IZ juni

Klein of groot, voor onze boilers maakt het niet uit.

Boilers van Itho Daalderop. Bewezen de beste!

Klein of groot, voor onze boilers maakt het niet uit. De kracht zit hem in het vat en de onverwoestbare techniek. Al sinds 1930 produceert Itho Daalderop haar boilers zelf en daarom zijn alle boilers verzekerd van hoge kwaliteit. Wij produceren in Nederland vóór Nederland!

Omdat wij als de beste onze eigen markt kennen, zagen wij dat er behoefte was aan producten die nog meer hun bijdrage leveren aan het milieu. Onze boiler hebben niet alleen de laagste stilstandsverliezen, maar zorgen tevens voor energiereductie en extra besparing voor de eindgebruiker. Goed voor het milieu én de portemonnee!

Boilers van Itho Daalderop. Bewezen de beste!

Verzamel kennis en train jouw hersenen

Ben jij klaar voor het nieuwe seizoen? Afgetraind in 9 weken. Pak in de zomermaanden juli en augustus de kans om je onder te dompelen in vakkennis. Elke week een nieuwe gratis digitale workout om je hersenen te trainen. De onderwerpen zijn bepaald door installateurs uit jouw vakgebied dus je bent verzekerd van informatie waar je ook écht iets aan hebt. Wist je dat... je deze workouts (en nog veel meer kennis en tips) wekelijks in jouw mailbox kunt ontvangen? Check wasco.nl/workout

Tijd om te switchen!

Waterkwaliteit

Door al het warmtepompgeweld van de laatste jaren zouden we haast vergeten dat bijvoorbeeld ook water en de technologie die daarbij komt kijken, een belangrijk item is in de installatiebranche. Bij water denk je al snel aan de badkamer of het toilet maar ook het verwarmingssysteem zit er natuurlijk vol mee. En nu hebben wij in Nederland best een prima waterkwaliteit, maar zelfs ons water bevat allerlei ‘ingrediënten’ die de efficiënte werking van huishoudelijke apparatuur nadelig kunnen beïnvloeden. Zo veroorzaakt kalk nog wel eens problemen. Terwijl het water hier lang niet zo

Hij wil eerst de kwaliteit van ons water controleren, voordat hij ergens aan begint ‘hard’ is als in bijvoorbeeld een land als Spanje. Daarom staan we in deze uitgave uitgebreid stil bij waterontharders; de manier waarop ze werken en de zin ervan. Maar ook de badkamer en het toilet komen in deze uitgave voorbij. Vaak gaat het dan over designtrends, maar er is meer. Ook sanitairfabrikanten kijken bijvoorbeeld naar het installatiegemak om de al erg drukke installateur te ontlasten. Daarnaast maakt steeds vaker de veelvuldig toegepaste elektronica het verschil. Kortom, wederom een lezenswaardige uitgave, ook al komen warmtepompen dit keer niet uitgebreid aan bod.

Verantwoord & klimaatbewust douchen met DWTW

De vraag om warmteterugwinning uit douchewater komt steeds vaker voor. Een douchegoot met warmtewisselaar (dwtw) zorgt ervoor dat de warmte van je douchewater niet zomaar wegstroomt naar de riolering, maar dat het gebruikt wordt voor de opwarming van het toestromende koude kraanwater. Dit voorverwarmde water stroomt verder naar de douchekraan, waardoor de cv-ketel of warmtepomp minder heet water hoeft te leveren voor de gewenste douchetemperatuur. Door te investeren in een wtw-douchegoot wordt bij iedere douchebeurt energie en geld bespaard!

www.aco-showerdrain.nl

ACO ShowerDrain X

Engineering progress Enhancing lives

Waar let je op bij het installeren van een drinkwaterinstallatie voor de toekomst?

Schoon drinkwater is net zo belangrijk voor je gezondheid als schone lucht. Het is belangrijk om “na de meter” de drinkwaterinstallatie hygiënisch te houden. Met RAUTITAN ben je klaar voor de toekomst. Een installatiesysteem met een levensduur van meer dan 50 jaar, de hoogste vernettingsgraad in PEX, corrosiebestendig en met loodvrije verbindingstechniek zonder O-ring en optimale doorstroming.

18

VOCHTPROBLEMEN

Als Manager Klimaatbeheersing & Droogtechniek van Trition krijgt Marc Gouwerok te maken met allerhande vochtgerelateerde problemen. Vaak hebben die direct of zijdelings te maken met installatietechniek. IZ interviewde hem over de oorzaken en de rol van de installateur.

20 WATERONTHARDERS

Heeft een waterontharder wel zin, wat doet het apparaat precies en welke soorten zijn er op de markt? Ron Bosch Senior docent ‘Installatie Technologie’ aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en eigenaar van Technisch Ingenieurs Adviesbureau Bosch te Rosmalen en Lisanne

VERDUURZAMING NÓG AANTREKKELIJKER

Techniek Nederland is blij met de plannen die het kabinet presenteerde om de verduurzaming van de gebouwde omgeving te versnellen. Voorzitter Doekle Terpstra: “Het kabinet heeft stevige ambities. Die zijn ook nodig om de klimaatdoelstellingen te halen. De technieksector gaat alles op alles zetten om de plannen te realiseren.”

Met een mix van normering, beprijzing, financiering, subsidiëring en ondersteuning wil het kabinet de verduurzaming van woningen versnellen. Het kabinet wil natuurlijke momenten benutten voor verduurzaming. Denk aan vervanging van de cv-ketel, groot onderhoud en aankoop van een nieuwe woning. Verduurzaming krijgt ook een meer verplichtend karakter. Bovendien wil het kabinet wijken collectief verduurzamen. Techniek Nederland denkt dat de verduurzaming daardoor beter te plannen en te organiseren is.

Terpstra benadrukt dat het wel zaak is om snel méér mensen te laten instromen in de techniek. “We hebben veel mensen nodig om warmtepompen te plaatsen, zonnepanelen aan te sluiten en warmtenetten te realiseren. Een actieplan voor het technisch beroepsonderwijs is daarom dringend nodig. We willen hierover snel in gesprek met het kabinet. Het tekort aan technische vakmensen hoeft niet de showstopper voor de energietransitie te worden. Maar dan moeten we wél op korte termijn de juiste maat-

Bosch, Health Sciences deskundige hebben hier onderzoek naar verricht. In dit artikel geven ze een overzicht van de stand van zaken.

26 BOORDENVOL ELEKTRONICA

In 2030 zal het toilet er niet veel anders uitzien dan nu, denkt Wisa. “Maar we verwachten wel dat er tegen die tijd meer elektronica in zit.” IZ sprak met de fabrikant over trends in het vakgebied en de doorontwikkeling van hun inbouwsysteem de Wisa xs wc front xs.

32 LEGIONELLA-PREVENTIE

In februari 1999 raakten bezoekers van de Westfriese Flora in Bovenkarspel besmet via een bubbelbad dat was gevuld met water uit een brandslanghaspel waarin zich een agressieve Legionellabacterie had ontwikkeld. Het leidde tot 206 ernstig zieken en 32 doden. Daarna is in korte tijd legionella-

regelen nemen.”

Het plan van het kabinet is erop gericht de CO2-uitstoot met 60% terug te dringen in 2030. Dat moet onder meer gebeuren door het programma hybride warmtepompen, het Nationaal Isolatieprogramma, de versnelde aanpak van utiliteitsgebouwen en méér duurzame warmtebronnen en -netten. Ook innovatie en een continue opdrachtenstroom moeten de versnelde verduurzaming mogelijk maken.

wetgeving tot stand gekomen.

‘HOFLEVERANCIER’ COX GEELEN

Koning Willem-Alexander

heeft het Recht tot het voeren van het Koninklijk Wapen

‘Bij Koninklijke Beschikking

Hofleverancier’ te verlenen aan Cox Geelen bij gelegenheid van de viering van het 150-jarig bestaan van het bedrijf.

In 1870 begon de Theodorus Hubertus Cox in Roermond een kunstsmederij en fabriek in landbouwwerktuigen en kachels. Na zijn overlijden namen zijn twee zonen het bedrijf over, waarna zoon Henricus in 1935 alleen verder ging. In 1940 besloot het bedrijf – met inmiddels de derde generatie aan het

roer – zich te richten op rookgasafvoeren. Nadat het bedrijf verschillende keren is verhuisd, vestigt het zich in 1970 in Eijsden-Margraten. Sinds 2019 is het Duitse bedrijf Skoberne GmbH 100% aandeelhouder van Cox Geelen. Cox Geelen is zelfstandig gebleven op het gebied van bedrijfsbeleid en houdt zich uitsluitend bezig met het ontwikkelen, produceren en verkopen van rookgasafvoersystemen, ventilatieproducten en warmtepompbehuizingen. Cox Geelen is ISO 9001 gecertificeerd en exporteert naar circa 30 landen wereldwijd.

Klimaatproblemen?

Ook vroeger had men liever een nette installateur over de vloer. Wat dat betreft is er weinig veranderd, vertelt oud-installateur Jaap Schut. Alleen gingen klanten soms nog een stapje verder dan heden ten dage. Op de foto links is een leren gereedschapszak te zien, die is afgewerkt met asfalt nagels. Deze zak hing met een touw om de schouder van de loodgieter. “Er was echter één probleem”, vertelt Schut. “De gegoede burgerij vond de gereedschapszak lelijk en dat kon je destijds, hoe raar dat ons ook in de oren moge klinken, klanten kosten.” Een slimme loodgieter bedacht er toen een oplossing voor. Hij maakte van dik zink een fraaie gereedschapskist. Compleet met schouderband en klep, zodat het gereedschap niet meer zichtbaar was. Deze oplossing viel zo in de smaak, dat hij wel welkom was bij de gegoede burgerij.” Zowel de gereedschapszak als kist zijn al meer dan 100 jaar oud, schat Schut. De oud-installateur heeft door de jaren heen een indrukwekkende collectie historisch gereedschap en oude installaties opgebouwd. Alles staat nu nog opgesteld in een loods, maar het plan is om uiteindelijk een museum voor installatietechniek te openen in Naaldwijk.

HET OOG WIL OOK WAT

WIE BUITEN DE KADERS DENKT, KAN NIEUWE DEFINIËREN.

Viega Prevista.

Een nieuwe generatie voorwandtechniek.

Voor een uiterst eenvoudige bouw en montage hebben wij een voorwandelement ontwikkeld dat aan alle wensen tegemoet komt. Standaard zorgt dit reeds voor een uniforme spoeltechniek en is het te combineren met alle nieuwe Visign-bedieningsplaten en biedt het praktische vereenvoudigingen van de installatie. En de robuuste afwerking garandeert uw klanten maximale betrouwbaarheid – een volledig badkamerleven lang. Viega. Höchster Qualität verbunden.

Eén uniforme spoeltechniek voor alle Prevista-elementen

Compatibel met alle bedieningsplaten voor Prevista

Alle gele componenten zijn zonder gereedschap te monteren

viega.nl/Prevista

Geïntegreerde spoelstroombegrenzer

Voorgeïnstalleerde douche-WC-aansluiting

Flexibel te installeren op de wand, in staanders en met rail

Zorg voor aanwezigheid van een:

- Correct gedimensioneerd expansiesysteem

-Microbellen luchtafscheider of vacuümontgasser

-Vuilafscheider met magneet

Bij een aantal soorten vulwater of bij bepaalde operationele omstandigheden dienen er additieven toegevoegd te worden.

Correcte inbedrijfstelling en inregelen van de installatie

Monitoring van het systeemwater

- Permanente (elektronische) monitoring

-periodieke controle van het systeemwater (30 parameters) middels laboratoriumanalyse

Voorkom microbiologische vervuiling

Vul de installatie met het beoogde vulwater

Spoel de installatie met schoon water

Installatie reinigen

DE JUISTE WATERKWALITEIT IN VERWARMINGSSYSTEMEN

Verwarmingssystemen zijn de afgelopen jaren flink verder ontwikkeld. Waar vroeger de installaties voornamelijk uit staal bestonden, zien we dat nu voornamelijk kunststoffen worden toegepast. Vroeger bestond het afgiftesysteem voornamelijk uit radiatoren terwijl tegenwoordig vrijwel altijd vloerverwarming wordt toegepast. Wetende dat bij toepassing van vloerverwarming ruim 2x zoveel water in het systeem aanwezig is, zal ook de kans op corrosie in dit soort systemen toenemen. Niet alleen corrosie is een probleem voor moderne installaties. Ook bacteriegroei in laagtemperatuurinstallaties neemt toe. Niet alle soorten bacteriën veroorzaken corrosie, bijvoorbeeld legionella en E. coli die, hoewel een gevaar voor de menselijke gezondheid, geen probleem zijn in gesloten verwarmings- en koelsystemen. Andere, met name pseudomonas, veroorzaken niet direct corrosie, maar vormen slijm of biofilms in leidingen en op kleppen. Deze kunnen de doorstroming van onze installaties blokkeren, waardoor discomfort ontstaat. Ook zullen de energiekosten bij vervuilde installaties toenemen. Andere soorten bacteriën laten ijzer oxideren, van een

oplosbare ferro-vorm (Fe2+) tot een onoplosbare ferro-vorm (Fe3+). Deze kunnen onder bepaalde omstandigheden roestvrij staal aantasten. Gebruik om deze reden in volledig laagtemperatuursystemen altijd zoveel mogelijk zuurstofdichte kunststof materialen zoals: verdelers, 5 laags vloerverwarming buis en gecertificeerde koppelingen. De ISSO 13 publicatie benadrukt het belang van drukbehoud en voldoende zuurstofdichte materialen in onze installaties. Kies de juiste en vooral ook kwalitatief goede materialen voor je distributie- en afgiftesysteem. Spoel de installaties voor ingebruikname en laat installaties niet langere tijd ongebruikt op druk staan.

Nieuw: vloerverwarmingsbuis van Nederlandse bodem!

De Robot vloerverwarmingsbuis PE-RT Type 2 is de nieuwste en meest geavanceerde vloerverwarmingsbuis op de markt! Deze buis wordt geproduceerd met de nieuwste technieken, gewoon in Nederland. Hij wordt geleverd met een KOMO keurmerk van Kiwa, betrouwbaarheid is dan ook gegarandeerd.

www.robot-vloerverwarming.nl

Marc Heusinkveld Technisch specialist bij Robot vloerverwarming, namens de sectie Distributie- en Afgiftesystemen van de Nederlandse verwarmingsindustrie

Driekwart verwarmt nog met gas

Ondanks de opmars van de warmtepomp, is de cv-ketel nog altijd veruit de meest gebruikte verwarmingsbron in Nederlandse huishoudens. Ruim driekwart van de Nederlanders stookt nog op gas. De warmtepomp komt met zeven procent op plek twee, terwijl vijf procent van Nederland aangeeft aangesloten te zijn op stadsverwarming. Dit blijkt uit onderzoek van energiebedrijf Zonneplan, in samenwerking met onafhankelijk veldwerkbureau Panel Inzicht. Naast de cv-ketel, warmtepomp en stadsverwarming worden ook de elektrische kachel en de houtkachel nog af en toe genoemd. Beide hebben een aandeel van drie procent. Met 12,7 procent is de houtkachel met name in Groningen nog populair. Andere verwarmingsbronnen, zoals de pelletkachel, zonneboiler of infraroodpanelen hebben slechts een marginaal aandeel. In vrijwel alle Nederlandse provincies ligt het aandeel van de cv-ketels als voornaamste verwarmingsbron grofweg tussen de 70 en 80 procent. Flevoland vormt daarop echter de grote uitzondering. In ‘s lands jongste provincie maakt nog een kleine 55 procent gebruik van een cvketel. Zo’n een op de zeven Flevolandse woningen wordt inmiddels verwarmd met behulp van een warmtepomp. Daarnaast is een op de vijf huizen aangesloten op stadsverwarming, waarbij (grotendeels) gebruikgemaakt wordt van restwarmte uit industrieën. Ook is in Friesland de warmtepomp bovengemiddeld populair.

13,6 procent van de Friese huishoudens heeft er een. Desondanks maakt bijna driekwart van de gezinnen in Friesland nog gebruik van een cv-ketel. In Zeeland ligt dit percentage met ruim 83 procent nog hoger. Hier valt dan ook nog een grote slag te slaan. Slechts 3,3 procent van de Zeeuwen maakt gebruik van een warmtepomp. In Overijssel is dit overigens nog net iets minder. Kijkend naar de diverse leeftijdscategorieën valt uit het onderzoek van Zonneplan op te maken dat vooral de jongere groep Nederlanders zich bezighoudt met duurzamer verwarmen. Van de tweeduizend ondervraagden met een eigen huur- of koopwoning tussen de 18 en 29 jaar geeft namelijk 14 procent aan een warmtepomp te hebben, terwijl de cv-ketel een aandeel heeft van ‘slechts’ 65 procent. In alle andere leeftijdscategorieën ligt dit laatste getal boven de 80 procent. Opvallend is dat de ‘ouderwetse’ en zeer vervuilende houtkachel daarentegen alleen onder twintigers en dertigers (respectievelijk 6,1 en 4,7 procent) nog enige populariteit geniet. Bij de keuze voor een warmtepomp speelt de terugverdientijd vaak een rol. Uit het onderzoek blijkt dat 26 procent van de ondervraagden die een warmtepomp overwegen willen dat de terugverdientijd hooguit vijf jaar bedraagt. Nog eens 25 procent neemt ook genoegen met een terugverdientijd van zes tot tien jaar. De grootste groep, ruim 40 procent, geeft echter aan nog niet te weten bij welke

terugverdientijd zij een warmtepomp interessant acht. Bij de huidige energie

tarieven is een warmtepomp in veel gevallen binnen vier tot zes jaar terug te verdienen.

IN JAAR TIJD 17 KEER ZOVEEL AANVRAGEN VOOR WARMTEPOMPEN

Dinsdag 17 mei maakte minister De Jonge bekend dat de (hybride) warmtepomp vanaf 2026 de standaard wordt. Uit cijfers van de Nederlandse offertevergelijker Slimster blijkt dat de interesse in warmtepompen de laatste maanden al sterk is toegenomen. Zo lag het aantal aanvragen voor een warmtepomp in het eerste kwartaal van 2022 zeventien keer hoger dan in de eerste drie maanden van 2021. Installateurs die vorig jaar één warmtepomp per maand plaatsten, installeren er nu vier per week. En waar de voorlopige piek in maart bereikt werd, lijkt de boodschap van De Jonge de vraag opnieuw flink aangewakkerd te hebben. Nadat bekend werd dat de (hybride) warmtepomp over vier jaar de standaard is, kreeg Slimster.nl ruim vijf keer zoveel offerte-aanvragen op een dag te verwerken als normaal. Eigenaar Marco Schuurman vertelt dat er echter nauwelijks installateurs zijn die klussen kunnen aannemen: “Op dit moment heeft zeker tachtig procent van deze bedrijven aangegeven dat zij voor het komende halfjaar of langer vol zitten.” Schuurman zegt dat wie momenteel een offerte aanvraagt dan ook aanzienlijk minder te kiezen heeft dan normaal gesproken. In diverse regio’s kan Slimster momenteel zelfs geen enkele offerte aanbieden, omdat alle aangesloten installateurs omkomen in het werk.

Van alle aanvragen voor warmtepompen die Slimster ontvangt, betreft het in 54 procent van de gevallen een hybride warmtepomp. Dat is dus het type warmtepomp dat vanaf 2026 verplicht wordt bij vervanging van de huidige cv-ketel. Met een kostenplaatje voor een hybride warmtepomp van gemiddeld 6500 euro en de huidige energieprijzen is de terugverdientijd in veel gevallen zo’n vijf à zes jaar. De gestegen gasprijs, onder meer als gevolg van de oorlog in Oekraïne, is volgens Slimster de voornaamste reden voor de sterk toegenomen interesse in warmtepompen.

Met een compleet assortiment aan ­leidingsystemen­heeft­Wasco­voor­iederewens een passend systeem. De merken VSH, Henco, Viega, Comap en Comfort Line zijn veelal­uit­voorraad­leverbaar.

Ben je op zoek naar grote maten? Ook die liggen­bij­Wasco­op­voorraad­of­zijn­op­bestelling­snel­leverbaar.­Op­onze­voorraadkun­je­altijd­rekenen!

Wasco heeft de leiding. Welke pak jij?

Bekijk­wat­we­voor­jou­opde­plank­hebben­liggen.

wasco.nl/wasco-heeft-de-leiding

Gasloos

ENERGIEREKENING STIMULEERT VERDUURZAMING

Iedereen wil van die hoge gasen energierekening af. Daarom investeren Nederlanders en masse in verduurzaming. Maar de bouwkolom heeft de grootst mogelijke moeite om het tempo bij te benen. “Het basisprobleem is grondstoffen”.

‘Anders-Verwarmen’ ondersteunt klanten en installateurs bij duurzaamheidskeuzes en helpt vervolgens ook om die plannen te realiseren. Jeroen Post merkt dat het animo om ‘groene oplossingen’ aan te schaffen gigantisch is toegenomen. Zo ook in Nijmegen waar hij betrokken was bij een fraaie verduurzamingsopgave.

Passie

Post neemt in het dagelijks leven de Business Development van Anders-Verwarmen voor zijn rekening. Van huis uit is hij werktuigbouwkundige. De passie voor techniek zat er al van jongs af aan in. “Mijn vader was verantwoordelijk voor het onderhoud van F-16 vliegtuigen. Daarnaast was hij thuis echt een doe-het-zelver. Voordat ik het wist zat ik zelf ook continu met hem te klussen.”

Snijvlak

Naast Werktuigbouwkundige is Post ook een Technische Bedrijfskundige.

“Gaandeweg merkte ik dat het snijvlak van commercie en techniek me meer trok dan alleen met pure techniek bezig zijn.” Wat dat betreft komt hij ruimschoots aan zijn trekken sinds hij in 2018 aan de slag ging bij AndersVerwarmen.

Subsidies

“Het loopt storm. Particulieren en installateurs tonen vooral interesse in concepten met warmtepompsystemen en boilervaten én in thermische zonnesystemen. Voor dergelijke oplossingen zijn ook ruime subsidies beschikbaar.”

Hybride

Eigenlijk neemt over de gehele linie de vraag naar warmtepompen toe. “Zowel hybride als all-electric oplossingen.” Post begrijpt waarom de regering de hybride warmtepomp heeft omarmd, maar hij heeft er net zoals bij HT-warmtepompen wel zijn bedenkingen bij.

Trias Energetica

“In principe wil je het liefst werken volgens de principes van de Trias Energetica. Zowel bij hybride concepten als HT-warmtepompen in all-electric oplossingen houdt je niet de juiste volgorde aan. Je gaat er de facto vanuit dat de klant ooit in een later stadium wel geld zal steken in extra isolatie, kierdichting en eventueel een nieuw afgiftesysteem. Die gedachtegang is begrijpelijk. Niet iedereen heeft het geld voorhanden om eerst flankerende maatregelen uit te laten voeren en dan pas een warmtepomp te laten installeren. Maar ja, het is niet de juiste volgorde.”

Project

Tijdens een recent project in Nijmegen speelde dit vraagstuk gelukkig niet. Anders-Verwarmen was daar betrokken bij de verduurzaming van een jaren 20 woning. “De bewoners hebben eerst

Met deze rubriek willen we alle vakmensen in het zonnetje zetten. Om de maand laten we staaltjes onvervalst vakwerk zien, ingezonden door onze lezers.

zelf extra isolatie aangebracht en HR++ beglazing. De begane grond had al vloerverwarming. Dat gold niet voor de kelder en bovenverdieping. Die zijn voorzien van LT-convectoren.” Voor de elektriciteitsvoorziening liggen er 20 PVpanelen op het dak.

Uitdagingen

“De grootste uitdagingen waren de aanleg van de bodembron én het transport en de plaatsing van de warmtepomp en het boilervat”, vertelt Post. “De kavel was niet al te ruim, eigenlijk was er maar plek voor één boorgat. Dat boorgat kwam in de oprit, circa 3 meter van de woning. Aangezien de kelder ook werd benut als technische ruimte, moest daar ook het boilervat komen. Dat was niet al te ruim. Voor de installateur een uitdaging. Hij moest de installatie half onder de keldertrap monteren.”

Grondstoffen

Het aantal aanvragen voor soortgelijke verduurzamingsprojecten zal alleen maar toenemen de komende jaren, verwacht Post. “Maar om die klanten allemaal te helpen, zullen we wel een aantal obstakels moeten overwinnen. Zo weten we allemaal dat er een tekort is aan monteurs. Maar het grootste probleem is nu al het gebrek aan grondstoffen, waardoor het fabricageproces vertraging oploopt. Ik vraag me af hoe dat zich de komende jaren zal gaan ontwikkelen.”

DUURZAAM WATER VERWARMEN MET (HYBRIDE) WARMTEPOMP

Op 17 mei werd bekend gemaakt dat er vanaf 2026 nieuwe regels gaan komen rondom het vervangen van de cv-ketel. Daarbij moet waar mogelijk voor een duurzamere oplossing gekozen worden. In de kamerbrief die minister De Jonge hierover naar de Tweede Kamer stuurde, staat dat het nog niet bekend is wat die regels precies gaan worden. Wat in ieder geval niet in de kamerbrief staat, is dat vanaf 2026 een hybride warmtepomp voor iedereen verplicht zou zijn, of dat cv-ketels vanaf 2026 helemaal verboden worden. Waar we normaal tapwater verwarmen met een cv-ketel of boiler, wordt nu naar duurzame alternatieven gezocht. Een voor de hand liggende optie is de overstap op een hybride warmtepomp die voor veel situaties toepasbaar is. Met een hybride warmtepomp kun je de cv-ketel inzetten voor het verwarmen van tapwater en voor ruimteverwarming op dagen met lage buitentemperaturen. De warmtepomp gebruik je voor het grootste deel van het stookseizoen voor ruimteverwarming. Uiteraard kan je ook in één keer van het gas af. Een warmtepomp met een voorraadvat voor tapwater is hierin de oplossing. Sommige woningen en gebouwen zijn echter niet geschikt

voor bovenstaande opties door bijvoorbeeld een gebrek aan ruimte. In dit geval zullen er in nog op te stellen wetgeving uitzonderingen gemaakt worden. Hoe de nieuwe regels er precies uit gaan zien - hoe wordt bijvoorbeeld bepaald of een woning of gebouw wel of niet geschikt is - vereist een praktische uitwerking. Vanuit NVKL, de vereniging van koeltechnische bedrijven, houden we de ontwikkelingen nauwlettend in de gaten en denken wij juist mee in die praktische uitwerking zodat deze nieuwe regelgeving behapbaar, haalbaar en ook handhaafbaar wordt.

Ontdek de Wildkamp app

+ Nóg sneller bestellen, altijd & overal

+ Volledig assortiment onder de duim

+ Met scanfunctie sneller afrekenen in vestiging

+ Altijd alle informatie bij de hand

Vanaf nu beschikbaar

Meer informatie? Ga naar wildkamp.nl/app

Coen van de Sande, directeur NVKL

Vochtproblemen

KLIMAATVERANDERING MAAKT ALLES ERGER

Als Manager Klimaatbeheersing & Droogtechniek van Trition krijgt

Marc Gouwerok te maken met allerhande vochtgerelateerde problemen. Vaak hebben die direct of zijdelings te maken met installatietechniek. IZ interviewde hem over de oorzaken en de rol van de installateur.

Trition is gespecialiseerd in het opsporen, beperken en voorkomen van water, vocht en klimaat gerelateerde problemen. Het bedrijf heeft meerdere vestigingen die een landelijke dekking garanderen. Medewerkers zijn actief binnen verschillende disciplines, zoals Droogtechniek, Lekdetectie, Bouwkundig onderzoek en Klimaatbeheersing.

Voorbeeld

Vanaf 2000 worden appartementencomplexen uitgevoerd met een zwevende dekvloer constructie. Dit, om te voldoen aan de eisen van het Bouwbesluit. Eventuele lekkages in een zwevende dekvloer kunnen grote schade veroorzaken. Denk bijvoorbeeld aan schimmelvorming, stankoverlast en stucwerk dat loslaat.

Oorzaken

“De oorzaak is meestal een lekkage in de leidingen die in de isolatielaag tussen de constructievloer en de zwevende dekvloer worden gelegd. De lekkages worden helaas vaak pas na langere tijd ontdekt, waardoor de isolatielaag verzadigd is met vocht. Om dit probleem te verhelpen is gespecialiseerde droging

LEKDETECTIE

GROHE Sense Guard is een met Wi-Fi verbonden watermanagement systeem dat wordt aangesloten op de hoofdwaterleiding. Het ziet letterlijk al het water langskomen dat in huis wordt gebruikt. Wanneer er een lek wordt gedetecteerd, sluit het onmiddellijk de watertoevoer af, zodat de schade beperkt blijft. De GROHE Sense meet drie belangrijke parameters: waterstroom, waterdruk en de temperatuur. Door dit constant in de gaten te houden in combinatie met het GROHE Sense Guard algoritme zijn mogelijke problemen snel te identificeren en op te lossen. De laatste metingen zijn in de GROHE Sense app te bekijken en de watertoevoer kan op afstand worden afgesloten.

nodig”, vertelt Gouwerok.

Klimaatverandering

Klimaatverandering speelt een grote rol in de toename van de water- en vochtproblemen. We krijgen frequenter te maken met noodweer en plaatselijke wateroverlast. HWA-leidingen kunnen vaak het water niet tijdig afvoeren met alle gevolgen van dien. Vooral platte daken met grote afmetingen zijn dan een risico. “Het aanbrengen van een overstort met voldoende capaciteit is absoluut noodzakelijk. Verstoppingen zijn in ieder geval een groot risico”, zegt Gouwerok.

Kit

Hij wijst op andere veelvoorkomende problemen. Zoals slechte kitvoegen in sanitaire ruimtes, waardoor lekkages op “lastige plaatsen” ontstaan, denk aan de douchedrain en onder ligbaden. “Droging is in dat geval complex en moet maatwerk zijn.” Lekkages van platte daken met dampremmende folie komen ook veelvuldig voor. “Natte dakisolatie verliest gaandeweg haar isolerend vermogen. Door de toepassing van onderdruktechniek kan Trition de dakisolatie weer drogen. Op deze wijze wordt de werking van de isolatie hersteld en hoeft het dak niet te worden

TIJDELIJKE KLIMAATBEHEERSING

Het is herfst, de temperatuur is flink gedaald en de luchtvochtigheid gestegen. Niet alleen buiten, maar ook binnen in het appartementencomplex met 46 woningen in Berlicum dat Van der Heijden bouw en ontwikkeling realiseert. De verwarmingsinstallatie is nog niet in werking is gesteld en het is er koud en vochtig. Daardoor is het onmogelijk om de binnenkant van de appartementen af te werken. “Schilderen, tegelen, afplakken voor spackspuiten; dat ging al lemaal niet meer”, vertelt uitvoerder Tijn van den Berg in een referentiecasus op de website van Trition. De specialist op het gebied van vochtproblematiek en tijdelijke klimatisering lost het probleem op via een zogenaamde dakopstel ling. Op het dak van het appartementencomplex zit de uitblaasvoorziening van het luchtbehandelingssysteem van het pand. Trition sluit daar een inblaas voorziening op aan die warme lucht het pand in blaast. Vier kachels op het dak zorgen voor die warme lucht. “Omdat de verwarming via het dak gaat, hoeven we geen leidingen en kabels te leggen naar de appartementen. Dus alle deuren kunnen gewoon op slot blijven”, legt Van den Berg uit. “De kachels op het dak verbruiken nagenoeg geen stroom, hierdoor wordt ons elektriciteits netwerk niet overbelast, ze draaien namelijk op diesel. Van hinderlijke uitlaat gassen is geen sprake. Die gaan vanaf het dak omhoog, zodat wij er geen last van hebben.” Dankzij de noodverwarming kan er daarna volop getegeld en geschilderd worden in de appartementen. Van den Berg: “Straks is er elektri citeit in de appartementen en zijn de warmtepompen ingeregeld. Dan kunnen we de kachels van het dak halen, zonder ook maar een beetje schade. We ont koppelen dan de flexibele buizen waardoor de warmte naar binnen geblazen wordt, met een kraan halen we de tijdelijke verwarmingsinstallatie van het dak en dan neemt de warmtepomp van de appartementen het over.” vervangen.”

Schimmels

Vochtproblemen op hun beloop laten, is geen optie, vertelt de Manager Klimaatbeheersing & Droogtechniek. Ze dragen bij aan een slecht binnenklimaat met onder andere schimmelvorming. Ook kan vochtdoorslag uiteindelijk de constructie van een gebouw aantasten, met alle nadelige gevolgen vandien.

Voorkomen

Dergelijke problemen zijn prima te voorkomen, vertelt Gouwerok. En de installateur speelt een sleutelrol in dat proces. “Eigenlijk moet hij van meet af aan al meedenken over mogelijke, wat wij dan noemen, ‘hotspots’: risicoplekken. Slechte detaillering kan bijvoorbeeld leiden tot koudebruggen, waardoor eerder condensatie optreedt met schimmelvorming als gevolg. Ook onvoldoende ventilatie brengt risico’s met zich mee, zeker in de koude maanden, als het risico op (inwendige) condensatie groot is.”

HWA

De dimensionering van de HWA wordt geregeld in de NEN 3215. Gouwerok: “Volgens ons zijn ze wel bezig deze norm aan te passen, dit in verband met de zware regenbuien van tegenwoordig. Het zou verstandig zijn om bij het ontwerp al de afvoercapaciteit te verruimen. De vraag is dan alleen of het net waar wordt aangekoppeld ook voldoende afvoercapaciteit heeft.”

Onderhoud

Daarnaast pleit de Manager Klimaatbeheersing & Droogtechniek voor periodieke controles en onderhoud van dakbedekking en de hemelwaterafvoer. Overigens kunnen controles op waterschade tegenwoordig ook deels geautomatiseerd plaatsvinden met lekdetectiesystemen. “Vanuit de technologie is al veel mogelijk, maar we zien dat het nog weinig wordt toegepast”, vertelt Gouwerok. “Overigens is het nadeel van detectiesystemen dat er feitelijk al sprake is van een lekkage. Het geniet de voorkeur om al preventief risico’s te

signaleren.”

Toekomst

“Al jarenlang neemt het aantal gevallen van waterschade en vochtproblemen in woningen toe. Dit heeft meerdere oorzaken. Op de eerste plaats krijgen we steeds vaker te maken met plaatselijk noodweer en wateroverlast. Door de bebouwingsdichtheid kan het water niet altijd snel worden afgevoerd. Daarnaast is ook de infrastructuur in de woning zelf sterk gewijzigd: er lopen veel meer water(af-)voerende leidingen in de woning, waardoor het risico op lekkages toeneemt. Gelukkig zijn er oplossingen. Al enige tijd worden onder andere HWA-standleidingen van een overstort voorzien, zodat met name goten en platte daken sneller kunnen afwateren en minder kwetsbaar zijn voor lekkages. Technische hulpmiddelen zoals vochtsensoren zullen wellicht in de toekomst ons kunnen helpen om sneller lekkages en/of andere gebreken vast te stellen om zo schade te voorkomen.”

Lekdetectie in de badkamer

Waterontharders

EEN UPDATE

Heeft een waterontharder wel zin, wat doet het apparaat precies en welke soorten zijn er op de markt? Ron Bosch Senior docent ‘Installatie Technologie’ aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en eigenaar van Technisch Ingenieurs Adviesbureau Bosch te Rosmalen en Lisanne

Bosch, Health Sciences deskundige hebben hier onderzoek naar verricht. In dit artikel geven ze een overzicht van de stand van zaken.

De hoeveelheid kalk in het water wordt in Nederland veelal aangeduid in Duitse hardheidsgraden (°dH). Officieel dient de hoeveelheid kalk echter uitgedrukt te worden in de hoeveelheid millimol CaCO3 per liter. In zijn algemeenheid geldt dat water met een hardheid van minder dan 4 °dH als zeer zacht wordt aangemerkt en water met een hardheid van meer dan 12 °dH als vrij hard water wordt aangemerkt. Per regio dient men na te gaan wat de hardheid is. Raadpleeg daarvoor de hardheidkaart van Nederland of uw waterleverend bedrijf.

Soorten waterontharders

Er zijn vijf verschillende varianten op de markt:

1. Fysische ontharder

2. Magnetische ontharder

3. Ontharders die werken op basis van ionenuitwisseling

4. Ontharders die werken op basis van omgekeerde osmose

5. Ontharders die werken op basis van kooldioxide toevoeging

Fysische ontharder

Dit zijn eigenlijk waterbehandelaars, omdat ze niks veranderen aan de calcium- en magnesiumsamenstelling van het water. Men brengt het water alleen in aanraking met een silicopolyfosfaat waarbij de fysische hoedanigheid van het water wordt veranderd. Het gaat

hier om Proven Technology, een kalkpreventiesystemen waarvan de werking is getest in laboratoria van onafhankelijke partijen. Dit systeem behoeft geen toevoeging van zout of chemicaliën. Ook een extra elektra aansluiting of rioleringsafvoer is overbodig.

Werking

Dit systeem zorgt er middels een patroon of cartridge voor, dat calcium en magnesium zich niet met elkaar binden en via het kraanwater worden afgescheiden. Vaak zijn de cartridges of patronen gevuld met een silicopolyfosfaat. Bij de

Testopstelling in woning Rosmalen met waterontharder van Watts Water Technologes.

toepassing van dit systeem worden alle vitale mineralen, zoals calcium en magnesium, in het water behouden.

Magnetische ontharder

Een magnetische waterontharder zou volgens fabrikanten de aanwezige calciumionen voorzien van een negatieve elektrische lading. Hierdoor wordt de binding met magnesiumionen voorkomen. Er is echter geen enkele wetenschappelijke onderbouwing dat het werkt. Ook zijn er, zover wij hebben kunnen nagaan, geen testattesten van keuringsinstanties voorhanden waaruit de werking blijkt.

Ionenuitwisseling

Kunt u het zich nog herinneren uit de schoolbanken? De werking van de ontharder voorzien van kationhars en zout? De twee ‘zuilen’ bevatten beide een kationhars, dat een sterke affiniteit heeft voor Ca2+ ionen en Mg2+ ionen. Laat men hierlangs hard water lopen dan binden alle Ca2+ ionen en Mg2+ ionen zich aan de aanwezige harskern. Nadat de (rechter) harskern verzadigd is in de zuil, moet de hars geregenereerd worden. Dat houdt in dat er een met Na+ ionen verzadigde oplossing langs de(rechter) zuil gaat stromen om de Ca2+) ionen en Mg2+ ionen weer door Na+ ionen te laten vervangen (dit gebeurt met NACL Broxo of fijn zout). Het regeneratieproces gebeurt automatisch en vindt plaats op een vast tijdstip. Bijvoorbeeld na een bepaald waterdebiet te hebben verwerkt of nadat vastgesteld is met een elektronische meting dat de hars verzadigd is. De sturing van het regeneratieproces gebeurt dus door een tijdsafhankelijke schakelklok, een watermetercontact (debietafhankelijk) of een meetcel op basis van hardheid. Sommige hebben een elektravoeding nodig. Andere, de zogenaamde hydraulisch uitgevoerde waterontharders, niet.

Osmose ontharder

Dit is een waterontharder met een zogenaamd omgekeerd osmose systeem, waarbij nagenoeg alle deeltjes uit het water weg worden gefilterd. Dit ge-

INSTALLATEURSWEETJES

•  Loos geen spoelwater na waterbehandeling in de kruipruimte. Dat is immers een milieudelict. ‘Lozen op of in de bodem vanuit een particulier huishouden is verboden, indien daarbij stoffen zonder doorsijpeling door bodem of ondergrond in het grondwater geraken.’

•  Is er geen riool in de buurt? Kies dan een andere plaats voor de ontharder.

•  Is dit niet mogelijk, gebruik dan een condenswaterpompje om het afvalwater op een hogere verdieping in het riool te lozen. Gebruik daarvoor een atmosferisch onderbroken verbinding.

•  Is dat niet mogelijk? Kies dan een andere type waterontharder zonder rioolaansluiting.

•  Houd de vigerende wetgeving in de gaten via vakliteratuur, vakbladen, Vewin werkbladen en Staatscourant uitgaven.

beurt door het water onder druk door een bijzonder fijnmazige osmosefilter te drukken. Met als resultaat zuiver water zonder enkele mineralen, bacteriën, virussen plus chemische deeltjes. Deze ontharders kom je dan ook vaak tegen in ziekenhuizen, laboratoria of procestechniek. Deze ontharders zien we meestal niet in de particuliere markt, maar meer in de utilitaire sector.

Kooldioxide ontharder

Door toevoeging van kooldioxide in het drinkwater wordt (een groot deel) van de calcium en magnesium omgezet in

Toelichting werking AquaStar waterontharder

beter oplosbare stoffen. Het koolzuur

H2CO3 gaat een reactie aan met het calcium dat zich in het drinkwater bevindt. Na de reactie met het koolzuur is het calciumcarbonaat omgezet in calciumwaterstofcarbonaat Ca(HCO3CO3)2. Deze ‘kalkvorm’ lost doorgaans erg goed op in het drink- of leidingwater.

Gezondheid

Wanneer uw klant voldoende vocht en voedingsstoffen binnen krijgt, waaronder ook de mineralen calcium en magnesium, dan zou het drinken van onthard water theoretisch gezien geen

gevaar moeten opleveren voor de gezondheid. Toekomstig epidemiologisch onderzoek zal hier definitief uitsluitsel over moeten geven. Overigens, om ongecontroleerd terugstromen van mogelijk fysisch verontreinigt water tegen te gaan, wordt verwezen naar de Vewin werkbladen 3.8, laatst vigerende versie, zoals u als geen ander weet.

Schade aan leidingen

U moet weten dat er onderzoek is gedaan naar het oplossend vermogen van leidingen die onthard water te verwerken krijgen. Wat blijkt: hoe lager de hardheid, hoe agressiever het water wordt. Bij gebruik of aanwezigheid van koperen leidingen kan schade ontstaan, waardoor de leiding langzaam oplost.

Aanbevelingen

Naar aanleiding van het onderzoek kunnen de volgende aanbevelingen worden gedaan aan de beheerders of eigenaren van drinkwaterinstallaties voor particulier en utilitair gebruik:

•  Vraag u zich eerst af of een ontharder echt nodig is. Controleer dus van tevoren de hardheid van het water. Zorg voor een juiste selectie van de waterontharder. Doe dit zelf of laat u bijstaan door een leverancier. Stem vervolgens de ontharder af op de afgiftehoeveelheid van het water van de klant. Benoem al uw uitgangspunten in uw offerte.

•  Als u toch een ontharder gaat adviseren of offreren aan een klant, zorg dat deze een goed onderhoudscontract heeft en duidelijke instructies krijgt over de werking van het apparaat. Geef aan waar hij of zij op moet letten.

•  Houd de aanbevelingswaarden aan voor de selectie en het ontwerp van drinkwatersystemen, te weten in de utilitaire sector: Combi Steamers, Vaatwasmachines, Warmwaterboilers, Kookpotten gebruik voor Sous Vide (4°D), Hogedruk Steamers (0°D), Koperen boilers 4°D, Warmhoudbakken chafing dishes, Koffiemachines, Water Fryers (4-7°D) en Crushed Ice machines plus consumptie-ijs machines (7-12°D)

SIMPLEX WATERONTHARDER

XXXXXXXX

Recent werden wij geattendeerd op de Delta Talent 100BS - Simplex-ontharder met apart zoutreservoir. Nu kennen we het werkings principe al van de grote waterontharder systemen, maar sinds kort is er dus ook een kleinere variant. De Delta Talent 100 BS is een simplex ontharder met een harsfles van 3 liter. Deze levert onthard, water totdat het regene ratieproces (spoelproces) automatisch wordt ingezet. Dit regeneratieproces vindt plaats op een vast moment en verloopt via een hydraulische schakeling. Een elektra aansluiting is dus de waterontharder aan te sluiten op het riool. De regeneratie van dit systeem neemt 15 minuten in beslag, in de tussentijd levert wordt gewoon ledingwater van het waterleverend bedrijf geleverd. Na de regeneratie schakelt het systeem automatisch weer over op de onthardingsmodus en krijg je weer onthard water. De waterontharder beschikt over een compacte module van circa 45 x 20 x 29 cm. Ook het zoutreservoir valt gunstig uit qua ruimtebeslag met afmetingen van circa 45 x 21 x 15 cm. Het is mogelijk om de componenten apart van elkaar te plaatsen en met elkaar te koppelen.

ONE FLOW

De waterontharder op basis van zout heeft regeneratiezout nodig om te werken en de waterontharder met filter heeft een filter nodig die jaarlijks vervangen dient te worden. Dit kan in beide gevallen vrij prijzig en onhandig zijn. Daarnaast is de effectiviteit van de magnetische waterontharder (nog) niet bewezen, zoals ik al schreef. Er zitten dus zeker nadelen aan de eerder besproken systemen. Verplicht onderhoud en het gebruik van bijproducten brengen de nodige lasten met zich mee. Daarnaast is het gebruik van bijproducten ook milieuonvriendelijk, omdat ze uiteindelijk in het rioolwater terechtkomen. Gelukkig is er een alternatief voor de traditionele waterontharder: de Watts OneFlow. Dit is een effectief systeem dat afrekent met hardnekkige kalkaanslag en de levensduur van huishoudelijke apparaten kan verlengen. Het systeem is efficiënt, gebruikt geen elektriciteit, heeft geen zout of andere bijproducten nodig en is bovendien onderhoudsarm. Wij waren erg benieuwd hoe dit product werkte en hebben Watts Water Technologies in 2018 gevraagd om het product te mogen testen in een woningopstelling. En met goed resultaat, wat wij onder andere merken aan de glazen douchewanden. De waterontharder is inmiddels 4 jaar in gebruik. In de tussentijd hebben we 2x de cartridge moeten vernieuwen.

FLEXIBEL EN GEZOND

HYBALANS+

EENVOUDIG PLUG-AND-PLAY

SYSTEEM

Hybalans+ is een revolutionair luchtdistributiesysteem voor alle ventilatie-vraagstukken. Het is eenvoudig te ontwerpen en te monteren en resulteert feilloos in een blijvend hoog ventilatiecomfort. Ga voor meer informatie naar: burgerhout.nl/hybalans

Circulariteit

OP WEG NAAR VOLWASSENHEID

Voor de installatiesector is de circulaire economie een terrein dat nog maar pas wordt ontgonnen. Er is al jarenlang aandacht voor circulaire bouwmaterialen, maar over circulaire installatiematerialen is nog weinig bekend. Dit ondanks het feit dat bij een gemiddeld nieuwbouwproject het materiaalgebruik voor gebouwinstallaties circa 25% bedraagt. Installateurs hebben vragen over het proces en het verdienmodel bij ‘circulaire’ projecten.

Grondstoffen zijn eindig. Om in de toekomst te kunnen blijven installeren, moeten materiaalstromen gesloten worden in een kringloop.

10 R’s

Dit kan op veel manieren invulling krijgen, zoals in onderstaande opsomming (de 10 R’s) is te zien:

•  Refuse: weigeren/voorkomen van materiaalgebruik

•  Reduce: verminderen van materiaalgebruik

•  Redesign: circulair herontwerpen

•  Re-use: product hergebruiken (tweedehands)

•  Repair: onderhoud en reparatie

•  Refurbish: product opknappen

•  Remanufacture: nieuw product maken van tweedehands product

•  Re-purpose: hergebruik product, maar dan anders

•  Recycle: verwerking en hergebruik materialen

•  Recover: energieterugwinning

Recycling

Een voorbeeld van recycling dat al lang wordt toegepast, is het inleveren van gebruikte metalen zoals koper, messing, lood, aluminium, rvs, ijzer en zink. Maar wat kun je doen met de vele andere materialen, zoals keramisch sanitair, bitumineuze dakbedekking en kunststofbuizen en kun je wel geld verdienen met circulair installeren?

Inspiratie

Zoals vaak met nieuwe ontwikkelingen, heb je voorlopers nodig die initiatief nemen en mensen enthousiast maken en inspireren. De meest bekende inspiratiebron in Nederland is de architect Thomas Rau, winnaar van de Circular Hero Award in 2021 die elk jaar wordt uitgereikt door Het Versnellingshuis Nederland Circulair en het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat.

Kartrekkers

Ook Techniek Nederland is geïnspireerd

geraakt en pakt sinds 2019 een actieve rol met als kartrekker Laurens de Vrijer. Op de website kun je voorbeelden vinden van ‘circulaire’ projecten. Daarnaast is TVVL recentelijk gestart met een Community Circulaire installaties onder het voorzitterschap van Paul van Dorp, adjunct-directeur commercie bij Van Dorp.

Milieuprestatie

De milieuprestatie van bouwwerken is een maatstaf voor de milieu-impact van een bouwwerk. Het berekenen van de milieuprestatie is verplicht volgens het Bouwbesluit. We zien dat steeds meer opdrachtgevers de milieuprestatie als gunningscriterium opnemen in aanbestedingen. Het centrale instrument voor het bepalen van de milieuprestatie is de Nationale Milieu database (milieudatabase.nl). Daarin staan gegevens van verschillende bouw- en ook installatiematerialen. De milieu-impact daarvan wordt uiteindelijk uitgedrukt in een MKI-waarde. MKI staat voor Milieukostenindicator. De MKI-waarde is gebaseerd op een Levenscyclusanalyse (LCA) van een installatiemateriaal en vat alle milieueffecten samen in 1 score, uitgedrukt in Euro’s per ton gewicht.

De architect Thomas Rau is een bekende aanjager van circulariteit in de bouw

Losmaakbaarheid

Om geschikte installatiematerialen te kunnen hergebruiken, moeten ze makkelijk losmaakbaar zijn. ISSO heeft samen met Dutch Green Building Counsel (DGBC) een methode ontwikkeld om ‘losmaakbaarheid’ te meten, die gebaseerd is op vier factoren:

• type verbinding

• toegankelijkheid

• doorkruising

• vorminsluiting

Een element kan voor elk van deze aspecten een waarde krijgen van 0,1

– 1,0. Het gemiddelde van deze vier scores bepaalt de losmaakbaarheid van het betreffende element. De gewogen gemiddeldes van alle toegepaste elementen in een gebouw vormen tezamen de ‘losmaakbaarheidsindex’ van een gebouw. Deze wordt meegerekend in de duurzaamheidscertificering van BREEAM-NL en GPR-Gebouw.

Voorbeelden

Uit de volgende voorbeelden blijkt dat circulair denken een enorme impact gaat hebben op de manier van installeren:

•  Geen flexibele dakdoorvoeren van bitumen en aluminium toepassen, maar dakdoorvoeren die bestaan uit één homogeen materiaal.

•  Geen meerlagenbuis, maar homo-

gene buis toepassen.

•  Geen leidingen instorten, maar zoveel mogelijk opbouw toepassen.

•  Geen natbouw-vloerverwarmingssysteem toepassen, maar een droogbouwsysteem of recyclebare LT-convectoren.

•  Luchtbehandelingskasten niet vervangen, maar refurbishen.

•  Gebruikt sanitair laten voorzien van een nieuwe laag glazuur.

•  Leidingen, kanalen en isolatiematerialen hergebruiken, bijvoorbeeld via het kunststofbuizen inzamelsysteem BIS.

•  Tweedehands toestellen toepassen. Zie bijvoorbeeld de website: https://zakelijk.gebruiktebouwmaterialen.com.

Circulair inkopen

Groothandels, zoals de Technische Unie, profileren zich steeds meer op het gebied van circulariteit. Zij werken daarbij samen fabrikanten. Met Grundfos is er bijvoorbeeld een ‘take back’ programma voor hun pompen ontwikkeld, waarbij 97% van het materiaal wordt hergebruikt. Ook andere installatieproducten zoals kabelgoten, wastafels, kranen en wandcontactdozen worden onder de loep genomen. Totaalinstallateur Spindler is gestart met het opstellen van een ‘roadmap’ circulair inkopen samen met het inkoopcollectief Inka dat

25 middelgrote installateurs vertegenwoordigt. Gezamenlijk onderzoeken zij hoe de gezamenlijke inkoopkracht ingezet kan worden om circulariteit aan te jagen.

Vindbaarheid

Om de inzet van circulaire producten te stimuleren, moeten installateurs deze eenvoudig kunnen vinden. Dat kan met de zoekmachine van het bedrijf 2BA, dat de datapool voor het digitaal uitwisselen van productgegevens tussen leveranciers en afnemers in Nederland beheert. Deze gegevens worden gekoppeld met door de groothandel aangeleverde prijsinformatie, verpakking, gewicht en afmetingen. Diverse leveranciers bieden al refurbished of gebruikte artikelen aan via deze zoekmachine.

Advies

Voor de meeste installatiebedrijven staat circulair werken nog in de kinderschoenen. Het is een proces van pionieren, samenwerken, vallen en opstaan. Het is aan te bevelen om je daarbij te laten adviseren door een adviesbureau dat al veel ervaring heeft op dit gebied. Zo is bijvoorbeeld Spindler Installatietechniek onlangs in zee gegaan met adviesbureau Phi-Factory 

Auteur: Ing. O.W.W. (Oscar) Nuijten, Edu4Install

Homogene dakdoorvoer Boxebeld GEAS

Het centrale instrument voor het bepalen van de milieuprestatie is de Nationale Milieu database (milieudatabase.nl). Daarin staan gegevens van verschillende bouw- en ook installatiematerialen.

Droogbouw vloerverwarming

Bordenvol elektronica

DE TOILETGANG ANNO 2030

In 2030 zal het toilet er niet veel anders uitzien dan nu, denkt Wisa. “Maar we verwachten wel dat er tegen die tijd meer elektronica in zit.” IZ sprak met de fabrikant over trends in het vakgebied en de doorontwikkeling

van hun inbouwsysteem de Wisa

XS wc front XS.

Het is een bekend probleem in de installatietechniek. Iedereen heeft een gebrek aan vakkundige monteurs. Fabrikanten springen daarop in door meer Plug & Play oplossingen aan te bieden. Zo ook op het gebied van sanitaire technieken. “We zien dat het prefab bouwen in opkomst is. Complete huizen worden in fabriekshallen samengesteld als bouwpakketten en op de bouwplaats gemonteerd, inclusief de badkamers. Dat scheelt niet alleen in de installatietijd, het reduceert het aantal montagefouten en zorgt ook voor minder verpakking.”

Gemak

Daarnaast worden er andere handige foefjes bedacht om tijd te sparen. “Denk bijvoorbeeld aan vrijstaande baden die met een zijde tegen de muur staan. Veel eenvoudiger te installeren.”

Predictive Maintenance

Naast het installatiegemak is er ook veel aandacht voor technische innovatie. Dat uit zich onder andere in een toename van het aantal systemen met contactloze spoeling. Neem het sanitair daarnaast op in je gb-systeem en je kunt

ook direct werk maken van Predictive Maintenance en zo als eigenaar/beheerder de TCO-kosten omlaag brengen.

Kleur en materiaal

Wat betreft het kleurgebruik merkt Wisa op dat matzwart, koper en brons nu echt hun intrede hebben gedaan in de badkamer. In het materiaalgebruik is de opkomst van Solid Surface een interessante ontwikkeling. Het wordt onder andere gebruikt voor wastafels, douchebakken en vrijstaande baden. Het materiaal is een mix tussen polyester, acryl en verschillende harsen, hierdoor is Solid Surface slijtvast, vlekwerend en vochtbestendig. Sterk en duurzaam dus. Schadelijke stoffen tasten het oppervlak niet aan door de robuustheid van het materiaal. Door deze voordelen vergt het oppervlak bijna geen schoonmaak en onderhoud.

Douche-wc

Gaat de douche-wc de nieuwe standaard worden?, vroegen we ons enkele jaren geleden al af. Wisa denkt van niet.

“De douche-wc lijkt vooral interessant te zijn voor een bepaald segment van

de markt. Dan moet je al snel denken aan koopkrachtige consumenten en ook ouderen. Zeker nu we steeds langer thuis blijven wonen en alle faciliteiten daarop moeten zijn afgestemd.”

Waterbesparing

Wat betreft waterbesparing zitten we al aan de grens van onze huidige mogelijkheden, zegt de fabrikant. “De standaard is nu 6 l voor een grote en 3 l voor een kleine spoeling. Van 6 naar 4,5 l gaan, is mogelijk, maar de afvoer wordt dan problematisch. Er is vraag naar dergelijke systemen, maar de dimensionering van ons huidige rioleringsstelsel laat gebruik van kleinere spoelvolumes eigenlijk niet toe.”

Inbouwsysteem

“We zien de vraag naar inbouwsystemen, zoals de Wisa XS wc front XS nog steeds groeien. Deze oplossing ligt goed in de markt vanwege een aantal voordelen. Zo is het frame slechts 38 centimeter breed, waardoor je het makkelijk kan monteren in een hoek. Bovendien krijgt de installateur het inbouwsysteem volledig voorgemonteerd

Urinoirs in Kinepolis

CINEMA

In Leidschendam opende vorig jaar de Mall of the The Netherlands haar deuren. Het winkelcentrum is geheel overdekt en omvat ongeveer 170 winkels en 3.000 parkeerplaatsen. Tot de verbouwing van 2017 heette het winkelcentrum Leidsenhage. Na uitwerking van de plannen ging de renovatie in het najaar van 2016 van start. Het bestaande winkelcentrum werd in fases gesloopt en door nieuwbouw vervangen. Het nieuwe complex werd ontworpen door Roberto Meyer van MVSA Architects. In het nieuwe winkelcentrum, dat na afronding van de nieuwbouw tot Mall of the Netherlands is omgedoopt, was geen plaats meer voor kantoorruimte. De winkeloppervlakte werd door de nieuwbouw vergroot van 75.500 m² tot 116.000 m². Tevens maken een bioscoop en food hall deel uit van het complex. Wisa was ook betrokken bij het gigantische project. De fabrikant leverde de 40 urinoirs en 24 toiletten voor Kinepolis, de bioscoop in de Mall. Beide oplossingen maken gebruik van contactloos spoelen, vanwege de hygiëne. In het project is een interessante innovatie toegepast. Uit onderzoek was gebleken dat in grote publieke ruimtes non-touch oplossingen vaak overbodig spoelen. Ze detecteren wel de aanwezigheid van een potentiële gebruiker, maar signaleren niet of de persoon ook daadwerkelijk plast of ontlasting achterlaat. In het geval van Schiphol leidt dit bijvoorbeeld tot 40% aan overbodige spoelingen, vertelt Wisa. De toiletten en urinoirs in Kinepolis hebben een detectiesysteem dat daadwerkelijk constateert of ze worden gebruikt en gaat vervolgens pas spoelen.

aangeleverd in een doos.”

2.0

De fabrikant gaat het systeem verder doorontwikkelen tot een 2.0 versie met nieuwe technische features, waardoor het nog makkelijker toegepast kan worden in uiteenlopende projecten. “Meer kunnen we er helaas nog niet over kwijt.”

Eigentijds

Niet alleen inbouwsystemen veranderen, ook het toilet gaat met de tijd mee. Anno 2030 zal het er grotendeels uitzien als nu, verwacht Wisa. Alleen zit een toilet dan bordenvol elektronica voor automatische lekdetectie en Predictive Maintenance. Daarnaast zou het de fabrikant niet verbazen als ook de medische mogelijkheden van toiletten beter benut worden. “Ontlasting is immers een spiegel van je gezondheid. Een toilet kan dan al in een vroeg stadium detecteren of de gebruiker medische problemen heeft en een melding doen bij de huisarts.” Er staat ons dus nog een ware toiletrevolutie te wachten 

Met dank aan Mark Veldt en Haico Kroep van Wisa

INBOUWSYSTEEM

Met de XS biedt WISA een complete serie inbouwsystemen. Installeren wordt uiterst eenvoudig met dit volledig voorgemonteerde wc-element. De opbouw van het systeem maakt dat elke stap de vorige logisch opvolgt, van het bevestigen van het frame tot het afstellen van het bedieningspaneel. Het element is slechts 38 cm breed en traploos in hoogte en diepte te verstellen. Geschikt voor dualflush of spoelonderbreking en af te werken met een paneel uit de XS serie. Verdere kenmerken:

•  in hoogte verstelbare poten (200 mm);

•  spoeltechniek: dualflush (3/6 l) of spoelonderbreking (6l);

• spoelvolume instelbaar (6-7,5l);

•  geïsoleerd reservoir tegen condenswatervorming;

•  hydraulische geruisarme vlotterkraan;

•  voorgemonteerde kogelkraan in reservoir;

•  voorbereid voor aansluiting met kunststof leidingssysteem;

•  wateraansluiting G 1/2;

•  inclusief voorgemonteerde muurbevestigingsset;

•  inclusief metselhulp en isolatiematje;

•  inclusief PE-afvoerbocht 90 mm met overgangsstuk 90x110 mm;

•  CE EN 14055 - CL1- 6 - NL I - VR I. Het inbouwsysteem Wisa XS wc front XS

Demonstratieopstelling van het volautomatische spoelsysteem in Kinepolis

Gecertificeerd vakmanschap

PARTNERSCHAP GO EN STEK ONTZORGT CURSISTEN EN BEDRIJVEN

Bedrijven in de koel- en klimaattechniek hebben een enorm tekort aan gecertificeerd personeel. Het is dus belangrijk dat de drempel voor (bij)scholing zo laag mogelijk is en dat vakopleidingen en examens goed op elkaar aansluiten. Opleidingscentrum GO en STEK (Stichting Emissiepreventie

Koudetechniek) gaan trainingen en examens in één pakket aanbieden. Daarmee worden cursisten en bedrijven ontzorgd en kunnen ze zich tegen lage kosten optimaal voorbereiden op het behalen van een erkend certificaat.

“We werken inmiddels al dertig jaar samen met STEK”, vertelt Jenny van den Bovenkamp, algemeen directeur van Aeres Tech en Opleidingscentrum GO. “Het resultaat is dat wij trainingen neerzetten die optimaal aansluiten bij de kenniseisen voor de examens die STEK afneemt. Door die trainingen en examens voortaan in één pakket aan te bieden, maken we een mooie kwaliteits- en efficiëntieslag; niet alleen voor onszelf, maar zeker ook voor de cursist. Die hoeft zich nog maar één keer in te schrijven, voor een totaalpakket met kwalitatief goede trainingen en aansluitende examendata.”

Uitbreiding examenaanbod

Opleidingscentrum GO en STEK werkten eerder vooral samen met betrekking tot de F-gassenexamens. Dit wordt nu flink uitgebreid, met examens voor Ammoniak, CO2 en brandbare koudemiddelen (ACK) , mobiele aircotechniek, het EPBD-certificaat, en koude- en klimaattechniek op mbo 3- en mbo 4-niveau. “Het hele pakket wordt voorzien van STEK-certificering op basis van de betreffende eindtermen”, vertelt Wim den Boer, directeur van STEK. “Er zijn ook opleiders waar je als cursist alleen een bewijs van deelname krijgt. Maar daarmee wordt niet gewaarborgd dat je over de kennis en kwaliteiten beschikt waar onze sector zoveel behoefte aan heeft. Daarom hechten wij, net als Opleidingscentrum GO, veel waarde aan gecertificeerd vakmanschap. Alleen daarmee zorg je ervoor dat technici na hun examen de kennis in huis hebben om de sector - en zichzelf - verder vooruit te helpen.”

Kwaliteit staat centraal Cursisten die zich inschrijven voor een pakket met een opleiding en het betreffende examen, krijgen daarvoor maar één factuur. Opleidingscentrum GO en STEK blijven echter onafhankelijke stichtingen; de verschillende kosten van de opleiding en het examen worden

onderling verrekend, achter de schermen. “We maken het de cursist ook op dit vlak gemakkelijker”, stelt Van den Bovenkamp. “En dat niet alleen. Doordat zowel STEK als wij een stichting zijn, kunnen we een kwalitatief hoogwaardig pakket bieden tegen een prijs die lager is dan wat andere, commerciële, partijen vragen. Net als STEK hebben wij geen aandeelhouders of winstoogmerk; alleen kwaliteit staat centraal.”

Wij staan dicht bij de sector

“Een bijkomend voordeel is nog dat beide stichtingen dicht bij de sector staan”, vult den Boer aan. “We onderhouden allebei veel contact met koeltechnische bedrijven en weten daardoor wat er speelt. Informatie die we hierbij opdoen, delen we met elkaar. Op die manier volgen we alle ontwikkelingen, zowel in de markt als rond weten regelgeving, op de voet en spelen er snel en adequaat op in.” Nu dit partnerschap vorm heeft gekregen, zit er volgens Van den Bovenkamp wellicht nog meer in het vat. “We zijn in gesprek over het opzetten van gezamenlijke events, en hebben faciliteiten waar beide stichtingen gebruik van kunnen maken, bijvoorbeeld voor themabijeenkomsten. Ook daarmee dragen we een extra steentje bij aan het kennisniveau in de sector.” 

KAN BEPALING VAN ENERGIEVRAAG MAKKELIJKER?

Ik heb wel eens een hersenspinsel en soms maak ik hiervan een column. Recent dacht ik aan de energievraag van een bestaande woning en hoe dit makkelijker is te bepalen. Meestal hangt er een ketel met een dermate vermogen om het tapwater te kunnen bereiden; verwarming is bijzaak voor deze toestellen. Dit geeft totaal geen informatie over de mogelijke piek energievraag van de woning.

Nu kennen de meesten waarschijnlijk wel de standaard vuistregels voor bepaling van de energievraag en natuurlijk kan er altijd ook een warmteverliesberekening gemaakt worden. Maar de informatie hiervoor is soms beperkt; diverse eerdere verbouwingen kunnen het lastig maken om te bepalen wat de actuele isolatiewaarde is en wat voor effect dit heeft op de luchtdichtheid van de woning.

Nu hebben veel woningen een slimme meter waar de energieleverancier met toestemming het verbruik kan uitlezen. Ook is er een P1-poort aanwezig voor uitlezen van de data, maar hiervoor is meestal een extern product nodig. Op het moment dat het gasverbruik in een korte periode geregis-

treerd wordt, kan dit vergeleken worden met de lokale weerdata en er zo een vrij accurate bepaling gemaakt worden van de warmtevraag van de woning, daarbij in de gaten houdend wanneer er mogelijk tapwater gebruikt wordt.

Helemaal mooi zou het zijn als er een optie is voor een consument om de data van een energieleverancier te delen met de installateur om de energietransitie makkelijker te maken. Anderzijds is het aan de consument, of aan de installateur, om een dergelijk proces in te zetten. Hiervoor geldt dus wel wat planning vooraf om die data te kunnen verzamelen.

[Twee generaties installateurs, vader Dick en zoon Tim Visser, schrijven om beurten een column op persoonlijke titel]

Waterlekdetectie

Sewerin biedt diverse oplossingen voor detectie van waterlekken in zowel metalen als kunststof leidingen, indoor en outdoor. Door te “luisteren” naar het specifieke geluid van een vloeistoflek onder druk kan het toestel een lek vaststellen en met meting van signaalsterkte tevens lokaliseren.

De Stethophon 04 is een handzaam instrument voor waterlekdetectie in woningen en utiliteit. De Aquaphon-serie biedt ook oplossingen voor detectie van waterlekken in de infrastructuur.

Wij adviseren u graag over de beste oplossing voor uw werkzaamheden. Meer informatie vindt u op euro-index.nl/waterlekdetectie

Tim Visser Installatiebedrijf Visser in Twisk

Sewerin Aquaphon A 50

Sewerin Stethophon 04

Sewerin Aquaphon A 150 Sewerin Aquaphon A 200

Microflex® HP

De all-in-one oplossing voor warmtepompen

De nieuwe Microflex® HP is de ultieme oplossing voor de installatie van monoblok warmtepompen. In het intelligente ontwerp van de leiding worden de leidingen voor de aanvoer en terugloop van verwarming en/ of koeling gecombineerd met twee leidingen voor de stroom- en netwerkkabel in dezelfde buitenmantel. Het resultaat is een complete en flexibele oplossing met hoogwaardige isolatie. De Microflex® HP is bovendien ook geschikt voor het aansluiten van een garage, tuinhuis, buitensauna of wintertuin.

• Snelle en eenvoudige installatie door combinatie van medium- en wachtleidingen

• Licht in gewicht door compact design

• Altijd de juiste toebehoren op de werf dankzij de beschikbare aansluitsets

• Gratis op maat gesneden, dus geen afval

• Slechts één muurdoorvoer nodig om buis en kabels in het gebouw te brengen

• Veilige en eenvoudige geleiding en vervanging van bedrading door geïntegreerde wachtleidingen

• Efficiënte installatie dankzij de kleine buigradius

De EduComfort 1000 Een verademing in schoolventilatie

Deze schoolventilatie-unit is het resultaat van ruim 5 jaar ervaring in het toepassen van decentrale schoolventilatie. De EduComfort 1000 is de eerste decentrale unit ‘in het zicht’ die voorzien kan worden van koeling én verwarming. Zo creëert u het gehele jaar een gezond binnenklimaat.

Voldoet aan Programma van Eisen Frisse Scholen klasse B

Installatiegeluid maximaal 33 dB(A)

Verwarmen en koelen in één compacte decentrale unit

Optimale luchtstroom middels hoog inducerende JET-nozzles

Legionellapreventie

VEEL INSPANNING, WEINIG RESULTAAT

In februari 1999 raakten bezoekers van de Westfriese Flora in Bovenkarspel besmet via een bubbelbad dat was gevuld met water uit een brandslanghaspel waarin zich een agressieve Legionellabacterie had ontwikkeld. Het

leidde tot 206 ernstig zieken en 32 doden. Daarna is in korte tijd legionella-wetgeving tot stand gekomen.

Bovendien zijn richtlijnen ontwikkeld om risicoanalyses en beheersplannen op te stellen en maatregelen te nemen om de vermeerdering van legionella in leidingwaterinstallaties te voorkomen. Ik heb daar destijds als projectcoördinator bij ISSO aan mee mogen werken. Inmiddels wordt er al meer dan 20 jaar gewerkt met deze regels, maar is er geen verbetering te constateren. Dat is ook doorgedrongen tot het ministerie van Infrastructuur en Milieu. In 2020 is opdracht gegeven om de regels te laten evalueren.

Evaluatie

De opdracht voor de evaluatie is gegund aan bureau Berenschot en KWR Water Research Institute met als centrale vraag: “Welke voorschriften zouden op basis van de huidige wetenschappelijke inzichten moeten worden aangepast, en op welke wijze?”. De rapportage is op 16 november 2021 naar de 2e kamer gestuurd en bestaat uit twee delen:

A. een wetenschappelijk rapport;

B. een rapport gebaseerd op praktijkervaringen.

Conclusies

Alvorens ik een tweetal conclusies van KWR verder toelicht, geef ik een opsomming van de belangrijkste:

•  Het is zeer riskant om de warmwatertemperatuur te verlagen tot onder 60oC, ook in combinatie met wekelijkse thermische desinfectie van de warmtapwatervoorziening.

•  Er is twijfel over de effectiviteit van wekelijkse thermische desinfectie van de tappunten.

•  Correctieve thermische desinfectie van een installatie met biofilm en legionella werkt, maar heeft een tijdelijk effect.

•  Het is niet zinvol om te monitoren op alle soorten legionella, zoals nu gebeurt.

•  De gevaarlijke soort legionella pneumophila kan ook voorkomen in koudwaterleidingen

•  Correctief spoelen helpt niet en preventief spoelen geeft schijnveiligheid.

•  Biofilm met legionella groeit vooral in de eindpunten van de installatie.

•  Bepaalde leidingmaterialen zoals rubber en zacht kunststof hebben een hoge biofilmvormingspotentie.

•  De ‘1 liter­regel’ blijkt niet zinvol.

Warmwatertemperatuur

De huidige regels zeggen dat overal in de collectieve warmtapwatervoorziening de temperatuur minimaal 60 graden moet zijn. Als dit niet het geval is, moet wekelijks preventief thermisch worden gedesinfecteerd om legionellagroei te voorkomen.

Volgens KWR werkt het verlagen van de warmwatertemperatuur in combinatie met periodieke thermische desinfectie niet of zelfs averechts.

Monitoring

Het huidige Drinkwaterbesluit geeft aan dat een prioritaire installatie met aerosolvormende tappunten periodiek moet worden geanalyseerd op alle legionellasoorten. In Frankrijk en België analyseert men alleen op pneumophila, verreweg de meest gevaarlijke soort. In Duitsland en Engeland richt men zich vooral op warm water, waarin pneumophila veel meer kan voorkomen dan in koud water. Minder dan 10% van de gevallen legionellapneumonie wordt veroorzaakt door een non-pneumophila soort. KWR geeft aan dat non-pneumophila geen betrouwbare parameter is om te bepalen of het beheer van de installatie efficiënt is tegen pneumophila. Het advies van KWR is om alleen te gaan monitoren op pneumophila, behalve op locaties waar veel mensen met een ernstig verzwakt immuunsysteem verblijven. Dit advies is inmiddels naar de Tweede Kamer gestuurd.

Hoe nu verder?

Hierna zijn de geplande vervolgstappen voor 2022 en 2023 opgesomd:

•  wijziging van wetgeving, NEN1006 en ISSO 55.1;

•  uitvoering van diverse onderzoeken 

Auteur: Ing. O.W.W. (Oscar) Nuijten, Edu4Install

AIRCO?

WIJ GEVEN ROEL EEN

EXTRA DUWTJE IN DE RUG! JOU OOK?

Maak net als Roel ook gebruik van Team Aircovent-Wasco! Wij geven jou een steuntje in de rug bij elk airco-project, groot of klein! Samen zijn we nog succesvoller!

Kies je voor ons, dan kies je voor:

Deskundig advies van ervaren aircospecialisten: van ontwerp tot en met after sales-ondersteuning 35 vestigingen in heel Nederland met een nóg breder assortiment airconditioning producten direct uit voorraad verkrijgbaar. Daarnaast is vandaag besteld = volgende werkdag vanaf 7.00 uur ophalen Vergroot je aircokennis en haal o.a. je F-gassen cat. 2 certificaat bij het WasCollege. Dit kan op meerdere locaties, dus er is altijd een opleidingslocatie bij jou in de buurt

Aircovent-Wasco heeft een uitgekiend pakket aan Haier consumentenondersteuning om ook jouw verkoopsucces een duwtje in de rug te geven

Snel koudemiddel nodig? Op 23 Aircovent-Wasco vestigingen zijn de meest voorkomende koudemiddelen aanwezig

Houtbouw

HOE ZIT HET MET DE INSTALLATIES?

Houtbouw wint aan populariteit.

IZ sprak met het Centrum Hout over de voordelen en wat de gevolgen zijn voor de installateur.

“We ontmoeten elkaar nog te weinig als partijen.”

Integraal ontwerpen, dat is het toverwoord, vertelt Mariëtte Willems van Centrum Hout. Nu installateurs steeds vaker te maken krijgen met houtbouwprojecten moeten ze eigenlijk zo snel mogelijk met andere bouwpartners om de tafel gaan zitten.

CO2-reductie

Maar waarom is houtbouw nu zo in opmars? Allereerst omdat onze CO2uitstoot fors omlaag moet. Een van de manieren om dit te bereiken is door meer te bouwen met hout. “Tijdens het bouwproces wordt veel minder CO2 uitgestoten dan bij traditionele (zware) bouwmethoden. Daarnaast slaat hout CO2 op”, vertelt Willems.

Circulair

Het succes valt niet alleen te verklaren door de CO2-opslag. Houtbouw biedt meer voordelen. “Hout is hernieuwbaar en afkomstig uit duurzaam beheerde bossen.” En hout is circulair. Bij vervanging van onderdelen of aan het einde van de levensduur van een gebouw kan je het eenvoudig demonteren en componenten opnieuw gebruiken.

Prefab

Daarnaast heeft hout onder andere een hoge isolatiewaarde en zijn houtconstructies licht van gewicht. Meestal gaat het om prefabonderdelen die eenvoudig en snel op de bouwplaats in elkaar

worden gezet.

Uitdagingen

Uiteraard kleven er ook uitdagingen aan het bouwen met hout. De akoestische eigenschappen pakken niet onder alle omstandigheden even gunstig uit. Ook kan de lengte van verkrijgbare balken aan een maximum gebonden zijn. Is een overspanning te groot dan zijn er onderslagbalken nodig of biedt CLT (zie kadertekst) een oplossing.

Brandveiligheid

Hout heeft een heel voorspelbaar brandgedrag. “Bij brand ontstaat er een koollaag aan de buitenzijde van de balk. Deze koollaag heeft een isolerende werking op de rest van de balk.” Het duurt dus lang voordat de balk zijn sterkte verliest. En prefab houten huizen zijn zelfs extra brandveilig, omdat er in het houtskelet onbrandbare minerale isolatiewol is verwerkt. Daarnaast zijn ze meestal bekleed met gipsplaten, die onbrandbaar zijn en tevens extra brandbescherming geven.

Onderhoud

Ook het onderhoud van hout pakt meestal gunstig uit. “Draagconstructies

van hout vergen geen onderhoud”, aldus Willems. Bij CLT en houtskeletbouw zijn de houten elementen ingepakt met folie of zitten ze tussen speciale beplating, waarmee ze beschermd zijn tegen weersinvloeden. De constructies kunnen honderden jaren staan. Als hout wordt gebruikt voor gevelafwerking, kan je ervoor kiezen om het op een natuurlijke wijze laten verkleuren of schilderen.

Woningbouw

Houtbouw zit in de lift. De sector heeft een fikse duw in de rug gekregen door het Convenant Houtbouw uit 2021, vertelt Willems van Centrum Hout. Sindsdien kloppen steeds meer partijen aan bij het expertisecentrum, met name woningbouwcorporaties. “Ook in de utiliteit is sprake van een groeiende belangstelling, denk bijvoorbeeld aan het Amsterdamse ‘Haut’. Met 21 verdiepingen het hoogste houten gebouw van Nederland.”

Installatietechniek

Komen we bij de installatietechniek. Hout heeft een aantal specifieke eigenschappen, waar de installateur rekening mee moet houden. Voor de populaire houtskeletbouw zijn onder andere de

Doorvoeren zijn eenvoudig te maken in houtachtige constructies, maar wel op de plaatsen die dit constructief mogelijk maken.

HOUTSOORTEN

Voor houtskeletbouw draagconstructies wordt vurenhout gebruikt. “Het is licht van gewicht, heeft goede thermische en isolerende kwaliteiten, voorspelbaar brandgedrag en is in normale omstandigheden goed verkrijgbaar.” Kijken we naar de gevelafwerking dan zien we dat cederhout bijvoorbeeld erg in trek is. Ook hiervoor zijn verschillende redenen aan te wijzen. Cederhout is makkelijk te verwerken, duurzaam, sterk en heeft een licht gewicht. Daarnaast is het zeer resistent tegen insecten en plagen.

volgende adviezen van toepassing voor het wegwerken van leidingen, kabels en luchtkanalen:

• Plaats standleidingen en centrale kanalen voor ventilatie zoveel mogelijk in verticaal geplaatste schachten.

• Het leidingverloop van grote leidingen, kanalen en afvoerbuizen zo veel mogelijk evenwijdig aan de vloerbalken laten lopen; natte ruimten zo veel mogelijk boven elkaar situeren.

• Het kruisen van de dragende lijn van onderslagbalken zo veel mogelijk naast de oplegging van de onderslagbalk situeren.

• Het kruisen van een onderslagbalk zo nodig oplossen door middel van een verlaagd plafond in de hal en op de overloop of eventueel door middel van een (versterkte) sparing in de onderslag.

• Het horizontaal verslepen van grote leidingen enzovoorts door toepassing van een verlaagd plafond in combinatie met bewust gekozen kleinere balkafmetingen in vloervelden met een kleine overspanning; het verticaal verslepen van leidingen zo veel mogelijk concentreren in één of meer leidingkokers of -schachten.

Werking

Hout werkt. Pas dus flexibele aansluitingen en expansiebochten toe, vanwege de eventuele krimp van houten vloer-

BOUWMETHODES

CLT of bouwen met kruislaaghout is één van de methoden om houten gebouwen te realiseren. Het gaat hier om kruislings verlijmde lamellen in drie of meer lagen vuren. Doordat de houtvezels gekruist liggen heeft het materiaal een hogere sterkte, stabiliteit en stijfheid in alle richtingen, vergelijkbaar met gewapend beton. Hierdoor is het materiaal zeer geschikt voor het maken van vloeren die een grote ruimte overspannen of lange/hoge wanden. Bovendien verkleinen de gekruiste vezels de kans op splijten. Met CLT zijn al de meest uiteenlopende gebouwen gerealiseerd: van woningen tot flatgebouwen en kantoorpanden. Naast CLT zijn er ook andere bouwmethodes met hout, zoals houtskeletbouw. De dragende HSB-elementen bestaan uit houten stijlen en balken. De ruimte tussen de stijlen wordt opgevuld met isolatiemateriaal. De buitenafwerking is vaak uitgevoerd in houten delen, beplatingen, metselwerk of steenstrips. Hout wordt zoals bekend niet alleen voor constructieve doeleinden gebruikt, ook als materiaal om gevels mee af te werken wint het aan populariteit, vertelt Willems.

balken én het uitzetten en krimpen van leidingen bij temperatuurverschillen. Gebruik ook flexibele aansluitingen bij wastafels en toiletten. De hinder van kanalen en leidingen is te beperken door de wanden van kokers en schachten dezelfde opbouw te geven als hsb-binnenwanden en ze te vullen met minerale wol of vergelijkbare materialen. Daarnaast is de hinder te beperken door de leidingen geluidsisolerend te bekleden. Verder wordt geadviseerd om voor zogenaamde stille installatiesystemen te kiezen, zo zijn er voor riolering geluiddempende buizen verkrijgbaar op de markt.

Klimatisering

Houtskeletbouw kenmerkt zich door een relatief hoge isolatiegraad en beperkte thermische massa. Daardoor warmt het gebouw snel op, maar koelt het ook snel af. De consequentie is dat

er niet veel geïnstalleerd vermogen nodig is. Houtskeletbouw heeft in het algemeen een beperkte luchtdoorlatendheid. De infiltratieverliezen zijn hierdoor beperkt. De voorkeur gaat dan ook uit naar LT-verwarmingsoplossingen, zoals vloerverwarming, luchtverwarming of convectorsconvectoren/ radiatoren met vergroot oppervlak of ondersteuning met kleine ventilatoren. Voor de ventilatie wordt veelal gekozen voor gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning. Het hoeft geen verwondering te wekken dat met dergelijke installatieconcepten de warmteopwekking op een duurzame manier kan plaatsvinden, bijvoorbeeld met een warmtepomp. Met deze wetenswaardigheden in het achterhoofd zal het de lezer dan ook niet verbazen dat de populariteit van houtbouw de komende jaren alleen maar zal toenemen. Wees er dus op voorbereid

Er wordt vaak gewerkt met prefab onderdelen, waardoor ‘bouwen’ vooral neerkomt op monteren

Energie besparen wordt kinderspel met de slimme systemen van WOLF.

Kies voor het hoogste comfortniveau met het BSP meerlagenbuffervat van WOLF, voor zowel ruimteverwarming als tapwater. Het verswaterstation op de BSP realiseert een grote hoeveelheid warm tapwater, ook bij lage temperaturen in het buffervat.

De BSP is in diverse systemen toe te passen, bijvoorbeeld in combinatie met de TopSon zonnecollectoren en/of de CHA-monoblock warmtepomp van WOLF.

Met het multifunctionele meerlagenbuffervat bent u verzekerd van de hoogst mogelijke energie-efficiëntie.

GEEN SCHIPHOL

Schiphol was de afgelopen maanden veel in het nieuws. Eén ding werd duidelijk: vakmensen in een bedrijf zijn het kapitaal. Zonder de juiste vakmensen op de juiste plek loopt alles vast. In geval van Schiphol staan mensen letterlijk in de rij, zijn we als luchthaven onbereikbaar en is binnen een paar weken de goede reputatie van Schiphol in heel Europa verdwenen.

De arbeidsmarkt staat onder druk. Vele sectoren komen aan de grens van wat mogelijk is met alle gevolgen van dien. Ook in de techniek. Met de energietransitie bovenaan het lijstje van belangrijke onderwerpen staat de sector op scherp. Er zijn te weinig vakmensen beschikbaar en daarom concurreren de bedrijven met elkaar om nieuwe vakmensen te verleiden naar hun bedrijf. Logisch. En we zien dat steeds meer jongeren hun rol willen pakken. Maar het naar binnenhalen van vakmensen lijkt niet de oplossing zo lang we ook nog veel vakmensen na een korte periode zien vertrekken.

De kwestie Schiphol bewijst dat het niet echt zien van je medewerkers grote gevolgen kan hebben. Natuurlijk zie ik de verschillen met de techniek. Maar de ogen sluiten

KWALITEIT VAN SYSTEEMWATER

De kwaliteit van systeemwater is van grote invloed op de levensduur, het rendement en het functioneren van de installatie. ISSO-publicatie 13 ‘Voorkomen van corrosie en vervuiling’ omschrijft het belang en de richtlijnen om corrosie en vervuiling in gesloten koud- en warmwatersystemen te voorkomen. Ook veel ketelfabrikanten hanteren de VDI-2035 norm als systeemwaterkwali teit. Waterkwaliteit en waterbehandeling valt dus niet meer weg te denken in hedendaagse installaties. Om beiden te garanderen, biedt Caleffi verschillende behandelmethodes aan. Met volledige naleving van de strengst toegepaste regelgeving én met respect voor het milieu. Om het systeemwater in goede conditie te houden, kan men kiezen voor het demineraliseren of ontharden van het (bij) vulwater. Door het toepassen van een automatische waterbehandelingsunit met wateronthardingsen/of demineralisatiepatronen wordt de waterkwaliteit automatisch gemeten en op punt gehouden. Bij ontharding worden calcium- en magnesiumionen gebonden en ver-

voor wat nodig is voor ervaren vakmensen, wat er leeft op de werkvloer, hoe waardering eruitziet en wat boeien en binden inhoudt, zorgt voor vertrek van mensen. Niet alleen uit het bedrijf maar ook uit de branche. Instroom is een belangrijk onderwerp maar uitstroom misschien nog wel meer. Hoe eerder we dit onderkennen, hoe beter. Want we hebben de vakmensen nodig voor verduurzaming. We moeten de kennis en kunde van vakmensen te behouden. Dat is misschien niet de meest snelle oplossing maar wel de meest duurzame. Denk aan de chaos op Schiphol afgelopen Pinksterdagen; investeren in vakmensen vraagt om de lange adem. We hebben nog genoeg uitdagingen te gaan.

ZONERINGSOPLOSSING

Zonering aanbrengen binnen ventilatie biedt extra voordelen. D.m.v. zoneren wordt er gerichter geventileerd. Itho Daalderop heeft de HRU 400 QuattroZone-oplossing. Hiermee wordt zowel op de toe- als afvoer nog gerichter geventileerd.

vangen door natriumionen, wat resulteert in puur water wat rijk is aan natrium en andere zouten. Na waterontharding is het risico op kalkaanslaag laag, maar is het toevoegen van additieven, zoals beschermingsmiddel C1 INHIBITOR, in het systeemwater wel cruciaal. Demineralisatie gaat een stap verder. Deze elimineert alle zouten uit het vulwater waardoor, naast het lage risico op kalkaanslag, ook het risico op corrosie laag is.

Sven Asijee Directeur

ZAKELIJK

Iedereen kan meedoen

OOK WERKZOEKENDEN MET AFSTAND TOT DE ARBEIDSMARKT

De energietransitie vraagt een leidende rol van de techniek. Er zijn handen nodig om die rol waar te maken. Werkzaak Rivierenland weet zeker dat er nog mensen zijn die verbonden willen en kunnen worden aan de verduurzaming. Werkzaak Rivierenland begeleidt mensen bij het vinden van werk en biedt inkomensondersteuning én zij helpen werkgevers

wat ze wil: alle mensen verdienen een werkplek die past. Werkzaak en UWV werken vanuit één integraal team voor werkgevers in acht gemeenten in Rivierenland: Tiel, Culemborg, West Maas en Waal, West Betuwe, Zaltbommel, Maasdriel, Neder-Betuwe en Buren. In Rivierenland zijn er honderden mensen voor wie werken niet een vanzelfsprekendheid is. Elfriede: “Mensen die graag aan de slag willen. Mensen die talenten hebben. Mensen die een nieuwe medewerker kunnen zijn als je ze de kans en de juiste support geeft. Dat vraagt wel om omdenken.

Wereld te winnen

ook in het systeem zitten. Ik zie mensen die echt alles willen doen om een plek te hebben waar ze echt iets kunnen bijdragen. Wetten, regels en geldstromen zijn soms de belemmering. Soms om gek van te worden. Toch zie ik daar juist de uitdaging. We hebben echt een wereld te winnen om vanuit de menselijke maat te denken.”

Omdenken

Elfriede Boer is de bevlogen directeur van Werkzaak Rivierenland. Ze is een mens met het hart op de tong. Ze weet

Elfriede gelooft in een arbeidsmarkt waar iedereen kan meedoen. Mensen worden gelukkiger als ze aan het werk zijn. Het zorgt voor zelfvertrouwen, (financiële) zelfstandigheid en sociale contacten. Elfriede: “Iedereen heeft een talent dat hij of zij kan inzetten. We moeten het met elkaar ontdekken en zorgen dat het ergens landt. En natuurlijk zijn er misschien wel drempels. Maar laten we niet vergeten dat die drempels

Is er dan geen krapte op de arbeidsmarkt? Elfriede lacht luid: “Natuurlijk is deze er. De jonge en ervaren vakmensen zijn al aan het werk. Veel mensen met enige afstand tot de arbeidsmarkt verdwijnen langzaam uit onze kaartenbak. Dat is een positieve ontwikkeling. Toch zijn er nog steeds mensen die echt willen werken, maar net wat meer nodig hebben. Denk aan statushouders. We hebben een groep die wel kennis heeft van de techniek maar die niet naadloos aansluit op de eisen van werkgevers. Voor deze groep organiseren we op de werkvloer een klasje inburgering, Nederlandse les en kennis over gereedschappen. Dat is echt een win-win

Elfriede Boer, directeur van Werkzaak Rivierenland

situatie.” Een andere oplossing om onbenut arbeidspotentieel in te zetten is jobcarving. Waarbij je werkprocessen in stukjes verdeeld en iemand expert wordt op een klein stukje. Andere collega’s hebben dan weer meer tijd voor andere of meer complexe taken. We zien dat 55-plussers soms aan de zijlijn staan maar niet meer de volle week willen werken. Dat vraagt om een andere werkweek. We zien een stijgende groep mensen met een WW en gedeeltelijk WIA, die vaak door alle regelingen vastzitten en uit zicht verdwijnen. Als werkgever vraagt dat om inclusief werkgeverschap.”

Drempels beslechten

Inclusief werkgeven betekent werk bieden aan werkzoekenden met een afstand tot de arbeidsmarkt. Vaak gaat het om werknemers met een lichamelijke, zintuiglijke, psychische of chronische aandoening. Een inclusieve werkgever benut de meerwaarde van diversiteit in zijn organisatie en zorgt ervoor dat werknemers hun mogelijkheden en talenten optimaal kunnen benutten. Deze werknemers hebben zo hun eigen zorgen. “Ik zie mensen die het thuis krap hebben door de inflatie en bang zijn om hun inkomen te zien verminderen doordat toeslagen wegvallen. Ik zie mensen die echt willen en tegelijk de stap best eng vinden; dat vraagt om extra begeleiding en geduld. Wie in kansen en oplossingen denkt kan veel voordelen uit deze groep halen en bijdragen aan de ontwikkeling van deze mensen. Bij Werkzaak ondersteunen we de medewerker en de werkgever. We bieden coaching op de werkvloer, trainingen voor leidinggevenden en we zetten loonkostensubsidies in voor men sen die niet 100% productief kunnen zijn. We experimenteren volop met de inzet van technologische toepassingen om werken mogelijk te maken. Zoals Virtual en Augmented reality, exoskelet, vertaalapparaat en voorleespen.

Cijfers

En dat het kan laten de cijfers wel zien. Er worden ruim 1000 talenten begeleid

die werken in de regio Rivierenland. We detacheren 700 Rivierenlanders bij bedrijven in de regio, zij krijgen daar ook begeleiding. Steeds vaker nemen werkgevers deze mensen in vaste dienst en wordt de werkvloer echt inclusiever. In de productiehallen van Werkzaak werken circa 300 mensen in een veilige omgeving voor opdrachtgevers. Er is begeleiding en we bieden training of opleiding zodat mensen zich kunnen ontwikkelen . “Het kan dus, dat hebben we wel bewezen. Ook in de techniek. Denk bijvoorbeeld aan Itho Daalderop.”

Warmtepompen

Werkzaak is strategische partner voor Itho Daalderop, het bedrijf in warmtepompen voor de Nederlandse huizenmarkt. “Onze mensen werken daar met veel plezier en voelen zich onderdeel van het bedrijf. Ze werken in de bedrijfskleding en voelen zich een onderdeel van het team. Doordat we het productieproces hebben opgeknipt, kunnen onze mensen echt meedraaien. Itho neemt onze mensen ook in dienst. Kijk dat willen we. Super trots op deze mensen, fantastisch dat Itho ons als partner ziet en mooi dat we samen elke keer weer kunnen schakelen als er iets verandert in het proces. We zoeken dan

samen naar wat er nodig is, werken met op-maat-trainingen en verkennen de mogelijkheden in plaats van drempels.”

Onbekend maakt onbemind

Werkzaak Rivierenland heeft, samen met samenwerkingspartners als het ROC RIVOR, UWV en werkgevers een instrument ontwikkeld om werkzoekenden naar werk te begeleiden: de Leerwerkroutes. In de Leerwerkroutes leren werkzoekenden een vak in een echte werkomgeving van een enthousiaste leermeester. Werkgevers bieden de werkplek. Installatiebedrijven maken hier al gebruik van. Een win-win-situatie voor iedereen. Er is nog een wereld te winnen. “We zien vaak dat bedrijven ons nog niet kennen. We zien werkgevers die vooroordelen hebben en beperkt kansen zien. We zien nog te veel ad hoc oplossingen; plakbandjes die op lange termijn niet houden. Het is met de grote uitdagingen op het gebied van klimaat en energie, nu noodzakelijk om buiten de lijnen te gaan denken en creatief met elkaar aan de slag te gaan. Door in samenwerking elkaar uit te dagen kunnen we andere oplossingen vinden. Ik weet zeker dat we ver kunnen komen. Dat vraagt om open ogen en een open mind. Ik ga ervoor.”

Bedrijfsovernames

VRAAGTEKENS BIJ NIEUW PLATFORM

Techniek Nederland heeft een nieuw platform gelanceerd en wil vraag en aanbod van bedrijfsovernames in de installatiebranche bij elkaar brengen. Zij

faciliteert het digitale platform, maar is niet inhoudelijk betrokken

bij de onderhandelingen of het sluiten van een deal. Specialist

Bedrijfsovernames Marcel Houwers heeft zijn twijfels over de opzet van het platform.

Techniek Nederland heeft een nieuw platform gelanceerd en wil vraag en aanbod bij elkaar brengen van bedrijfsovernames in de installatiebranche. Zij faciliteert het digitale platform, maar is niet inhoudelijk betrokken bij de onderhandelingen of het sluiten van een deal. Techniek Nederland maakt hierin een verstandige keuze, want ook bij bedrijfsovernames kun je ‘geen twee heren tegelijk dienen’. Daar hebben ze bij de Metaalunie al gemengde ervaringen mee.

Gelaagd proces

Techniek Nederland vergelijkt het platform met een ´marktplaats voor aan- en verkoop van bedrijven´. Op de gewone marktplaats kun je met gezond verstand en een bepaalde mate van scepsis en achterdocht prima zakendoen. Toch zijn ook daar de nodige zaken waar je op moet letten. Geen enkel digitaal platform maakt onderscheid tussen

strategische kopers, familiebedrijven, investeerders, concullega’s of partijen met dubieuze bedoelingen. Juist bij bedrijfsovernames vraagt dat wél om een andere aanpak. Het bij elkaar brengen van vraag en aanbod van bedrijven vormt slechts een klein deel van het proces van bedrijfsovername en komt pas ná het verkoop-klaar maken van de onderneming, de bedrijfswaardering en het opstellen van het informatiememorandum.

Screening

Daarnaast is selectie en screening van potentiële kandidaten erg belangrijk om vast te stellen hoe serieus een geïnteresseerde (ver)koper is en om in te schatten hoe kansrijk de overnamegesprekken worden. Het is zondermeer nuttig om hiervoor criteria te hanteren (zoals de aard van de (ver)koper, een inschatting van de financierbaarheid, branchekennis van de kandidaat, locatie en ervaring als ondernemer).

Schijnveiligheid

Ik ben bekend met bestaande platforms zoals ´Brookz´ en ´Bedrijven Te Koop´.

Tevens ben ik bekend met de branchevereniging Techniek Nederland die de belangen van haar leden behartigt. Het aanbieden van je bedrijf op het platform van het vertrouwde Techniek Nederland biedt echter schijnveiligheid als de rol niet verder gaat dan het faciliteren van een website. Hoe lang kun je een neutrale faciliterende rol vasthouden? Wie neemt welke verantwoordelijkheid en is er toezicht? Hoe gaat dat in de praktijk? Jij biedt als nietsvermoedende verkoper je bedrijf aan op het platform of je wordt benaderd door een geïnteresseerde koper die toevallig nét het bedrijf zoekt dat jij aanbiedt. Diegene gaat akkoord met jouw vraagprijs of doet je een interessant voorstel en de deal lijkt dan snel beklonken. Mooi geregeld zou je denken. Not.

Riskant

Het akkoord gaan met de vraagprijs, een niet bindend bod of het interessante voorstel is het begin van een vervolgtraject dat nog behoorlijk veel aandacht vraagt. Hier begint vaak de exclusiviteit, gevolgd door de intentieverklaring en de due-dilligence

(boekenonderzoek). Daarna volgen de onderhandelingen over alle voorwaarden, het adviseren omtrent de overnamefinanciering en het voorbereiden van de overnamecontracten. Het lijkt nogal riskant om een website te faciliteren voor de leden zonder hen inhoudelijk te informeren.

Focus nodig

De volledige rol van bedrijfsovername adviseur gaat veel verder dan een website, vraagt focus en is een discipline die je er niet ‘even bij doet’. De bedrijfsovername adviseur beschikt over financiële en bedrijfskundige kennis en over (basis)kennis van de fiscale en juridische aspecten. In mijn praktijk heb ik een coördinerende rol en neem ik inhoudelijke onderdelen voor mijn rekening zoals: adviseren over het verkoopklaar maken, de bedrijfswaardering, het opstellen van het informatiememorandum, het zoeken en vinden en (voor) selecteren van potentiële kopers, het mede voeren van de onderhandelingen, het adviseren omtrent de overnamefinanciering en het voorbereiden van de overnamecontracten.

Support

Ik denk dat het verstandig is er op te wijzen dat het voor de individuele installateur nog wel een uitdaging is om om te gaan met bijvoorbeeld de gedoseerde verstrekking van relevante bedrijfsinformatie en de geheimhoudingsverklaring. In de hectiek van de dag is het een uitdaging om er iets bij te doen wat je niet eerder hebt gedaan. Bovendien... de concullega zit op hetzelfde platform. Concurrenten zouden misschien commercieel gebruik kunnen maken van voortijdige info van verkoopplannen. Ik vind het een mooi initiatief en zie de goede intenties, maar deze gratis dienstverlening vraagt zeker nog om inhoudelijke support en begeleiding van een specialist. Een bedrijfsovername doe je per slot van rekening meestal maar één keer in je leven 

Marcel Houwers, Partner Spatium Bedrijfsovername https://www.spatium-bedrijfsovername.nl

PERSBERICHT PLATFORM

Techniek Nederland lanceerde in maart de website installatiebedrijfkopen.nl. In het persbericht liet de brancheorganisatie weten dat “het online platform is bedoeld om kopers en verkopers van installatiebedrijven bij elkaar te brengen. Hiermee gaat een lang gekoesterde wens van veel leden van de koepelorganisatie in vervulling. Veel bedrijven waarvan de eigenaar hoopt dat het bedrijf wordt voortgezet na zijn vertrek hebben geen directe opvolger in het vizier. Aan de andere kant zijn veel bedrijven op zoek naar uitbreiding of zijn ambitieuze ondernemers op zoek naar een bedrijf om over te nemen.”

Marktplaats

Laurens de Vrijer, Teamleider Techniek Nederland Advies, verwacht dat installatiebedrijfkopen.nl dé marktplaats wordt voor matchmaking in de technieksector. “Niet iedere ondernemer die wil stoppen heeft in zijn of haar directe omgeving een overnamekandidaat. In zo’n geval is deze website een uitkomst. Bovendien kunnen ondernemers die op zoek zijn naar groeikansen zich hiermee oriënteren. Ze zien voortaan in één oogopslag of er overnamemogelijkheden zijn.”

Gegarandeerd anoniem

Het voornemen om een bedrijf te gaan verkopen of kopen ligt vaak gevoelig. Het is daarom belangrijk dat de plannen niet voortijdig op straat komen te liggen. Op het nieuwe online-platform blijven de gegevens daarom 100% anoniem. De Vrijer: “Het systeem gaat vertrouwelijk om met de informatie. In de advertentie zijn de bedrijfsnaam en de adresgegevens niet te zien.”

Geen kosten

Leden van Techniek Nederland kunnen op installatiebedrijfkopen.nl gratis een advertentie plaatsen. Niet-leden kunnen ook tegen betaling een advertentie voor te koop gevraagd plaatsen. De brancheorganisatie faciliteert het nieuwe platform, maar is niet inhoudelijk betrokken bij de onderhandelingen of het sluiten van een deal.

Op Installatiebedrijfkopen.nl staat exact beschreven hoe ondernemers zich kunnen aanmelden en gebruik kunnen maken van het platform.

100 jaar installateur

ROTTERDAMSE HOOGBOUWSPECIALIST JUBILEERT

De Rotterdamse installateur

Spindler vierde begin juni 2022 zijn honderdste verjaardag. Het jubilerende familiebedrijf staat bekend als hoogbouwspecialist uit Rotterdam. Een groot deel van de Rotterdamse skyline sierende torens is in samenwerking met Spindler gebouwd, zoals de Markthal, De Rotterdam, en ook de Kuip in 1936. Spindler heeft alle technische disciplines in huis: van ontwerp en installatie tot en met onderhoud.

100 jaar geleden startte Johannes

Hermanus Spindler een loodgietersbedrijf vanuit zijn huis in de Ruilstraat. Hij richt zich op de woningbouw en spitst zich toe op loodgieterswerk en elektra. Al met de start van de wederopbouw is Spindler een bekende speler geworden bij de Rotterdammers en groeit het van tachtig tot ruim tweehonderd medewerkers.

Familiebedrijf

Met kleinzoon Robert Spindler, komen in de jaren 60 de contouren van het familiebedrijf. Het gaat dan niet meer om de grootste te zijn, maar om de beste te zijn. In 1998 neemt achterkleinzoon Richard als vierde generatie het roer over samen met Marcel Comba. Ze slepen het familiebedrijf zonder ontslagen

door de bouwcrisis. Samen nemen ze prestigieuze hoogbouwprojecten voor hun rekening op de Kop van Zuid en grootschalige woningbouw als Boswijk in Ypenburg. Spindler is in 100 jaar uitgegroeid tot een totaalinstallateur met 220 medewerkers.

Vakmanschap

De toekomst van Spindler wordt volgens Richard Spindler gedragen door vakmanschap en de cultuur van het familiebedrijf. “Als familiebedrijf ben je minder geïnteresseerd in korte termijn gewin en kijk je naar de lange termijn. Dat betekent dat we continu investeren in de toekomst. Hoe die eruit komt te zien? Dat weet je nooit exact, maar we zien dat de wereld razendsnel verandert. Daar proberen we natuurlijk zo goed mogelijk op in te spelen. We ontwikkelen bijvoorbeeld een roadmap en implementatieplan voor circulaire inkoop en ondernemerschap”, vertelt Spindler.

Hij vervolgt: ”Technologische ontwikkelingen bieden nieuwe mogelijkheden voor het versnellen van een betere en

duurzamere samenleving. Het is de reden dat Spindler veel tijd investeert in het aantrekken en opleiden van een nieuwe generatie vakmensen met nieuwe kennis en vaardigheden. We willen vooroplopen, maar niet ten koste van alles. Als Feyenoorder voel ik mij thuis bij een uitspraak van Willem van Hanegem. Die zei dat ie niet de snelste was…maar nooit te laat. Timing is alles. Zo hou je het meer dan 100 jaar vol.”

Familiecultuur

Richard Spindler: ”Bij Spindler wordt samengewerkt als één grote familie, met belangstelling voor elkaar en elkaars verschillen. We geven veel aandacht aan loopbaanbegeleiding en stimuleren onze medewerkers om opleidingen en cursussen te volgen voor zowel vakinhoudelijke als persoonlijke ontwikkeling. Daarnaast hechten we veel waarde aan plezier en teambuilding. Regelmatig gaan we er samen op uit. Als familiebedrijf zorg je voor elkaar en is het belangrijk dat je plezier hebt. We houden van een grap op zijn tijd. Daar bereik je meer mee, denken wij.” 

Kalkaanslag en corrosie

De Sentinel X100 Sneltest is een eenvoudige manier om te controleren dat op een systeem, behandeld met Sentinel X100 Inhibitor, de juiste hoeveelheid is toegepast voor goede bescherming tegen kalkaanslag en corrosie; twee van de belangrijkste veroorzakers van systeemproblemen en storingen.

Belangrijkste eigenschappen van het product zijn:

• eenvoudige, betaalbare test

• wegwerpverpakking

• bevestigt correcte dosering van Sentinel X100 Inhibitor

• 2 of 10 testen per pakket

Monoblock voor hybride warmtepompsystemen

Met de introductie van de Elga Ace Monoblock wordt het installeren van een hybride warmtepompsysteem eenvoudiger. De warmtepomp is toegespitst op en ontwikkeld voor het installeren van een hybride warmtepompsysteem.

Hij bestaat uit een buitenunit in combinatie met een regelaar. Dit maakt dat ruimte in de woning geen beperking meer is. Door de simpele uitvoering van het systeem geeft dit concept veel flexibiliteit in de aansluiting op het cv-circuit en plaatsing op de buitenunit. Omdat er geen koeltechnische handelingen nodig zijn bij de installatie van het toestel, is geen F-gas certificering nodig.

De regelaar van de Elga Ace Monoblock kan overal in de woning worden geplaatst. Deze is dus niet afhankelijk van de plaats van de cv-ketel. Voor de regelaar is namelijk geen hydraulische aansluiting nodig, maar uitsluitend een elektrische communicatiebekabeling tussen de regelaar, de cv-ketel en de buitenunit. Omdat dit systeem geen binnenunit heeft, is ook maar beperkt leidingwerk in de woning nodig.

Zodra de Elga Ace Monoblock volgend jaar beschikbaar is, is er de keuze uit een 4 kW, 6 kW- en 8 kW-uitvoering. Uit de eerste testen blijkt dat de Elga Ace Monoblock een COP heeft van meer dan 5,01 en daarmee een bovengemiddeld rendement behaalt.

Deze hybride warmtepomp stuurt de ketel aan via het OpenTherm protocol, waardoor hij samenwerkt met elk merk en type cv-ketel en thermostaat. Ook is de warmtepomp geschikt in de combinatie met een aansluiting op stadsverwarming. Net als alle moderne toestellen van Remeha is de Elga Ace Monoblock uitgerust met het Ace besturingsplatform (eSmart inside). De parameters zijn gelijk voor alle toestellen uit de Ace familie van Remeha. Of het nu warmtepompen of cv-ketels betreft. Ook het display is gelijk aan de Elga Ace en andere nieuwe warmtepompen.

PERSRINGEN

Met de introductie van drie nieuwe persringen biedt Viega nu een complete lijn persringen voor alle varianten Viega persmachines: Pressgun 5 en Pressgun 6, Pressgun 6 Plus, Pressgun Picco en Pressgun Picco 6 Plus. Eén van de voordelen van de persringen is dat hiermee ook op ontoegankelijke plaatsen snel en eenvoudig kan worden geperst. Door de toevoeging op het Megapress-portfolio gelden de bekende voordelen van de Viega persringen met scharnierfunctie nu over het volledige diameterbereik van Megapress van 3/8 tot en met 4 inch.

De uitbreiding van het persringprogramma voor het dikwandig stalen buisleidingsysteem Megapress betreft persringen voor het persen van Megapress-fittingen met diameter 3/8, 3/4 en 1 inch.

De persringen 3/8 en 3/4 worden aangedreven door de Viega zwenkbek P1 of Z1 en lenen zich ook voor de Pressgun Picco en Pressgun Picco Plus. De 1 inch persring wordt aangedreven door zwenkbek Z2.

Het Megapress-systeem is speciaal ontwikkeld voor dikwandig stalen buizen en maakt het tijdrovend, fysiek belastend en kostbaar lassen overbodig. Een Viega Megapress-verbinding is in enkele stappen een feit: buis op de gewenste lengte zagen, ontbramen, de leiding reinigen, de verbinding monteren en persen. De fittingen met Viega SC-Contur zorgen er bovendien voor dat een verbinding die per ongeluk wordt vergeten, bij een dichtheidstest onmiddellijk zichtbaar wordt.

Summer school

Bij WasCollege (het opleidingsinstituut van Wasco) kun je de gratis summer school volgen in de maanden juli en augustus. Elke maandag om 10.00 uur staat nieuwe kennis klaar je mailbox . In totaal gaat het dus om 9 kennis workouts. De onderwerpen

zijn divers: van subsidies tot (hybride) warmtepompen.

Wil je deze workouts (en nog meer kennis en tips) ontvangen? Meld je dan aan op wasco.nl/workout. Summer school start op maandag 4 juli en de laatste workout staat op maandag 29 augustus in de mailbox.

XTREME 36

Als beste uit de test in 2017, 2018, 2019 en 2020

XTREME 30

Als beste uit de test in 2020

Extreem besparen op energiekosten

In de Xtreme-serie van Intergas gaan prestaties, intuïtieve bediening, een eigentijds design en een extreem hoog rendement op warmwater hand-in-hand. Door dit hoge rendement gebruikt de Xtreme minder energie, zonder in te leveren op comfort. Bovendien is de Xtreme eenvoudig te combineren met een warmtepomp.

heeft een design met zachte schaduwlijnen, nieuwe slimme functies en een verbeterde gebruikerservaring. Dankzij de compacte breedte en de bediening op afstand is de nieuwe Daikin Emura eenvoudig te installeren en te onderhouden.

De nieuwe lucht/luchtwarmtepomp voor koelen en verwarmen bevat een binnendeel voor wandmontage, een vereenvoudigde afstandsbediening (in dezelfde kleur als het wandmodel) en een buitendeel. Elk onderdeel is in lijn met de Daikindesignfilosofie ontworpen. Met een breedte van 90 cm is het een compacte unit. Hij past boven een deur en dankzij de gebogen panelen heeft het binnendeel een 3D-vorm.

Het buitendeel van Daikin Emura is compleet vernieuwd. Het rooster aan de voorkant loopt horizontaal uit, waardoor de ventilator binnenin minder zichtbaar is. De ivoorwitte behuizing van het buitendeel reflecteert zonlicht en houdt het buitendeel in de zomer op een juiste temperatuur. De strak vormgegeven, vereenvoudigde afstandsbediening is met een magneethouder aan de muur te bevestigen. Zowel het binnendeel als de standaard meegeleverde infrarood afstandsbediening is beschikbaar in 3 kleuren: mat kristalwit, zilver en mat zwart. Het

binnendeel kan ook online, vanaf waar dan ook, bediend worden met de Onecta app vanaf een smartphone of tablet, dankzij de standaard meegeleverd WLAN-adapter. Spraakbediening is mogelijk via integratie met Google Assistant en Amazon Alexa.

Daikin Emura maakt gebruik van een intelligente thermische sensor en speciaal ontworpen lamellen, om de luchtstroom naar wens te richten en een constante en aangename temperatuur in de hele ruimte te garanderen. Dankzij de nieuwe ‘Heat Boost’ functie wordt de ingestelde temperatuur sneller bereikt in de ruimte.

De ingebouwde luchtzuiveringsfilters en de Flash Streamer-technologie vangen (fijn)stofdeeltjes op, breken allergenen (zoals pollen en schimmelallergenen) af en verwijderen hinderlijke geuren, voor een goede luchtkwaliteit binnenshuis.

De warmtepomp met Bluevolution-technologie is uitgerust met een efficiënte compressor, waardoor seizoensrendementen worden behaald tot A+++ bij zowel koelen als verwarmen.

Bovendien zorgt het koudemiddel R-32 voor een hogere energie-efficiëntie en een lagere CO2-uitstoot dan de standaard koudemiddelen.

KRACHTPATSER

Met de Condens 7000 WP presenteert Nefit Bosch zijn nieuwe grootvermogen HR-lijn. Achter het compacte formaat gaat een vermogen schuil van 50 tot 150 kW. Met de nieuwe cascadesets kan een vermogen van 600 kW op een vierkante meter worden gerealiseerd. Een ander voordeel is de ongekend korte installatietijd. Van appartementengebouw tot zorgcomplex of bedrijf, met een vermogensrange van 50, 75, 100, 125 en 150 kW kent de nieuwe Condens 7000 WP een breed toepassingsgebied. Voor de grotere vermogensvraag kunnen tot zes toestellen in cascade worden aangesloten met tot 900 kW vermogen. Een cascade-opstelling is niet hoger dan 1,60 meter. Daarmee past hij ook in lage stookruimtes. Zelfs met rookgasafvoersysteem blijft de opstelling onder de 2 meter.

Nefit Bosch ontwikkelde de Condens 7000 WP en de cascadesets samen met installateurs. Dat leverde tal van praktische optimalisaties op. De plug & play cascadesets bevatten alle benodigde basiscomponenten, inclusief voorgemonteerd en geïsoleerd leidingwerk. Het toestel kan dankzij zijn compacte formaat, een gewicht van 74 kg en slimme handgrepen moeiteloos door twee personen worden getild.

Dankzij het nieuwe frame kan een cascade vanaf de grond worden opgebouwd met een minimum aan gereedschap. Met het een nieuwe ‘Slide & Guide’-systeem schuiven de toestellen gemakkelijk en gecontroleerd in de frames.

Binnen 21 minuten is een cascade van twee Condens 7000 WP-toestellen gemonteerd.

Ook bij service en onderhoud biedt het ontwerp de installateur gemak en tijdwinst. Zo kan het toestel dankzij de Twist Lock-sluitingen eenvoudig worden geopend en zijn alle elektronische componenten snel toegankelijk vanaf de bovenkant. De bediening is ergonomisch verantwoord op ooghoogte. De systeemregelaar geeft op zijn fullcolour touchscreen display alle relevante parameters voor snelle inbedrijfstelling en foutopsporing.

De Condens 7000 WP kenmerkt zich verder door een hoge efficiëntiegraad en lage NOx- en CO-emissies. De toestellen hebben verder een verbeterd ontstekingsprincipe, een verstelbare Venturi en zijn klaar voor het bijmengen van 20% waterstof.

Geheel in lijn met de doelen van de installatiesector voor 2025 kent de Condens 7000 WP en de cascadesets een verpakking die is gemaakt van 100 procent recyclebaar karton en zonder milieubelastend polystyreen.

Met behulp van de online Cascade Selector kunnen installateurs een cascadesysteem op maat samenstellen met Condens 7000 WP-toestellen. De nieuwe configurator genereert ook een offerte en een materiaallijst, voorzien van de artikelnummers van de door de gebruiker geselecteerde groothandel.

GEBERIT FLOWFIT

NOOIT MEER ONDUIDELIJKHEID

Een vloeiende en moeiteloze installatie kan nu zonder urenlang in je gereedschapskoffer te moeten zoeken. Dankzij de kleurcoderingen op de persbekken en fittingen is de juiste combinatie direct duidelijk. Meer dan twee persbekken heb je niet nodig om alle leidingdiameters – van 16 tot en met 75 mm – op de bouwplaats veilig te verwerken. Eenvoud direct vanaf de start: dit is de toekomst van installeren. Slim Bekeken!

Waterprestatie norm

Rond het begin van de eeuwwisseling kreeg de Waterprestatie norm gestalte. De bedoeling was om een equivalent van de EPN in te voeren voor de sanitaire sector en zo aan te sturen op meer waterbesparing. Maar de norm verdween in een bureaulade. Voorgoed?

Met de Waterprestatienorm (WPN) kan, net als bij de EPN, de waterprestatiecoëfficiënt (WPC) van een woning worden berekend. Met de WPC kan het watergebruik van een woning worden vergeleken met een normgebruik. De berekeningsmethode is vastgelegd in de NEN 6922: 2001. Hierin worden alleen woninggebonden watergebruikers meegenomen, zoals de douche en het toilet en geen niet woninggebonden functies (denk bijvoorbeeld aan een wasmachine). IZ sprak met Nick Post, specialist Sanitaire Technieken van ISSO over de norm.

Een aantal partijen in de markt zien wel brood in de invoer van de WPN, maar als je het branchebreed bekijkt, is men dan echt bezig met waterbesparing?

“Niet echt. Het lijkt een ‘slapend document’ te zijn. Het grootste ‘struikelblok’ tussen aanhalingstekens is vooralsnog de beschikbaarheid van grote hoeveelheden goedkoop drinkwater in Nederland. Er is geen gevoel

van urgentie. De focus ligt vooralsnog op het reduceren van energiegebruik.”

Hoe vertaalt zich dat in jouw sector?

“Nu er steeds minder energie nodig is voor ruimteverwarming, neemt het aandeel dat gebruikt wordt voor warmtapwater productie relatief gezien toe. Uiteraard heeft men er wel oren naar om ook daar een verdere reductie te bewerkstelligen.”

Door klimaatverandering zou er toch op termijn een drinkwaterschaarste kunnen optreden?

“Zeker. De WPN zou eigenlijk moeten worden ingebed in het grotere kader van klimaatadaptief bouwen. Dat lijkt me iets voor de OSKA. In het Overleg Standaarden Klimaatadaptatie werken overheden, bedrijfsleven, kennisinstellingen en de standaardisatie-organisaties CROW, ISSO, NEN, RIONED met elkaar samen. Zij willen bevorderen dat klimaatadaptatie in nieuwe en bestaande standaarden snel een plek krijgt en dat

deze aangepaste standaarden worden opgeschaald. ISSO houdt zich binnen dat kader al onder andere bezig met het promoten van hemelwaterinfiltratie binnen de eigen perceelgrens. Dat is op dit moment ook een meer nijpend onderwerp, vanwege de hevige regenbuien waar we mee te maken krijgen.”

De WPN heeft nu geen verplicht karakter, hoe groot is de kans dat de sector de norm vooralsnog vrijwillig omarmt?

“Miniem. Als je echt stappen wil zetten, zal de overheid de WPN moeten opleggen. Maar dan heb je wel een hele goede reden nodig, een

dreiging van grote schaarste.”

Zo af en toe hoor je de laatste tijd wel fabrikanten pleiten voor de landelijke invoer van de WPN. Welke gevolgen zou een verplichtstelling voor hen hebben?

“Net als bij de invoering van de EPN, zal het ongetwijfeld leiden tot een stroom aan innovaties en extra business.”

Tot slot: denk je dat de overheid in de toekomst de WPN verplicht zal stellen?

“Het kan, maar ik zie het eerlijkheidshalve de komende 5 jaar nog niet gebeuren. Er is nogmaals geen gevoel van urgentie.”

“EEN SLAPEND DOCUMENT?”

De WPN verplicht stellen zal leiden tot een stroom aan innovaties

Waterbesparende urinoirs

KORTING VERPRUTST JE PRIJS

“Hoe zit het dan met korting? Daar zijn marketeers toch zo stellig over dat je die nooit moet geven?” Zo stellig over korting zijn marketeers niet. Kijk maar eens om je heen wat er allemaal aan korting gegeven wordt: drie halen/twee betalen. NU van/voor, SALE, uitverkoop, zomeractie en noem maar op. Dat zijn acties die echt wel uit de koker van marketeers komen.

Korting zit dus zeker wel in de ‘gereedschapskist’ van marketeers. Maar korting is wel een gevaarlijk instrument als je ervanuit gaat dat klanten die altijd willen hebben. En je daarom maar gelijk naar dat instrument grijpt.

Het gevaar van standaard korting geven, is dat je de klant het idee geeft dat de waarde eigenlijk minder hoog is dan de prijs die je rekent.

Dat komt vaak doordat de klant dan onvoldoende ziet wat die waarde is. En ik zie nogal wat leveranciers die moeite hebben om die waarde goed over het voetlicht te brengen.

Voordat je het weet, worden jouw werkzaamheden alleen nog vergeleken op prijs. En lijkt het erop dat de klant alleen maar op prijs koopt en altijd korting wil hebben.

Zo ontstaat een situatie waarin je als leverancier geneigd

bent om dan altijd maar korting te geven. Een permanente prijsverlaging dus. Verlaag jezelf daar niet toe. Laat klanten goed weten wat de waarde van jouw product of dienst is. En geef alleen korting als daar iets tegenover staat, omdat:

- je de klus nu wel heel goed kunt gebruiken;

- je voorraad kwijt moet;

- je deze klant voor langere tijd aan je wilt binden;

- je…………..

Zorg er voor dat dit geen standaard argument wordt. Zet altijd iets tegenover korting en laat het de klant ook weten door het nadrukkelijk in de offerte te benoemen. En zelfs op je factuur. Zet de normale prijs erin en bij de korting nogmaals de reden waarom je die geeft.

Willem de Vries is Managing Partner van STEM Industrial Marketing Centre. Het kenniscentrum op het gebied van marketing voor technische B2B bedrijven: www.stem-imc.com. STEM adviseert onder andere over het maken van offertes.

ALGEMEEN COLOFON

[ISSN:1872_6607)

OPLAGE: 8.000 EXEMPLAREN

INSTALLATEURSZAKEN Maandelijks verschijnend praktijkblad voor de W-installateur met oog voor techniek én bedrijfsvoering op het gebied van o.a. verwarmen, koelen, ventilatie, airconditioning, sanitair, energie, gereedschap, materialen, regeltechniek en domotica

Uitgave: Merlijn Plus BV

Zuidkade 174

2741 JJ, Waddinxveen

T: 0182 631717

E: info@merlijnplus.nl

Redactie: Frank Stouthart (hoofdredacteur)

Wietse Buma

E: redactie@merlijnplus.nl

Vormgeving en DTP: Yolanda van der Neut

Vaste medewerkers: Ton Meijer (cartoon), ISSO, Willem de Vries, Rogafa, Nederlandse verwarmingsindustrie, Dick en Tim Visser en Wij Techniek

Advertenties: Ruud Struijk

T: 0182 631717

E: r.struijk@merlijnplus.nl

Druk: Veldhuis Media BV, Raalte

Abonnementen:

Benelux €18,40, buitenland €23,40 per jaar, excl. BTW. Abonnementen lopen door tenzij 1 maand voor het einde van de abonnementsperiode via e-mail (info@merlijnplus.nl) is opgezegd. Wijzigingen kunnen worden doorgegeven via: installateurszaken.nl/wijzigingen-toezending-iz

© Merlijn Plus BV, 2022

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar gemaakt op welke wijze ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daarin vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs en uitgever aanvaarden echter geen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.