worden toegepast, niet alleen in nieuwe gebouwen, maar ook in bestaande gebouwen. Een ander belangrijk onderwerp is verwarmen met waterstof via brandstofcelverwarmingssystemen of H2-ready hoogrendementsketels (condensatieketels). Tevens tonen de fabrikanten de zo genoemde energiemanagementsystemen. Deze coördineren producenten en verbruikers in het gebouw en maken zo een maximale efficiëntie mogelijk. Met deze en andere technische oplossingen is de verwarmingssector een centrale bouwsteen voor het bereiken van de

MEER VAKINFORMATIE

klimaatbeschermingsdoelstellingen in de bouwsector.

Sanitair

In hal 2 tonen ook de exposanten van werktuigen en technische uitrusting hun aanbod. De sanitairsector is opgedeeld in sanitairobjecten in hal 5 en sanitairinstallaties en watertechniek in hal 6. De trends in de sectoren zijn onder andere meer comfort en design in de badkamer, en barrièrevrije badkamers. Daarnaast bepalen slimme oplossingen zoals digitale en touch-free bediening van watertoepassingen en duurzame producten van natuurlijke materialen, het aanbod van de fabrikanten 

Het Duitse forum voor hygiëne in de binnenruimte van de vakvereniging SHK NRW gaat in hal 6 in op de afstemming van hygiëne en wonen in binnenruimten. Hoofdthema’s van de dagelijks wisselende vaklezingen zijn innovaties op het gebied van luchthygiëne en de omgang met verontreinigende stoffen, die ook het onderwerp zijn van een begeleidende tentoonstelling. Op het trefpunt ‘Trinkwasser der Bundesvereinigung der Firmen im Gas- und Wasserfach’ presenteren exposanten hun diensten, ideeën en producten met betrekking tot de levering van zuiver en hygiënisch veilig drinkwater.

Een ander vakforum focust zich op een toekomstige energiedrager: Op het dialoogplatform ‘Wasserstoff-Praxis im Dialog’ in hal 2 maken praktische kennis en tentoonstellingen hun opwachting bij de beursbezoekers over het gebruik van op waterstof gebaseerde technologieën. Het gaat hierbij zowel om toepassingsgebieden als om apparaten en componenten. Ook de Campus opleiding voor ambachtslieden en de Start-up-Area zijn in hal 2 aanwezig.

RUBRIEK VAKWERK

Blowerdoortest

GOEDE VOORBEREIDING IS HET HALVE WERK

Roy de Wilde maakte de nodige omzwervingen voordat hij in de installatiebranche terecht kwam. Tegenwoordig werkt hij als adviseur bij Maat Ingenieurs. Daar is hij onder andere betrokken bij blowerdoortesten. Een vak apart, maar uiterst belangrijk om woningen comfortabel en duurzaam te krijgen.

Ooit, lang geleden wilde De Wilde reclameadviseur worden. Maar de 46-jarige besloot toch uiteindelijk een bouwtechnische opleiding te volgen. Hij maakte zijn MTS af, behaalde zijn uitvoerdersdiploma en deed daarna onder andere nog de opleidingen Elektrotechniek en Industriële Automatisering bij het ROC. Het bleek een goede keuze te zijn.

Carrière

Na een carrière bij onder meer kitbedrijven en experts op het gebied van kunststofvloeren, maakte hij recentelijk de overstap naar Maat Ingenieurs en behaalde daar zijn certificaat voor Level I Thermograaf. Het adviesbureau verricht onderzoek naar constructieve veiligheid, verstrekt adviezen over onderhoudskosten en begeleidt verduurzamings- en energiebesparingstrajecten. De klanten variëren van woningcorporaties, tot VvE’s en bouwkundige aannemers.

Werkzaamheden

Over de top drie van werkzaamhe-

den hoeft de adviseur niet lang na te denken. “We worden vooral ingeschakeld om schade aan beton en metselwerkconstructies te onderzoeken of de kwaliteit van isolatie en de wapening van betonvloeren en galerijen.”

Toekomst

De toekomstperspectieven voor het adviesbureau zijn rooskleurig. De vraag naar hun diensten neemt alleen maar toe. “Sowieso omdat partijen meer bezig zijn met energiebesparing en verduurzaming, maar ook door de Wet Kwaliteitsborging die aanstuurt op een grondige controle van EPW-waardes.”

Energielekken

Nu het steeds nauwer luistert op de bouwplaats met de afstemming tussen verschillende partijen, is het van belang om zo snel mogelijk te onderzoeken of een woning echt goed wind- en luchtdicht is en voldoende geïsoleerd. Zo voorkom je immers later ongemakken bij de oplevering. Dat geldt ook voor de installatietechniek. Energielekken zorgen voor hoge rekeningen en een gebrek aan comfort. Zeker als er duurzame, lt-systemen zijn toegepast.

Project

In Heerlen kreeg hij recentelijk de opdracht om een wooncomplex voor ouderen te onderzoeken. De bejaarden klaagden over tocht. “Het ging om een gebouw met drie bouwlagen. We hebben eerst zes woningen geselecteerd die we grondig gingen onderzoeken. De volgende stap was een visuele

Met deze rubriek willen we alle vakmensen in het zonnetje zetten.

Om de maand laten we staaltjes onvervalst vakwerk zien, ingezonden door onze lezers.

inspectie, waarbij onder andere werd gekeken naar de kitlaag bij het glas, de ventilatieroosters, tochtstrippen en de werking van het ventilatiesysteem.”

Blowerdoortest

Daarna was het tijd voor een blowerdoortest. “We hebben eerst de woningen op onderdruk gezet met 50 Pascal en spoten daarna rook op de gevel en aansluitingen tussen de gevel en kozijnen. Uit die blowerdoortest kwam naar voren dat de valdorpels bij de voordeur verkeerd waren gemonteerd. Daardoor was er een kier van ongeveer 0,5 cm onder de deur. Bovendien waren er lekken bij de kozijnen en was het mechanisch ventilatiesysteem niet regelbaar.”

Thermografie

Indien nodig volgt na de blowerdoortest nog een thermografisch onderzoek om de temperatuurverdeling nauwkeurig in beeld te brengen. Voor een onderzoek als in Heerlen moet je al snel een dag of twee uittrekken. Na het advies verhelpen vervolgens andere partijen de opgesnorde problemen.

Performen

De Wilde vertelt enthousiast over zijn werk bij Maat Ingenieurs. Maar de glitter en glamour van de reclamewereld, het uitdragen van een boodschap zijn altijd aan hem blijven trekken. Vandaar dat hij in zijn vrije tijd naast thuisklussen en sportschieten nog graag live de aandacht trekt. Als zanger van een band.

KOSTEN BESPAREN MET GEBRUIK VAN RESTWARMTE

Als koeltechnische branche willen en moeten we vol inzetten op het verduurzamen van onze sector. Dit doen wij door het aanbieden en toepassen van energiezuinige installaties, het gebruik van koudemiddelen met een lage milieu-impact en de inzet van materialen met een lage CO2-footprint die kunnen worden hergebruikt of gerecycled. Daarnaast is een voor de hand liggende optie het benutten van restwarmte. Door de warmte die van koelinstallaties vrijkomt nuttig in te zetten voor verwarming van gebouwen, woningen en industriële processen kan een grote stap worden gezet in de verduurzamingsopgave en bovendien aanzienlijk bespaard worden op de energiekosten. Door de hogere investering in installatietechniek die dergelijke oplossingen met zich meebrengen vraagt dit wel een andere benadering bij onze klanten en de financiers van onze klanten. Men moet bij de aanbesteding van projecten niet beoordelen op de initiële investering, maar op de totale kosten tijdens de levensduur (ook wel Total Cost of Ownership) van installaties. De hogere initiële investering laat zich, zeker met de huidige hoge gasprijzen, in de meeste gevallen ruim binnen de levensduur van de

installaties terugverdienen, waardoor een positieve business case ontstaat.

Vanuit NVKL zijn wij ervan overtuigd dat wij een essentiële sector vertegenwoordigen die echt het verschil kan maken bij het terugdringen van de CO2-uitstoot. Wij geven hier invulling aan door een gids te zijn voor onze leden en ze te inspireren met voorbeeldprojecten van koplopers in de verschillende marktsegmenten, het ontwikkelen en actueel houden van ondersteunende producten en diensten en het fungeren als vraagbaak. Zo leveren we actief een bijdrage aan de verduurzamingsopgaven voor 2030 en 2050.

Veiligheidsappendages APPENDAGES

Appendages voor:

cv-ketels

(hybride) warmtepompen

boilers

cv-leiding en vloerverwarming

stadsverwarming / warmtenetten

Coen van de Sande, directeur NVKL

Veldtest

ADSORPTIEWARMTEPOMP BIJNA MARKTKLAAR

Het is bijna zover. De eerste warmtepompen van Cooll worden in 2023 geïnstalleerd. Het gaat om 30 veldtesten in uiteenlopende gebouwen. Daarbij wordt voortgeborduurd op de kennis die is opgedaan tijdens een recent testtraject. Wat waren de bevindingen en waarom is deze warmtepomp zo interessant voor de markt?

Cooll is het geesteskind van onder andere Stefan van Uffelen Al jaren wordt er geroepen ‘dat we van het gas af moeten’. Van Uffelen had al snel door dat dit irrealistisch is. “In feite draaien alle elektrische warmtepompen op de stroom die gemaakt wordt in traditionele energiecentrales. Op die manier verschuift in feite alleen maar het gebruik van fossiele brandstoffen. Wij willen echt impact maken en kunnen dat ook met onze adsorptiewarmtepomp, die functioneert op basis van gas.”

Werking

Hoe werkt deze warmtepomp precies?

De adsorptiecompressor bestaat uit twee drukvaten gevuld met hoogwaardige actieve kool die cyclisch worden verwarmd en afgekoeld; een complete cyclus duurt ongeveer 10 minuten. Tijdens verwarming van zo’n drukvat (tot ongeveer 180 °C) wordt het koudemiddel onder hoge druk uit het adsorptiemateriaal geperst en via een passief ventiel naar de hogedrukzijde

van de warmtepomp geleid. Het koudemiddel condenseert in de condensor en geeft daar zijn warmte af aan het verwarmingscircuit van de woning (op bijvoorbeeld 60 °C), waarna de druk van het koudemiddel wordt verlaagd via het expansieventiel. Het koudemiddel verdampt weer in de verdamper bij een lage temperatuur (bijvoorbeeld 0 °C van de buitenlucht) en neemt zo energie op uit de koude omgeving.

Volgende stap

Daarna stroomt het koudemiddel via een passief ventiel naar het andere drukvat dat op de begintemperatuur staat (60 °C in dit voorbeeld), waarbij het koudemiddel weer aan het adsorptiemateriaal adsorbeert. Na ongeveer 5 minuten draait de functie van de twee drukvaten om en zo ontstaat een continu proces. Ten opzichte van een standaard verbrandingsketel zit de winst

in de extra warmte die via de verdamper en de condensor beschikbaar komt. Voor de productie van warm tapwater switcht de driewegklep, analoog aan een Hr-ketel, en wordt de cyclus versneld. “Daardoor gaat het vermogen omhoog en het rendement omlaag”, vertelt Van Uffelen. “Het beste resultaat behaal je met een compact buffervat erbij.”

Bestaande woningen

De adsorptiewarmtepomp is uitermate geschikt voor bestaande woningen, vertelt Van Uffelen. “Je kan de bestaande afgiftesystemen en thermostaat blijven gebruiken.” Bovendien hoeft de woning niet eerst extra te worden geïsoleerd om er zeker van te zijn dat het comfortniveau behouden blijft. “Met deze adsorptiewarmtepomp behalen we een 30 % hoger rendement dan met een hr-ketel. Dat kunnen we nog naar 50 %

Stefan van Uffelen bij een eerdere mock-up versie van de gasadsorptiewarmtepomp

tillen door ook gebruik te gaan maken van de binnenlucht of radiatoren te vervangen door een LT-vloerverwarmingssysteem.” En daar zit ‘m ook de impact die Cooll wil hebben met zijn warmtepomp. Een hoger rendement impliceert immers minder gasgebruik.

Ruimtebeslag

De adsorptiewarmtepomp bestaat uit één unit van ongeveer 50 kg die 40 x 50 cm meet. Dat is vergelijkbaar met een Hr-ketel. “We willen een compactere versie ontwikkelen die 47 cm diep is, dan kan het systeem ook de kast in.” De doorvoer door het dak valt iets groter uit dan bij een Hr-ketel het geval is met 2 pijpen die elk een diameter hebben van 25 centimeter. Het geluidsniveau is vergelijkbaar met een Hr-ketel, zegt Van Uffelen. “Er zijn geen bewegende delen.” Ook het inregelen verloop op een vergelijkbare manier als bij een Hr-ketel. “Er is dus geen extra kennis nodig.”

Certificering

De Cooll warmtepomp werkt op basis van ammoniak. De installateur heeft geen F-gassen certificering nodig voor de installatie, omdat het systeem beschikt over een gesloten circuit. De keuze voor ammoniak lag overigens “voor de hand”, volgens Van Uffelen. “We wilden uit duurzaamheidsoverwegingen een natuurlijk koudemiddel hebben en ammoniak werkt het beste in het temperatuurgebied van de warmtepomp.”

Testtraject

Rond Kerst vorig jaar ging een veldtest van start die eind mei werd afgerond. In Kampen werd een relatief slecht geïsoleerde corporatiewoning van 140 m2 uitgerust met een Cooll warmtepomp. “Eigenlijk moesten we alleen de dakdoorvoer verruimen vanwege de grotere aan- en afvoer, voor de rest waren er geen aanpassingen nodig.”

Voor deze test werd geen buffervat gebruikt, de productie van warm tapwater verliep rechtstreeks via de brander van de oude cv-ketel. “In de toekomst gaat

de warmtepomp gecombineerd met een buffervat hiervoor zorgen.”

Verbeteringen

De warmtepomp is nog niet uitontwikkeld. Uit de test bleek dat het ophangsysteem iets flexibeler moet worden, vanwege de plaatsing en de dakdoorvoer. Ook dient er bij de installatie rekening worden gehouden met de toegankelijkheid van de verdamper. Daarnaast waren er een aantal storingen; de printplaat en de software gaan nog een keer onder de loep. Voor de twee bewoners was het even wennen. Na een weekendje weg hadden ze de neiging om de thermostaat hoog te zetten, zodat de ruimte snel warm zou worden. Dat werkt echter niet met een warmtepomp.

Toekomst

Het vervolgtraject is duidelijk. “Aan de controls kant valt nog het een en ander te optimaliseren, zodat de cycli bijvoorbeeld minder vaak onderbroken worden. Daarnaast willen we met updates komen, zodat de warmtepomp nog beter afgestemd kan worden op het bewonersgedrag en de lokale situatie. Ook op hardwaregebied vallen nog slagen te maken. We willen een modulaire warmtepomp, zodat je bestaande componenten kan vervangen

OVERTUIGEN

als er nieuwe, betere varianten komen, denk bijvoorbeeld aan een warmtewisselaar.”

Extra WTW

Van Uffelen ziet nog meer mogelijkheden. Bijvoorbeeld op het gebied van systeemintegratie. Zo kan de Cooll worden geïntegreerd met zonnecollectoren. “Gebruik die als bron voor de productie van warm tapwater in de zomermaanden en laat ze de warmtepomp ondersteunen in de koude maanden.” Daarnaast zou de warmtepomp lucht vanuit de woning kunnen aanzuigen en daar energie aan onttrekken. “Zodat je als het ware een extra WTW hebt.”

Installateur

De komende jaren wil Cooll gaan opschalen, zodat er rond 2026 grote aantallen warmtepompen op de markt kunnen komen. De installateur moet dan in ongeveer evenveel tijd als hij nodig heeft voor een hr-ketel de warmtepomp kunnen installeren. De overstap wordt relatief makkelijk. Toch verandert er wel iets voor de vakman. “Waar hij vroeger een verwarmingsoplossing installeerde, zal hij zich nu moeten focussen op het optimaliseren van het rendement. Het luistert nou eenmaal allemaal veel nauwer bij een warmtepomp.”

Tijdens het interview blijkt wel hoeveel moeite het Van Uffelen kost om de vooroordelen rondom de adsorptiewarmtepomp weg te nemen. “Er kleeft een negatieve associatie aan gas. Elektriciteit wordt als duurzaam geframed, waarbij je je moet afvragen of de opwekking wel altijd op zo’n ‘groene manier’ plaatsvindt.” Het steekt de ondernemer dat de berichtgeving in de media vaak zo eenzijdig is en aansluit bij het welbekende straatje met standaard duurzame oplossingen. “Ik zie nu pas een lichte kentering optreden.” Het beleid wordt realistischer, merkt Van Uffelen. Er is (nog) een rol voor gas weggelegd en daar past ook de promotie van hybride warmtepompen bij. Maar er moet meer gebeuren. “Met een warmtepomp alleen kom je er niet. We moeten ook inzetten op duurzame opwek, compartimentering van gebouwen en ga zo maar door.” Ook voor waterstof is wellicht een rol weggelegd. “Een warmtepomp op waterstof heeft een vergelijkbaar ketenrendement als in de elektrische keten met een elektrische warmtepomp het geval is.” Door innoveren dus, Van Uffelen verwacht dan ook een stroom aan noviteiten de komende jaren.

Vibratie

HET OPLOSSEN VAN ONGEWENSTE TRILLINGEN

Het welzijn van gebruikers is één van de topprioriteiten van eigenaren van gebouwen. Daarom is zowel de behoefte aan, als het begrip voor goede anti-vibratie

oplossingen de afgelopen jaren toegenomen. Aandacht voor het

akoestisch ontwerp van mechanische apparatuur en machines is op dit moment dan ook meer dan ooit van belang.

Geluidsoverlast en in het bijzonder trillingsoverlast is een steeds groter wordend probleem. Hoewel vibratie onderdeel is van het dagelijks leven, zijn trillingen in veel gevallen ongewenst. Trillingen verspillen energie en creëren ongewenste ruis. Daarnaast kunnen onopgeloste trillingen problemen veroorzaken voor zowel het gebouw als de gebruikers.

Voorbeelden

Zo kan er bijvoorbeeld een verminderde veiligheid ontstaat voor degenen die zich in de nabijheid van de trillende apparatuur bevinden. Tevens kunnen deze trillingen negatieve gevolgen hebben voor de structuur van het gebouw, zorgen ze voor een grotere onderhoudsbehoefte en een verminderde levensduur van de apparatuur en mogelijk zelfs een onjuiste werking ervan. Het kan zelfs zo zijn dat de ongewenste trillingen een overtreding van de wettelijke voorschriften betekenen. Bovendien heeft geluidsoverlast door

trillingen een behoorlijke impact op onze gezondheid. Een tijdige aanpak om het probleem te voorkomen is dus geen overbodige luxe.

Geluidsoverdracht

HVAC-apparatuur die stevig bevestigd is aan een plaat, muur of plafond kan trillingen overbrengen in de ondersteunende structuur en ongewenste niveaus van structuurgeluid veroorzaken. Dit geluid kan ver reizen en kan zelfs door het hele gebouw gehoord worden. Apparatuur, leidingen, buizen en kanalen kunnen eveneens fungeren als overbrengers van structuurgeluid, als deze strak verbonden zijn aan een apparaat dat vibreert.

Bestaande bouw

Geluidsoverlast door trilling komt zowel bij bestaande- als bij nieuwbouw voor. Bij bestaande bouw worden woningen en gebouwen gerenoveerd of aangepast aan het huidige klimaat of aan duurzamere normen. De toegepaste apparatuur kan geluidsoverlast door trilling met zich meebrengen in de bestaande bouw.

Nieuwbouw

Bij nieuwbouw kan preventief rekening gehouden worden met dit fenomeen, ook omdat er steeds vaker een Programma Van Eisen wordt opgesteld. HVAC-installaties in gebouwen en woningen worden steeds complexer, groter van opzet en voorzien van apparatuur waar bijvoorbeeld pompen, generatoren en ventilatoren een belangrijk deel van uitmaken. De warmtepompmarkt zal daarnaast de komende jaren enorm gaan groeien door de klimaatverandering en het afschalen van toepassingen met fossiele brandstoffen. Daarnaast is er een groeiende behoefte aan schone lucht, waardoor ook de vraag groeit naar ventilatie en luchtzuiveringsapparatuur. Ook voor deze apparaten geldt dat zij bijna niet mogen trillen. Hierdoor zal het probleem van vibratieoverlast de komende tijd alleen maar verergeren.

Specialistische kennis

Door de opmars van warmtepompen en airconditioningsystemen breidt het vibratieprobleem zich als een inktvlek uit, zowel in de woningbouw als utiliteit.

Anti-vibratie oplossing voor industriële machines

Deze ‘trillingsveroorzakers’ worden steeds vaker door bedrijven geïnstalleerd die hier weinig vanaf weten. Het gevolg is dat deze installaties vaak zonder of met verkeerde dempers worden geïnstalleerd. Na klachten en dure onderzoeken worden dan alsnog dempers toegepast.

Preventie

Voorkomen is beter dan genezen, dat geldt ook zeker bij dit onderwerp. Is er sprake van apparatuur die trillingsoverlast kan veroorzaken? Neem dit dan mee in de plannen. Mocht je twijfelen, laat hier dan echte specialisten naar kijken. De locatie van de apparatuur kan bijvoorbeeld van groot belang zijn. Zo zijn er diverse praktijkcases bekend waarbij het dak of een technische ruimte goed geïsoleerd leken te zijn, maar waarbij de warmtepompen in technische ruimtes of koelmachines op het dak toch voor overlast zorgden.

Sensoren

Natuurlijk is onderhoud van de apparatuur essentieel voor de goede werking en het voorkomen van trillingen. Gelukkig spelen steeds meer fabrikanten daarop in door apparatuur te voorzien van sensoren waarmee naast preventief, ook adequaat correctief onderhoud kan worden gepleegd. Door apparatuur dempend te monteren wordt vaak ook al erger voorkomen: het ‘niet vrij kunnen bewegen’ kan slijtage bevorderen waardoor mechanisch bewegende onderdelen eerder en meer gaan trillen.

Trillingen absorberen

Er kan wel gezegd worden dat vibroakoestische oplossingen essentieel zijn geworden. Deze helpen trillingen van apparatuur en machines te verminderen. De meest efficiënte manier om trillingen te elimineren is de trillingsbron van de ondersteunende structuur

te isoleren. Dit kan door gebruik te maken van veerkrachtige apparaten, zoals isolatoren. Door deze rechtstreeks tussen de ondersteunende structuur en de apparatuur te plaatsen, kunnen tot zelfs 99% van de overtollige trillingen geabsorbeerd worden. Door het gebruik van trillingsisolatoren ervaren gebruikers van gebouwen meer comfort, heeft de installatie een langere levensduur en wordt de regelgeving nageleefd. Wat hierbij niet geheel onbelangrijk is: het scheelt aanzienlijk in kosten om het probleem vooraf aan te pakken in plaats van dit later te corrigeren.

Selectie

Met alle verschillende opties die in de

markt beschikbaar zijn, is het essentieel om de belangrijkste overwegingen en selectiecriteria te begrijpen als wordt overwogen om een isolator toe te passen. Heeft u een project of installatie waarbij u trillingen wilt voorkomen of oplossen? Houdt dan rekening met factoren die van invloed zijn op de keuze van de isolator, bijvoorbeeld de specificaties, het soort gebouw en de locatie van de apparatuur. Ook dient er rekening gehouden te worden met milieuoverwegingen en bijzondere vereisten in uw project die de mechanische respons van het montagesysteem kunnen wijzigen 

COMPLETE OPLOSSINGEN

De Walraven VibraTek productlijn -bestaande uit rubberen en metalen vibroakoestische isolatoren- is een op maat gemaakte oplossing voor het elimineren van trillingsproblemen in HVAC-installaties. Het assortiment VibraTek is uitgebreid en varieert van hoogwaardige veerisolatie voor lichte, middelzware en zware apparatuur en machines tot rubberen stelvoeten voor het isoleren en nivelleren van apparatuur. Daarbij biedt Walraven haar kennis en begeleiding aan tijdens het selectieproces. Hierdoor kunt u de isolator(en) selecteren die het beste past bij uw project en toepassingswensen. Dit maakt dat u een betrouwbare, veilige en wettelijk passende keuze kunt maken voor uiteenlopende projecten.

Auteur: Isabel Jurgens, Walraven

VibraTek voor voor koelers, koel- en luchtbehandelingskasten op het dak. Detail van anti-vibratie oplossing

VibraTek is geschikt voor uiteenlopende toepassingen, van warmtepompen tot ventilatiekanalen.

High end innovatie

KALKHENNEPHUIS ZET TREND

Er komen steeds meer geïntegreerde duurzame woonconcepten op de markt. Toch blijft het voor gebruikers in veel gevallen nog pionieren. Zo ook voor Huub

Lambriex en zijn vrouw Ester van Kuffeler, die een kalkhennephuis

met duurzame installatietechniek lieten bouwen in het Friese

Oudega.

Lambriex woonde jarenlang in Heemstede, maar had een vakantiehuis in Friesland. Daar raakte hij onder de bekoring van het landschap en de rust. Toen zich een kans voordeed om in Oudega een ecologische woning te realiseren, greep hij die met beide handen aan.

Eisen

De voormalige ondernemer legde een lijstje neer met duidelijke eisen. “We wilden een ecologisch verantwoorde woning. Niet te hoog en gestroomlijnd, omdat we hier aan het water op een windrijke locatie zitten”, vertelt hij.

Kalkhennep

Het echtpaar schakelde architectenbureau Werkstatt in voor het ontwerp. Zowel het huis als het bijgebouw zijn opgetrokken in kalhennep, dat is gestort in lagen. Een bijzondere keuze. “Kalkhennep biedt een aantal voordelen. Het ‘ademt’, haalt CO2 uit de lucht, is brandwerend, heeft isolerende en akoestische kwaliteiten en is aan het einde van de levensduur makkelijk te

composteren.”

Stucwerk

De kalkhennep bestaat uit de houterige kernen van de hennepstengels, gemengd met water en kalk. Het wordt gestort in een bekisting en hardt in de lucht uit. De muren van de Oudegase woning zijn aan de binnenkant gestuct met kalk en bij het noord- en zuidwesten waar de weersinvloeden het sterkst zijn, is ook aan de buitenkant kalkstuc aangebracht.

Hout

Zowel de woning als het bijgebouw hebben een zinken dak met spouw en isolatielaag van hennepwol. Voor de constructie is gebruik gemaakt van eikenhout. Ook elders in de woning is hout toegepast, zoals Red Cedar voor

de kozijnen. Het huis heeft een kanaalplaatvloer met cementdekking en een afwerklaag van kalk.

Passieve maatregelen

Door slim gebruik te maken van de lokale omstandigheden wist Werkstatt de energievraag danig te minimaliseren. Zo opent de glazen pui (HR++) aan de zuidwestelijke zijde de woning naar het zonlicht toe. Aan de andere kant is het huis juist zo dicht mogelijk van opzet. Overstekken voorkomen onnodige opwarming in de warme maanden.

RV

De ‘ademende kalkhennepgevel’ heeft nog een ander voordeel: een gunstige RV. Waar menig duurzame woning een ‘woestijnklimaat’ heeft, omdat de isolatie de luchtvochtigheid ongunstig beïn-

De kalkhennep bestaat uit de houterige kernen van de hennepstengels, gemengd met water en kalk. Het wordt gestort in een bekisting en hardt in de lucht uit.

vloedt, blijft het aangenaam vertoeven in de Friese woning. Overigens heeft de woning ook een eigen natuurlijk ventilatiesysteem met schuiven onder en boven in de gevels.

PV-panelen

Het dakoppervlak is goed benut: er liggen 26 pv-panelen, daarmee heeft het echtpaar een ‘energieplus woning’. “Helemaal off-grid gaan is een optie zodra er goede accu’s op de markt zijn en de grondstoffen daarvoor kunnen worden gewonnen zonder kinderarbeid en zonder een aanslag te doen op de natuur.”

Houtkachel

Voor het koken, de productie van warm tapwater en de ruimteverwarming beschikt het huis over twee houtkachels. Ze werken op basis van het rocket stove principe. “Daardoor is er sprake van een zo schoon en efficiënt mogelijke verbranding”, vertelt Lambriex. De twee houtkachels staan aan de weerszijden van een lemen tussenwand. Deze fungeert als massa accumulator. Tegelijkertijd is ook de rookgasafvoer in de lemen wand opgenomen. Daarnaast liggen er op het dak van het bijgebouw 50

ROCKET STOVE

De houtkachels werken volgens het rocket stove principe, vertelt Lambriex. Wat betekent dat precies? Een rocket stove is een hittebron die gebruik maakt van een relatief kleine verbrandingskamer waarin hout wordt verbrand, en een geïsoleerde schoorsteen waarin de rookgassen vrij volledig worden verbrand voordat ze het kook-oppervlak bereiken. Door de efficiënte werking is slechts ongeveer de helft van de hoeveelheid brandstof nodig als bij een traditioneel open vuur waarboven gekookt wordt. De rocket stove wordt veel gebruikt in ontwikkelingslanden voor koken, het verwarmen van water en ruimteverwarming. De belangrijkste onderdelen van een rocket stove zijn:

heatpipes. Deze zorgen voor de lokale verwarming en de productie van warm tapwater. Mede daarom staat er een buffervat beneden van 1000 l. Mocht het bijgebouw een overschot hebben, dan kan via een transportleiding ook een tweede buffervat (1000 l) in de bijkeuken van het huis worden gevoed. Beide buffervaten beschikken overigens ook over een elektrisch verwarmingselement voor de bovenste helft, mochten de heatpipes net iets tekortschieten. De ruimteverwarming vindt plaats via vloerverwarming op de begane grond. Daarnaast beschikt de badkamer boven in het huis over een eigen vloerverwarmingssysteem.

Sanitair

De twee gebouwen beschikken in het totaal over drie toiletten, waarvan één in een standaarduitvoering en twee composttoiletten. De composttoiletten zijn in feite houten stoelen, waaronder emmers staan met versgemaaid gras en houtzaagsel. De opbrengst wordt gebruikt voor de planten in de tuin en de eigen fruit- en groenenteelt. “Voor de rest is het sanitair vrij standaard, ja we hebben nog wel douchewater-wtw”, vertelt Lambriex.

1. De brandstofkamer: hierin wordt de brandstof (doorgaans hout) gestopt, van waaraf het naar de verbrandingskamer wordt aangevoerd.

2. De verbrandingskamer waar de verbranding van de brandstof plaatsvindt.

3. De schoorsteen, verticaal boven de verbrandingskamer, waarin verbrandingsgassen verbranden en waarin trek wordt opgewekt die het vuur brandende houdt.

4. De warmtewisselaar waar de warmte wordt overgedragen, bijvoorbeeld op een kookpan. Rondom de verbrandingskamer en de schoorsteen bevindt zich isolatie, waardoor de verbranding bij een zo hoog mogelijke temperatuur plaatsvindt. De brandstofkamer kan horizontaal zijn aangebracht, waarbij de brandstof handmatig wordt aangevoerd, maar hij kan ook verticaal zijn geplaatst waarbij de brandstof vanzelf door de zwaartekracht wordt toegevoerd. Als het vuur brandt, zorgt trek ervoor dat er nieuwe zuurstof door de brandstofkamer wordt aangezogen. De trek zorgt er tevens voor dat het vuur zich niet uitbreidt naar de brandstofkamer en dat er geen verbrandingsgassen in tegengestelde richting gaan stromen.

Ecologisch bouwen in optima forma vereist een nauwkeurige afstemming tussen bouwkunde en installatietechniek

“De installateur was gewend te werken met zelfvoorzienende concepten.”

Waterleiding

De woning heeft een eigen waterleidingaansluiting, maar die is, wonderlijk genoeg, alleen tijdens de bouw gebruikt. “We beschikken over een eigen regenwateropvang. Het regenwater gaat eerst door een helofytenfilter en komt dan in een betonnen bak van 20 kuub terecht. Voldoende om in het ergste geval 3 maanden te overleven. Als we het water willen drinken, voeren we het eerst door een koolstoffilter in de keuken. Daarnaast hebben we een septic tank voor grijs water met een overstort naar een slootje”, vertelt Lambriex.

Eindresultaat

Lambriex is erg in zijn nopjes met het eindresultaat. Hij had ook geluk met het bouwteam. De architect had al affiniteit met ecologisch bouwen, de aannemer wilde graag innoveren en de installateur was al vertrouwd met zelfvoorzienende concepten. “Het is wel een pré, heb ik gemerkt als

XXXXXXXX

opdrachtgever dat je weet wat je wilt en goed bent ingelezen.” Hoewel de eerste contacten al rond 2013 werden gelegd, ging de bouw pas drie jaar later van start. “We hadden veel voorbereidingstijd nodig, het was toch

pionieren.” In 2019 werden de woning en bijgebouw opgeleverd. “Alles is naar wens verlopen. We hadden weliswaar alles top-geïsoleerd gebouwd, alleen het later binnen alles afstucen zette nog een keer de puntjes op de i.”

dium tot gas, waarbij het energie opneemt. Dit gas verplaatst zich vervolgens naar de koude kant, waar het condenseert en zijn warmte afgeeft. Vervolgens stroomt het als vloeistof weer terug naar de warme kant en begint het proces opnieuw. Je kunt heat pipes gebruiken als zonneboiler systeem, maar ook voor de verwarming/cv. Natuurlijk kunnen de toepassingen ook geïntegreerd worden.

De rocket stove houtkachel in de woonkamer

Heatpipes en PV-panelen

Woning en bijgebouw

JOUW TOEKOMST IN DE TECHNIEK

Innovatie als inspiratie

Donderdag september 29

Op donderdag 29 september is het zover! Duik in de wereld van technische innovaties als waterstof, elektrificatie, duurzame oplossingen en laat je inspireren. Dé plek waar de mobieleen koudetechniek elkaar ontmoeten.

Tijdens dit event staat alles in het teken van toekomstgericht ondernemen: de kansen en uitdagingen!

Bekijk het volledige programma en bestel je kaarten via www.aerestech.nl/jouwtoekomstindetechniek of scan de QR code.

VISSEN

Ik begrijp het allemaal niet meer. We komen om in de regeltjes en wetten waaraan we ons moeten houden. We doen (hoop ik) allemaal ons best om te voldoen aan de vele verplichtingen en doelstellingen. Maar in mijn beleving is het nog nooit zo’n rotzooi geweest als nu. Ik zinspeel dan nog niet eens op de landelijke perikelen: blokkades en brandstapels waar we de nodige hinder van ondervinden, het overschot aan woningzoekenden, de enorme personeelstekorten en noem maar op. Daar houden zich genoeg anderen mee bezig.

Nee, de installatiebranche zelf kent al problemen genoeg, waarvan er vele al enkele decennia onopgelost blijven. Ik noem het personeelstekort en de aanwas van jeugdige techneuten. Er is allemaal nog geen oplossing voor. De techniek wordt steeds complexer en de eisen aan de installaties worden, terecht, steeds strenger (want een goede installatie is het kloppend hart van een woning of ander gebouw). Als installateur willen we hieraan graag voldoen. Maar de middelen en mogelijkheden ontbreken op dit moment, met alle gevolgen van dien. Aanvragen te over, tijd te kort. Adviezen voor aanpassingen aan instal-

laties blijven liggen; woningen verduurzamen en zo mogelijk gasloos maken, ik kan er op dit moment niets mee. Offertes maken, een prijs samenstellen, dat lukt op zich nog wel. Maar deze langer dan één maand gestand doen?!

Er wachten op dit moment nog tientallen opdrachten op hun uitvoering. De levertijden van de materialen zijn onbekend. Zelf een globale indicatie is er niet. En dan zijn er natuurlijk ook nog de nodige handjes die ontbreken.

Ik zie het een beetje als vissen (ondanks mijn naam, niet mijn hobby). Je zit aan de kant van de vijver met je hengeltje in je hand en wacht op enige beweging zodat je binnen kan halen. Geduld, geduld, geduld…

[Twee generaties installateurs, vader Dick en zoon Tim Visser, schrijven om beurten een column op persoonlijke titel]

Eurolyzer STx rookgasanalyser

Testinstrument voor installatie, inspectie, reparatie en onderhoud van cv-installaties

Rookgasanalyse, temperatuurmeting en druk(verschil)meting met snelle en betrouwbare meetresultaten Volledig EN50379 deel 2 gecertificeerd, dus geschikt voor Gasketelwet (CO-certificering)

7 jaar garantie met KWSe, ook op verbruiksonderdelen en sensoren Compleet en gebruiksklaar geleverd

Gratis EuroSoft connect app en software voor digitale meetrapportage

Bekijk dit toestel en andere voor de Gasketelwet geschikte meetapparatuur op onze stand (476). Kijk op onze website voor Gratis E-Tickets.

Dick Visser Installatiebedrijf Visser in Twisk

Kijken buiten je zone

“KENNIS BINNEN BOUW & INSTALLATIETECHNIEK HAAKT VAAK INEEN”

Bouw- en installatieprofessionals hebben elk hun specialiteit. Maar vaak is ook kennis nodig van buiten het eigen gebied. Bijvoorbeeld bij woningrenovatie komt

álle kennis kijken.

Het Handboek

Bouw & Installatietechniek bevat

alle basiskennis op bouw en installatietechnisch gebied.

Het renoveren en verduurzamen van de woningvoorraad in Nederland is een enorme opgave waar de bouw- en installatiewereld mee te maken heeft. Al helemaal met het personeelstekort in de bouwketen wordt effectief samenwerken nog belangrijker. Ketenintegratie dus, en dat vraagt iets van iedere installateur, adviseur en andere bouw- en installatieprofessional. “Bij woningrenovatie haakt alle kennis in elkaar”, zegt Harry van Weele, Technisch specialist en Project coördinator bij ISSO. “Als je bijvoorbeeld kijkt naar het aanleggen van vloerverwarming: heb je dan bouwkundige kennis nodig van vloerconstructies, of van verwarmingsinstallaties? Naar mijn idee is het antwoord: van allebei, al is het maar de fundamenten. Dat is bijvoorbeeld het geval als je vloerverwarming aanlegt met ingefreesde leidingen.”

Een ander voorbeeld dat Van Weele geeft, is wanneer een bestaande woning wordt na-geïsoleerd. “Ook dan heb je van allerlei gebieden in elk geval de basiskennis nodig: denk aan de producten voor na-isolatie, binnenluchtkwaliteit, thermische bruggen en het opnieuw inregelen van de installatie.

Zelf heeft een installatie- of bouwprofessional natuurlijk bepaalde technische bagage, maar het komt zó vaak voor dat je iets moet afweten van een ander vakgebied.”

Over de schutting kijken

Dat is trouwens niet alleen het geval voor vakmensen, maar het geldt net zo goed voor studenten in bouw- en installatietechnische opleidingen, op alle opleidingsniveaus. “Mijn zoon, die werktuigbouwkunde studeerde aan de TU Eindhoven, merkte dat heel vaak tijdens zijn studie”, zegt de Technisch specialist. “Hoewel hij vanwege zijn studie vooral kennis had van werktuigbouwkunde, kreeg hij als hij meewerkte aan een project heel vaak te maken met informatie van buiten zijn vakgebied. Hij moest van allerlei specialismen in elk geval de basis afweten.” Grote kans dat Van Weele’s zoon tijdens zijn studie een boek raadpleegde waarvan zijn vader een van de auteurs was: het Handboek

Installatietechniek van ISSO. Dit naslagwerk, ruim 1400 pagina’s dik, is namelijk in bijna alle bibliotheken van beroepsopleidingen voor installatietechniek en technische universiteiten te vinden. Het bevat alle installatietechnische basiskennis, grondbeginselen en technische inzichten en ontwerpuitgangspunten.

Alle basiskennis bij één ISSO had al een tijd de wens om haar Handboek Installatietechniek te updaten. In 2012 was het Handboek voor het laatst licht herzien, toen kreeg het een extra bijlage met daarin kleine aanpassingen. Maar de kennisclub, die vakkennis levert aan professionals in de gebouwde omgeving, vond het tijd voor een uitgebreide herziening van alle delen van het naslagwerk. Van Weele: “Het handboek bevatte niet meer de meest actuele kennis die de moderne professional nodig heeft.”

ISSO nam in januari 2018 de kennisportefeuille over van SBRCURnet. Daardoor

werd de kennisclub behalve van installatietechnische kennis óók beheerder en uitgever van kennis over de bouwsector.

“Omdat ISSO sinds die tijd kennis levert voor vakmensen in de installatie én bouwsector, was het een logische stap om het Handboek Installatietechniek tijdens een grote herziening te integreren met alle bouwkundige basiskennis.” Zo komt alle basiskennis op dit gebied in één uitgave bij elkaar. Het Handboek Installatietechniek is bij deze uitbreiding en herziening dan ook hernoemd naar Handboek Bouw & installatietechniek.

Reeks van 9 delen

Dit nieuwe kennisproduct van ISSO is eigenlijk niet één handboek maar een reeks van 9 delen: Basis, Bouwfysica, Bouwtechniek, Werktuigkundige installaties, Binnenklimaat techniek, Sanitairtechniek, Elektrotechnische installaties, Duurzame energie techniek, en Model kwaliteitsborging gebouwde omgeving. Al deze delen verschijnen één voor

Met Deel 1: Basis maakt ISSO de 1e module beschikbaar van het nieuwe

Handboek Bouw- & Installatietechniek. Handboek Bouw- & Installatietechniek zal uiteindelijk uit 9 delen bestaan. Daarmee vervangt dit omvangrijke naslagwerk op den duur het ‘oude’ Handboek Installatietechniek.

Deze module bevat de grondbeginselen van de techniek, technische inzichten en ontwerpuitgangspunten. Deel 1: Basis benoemt eenheden en symbolen, vloeistoffen, gassen en vochtige lucht, thermodynamica, stromingsleer, warmteoverdracht, vochttransport en condensatie.

Daarna gaat het verder met de uitgangspunten voor geluid, trillingen, licht en verlichting, binnen- en buitenklimaat. Als die basiskennis is behandeld, volgen de basistechnieken zoals verbrandingstechniek, regeltechniek, meettechniek, het uitvoeren van metingen, elektriciteitsleer en materialenkennis. Tot slot komen er nog diverse hoofdstukken over installatie-ontwerp en componenten in watervoerende en luchtvoerende installaties aan bod.

Het nieuwe Handboek Bouw- & Installatietechniek bestaat uit 9 delen: Deel

1: Basis, Deel 2: Bouwfysica, Deel 3: Bouwtechniek, Deel 4: Werktuigkundige installaties, Deel 5: Binnenklimaat techniek, Deel 6: Sanitairtechniek, Deel 7: Elektrotechnische installaties, Deel 8: Duurzame energie techniek, Deel 9: Model

handboek BOUW& INSTALLATIETECHNIEKDEEL 1BASIS

Deel 1BASIS

Bouw- en installatietechniek Versie 2022

handboek

ISBN 978-90-5044-360-9

één nog dit jaar en de komende jaren. Daarmee vervangt dit omvangrijke naslagwerk op den duur het voormalige Handboek Installatietechniek. Deel 1, Basis, van het nieuwe Handboek Bouw& Installatietechniek heeft ISSO onlangs beschikbaar gemaakt in ISSO Open. Dit deel bevat de grondbeginselen van de techniek, technische inzichten en ontwerpuitgangspunten. Het benoemt ook eenheden en symbolen, vloeistoffen, gassen en vochtige lucht, thermodynamica, stromingsleer, warmteoverdracht, vochttransport en condensatie.

CO2- en fijnstofmeters

“Ongeveer 70 procent van Deel 1, Basis, van het nieuwe handboek is gewijzigd”, vertelt Van Weele, die ook van deze editie een van de auteurs was. “Denk aan benamingen van filters van ventilatiesystemen, waarvoor niet heel lang geleden nieuwe klassen zijn gaan gelden. Omdat na de laatste herziening van het voormalige Handboek de warmteverliesberekening en de koellastberekening zijn veranderd, hebben we dat in deze nieuwe editie natuurlijk ook aangepast. Verder zijn de buitenklimaatgegevens geactualiseerd en zijn er ontwikkelingen qua meettechnieken. Dat staat nu allemaal ook in dit nieuwe Deel 1. En dan zijn er bijvoorbeeld nog ontwikkelingen geweest rondom fijnstofmeters. De nieuwste lichting fijnstofmeters telt het aantal stofdeeltjes in de lucht en afhankelijk daarvan kan de ventilatiehoeveelheid worden bepaald.”

Duurzame energie techniek

Deel 8, Duurzame energie techniek, van het nieuwe Handboek Bouw- & Installatietechniek verschijnt ook binnenkort in ISSO Open. “Die kennis komt voor een groot deel uit het oude Handboek Installatietechniek, alleen is 90 procent van de informatie geüpdatet,” zegt Harry van Weele. In dit deel is kennis te

vinden die nog niet eerder in één overzicht was gebundeld. Het staat onder andere boordevol kennis over hybride warmtepompen, de techniek rond energieopslag. “Allemaal kennis die je als installateur, adviseur of andere professional in de bouw- en installatietechniek zou moeten kennen, als je wilt bijblijven bij de laatste stand van de techniek.”

Iedereen gesprekspartner

Want voor goedlopende ketenintegratie is het nodig dat iedereen in de keten als gesprekspartner kan fungeren. Deze vakmensen moeten daarvoor dan wel zelf de benodigde kennis opdoen. “De 9 delen van dit nieuwe Handboek zijn daarvoor ideaal als naslagwerk”, zegt de Technisch adviseur. “Als vakman heb je in je dagelijks werk geregeld de behoefte om eens op te zoeken hoe het ook alweer precies zat. Met dit handboek heb je dan álle basiskennis op bouw en installatietechnisch gebied bij een. En als je echt het naadje van de kous wilt weten en heel gespecialiseerde kennis wilt opdoen, kun je natuurlijk altijd nog een ander kennisproduct raadplegen.” 

Deel 1: Basis van het nieuwe Handboek Bouw- & Installatietechniek is na de zomer zowel online via ISSO Open maar ook als gedrukte uitgave beschikbaar.

deze nu als eerst beschikbare module Deel 1: Basis

XPLORE

THE NEXT STEP

XOURCE

Dé

besparende all-electric oplossing

De Intergas Xource is de eerste all-electric oplossing van Intergas. Het Intergas Xource warmtepompsysteem is een energiebesparend en milieuvriendelijk systeem dat bedoeld is voor het verwarmen van de woning en het leveren van warm tapwater.

Leverbaar met 200 en 300 liter voorraadvat Leverbaar met 200 en 300 liter voorraadvat

XTEND

Dé nieuwe hybride warmtepomp

De Intergas Xtend is de eerste, volledig door Intergas ontwikkelde modulerende hybride warmtepomp. Deze split lucht/water warmtepomp heeft een vermogen van 5 kW. Het zeer compacte binnendeel zorgt voor de aansturing van de cv-ketel en de warmtepomp. Doordat het een add-on is, is het mogelijk om de Xtend toe te passen met nieuwe en bestaande Opentherm hr-toestellen.

www.intergas.nl

XPERT

www.intergasxpert.nl

OOK VOOROP IN WARMTE BLIJVEN?

Het Intergas Xpert programma is het Partner Portaal van Intergas. Als Intergas Xpert heb je toegang tot je eigen account met e-learning omgeving, behaalde certificaten, marketingondersteuning, interessante trainingen op locatie, productnieuws, blogs, service-aanvragen en nog veel meer!

Meld je nu aan voor het Intergas Xpert Partner Portal!

Bioketels

INNOVATIE GAAT DOOR

Bioketels zijn onmisbaar voor de energietransitie. Zeker als het aankomt op de verduurzaming van onze warmtevoorziening, zegt de NBKL. In dit artikel praat de Nederlandse Vereniging van Bioketel Leveranciers de lezer bij over nieuwe innovaties op drie fronten: in en op de ketel, bij de brandstof en in de regeltechniek.

Bij de groei van bomen en planten wordt het broeikasgas CO2 opgenomen. Als biomassa wordt ingezet voor energie door verbranding of vergisting, dan komt die CO2 weer vrij. Dat is nooit meer dan wat is opgenomen. Ondertussen wordt wel fossiele brandstof bespaard. Uit de schoorsteen komt weliswaar CO2, maar dat is CO2 die al in de atmosfeer aanwezig was. Het is te vergelijken met een fontein in de vijver, die loopt ook niet over. Met een tuinslang (= fossiele energie) zal de vijver wel overlopen.

Houtlanden

Bioketels zijn in houtlanden als Oostenrijk, Duitsland, Finland en Zweden de laatste jaren technisch steeds verder doorontwikkeld. Moderne bioketels kunnen echt niet meer worden vergeleken met de toestellen van pakweg tien jaar geleden. Het beeld van een rokende schoorsteen past dus niet bij een bioketel.

Rendement

Een moderne ketel heeft een hoog

rendement, vaak meer dan 90 %. Rendementen worden nog steeds hoger en er zijn al ketels verkrijgbaar met een rendement van 97 %. Qua overdracht in de warmtewisselaars zijn we vrijwel uitontwikkeld als je bedenkt dat 100 % niet mogelijk is. Wel worden diverse bioketels uitgerust met een rookgascondensor die het rendement verhoogt naar een percentage tot boven de 106 %, dat zijn rendementen die we kennen uit de Hr-gasketel markt.

Volledige verbranding

De allerlaagste uitstoot kan alleen worden bereikt door een volledige verbranding en die is alleen mogelijk door een ideale brandstof-luchtverhouding te creëren met behulp van onder meer een lambdasonde. Sommige, zeer schone ketels hebben meerdere verbrandingszones, zodat de brandstof volledig verbrandt en er ook praktisch geen as meer overblijft. Er zijn inmiddels zelfs bioketels op de markt met ‘verbrandings’-technieken die geen vlam meer kennen.

Filtertechniek

Bioketels worden bij grotere vermogens (> 300 kW) nu al uitgerust met filters die

de rookgassen reinigen. Dat kan een elektrostatisch filter zijn of een doekenfilter. Steeds meer bioketels, zelfs de kleine bioketels van 20 kW, kunnen met elektrostatische filters worden uitgerust. Hiermee kan de uitstoot met nog eens 70 % verminderen. Zulke filtersystemen werken door de overdracht van elektrostatische lading en zijn uiterst efficiënt bij de filtering van zeer kleine deeltjes fijnstof. De leden van de brancheorganisatie NBKL hebben met elkaar afgesproken om in offertes en adviezen naar klanten toe altijd te adviseren om een elektrostatisch filter te gebruiken.

Elektrische auto

De uitstoot van fijnstof van een bioketel is al lang niet meer vergelijkbaar met de uitstoot van open haarden of houtkachels. Tegenwoordig is de uitstoot op jaarbasis vergelijkbaar met de uitstoot van fijnstof van een elektrische auto en in sommige gevallen alleen nog maar meetbaar met zeer geavanceerde meetmethodieken.

Systeemintegratie

Het grote voordeel van bioketels is dat ze flexibel inzetbaar zijn. Op momenten

De uitlaatlucht is alleen nog te zien met behulp van een koude fles (Bron: Ökofen)

dat de zon niet schijnt en de wind niet waait, kunnen bioketels bijspringen. De combinatie met luchtgebonden warmtepompen en zonnecollectorsystemen, maar ook met reeds bestaande bivalen te bodemenergiesystemen zijn opties die steeds vaker worden toegepast.

Regeltechniek

Ook in de regeltechniek zijn steeds uitgebreidere en geavanceerdere regelingen te vinden. Regelingen die niet alleen de ketel aansturen, maar ook andere bronnen.

De innovaties van de toekomst verwachten we voornamelijk op het vlak van de regeltechniek. Denk bijvoorbeeld aan de koppeling van meerdere opwekkers van zowel warmte als elektra via een slim regelplatform. Dit regelplatform kent de gebruikersprofielen en koppelt die aan de weersverwachting en sensoren in het afgiftesysteem en informatie uit de buffer of batterijensoftware. De bioketel levert, als de ‘gratis’ bronnen het niet aankunnen, de warmte en soms ook de stroom. Er zijn nu al kleinere bioketels op de markt die stroom opwekken met een Stirlingmotor.

Brandstof

De biomassa die een ketel nodig heeft moet van goede kwaliteit zijn, anders ontstaan er technische problemen in de installatie. In bioketels worden vaak pellets gebruikt. Grotere bioketels halen de biomassa uit reststromen van eigen landschapsonderhoud, zoals uit gemeenteplantsoenen of van bossen. Als er laagwaardig restmateriaal uit bos en landschap wordt gebruikt, vaak met een hoog vocht- en asgehalte, zijn daarvoor speciale bioketels nodig.

Groene accu

Terwijl naarstig wordt gezocht naar nieuwe vormen van energieopslag (denk aan batterijen of waterstof) valt ons oog gelukkig ook weer op de ‘ouderwetse’ houtstapel. Deze uiterst schone en veilige vorm van energieopslag is een groene accu. Naast de houtige biomassa, lopen er nu proeven

NBKL

De NBKL is de brancheorganisatie voor leveranciers van bioketels. De organisatie geeft informatie over bioketels, werkt aan kwaliteitskeurmerken en behartigt de belangen van haar leden bij overheden. De NBKL staat voor schone en betaalbare energie uit reststromen en hernieuwbare grondstoffen. Zo dragen we bij aan een duurzame toekomst. Op onze website vindt u informatiebladen over de erkenningsregeling voor installateurs, de betaalbaarheid van bioketels, de fijnstofuitstoot, de brandstof en CO2. Ook zijn er casestudies te vinden. Zie: www.nbkl.nl.

om voedselafval en bermgras om te zetten naar brandstof voor bioketels. De innovatie in Nederland naar ‘zwarte pellets’ (Biocoal) door inzet van torrefactie mag hierbij ook niet onvermeld blijven.

Vooruitblik

Onderzoek door CE Delft wijst uit dat bioketels als meest kosteneffectieve en duurzame warmtevoorziening uit de bus komen in woningen met een relatief slechte isolatie in buitenstedelijke gebieden. De bioketel als zelfstandige verwarmingsoptie is vooral een populair alternatief voor mensen die ruimte hebben voor de opslag van hout en die zelf hout kunnen oogsten. Voorbeelden van bioketels in buitengebieden zijn dan ook te vinden bij landgoederen,

bij rijksmonumenten of bij clusters van recreatiewoningen.

Collectieve verwarming

De bioketel in combinatie met andere duurzame opties zien we vooral in blokof wijkverwarming. Inmiddels staan er in Nederland enkele duizenden bioketels. De actuele hoge gasprijzen werken in het voordeel van bioketels. Want al blijft de bioketel in aanschaf duurder dan een gasketel, over de gehele levensduur zijn zelfs de kleinere bioketels nu goedkoper geworden dan gasketels. De bioketelbranche denkt dan ook in haar eigen niche een gouden toekomst tegemoet te gaan 

Auteurs: Theo de Groot en Hemmo Hemmes, NBKL

Uitstootmeting van een Ökofen pelletketel

De bioketel springt bij als de zon het niet trekt. Bron: KWB.

E & W OP NAAR EEN GEZAMENLIJKE TOEKOMST

Anne-Jaap Deinum is sinds oktober 2021 directeur van de Fedet.

IZ sprak met de voorman van de Federatie Elektrotechniek over de verduurzaming van Nederland en hoe E & W steeds meer naar elkaar toe groeien.

Bij de Fedet zijn zowel bedrijven als brancheverenigingen aangesloten. Wat ze allemaal gemeen hebben is dat ze actief zijn in de elektrotechnische en (in mindere mate) de werktuigbouwkundige sector. De Fedet telt op moment van schrijven circa 150 leden.

Kennis

Deinum (1981) voltooide een indrukwekkend aantal opleidingen, waaronder MBO Automatisering en Energietechniek en een Masters in Technology Management. Hij is dus stevig geworteld in de sector en heeft ook tijdens zijn werkzame leven al de nodige relevante ervaring opgedaan, voordat hij aantrad als directeur van de Fedet.

Trends

Volgens de voorman van de branchevereniging zijn er op dit moment drie belangrijke trends te bespeuren in de installatiebranche. “Allereerst zitten we middenin een energietransitie die leidt tot meer elektrificatie. Mede daardoor gaan E en W elkaar steeds meer overlappen, een andere belangrijke trend. Daarnaast leidt innovatie tot meer Plug & Play oplossingen, die het werk van de installateur vergemakkelijken.”

E-component

Hij vervolgt: “Het aanjagen van de

energietransitie legt ons als installatiebranche in zijn totaliteit dus geen windeieren. Er is een gigantische vraag naar innovatieve verwarmings- en koeltechnische oplossingen, die steeds vaker een e-component hebben. Kijken we naar de subdiscipline verlichting, waar ook een verduurzamingsslag wordt gemaakt, dan zien we veel nieuwe LED-oplossingen in gebouwen en de implementatie van slimme monitoringssystemen. Marktpartijen willen graag data en overzicht. Het liefst doen ze daarom ook zaken met één partij als het gaat om installatietechniek, dus onestop-shopping voor E&W.”

Uitstekende verhoudingen

E en W groeien ondertussen ook zelf naar elkaar toe. “Op collegiaal niveau zijn de verhoudingen uitstekend”, vindt Deinum. “Bij de technische invulling van vraagstukken zijn er wel eens ‘tussenschotten’, maar mede door de

groeiende populariteit van BIM neemt de belangstelling voor elkaars disciplines toe en wordt men zich ook meer bewust van de toegevoegde waarde die zowel E als W kunnen leveren.”

NEN1010

We hadden het er al eerder over: er komt meer E in W-oplossingen. Denk bijvoorbeeld aan de massale overstap die nu plaatsvindt op all-electric en hybride warmtepompen. Om deze systemen naar behoren te laten functioneren is vaak een ingreep in de groepenkast en/of verzwaring van de hoofdaansluiting noodzakelijk. Tegelijkertijd vraagt het leidingwerk naar de binnen- en buitenunit om de nodige aandacht. In dit hele verhaal speelt de NEN1010 een belangrijke rol. Niet iedere Winstallateur is daar even vertrouwd mee. Tegelijkertijd loopt menig E-installateur tegen een gebrek aan kennis aan op het gebied van leidingenwerk en gas-

sen. Op deze gebieden hebben beide disciplines nog stappen te zetten, merkt Deinum.

Huiverig

Continu up to date blijven over nieuwe ontwikkelingen blijft een noodzaak. Ook voor installateurs die nu nog huiveren om aan de slag te gaan met de warmtepomp. “Met het uitfaseren van de traditionele cv-ketel zal de markt ook steeds meer naar elektrische oplossingen gaan, wees daar op voorbereid.”

Onderwijs

In dit proces is een belangrijke rol weggelegd voor het technisch onderwijs, waar toekomstige generaties installateurs worden klaargestoomd en vakmensen van nu zich kunnen laten bijscholen. “Het onderwijs zal echter altijd achterlopen op de praktijk. Daar ontkom je niet aan. De sector zal zich er zelf voor moeten inzetten om nieuwe kennis eenvoudig beschikbaar te maken. Ik zie met name veel heil in de intensieve samenwerking tussen

BRANCHEVERENIGING

fabrikanten, installateurs en onderwijs instellingen. Bij voorkeur zo regionaal mogelijk afgestemd, zodat je echt kunt inspelen op lokale marktontwikkelin gen.”

Brancheverenigingen

Ook brancheverenigingen kunnen hier een bijdrage leveren. De samenwer king tussen partijen als de Fedet en Techniek Nederland is volgens Deinum al uitstekend. “Eigenlijk maken we allemaal deel uit van een ecosysteem, dat verschillende terreinen beslaat. Van productie, distributie tot installatie en onderhoud. De energietransitie beïn vloedt dat totale ecosysteem, waardoor je processen anders moet gaan inrichten en het onderwijs continu weer moet afstemmen op actuele ontwikkelingen. Zo zijn we nu onder andere bezig met thema’s als digitalisering en natuurlijk circulariteit.”

Circulariteit

Wat betreft het laatste onderwerp kunnen alle stakeholders in de keten

Fedet (Federatie Elektrotechniek) heeft als leden bedrijven en zelfstandige brancheverenigingen die in Nederland actief zijn in de elektrotechnische en werktuigbouwkundige sector. Deze ledenkring dekt een groot deel van de markt. Fedet’s visie wordt bepaald door hetgeen organisaties in elektrotechniek en installatietechniek bezighoudt. De branchevereniging ziet dat zij opereren in een wereld met grote maatschappelijke vraagstukken. Vraagstukken waar een antwoord op nodig is en die zowel een kans als een bedreiging vormen voor organisaties in de sector. Fedet ziet ook fragmentatie in de keten waardoor de waarde van de sector voor de eindklant nog niet optimaal tot z’n recht komt. Die eindklant opereert in een markt die heftig in beweging is. Economische uitdagingen, maar ook technology push maken dat beweging de enige constante is. De branchevereniging ziet dat bedrijven in elektrotechniek en installatietechniek worstelen met kennisontwikkeling en –behoud: ouderen pakken nieuwe kennis minder makkelijk op of verlaten de organisatie, de aanwas van jong talent is te beperkt. Fedet gelooft dat de waarde van techniek voor mens en maatschappij alleen maar toeneemt. En dat organisaties actief in elektrotechniek in deze markt kunnen excelleren. Dat vraagt focus op hun kern en verbinding om branchebrede vraagstukken op te lossen en kansen te creëren. De branchevereniging is er van overtuigd dat in een concurrerende markt ook plaats is voor intense samenwerking. De uiteindelijke ambitie van Fedet is om positief bij te dragen aan de ontwikkeling en bedrijfsvoering van elke organisatie actief in elektrotechniek en installatietechniek.

stappen zetten. “Bijvoorbeeld door zo min mogelijk materiaal te verspillen aan verpakkingen en een materialendatabase aan te leggen voor producten met een levensduur van 20 tot 30 jaar. Daarbij is het een aandachtspunt om waar mogelijk in te zetten op hoogwaardig hergebruik van systemen en componenten. Hier ligt ook een rol voor installateurs. Zij kunnen, deels, het een en ander reviseren en weer geschikt maken voor hergebruik. Maar denk daar niet te licht over. Het is zaak om het op een veilige manier te doen en veiligheidsrisico’s te vermijden. Denk bijvoorbeeld aan weekmakers die vrij kunnen komen bij het scheiden van onderdelen.”

Toekomst

We gaan spannende jaren tegemoet, zegt de voorzitter van Fedet. Er ligt een grote verduurzamingsopgave. Tegelijkertijd is er een krapte op de arbeidsmarkt. Hoe vangen we dat op? Deinum: “De bouw in zijn totaliteit krijgt een steeds industriëler karakter. Ik denk dat we daarop moeten voortborduren. Dus meer prefabben, Plug & Play oplossingen en dergelijke om tijdswinst te realiseren.” Meer integrale oplossingen ook, waarbij E en W vaker samenkomen. “De komende jaren zullen er meer totaalinstallateurs op het toneel verschijnen. Ik denk ook in de vorm van grotere partijen. Maar dat is een voorzichtige inschatting. Iedere blik in de toekomst blijft koffiedik kijken.” 

GEEN TRANSITIE ZONDER SOCIALE INNOVATIE

De energietransitie staat op de agenda, de noodzaak is meer dan overtuigend. Maar ook de tekorten op de arbeidsmarktzijn bekend met de impact op de snelheid van de energietransitie. Hoe uit deze spagaat te komen? Er zijn geen makkelijke antwoorden; dat is inmiddels wel duidelijk. Maar sociale innovatie is er wel één. Ik hoor menig ondernemer al een beetje zuchten. De werkdruk is groot. Er is juist nu geen tijd voor experimenteren en gepraat. De marktvraag is groot; de uitdaging groot. Dus het is gewoon aan het werk. Eens. Maar waarom willen en blijven mensen bij jou werken? Een hoog salaris is niet alles. In welke omgeving komt iemand te werken? Is het alleen maar opdrachten uitvoeren of deel van een winnend team zijn met eigen regie en verantwoordelijkheden? Is er ruimte om je werk te combineren met je gezin? Hoe wordt er geïnvesteerd in opleidingen en talentontwikkeling? Het zijn maar enkele voorbeelden van nadenken over sociale innovatie.

En het loont omdat te doen. Volgens de jaarlijkse Concurrentie- en Innovatiemonitor van de Universiteit van Amsterdam hebben bedrijven die aandacht besteden aan de

sociale vorm van innovatie meer tevreden medewerkers, een hogere productiviteit en hogere winstgroei. Deze bedrijven zijn dus aantrekkelijker om voor te werken. Ze halen daardoor meer talent binnen en houden medewerkers beter in huis. Daarnaast weten deze bedrijven met minder mensen, meer werk te doen. Doordat deze bedrijven anders zijn gaan denken over leiderschap en cultuur, maakt hen dat gezonder: ze kunnen effectiever werken en er is minder uitval.

Sociale innovatie is geen luxe maar een werkwoord. Als we mensen willen verleiden een stap te zetten naar de techniek en hun talenten in te zetten, dan moeten we ook investeren in sociale innovatie en de medewerker zien als een partner.

Flexibel wisselen van sensoren!

De Sigma 05 sensorhub is de centrale aansluit eenheid van het nieuwe modulaire E+E intelligente sensor systeem. De hub is voorzien van analoge, vrij verkiesbaar en schaalbare uitgangen. In principe is iedere E+E opnemer met Modbus RTU uitgang aan te sluiten op de Sigma 05.

Beschikbare meetvoelers voor de Sigma 05

EE872 - modulaire voeler voor CO, %RV, °C en druk. 2

EE072 - relatieve vochtigheid en temperatuur voeler

EE074 - temperatuur voeler

EE671 - HVAC luchtsnelheid voeler

EE680 - luchtsnelheid en temperatuur voeler voor laminaire flow

De EE212 relatieve vochtigheid en temperatuur transmitters zijn voorzien van een uitwisselbare sensor tip (module). In de sensor tip zijn de kalibratie waarden van de desbetreffende sensor opgeslagen!

Features

•Uitwisselbare sensor met kalibratie gegevens

•Verschillende uitvoeringen

•Coating van de vocht sensor

•Robuuste snel te monteren behuizing

•Geen bewerkelijke kalibratie werkzaamheden

•Optioneel display

Sven Asijee Directeur

Ze zijn er weer

DE ARBOTECHNIEK-ADVISEURS

Na een korte onderbreking zijn de adviseurs van ArboTechniek weer gestart. Waar kun jij ze voor benaderen als het gaat om veilig en gezond werken in de techniek? Waar zijn ze te vinden?

En waarom is het juist nu van belang om de veiligheid van werknemers in de techniek nog verder te bevorderen?

Heb je vragen over veilig en gezond werken? Kun je hulp gebruiken bij jou in je bedrijf? Wil je praktische ondersteuning? Dan zijn de adviseurs van ArboTechniek weer beschikbaar. Zij kunnen je helpen met allerlei praktische vragen over bijvoorbeeld werksituaties, het toepassen van de Arbocatalogus en stimuleren van veilig en gezond gedrag. Er is altijd een adviseur in de buurt! Een check op de website van ArboTechniek laat direct zien wie je kunt benaderen en onder welke voorwaarden. Zonder kosten voor de aanvrager.

Einde?

De ArboTechniek-adviseurs zijn niet nieuw. De afgelopen jaren ondersteunden zij al veel bedrijven. Maar toen liep het project ten einde. Projectleider ArboTechniek Theo-Jan Heesen zag het op zich afkomen, terwijl er nog steeds vragen binnen kwamen: “We zagen dat werkgevers en werknemers nog steeds actief advies zochten van de ArboTech-

niek-adviseurs. Maar het project, dat door zogenaamde ESF-gelden werd gesubsidieerd, liep af. En dan komt er altijd een onnatuurlijk moment van stoppen. Dat voelde ook best zo, ook al zagen we het aankomen. Immers, er is genoeg te doen als je de binnenkomende vragen mag geloven.”

Resultaten vroegen om vervolg Het project heeft een enorm bereik gehad en de impact was groot. Vooraf werd gemikt op het bereiken van 500 bedrijven; maar dit bleek een onderschatting van het aantal vragen. Uit de evaluatie van het project blijkt dat de adviseurs kundig zijn, dat zij veel sectorkennis hebben en dat bedrijven hun diensten als heel concreet hebben ervaren. Barry Sikkens, projectmanager van de ArboTechniek-adviseurs en voorheen zelf ook als actief in het team, is enthousiast: “De basis die werd opgebouwd is goud waard; dus

Theo-Jan Heesen, projectleider ArboTechniek

Barry Sikkens, projectmanager van de ArboTechniek-adviseurs

ARBOTECHNIEK

ArboTechniek is het platform van de sociale partners in de technische isolatie- en isolatiebranche dat zich inzet voor veilig en gezond werk. Met bijvoorbeeld Arbocatalogi, activiteiten en toolboxen helpt ArboTechniek werkgevers en werknemers in onze branche.

ik had maar één wens: koesteren en voortzetten.” Maar dat was vooral een beslissingen van de sociale partners, die onlangs besloten het project voort te zetten. Heesen: “Het duurde even omdat tussendoor ook de cao-onderhandelingen plaatsvonden. Dan staat alles even stil en voeren andere gesprekken de boventoon. Maar toen die waren afgerond was het vrij snel helder: we konden door! De persoonlijke 1-op-1-benadering en laagdrempelige ondersteuning gecombineerd met de expertise van de adviseurs overtuigden de sociale partners. Maar vooral ook de urgentie: veilig en gezond werken verdient echt aandacht.”

Genoeg te doen

En dat het doorgaat is maar goed ook! Er zijn ongeveer 10.000 bedrijven in onze branche, waarvan meer dan de helft 25 medewerkers of minder in dienst heeft. Er is dus genoeg te doen! Sikkens: “Er zijn nog veel bedrijven waar we nog niet op bezoek zijn geweest en dat blijkt ook wel uit het feit dat we nog steeds aanvragen kregen ondanks dat het project was afgerond. Dat zagen we ook aan het einde van het project niet verminderen; integendeel. We kunnen dus nog jaren vooruit. Er is ook een groep bedrijven die het misschien nog niet weten, maar ons wel nodig hebben. Die moeten we bereiken, dáár ligt de uitdaging. Al is het maar om ze aan het denken te zetten over het belang van veilig en gezond werken. Dat besef, gecombineerd met ons advies draagt bij aan een veiligere werkomgeving in de branche. En dat willen we toch allemaal?”

Juist als het druk is

Juist nu is misschien die alertheid van bedrijven en medewerkers er één die

gevoed moet worden. De werkdruk is hoog nu het bouwen van woningen topprioriteit is en de energietransitie in Nederland in volle gang is. Dit terwijl er grote tekorten zijn op de arbeidsmarkt die ook de bedrijven in de techniek raken. Sikkens: “Het is een mega-opgave waar de mensen in de techniek voor staan. En natuurlijk blijven we ook innoveren, waardoor nieuwe technieken worden toegepast. Het zijn factoren die een rol spelen in het dagelijks werk van de mensen. Die leiden tot haast, snel acteren en een gevoel van overbelast zijn. Maar hierdoor kan men ook wat minder bewust omgaan met veiligheid en gezondheid. In die waan van de dag is het fijn een partner te hebben die met je meekijkt en zorgt dat iedereen elke avond weer veilig thuis komt. En die partner is de ArboTechniek-adviseur.”

Deels nieuw team

Het team van adviseurs bestaat uit bestaande én nieuwe gezichten. Sikkens: “Ja, zo gaat dat. Maar het team dat er nu staat, met een vertegenwoordiging in alle regio’s, is er klaar voor. Met hun kennis en expertise en vooral de betrokkenheid die zij voelen bij de sector, staan ze klaar voor ieder bedrijf. Ik zou zeggen: twijfel niet en benader ze gewoon. Wat voor vraag over veilig en gezond werken je ook hebt.”

Ook de leerkringen starten weer

Ook de leerkringen van ArboTechniek starten weer op. Heesen: “We weten dat mensen van elkaar leren. En de leerkringen bieden die mogelijkheid.”

In de regionale leerkringen ‘Veiligheid en Gezondheid’ wisselen arbofunctionarissen, preventie- en veiligheidsmedewerkers met elkaar van gedachten over veilig en gezond werken. Ervarin-

APP

Werk jij in de installatie- of isolatiebranche en wil je altijd kunnen beschikken over de laatste informatie over veilig en gezond werken? Of ben je leidinggevende en wil je dat jouw medewerkers zich altijd kunnen inlezen over veilig werken? Dan is er nu de nieuwe gratis ArboTechniek Veiligheidsapp! Download ‘m nu via arbotechniek.nl/app

ADVISEURS

Heb je vragen over veilig en gezond werken? Kun je hulp gebruiken bij jou in je bedrijf? Wil je praktische ondersteuning? Dan zijn er arbo-adviseurs die graag bij je langs komen. Neem contact op met een adviseur bij jou in de buurt via arbotechniek. nl/adviseurs

gen over onderwerpen zoals het vergroten van de betrokkenheid van collega’s bij het arbobeleid, de ongevallenregistratie en aanspreekgedrag van medewerkers worden tijdens leerkringen gedeeld en besproken. “Het is een fijne manier om van elkaar te leren, weten we vanuit eerdere ervaringen. Dus we zijn blij dat deze ook weer beginnen. Aanmelden kan via de website”, aldus Heesen.

Nieuwe tools

Ondertussen wordt ook gewerkt aan nieuwe instrumenten. Heesen: “We willen de ArboTechniek Veiligheidsapp verder verbeteren en uitbreiden. Die innovaties staan ook niet stil. En we gaan bijvoorbeeld werken aan een online tool die je snel kan laten zien wat je nodig hebt om in een werkbak te kunnen staan, en wanneer dit wel of niet is toegestaan. Het zijn voorbeelden waarmee we verder gaan.” 

MAKE THE GREEN CONNECTION

IR-lassen

NIEUWE KANSEN VOOR INSTALLATEUR

PVC-U kan op verschillende manieren verbonden worden, waarvan lijmen het meest bekend is. Georg Fischer brengt een oplossing op de markt, waarmee het mogelijk wordt om PVC-U leidingsystemen met infrarood lassen

te verbinden. Waarom is dit zo bijzonder voor de installateur?

Gerrit Proper is werkzaam op het raakvlak van techniek en commercie bij Georg Fischer. Aan IZ legde hij in heldere bewoordingen uit, welke voordelen deze nieuwe oplossing heeft voor de installatiebranche.

Infrarood lassen

Maar voordat we daar dieper op inzoomen, eerst een antwoord op de vraag wat IR-lassen inhoudt. “Infrarood lassen is eigenlijk een vorm van stomplassen of spiegellassen. Bij stomp-/spiegellassen wordt gebruik gemaakt van een lasspiegel. Om een lasverbinding te maken wordt de lasspiegel verwarmd en vervolgens aan de ene kant tegen de fitting en aan de andere kant tegen de buis gedrukt. Als de fitting en de buis genoeg verwarmd zijn, wordt de lasspiegel weggehaald en worden de fitting en de buis tegen elkaar aangedrukt. Ditzelfde kun je ook doen met buis-buis en afsluiter-buis. Zo ontstaat er een stomp-/spiegellasverbinding. IR-lassen is eigenlijk hetzelfde principe, maar hierbij wordt de fitting, buis of afsluiter juist niet tegen de lasspiegel gedrukt. De opwarming gebeurt via infraroodstraling waardoor er een con-

LEIDINGEN

Volgens Proper zijn leidingsystemen aan het veranderen. “Zo merken we dat biobased materialen aan populariteit winnen, zoals PVC op basis van resthout. Daarnaast zien we dat steeds meer appendages volledig in kunststof worden uitgevoerd. Dit komt de chemische resistentie ten goede. En tot slot zien we de opkomst van voorgeïsoleerde leidingen. Deze bestaan uit een mediumvoerende binnenbuis, duurzame isolatielaag en een beschermende buitenbuis van PE.”

tactloze opwarming ontstaat.”

Voordelen

Deze lasmethode biedt een aantal voordelen ten opzichte van andere verbindingsmethodes, legt Proper uit. “Laat ik beginnen te zeggen dat in zijn algemeenheid de lasril veel kleiner is. Daardoor neemt de kans op vervuiling bij de lasril af, als het leidingsysteem in gebruik is genomen. Ook krijg je met IR-lassen niet te maken met oplosmiddelen uit de lijm, wat ARBO-technisch problemen kan opleveren in kleine ruimtes. In die oplosmiddelen zitten overigens kleine hoeveelheden bestanddelen die uitlogen en uiteindelijk ook in het leidingsysteem terecht kunnen komen. Niet echt wenselijk. Tot slot krijg je een gegarandeerde laskwaliteit, omdat je gebruik maakt van een lasmachine die de lasser stap voor stap door het menugestuurde lasproces stuurt, waardoor de kans op fouten nihil is. Na het maken van elke lasverbinding produceert de lasmachine bovendien een lasrapport waarmee de kwaliteit van de las wordt vastgelegd. En dit hele proces duurt nog niet eens 3 minuten”, vertelt Proper.

Beperkingen

IR-lassen kent ook beperkingen, vertelt Proper. “De werkzaamheden vinden

grotendeels op de grond plaats en in een afgeschermde omgeving. Je moet daar wel de juiste omstandigheden voor kunnen creëren.”

Opkomst

Infrarood lassen bestaat al 25 jaar, maar is de laatste tijd pas echt in opkomst in de installatiebranche, merkt Proper. Hij wijst op de industrie en deelsegmenten van de reguliere utiliteit, zoals ziekenhuizen, datacenters en laboratoria. Dat heeft met eerdergenoemde voordelen te maken, maar ook met opdrachtgevers die graag hun groene imago gestalte willen geven.

Installaties

De nieuwe verbindingsoplossing van Georg Fischer is bijvoorbeeld interessant voor koel-, desinfectie- en demiwaterinstallaties. “Maar ook voor afvalwaterinstallaties met medicijnresten van ziekenhuizen kan het een uitkomst zijn.”

Doorontwikkeling

Het nieuwe PVC-U IR-lassysteem bestaat uit de benodigde buizen fittingen en afsluiters geschikt voor 16 bar. Momenteel zijn er twee maten leverbaar, te weten d25 en d50. Alle andere veel voorkomende maten komen binnenkort beschikbaar. En voor alle duidelijkheid: Huidige IR-lasmachines kunnen eenvoudig aangepast worden om ook PVC-U te kunnen lassen. 

DOUCHE EN KEUKEN

Hansgrohe heeft verschillende noviteiten in haar leveringsprogramma opgenomen. Zo zijn de Crometta en Vernis showerpipes nu ook verkrijgbaar in mat zwart. Voor design in de badkamer is er de wastafelmengkraan Finoris Flex met de QuickClean comfortfunctie en EcoSmart-technologie die het waterverbruik verlaagt tot 5 liter per minuut zonder comfortverlies. Voor een aangename douchebeleving is er de Pulsify met ingebouwde wellness, verkrijgbaar in mat zwart, mat wit of chroom. Er is keuze uit verschillende opbouw- en inbouwvarianten. Met Select-technologie kan de gewenste straalsoort met één druk op de knop worden geregeld. Ook hier EcoSmart-technologie en de QuickClean comfortfunctie voor een laag waterverbruik en goed onderhoud.

De keukenmengkraan hansgrohe Zesis M33, ten slotte, heeft een minimalistische design en is verkrijgbaar in twee hoogtes met twee straalsoorten en drie oppervlak ken. De Zesis M33 2jet heeft een uittrekbare vuistdouche en beschikt over twee straalsoorten (laminaire straal/dou chestraal). Hij biedt twee

ComfortZone hoogtes:

15 en 16 cm vrije ruimte tussen uitloop en spoel bak. Met de omstelling op de uitloop kan een voudig van straalsoort worden gewisseld. De Zesis M33 1jet biedt een normale straal in de hoogte 150.

Opvoerinstallaties

SFA breidt het Sanifos gamma ondergrondse opvoerinstallaties uit. Als aanvulling op de modellen voor zwart water, komen er 4 modellen op de markt specifiek voor grijswater, regenwater of voor water uit individuele behandelingssystemen (IBA’s). Net zoals het hele Sanifos gamma worden de nieuwe modellen geleverd met voorgemonteerd leidingwerk en met nodige afsluiters en terugslagkleppen. De pompen zijn voorzien van een

regelbare vlotter en werken automatisch.

Daarnaast is nu ook de Sanicubic 1 VX beschikbaar in Nederland. Dit is is een krachtige opvoerinstallatie met 1 pomp. De KX V6 vortex waaier heeft een vrije doorlaat van 50 mm en vermindert de kans op verstoppingen. De Sanicubic 1 VX beschikt over 3 ingangen van 40 tot 125 mm en is geschikt voor het afvoeren van zwart water uit bijgebouwen of kleine bedrijfspanden. De pomp en niveausensoren zijn

ACO ECO Clean is een schoonmaakmiddel voor RVS douchegoten en de rest van de sanitaire ruimte. Het is een krachtige, biologisch afbreekbare en ecologisch verantwoorde reiniger met een sterk ontkalkende werking en een frisse geur. ACO ECO Clean is opgebouwd uit organische zuren die geproduceerd worden door moeder natuur, waardoor het reinigingsmiddel biologisch afbreekbaar en veilig in gebruik is. De natuurlijke zuren zorgen voor een perfecte ontkalking. Aangezien het product visceus (dikvloeibaar) is, blijft het hechten op verticale oppervlakken en kan het optimaal zijn werk doen.

makkelijk toegankelijk voor extra onderhoudsgemak. Het opvoerstation wordt standaard geleverd met externe

WC-accessoires

In Hardenberg presenteert TECE de noviteiten van 2022. Dit zijn de pneumatische wc-bedieningsplaten TECEflushpoint, het nieuwe extra lage TECEprofil wcinbouwframe met een inbouwhoogte van 750 mm, de updates van de afvoeroplossingen en de TECEvelvet wc- en urinoirbedieningsplaten.

bedieningskast, een akoestisch en visueel alarm en de nodige terugslagkleppen en aansluitingen.

Gemak en behaaglijkheid met het Uniwarm

vloerverwarmingssysteem

Lucht- en vuilafscheider

De Flamco XStream VentClean is een lucht- en vuilafscheider die het rendement van een warmtepomp verbetert. De gecombineerde afscheider beschermt het systeem door lucht- en vuildeeltjes snel en continu eruit te filteren. Luchtbelletjes kunnen verstoppingen en corrosie (roest) veroorzaken terwijl vuildeeltjes als magnetiet de pomp kunnen doen dichtslibben. Gevolg: storingen en slijtage waardoor het energiegebruik van de installatie toeneemt en de levensduur en het rendement afnemen.

De Flamco XStream VentClean houdt het systeemwater schoon zodat het systeem optimaal blijft presteren. Vooral in combinatie met een warmtepomp heeft de unit meerwaarde. Een

warmtepomp werkt immers al trager

door de lagere verwarmingstemperatuur. Wanneer er vuil in het systeem zit, duurt het nog langer voordat de woning opwarmt.

Warmtepompen voor lage en hoge temperaturen

NIBE presenteert de S2125 lucht/water-warmtepomp. De monoblock warmtepompen uit deze nieuwe S2125serie kunnen in veel situaties zonder geluidsbeperkende maatregelen op 2 meter (type 8) of 3 meter (type 12) van de erfgrens worden geplaatst. Hij heeft een groot temperatuurbereik (25 tot 75 °C), waardoor de S2125 zowel voor vloerverwarming als radiatoren kan worden toegepast. Het jaarrendement (SCOP) bedraagt 5,0 bij een cv-aanvoertemperatuur van 35 °C. De NIBE S2125 biedt samen met een NIBE VVM binnenunit óf in combinatie met een NIBE SMO regelunit en een losse boiler een energiezuinige installatie met een royale hoeveelheid warmtapwater voor de badkamer en keuken.

WEEGSCHAAL VOOR KOUDEMIDDELEN

Euro-Index heeft een weegschaal in haar assortiment voor het wegen van koudemiddelen, de SRS3EC van Fieldpiece. Het toestel beschikt over een NMI certificaat met EU-Type goedkeur, waarmee het voldoet aan de eisen van de BRL100 en metrologiewet. Indien deze weegschaal periodiek wordt gekalibreerd en de verzegeling op het toestel niet wordt verbroken mag

het worden toegepast voor het wegen en verhandelen van koudemiddelen. De SRS3EC bestaat uit een stevig aluminium platform met rubberen hoeken en biedt een meetbereik tot 100,00 kg met een resolutie van 10 gram. De constructie is regenbestendig en biedt plaats aan vrijwel alle soorten koelmiddeltanks. De bijbehorende afstandsbediening heeft een display met achtergrondverlichting en een

Een andere noviteit is de NIBE S735-7: een ventilatielucht/water-combiwarmtepomp die gebruikmaakt van ventilatielucht (met diepe uitkoeling) als bron, eventueel aangevuld met buitenlucht. Een buitenunit of grondboring is dus niet nodig. De alles-in-één unit levert ventilatie (inclusief warmteterugwinning), cv-verwarming én warmtapwater (dankzij de ingebouwde 180 liter RVS boiler) en biedt een totaaloplossing voor all-electric woningen. Met zijn cv-temperatuurbereik van 27 °C tot circa 68 °C is het toestel geschikt voor zowel vloerverwarming als radiatoren. Alle componenten zijn geintegreerd in het toestel en weggewerkt achter een mantel, die kan worden verwijderd waarna alle componen-

ten goed bereikbaar zijn voor servicedoeleinden. Ook kan het toestel worden gesplist in twee delen: naast elkaar (bijvoorbeeld op zolder), maar ook op verschillende verdiepingen.

Elektrisch verwarmen

Is een elektrische radiator eigenlijk wel de zuinigste oplossing voor een thuiskantoor? Is het mogelijk om de energie van zonnepanelen te combineren met elektrische radiatoren? Masterwatt denkt graag mee over deze en vergelijkbare vragen. Als specialist op het gebied van elektrisch verwarmen voorziet het bedrijf in zowel advies als elektrische verwarmingsproducten. Naast elektrische radiatoren heeft Masterwatt elektrische cv-ketels, boilers en doorstromers in haar programma. Gloednieuw is de warmtepomp Dynamis Split, die direct leverbaar is.

sterke magnetische hanger. Aan de onderkant van het weegplatform bevindt zich een compartiment waar u de afstandsbediening in kan opbergen wanneer u de weegschaal niet gebruikt. Naast weergave via de afstandsbediening kunnen de meetwaarden ook worden afgelezen via de Job Link app op uw telefoon, tablet en de Fieldpiece SM480V of SM380V manifold. Hiermee kan u tevens het koelmid-

delgebruik documenteren. Euro-Index is geautoriseerd channel partner van Fieldpiece en beschikt over de kennis, faciliteiten en onderdelen voor onderhoud, reparatie en kalibratie van Fieldpiece instrumenten.

Hoog montagegemak en betrouwbare kwaliteit!

Walraven. The Value of smart

Met inmiddels 80 jaar ervaring en ons brede productassortiment kunnen we complete, betrouwbare oplossingen bieden voor ieder project; van (buis)bevestiging en brandwerend materiaal tot sanitaire toepassingen. Walraven biedt graag een passende oplossing!

Wij zijn gedreven om het werk van onze klanten gemakkelijker en effectiever te maken. Met simpele, maar slimme oplossingen, een uitgebreide service en uitstekende ondersteuning. Hierover laten wij u graag meer zien tijdens de Installatie Vakbeurs. Wij ontmoeten u graag op stand 456!

MULTI-VENTILATOR

Vent-Axia komt met de Multihome: een stille en energiezuinige mechani sche woonhuisventilator met vier aansluitingen van 125mm voor het direct aansluiten van vaste of flexibele ventilatiekanalen met een diameter van 125mm. De ventilator levert een luchtdebiet van 300m3/h of 368 m3/h bij 150Pa (afhankelijk van het type). Hij is ontwikkeld voor toepassing bij zowel nieuwbouwals renovatieprojecten. Speciaal voor de renovatiemarkt zijn er speciale varianten verkrijgbaar die direct uitwisselbaar zijn met andere units in de vervangingsmarkt. Er zijn geen verandering in aansluitingen van voeding of perilex nodig. Door de vier 125mm aansluitingen is het uitwisselen en aansluiten van de Multihome snel gedaan. De woonhuisventilator is uitgerust met een display en kan zowel draadloos als bedraad (Advance) bediend worden door middel van 4-standenschakelaars, CO2-, vochten/of temperatuursensoren. Ook een aanwezigheidssensor kan gekoppeld worden. De Advance modellen kunnen via bluetooth worden bediend met de Vent-Axia Connect-App. Hierdoor is er een directe communicatie met de unit. Dit zorgt voor een eenvoudige inbedrijfstelling via smartphone of tablet. De verschillende instellingen zijn eenvoudig aan te passen en de status van de unit is te monitoren in de app. Ook worden via de app serviceberichten getoond.

Alle Multihome woonhuisventilatoren zijn gemaakt van gerecycled ABS, waardoor ze kunststof een nieuw leven geven. Ze verwerken hiervoor het plastic afval oude apparaten tot nieuwe kunststof delen voor de Multihomes.

Warmtebeeldcamera

Euro-Index introduceert met de THT300 een nieuwe warmtebeeldcamera met hoge gebruiksvriendelijkheid en brede toepasbaarheid voor een betaalbare prijs. Het toestel biedt een thermische resolutie van 388 x 284 pixels, een meetbereik van -20 tot 650 ºC en een thermische gevoeligheid van 50 mK. De warmtebeelden worden weergegeven op een groot 3,5” touchscreen met een beeldfrequentie van 50 Hz. Het toestel is ergono-

misch vormgegeven en de behuizing is stootvast. Met beschermingsklasse IP54 is deze warmtebeeldcamera spatwaterdicht. De THT300 bevat naast een warmtebeeldcamera tevens een ‘normale’ camera, waarbij het warmte- en normaal beeld met elkaar kunnen worden gemixt, voor identificatie van objecten. Naast statische warmtebeelden is het tevens mogelijk om warmtevideo’s te maken. De camera beschikt verder over een Li-Ion accu waarmee circa 4 uur

COMPACTE LBK’S

De serie ClimaPac-luchtbehandelingskasten van Stulz biedt met haar luchtdebieten tot 160.000 m3/h een flexibele en modulair configureerbare oplossing voor de meest veeleisende projecten. Omdat 80% van de door de markt gevraagde units een capaciteit tot 15.000 m3/h bezit, heeft de fabrikant het assortiment geoptimaliseerd door de ClimaPac Compact-serie te ontwikkelen met nieuwe configuraties en compactere afmetingen die aan deze eisen voldoen. De ClimaPac Compact is een oplossing met laag verbruik en hoge energiezuinigheid, door Eurovent gecertificeerd en met verschillende warmteterugwinningsopties volgens de Ecodesign-richtlijn. Er is een plug-and-play regelsysteem opgenomen dat speciaal in de fabriek voor deze compacte afmetingen is geconfigureerd, waarmee een efficiënt beheer van de onderdelen mogelijk is en integratie ten aanzien van regeling en communicatie is gewaarborgd. Als optie is het mogelijk een uitbreidingsframe toe te voegen, waarmee maximaal drie warmtepompen met de LBK wordt geïntegreerd waarbij beide met dezelfde regelaar compatibel zijn. ClimaPac past zich aan de specifieke eisen van elk project aan en kan als optie ook als buitenopstelling worden geleverd. Er is een extra bescherming van de unit en de onderdelen ontwikkeld voor het geval dat een buitenopstelling nodig is.

continu kan worden gewerkt. Via USB of wifi kan het toestel verbinding maken met een PC, tablet of smartphone om met de opgeslagen beelden en video’s professionele rapportage te maken met de gratis beschikbare software en app. Euro-Index beschikt over faciliteiten in het kalibratielaboratorium om deze camera te kalibreren. Indien

gewenst kan de THT300 worden geleverd met een KWS® kalibratiecertifcaat.

De stilste lucht/water

warmtepomp in de markt!

De S2125-serie omvat twee zeer stille monoblock buitenunits die – dankzij verregaande optimalisatie op het gebied van geluidsreductie en rendement – uitzonderlijk goede prestaties bieden. Ze zijn zo stil dat ze conform de actuele geluidsnormen veelal zonder geluidsbeperkende maatregelen op slechts 2 meter (type 8) of 3 meter (type 12) van de erfgrens kunnen worden geplaatst! Doordat hoge (70-75 °C) cv-aanvoertemperaturen mogelijk zijn, kunnen ze vanwege hun zeer hoge rendement op lagere temperaturen uitstekend worden toegepast in nieuwbouw, maar zijn ze ook zeer geschikt voor bestaande woningen.

Ontdek de NIBE S2125 op nibenl.nl

Warmtepompen

DAN MAAR ZELF INSTALLEREN?

Hij schopte het tot een item in EenVandaag. Niels is een handige doe-het-zelver die zijn F-gassencertificaat behaalde en sindsdien zelf warmtepompen installeert. Een handige oplossing nu we kampen met een gebrek aan vaklieden?

Rudy Grevers werkt als Manager Woningbouw bij Alklima, exclusief importeur voor Nederland van Mitsubishi Electric Living Environment Systems. IZ voelde hem aan de tand over het item in Een Vandaag. Hoe kijkt hij er tegenaan?

Er is een enorme schaarste aan materialen. Hoe heeft dat zijn doorwerking bij jullie?

“We merken dat de hele supply chain met problemen kampt. Er is een gebrek aan materialen, producten en halffabricaten. Tegelijkertijd neemt de vraag naar duurzame oplossingen juist gigantisch toe. Dat heeft deels te maken met de naweeën van de coronacrisis, maar ook met de oorlog in de Oekraine en de afhankelijkheid van Russisch gas. Het wordt daardoor moeilijk om voorraden aan te leggen, bovendien nemen de wachttijden voor installaties toe.”

Tegelijkertijd zit de branche ernstig verlegen om nieuwe instroom, ook dat is een grote bottleneck...

“Klopt, we moeten dat ook serieus nemen, maar we zijn

niet de enige met dit probleem. Elk vakgebied, van het onderwijs tot de rechtshandhaving en de installatiebranche staat te springen om mensen. In ons specifieke geval hebben zowel ouders, docenten als installatiebedrijven een steentje bij te dragen om de branche waarin je met je handen werkt, weer aantrekkelijk te maken.”

Sommige eindklanten hebben geen zin om te wachten op een kentering en nemen nu zelf het heft in handen. Wat vind jij van het idee dat mensen zelf een warmtepomp installeren?

“Laat ik allereerst zeggen dat ik hun passie en interesse bewonder. Tegelijkertijd moet je wel realistisch blijven. Zo heb je een F-gassencertificering nodig. Beschik je daar niet over, dan is er een gerichte kans op problemen doordat er vuil en vocht in de leidingen terecht kan komen, met storingen als gevolg.”

En stel nu dat iemand een F-gassencertificaat heeft, wat dan?

“Dan vind ik het nog steeds geen goed idee. Wij zien regelmatig dat het mis gaat bij

het werktuigbouwkundige deel, als een warmtepomp wordt geïnstalleerd. En dan hebben we het over ervaren installateurs. Doe-het-zelvers zonder werktuigbouwkundige kennis warmtepompen laten installeren, is vragen om problemen. Daarnaast: hebben ze een VCA? Weten ze hoe ze aan geluidsnormen moeten voldoen? Hoe zit het met het service en onderhoud? En zo kunnen we nog wel een tijdje doorgaan...”

Maar ja, wat moeten we dan, nu er zo’n gebrek is aan vakmensen? Mensen werven uit het buitenland, meer Plug & Play oplossingen in de markt zetten?

“Werving vanuit het buitenland vind ik een politiek vraagstuk. Sowieso kan je niet iedereen zomaar inzetten. Je zal ze eerst moeten opleiden. Meer Plug & Play systemen is geen oplossing voor de bestaande bouw, omdat daar iedere situatie anders is en om een eigen

oplossing vraagt. Zelf zie ik meer heil in een massale omscholing van alle monteurs die nu nog alleen met cv-ketels werken. Daarnaast zullen klanten moeten wennen aan langere wachttijden, het kan even niet anders.”

Hoe ziet de situatie er over 5 jaar uit?

“Dan heeft er zeker een opschaling van de productie plaatsgevonden, daarnaast verwacht ik een doorontwikkeling op alle fronten. Zeker op het gebied van koudemiddelen en Predictive Maintenance. De situatie vergt veel van fabrikanten, we hebben het over forse investeringen. Ik verwacht daarom dat de grote partijen een meer dominante positie zullen verkrijgen in de markt. Wat betreft het aantal vakmensen: ik hoop dat tegen die tijd de maatschappij beter doorheeft wat een geweldig vak we hebben en welke geweldige kansen er liggen. Je kan werkelijk alle kanten op in onze branche.”

Professionele installateur bezig met warmtepomp

Slimme

totaaloplossingen

Walraven produceert een verscheidenheid aan bevestigingsproducten voor verwarmingssystemen, elektrische installaties, sprinklerbuizen, ventilatiebuizen, koelsystemen, zonnepanelen en meer. Op het gebied van brandwerende oplossingen is er een uitgebreid assortiment afdichtingsproducten voor passieve brandbescherming van mechanische en elektrotechnische installaties. Nieuwe

toevoegingen zijn: Pacifyre® FPC Brandmanchet, Pacifyre® FPW Brandwerend Band en de Pacifyre® G Grafietkit. Walraven is daarnaast exclusief vertegenwoordiger van het complete McAlpine sanitairassortiment in de Benelux. Het merk staat bekend om de hoge kwaliteit en het montagegemak. Nagenoeg alle McAlpine producten worden compleet en geheel voorgemonteerd aangeleverd waardoor ze snel en gemakkelijk geïnstalleerd kunnen worden.

VERNIEUWDE SERVICE-APP

Itho Daalderop heeft al een tijd geleden de Service-app gelanceerd, waarmee de installateur direct in bedrijf kan stellen, een serviceverzoek en adres kan aanmaken. Een adres en storingscode opzoeken, evenals een product registreren en projecten beheren behoren ook tot de mogelijkheden. De app is nu verder ontwikkeld. De vernieuwde Serviceapp heeft een nieuw uiterlijk met een verbeterd gebruiksvriendelijk design, de mogelijkheid om favorieten functionaliteiten te bewaren op een persoonlijk dashboard en feedback kan voortaan direct gemeld worden bij Itho Daalderop zonder de Service afdeling te hoeven bellen. Ook is een module ‘nieuws en updates’ toegevoegd, waar al nieuwsberichten van Itho Daalderop in worden geplaatst. Bovendien werkt de app een stuk sneller. Daarnaast zijn er nog tal van andere handige features toegevoegd, waaronder registreren in bulk, productregistratie zoeken op postcode, favorieten toevoegen en producten koppelen. Meer informatie over de app is te vinden op: Itho DaalderopItho Daalderop Service-app

Grootste warmtepomp van Nederland

Onlangs is het startsein gegeven voor de bouw van de grootste warmtepomp van Nederland. De pomp maakt onderdeel uit van een aquathermie-installatie van Eneco waarmee straks duurzame warmte wordt geproduceerd voor circa 20.000 huishoudens in gemeente Utrecht en Nieuwegein. De warmtepomp komt te staan op het terrein van de rioolwaterzuivering Utrecht van Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden (HDSR). Daar gaven dagelijks bestuursleden Constantijn Jansen op de Haar en Els Otterman van De Stichtse Rijnlanden samen met Cees de Haan en Manja Thiry van Eneco het officiële startsein voor de bouw. Bij een voorspoedig verloop van

de bouw vormt de installatie eind 2023 een nieuwe duurzame warmtebron. Op het terrein van de rioolwaterzuivering Utrecht wordt dagelijks zo’n 65 miljoen liter afvalwater gezuiverd. Het afvalwater dat de zuivering binnenkomt is relatief warm. Met de komst van de aquathermie-installatie vloeit

de warmte niet meer weg, maar wordt de temperatuur van het gezuiverde water gebruikt voor het warmtenet. Met een warmtewisselaar en de warmtepomp wordt het water van het warmtenet op een hoge temperatuur van 75 graden gebracht. Daarna wordt dit water aan het warmtenet geleverd. Om continu te kunnen beschikken over voldoende warmte realiseert Eneco ook een buffervat van ongeveer 18 meter hoog en 18 meter breed. Om de warmtepomp aan te sluiten op het bestaande warmtenet, legt Eneco een nieuwe warmteleiding van 600 meter lang aan. Jaarlijks levert de installatie dan 583.000 GJ aan warmte aan het stadswarmtenet. Dit is voldoende om circa 20.000 woningen te voorzien van duurzame warmte. Dat is zo’n 15% van de totale warmtevraag van het stadswarmtenet van Utrecht en Nieuwegein. Het warmtepompgebouw zelf gaat ook energie opwekken doordat het wordt voorzien van 177 zonnepanelen die samen jaarlijks 40.000 kWh aan energie opleveren. Dat is vergelijkbaar met het energieverbruik van 13 huishoudens.

BANGMAKERTJES

Met name in de zomermaanden heb je dat nog wel eens. ‘Bangmakertjes’ noemde mijn moeder ze. Van die regenbuitjes op een mooie dag waardoor je – zeker als kind – dacht dat het zou gaan plenzen en die leuke vakantiedag in het water zou vallen. Daar schaar ik ook maar het verhaal onder dat ik laatst hoorde over een installateur die zijn hele business in duigen zag vallen, doordat iemand van buiten de sector zelf een certificaat had gehaald om warmtepompen te mogen installeren. Vanwege gebrek aan vakkundig personeel, tekort aan materialen en apparatuur, met als gevolg extreem hoog oplopende tarieven. Want schaarste stuwt de prijzen omhoog. Of verpest een te hoge prijs juist je markt?

Ik hoor verhalen over uitzonderlijk hoge tarieven en ultra lange wachttijden voor het installeren van een warmtepomp. En de sector; die reageert alsof bij afnemers financieel gezien de bomen tot ver voorbij het zojuist ontdekte zwarte gat groeien. Extreem hoge tarieven worden gevraagd als je nu wel die warmtepomp wilt hebben. En als je die prijs niet wilt betalen? Dan kun je de hoogste boom in en wachten tot je een ons weegt.

Overigens is de installatiebranche niet de enige sector waar

een slaatje uit schaarste wordt geslagen. En ja, in economieboeken staat dat vraag en aanbod invloed hebben op elkaar. Maar ook, dat – als alle dingen gelijk zijn – bij een hogere prijs steeds minder afnemers naar het product of de dienst zullen vragen. Dus een hoge prijs lijkt aantrekkelijk. Maar dat is alleen op de korte termijn. Op langere termijn prijs je jezelf met te hoge tarieven uit de markt. Zelfs al je daarbij geen hulp krijgt van een enkeling die sleutelen aan een installatie meer als een hobby dan professie ziet. Laat je daar niet bang door maken. Zoek de oplossingen voor schaarste daarom in andere zaken. Maar daarover een volgende keer meer. Of neem gerust contact met me op om daar eens over te praten.

Willem de Vries is Managing Partner van STEM Industrial Marketing Centre. Het kenniscentrum op het gebied van marketing voor technische B2B bedrijven: www.stem-imc.com.

ALGEMEEN COLOFON

[ISSN:1872_6607)

OPLAGE: 8.000 EXEMPLAREN

INSTALLATEURSZAKEN Maandelijks verschijnend praktijkblad voor de W-installateur met oog voor techniek én bedrijfsvoering op het gebied van o.a. verwarmen, koelen, ventilatie, airconditioning, sanitair, energie, gereedschap, materialen, regeltechniek en domotica

Uitgave: Merlijn Plus BV

Zuidkade 174

2741 JJ, Waddinxveen

T: 0182 631717

E: info@merlijnplus.nl

Redactie: Frank Stouthart (hoofdredacteur)

Wietse Buma

E: redactie@merlijnplus.nl

Vormgeving en DTP: Yolanda van der Neut

Vaste medewerkers: Ton Meijer (cartoon), ISSO, Willem de Vries, Rogafa, Nederlandse verwarmingsindustrie, Dick en Tim Visser en Wij Techniek

Advertenties:

Ruud Struijk

T: 0182 631717

E: r.struijk@merlijnplus.nl

Druk: Veldhuis Media BV, Raalte

Abonnementen:

Benelux €18,40, buitenland €23,40 per jaar, excl. BTW. Abonnementen lopen door tenzij 1 maand voor het einde van de abonnementsperiode via e-mail (info@merlijnplus.nl) is opgezegd. Wijzigingen kunnen worden doorgegeven via: installateurszaken.nl/wijzigingen-toezending-iz

© Merlijn Plus BV, 2022

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar gemaakt op welke wijze ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daarin vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs en uitgever aanvaarden echter geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.