HISTORIA MEDYCYNY opon mózgowych były przyczyną wysokiej śmiertelności dzieci do lat siedmiu, a stres, niedożywienie i ciężka praca – przyczyną dziesiątkującej młodzież gruźlicy [2]. Z powodu rozprzestrzeniającego się tyfusu masowo ginęli Żydzi, stłoczeni w utworzonym tu w 1941 roku getcie [1]. Agresja hitlerowskich Niemiec i Rosji na Polskę wywołała niezwykłą mobilizację społeczeństwa do obrony kraju. We wszystkich zakątkach powiatu buskiego rodził się ruch oporu, w którego działalność włączyli się liczni lekarze, farmaceuci i pielęgniarki. W trudnych warunkach, często z narażeniem życia swojego i swoich bliskich, nieśli pomoc ludności cywilnej, żołnierzom i partyzantom. Pierwszymi ofiarami sowieckiego ludobójstwa byli zamordowani w Katyniu więźniowie obozu NKWD w Kozielsku – naczelny lekarz Państwowego Zakładu Zdrojowego w Busku, autor wielu publikacji o właściwościach wód mineralnych polskich uzdrowisk, ppłk dr Eugeniusz Sylwester Budzyński (lista dyspozycyjna NKWD obozu Kozielskiego nr 029/1 z kwietnia 1940 r. poz. 94, akta sprawy NKWD nr 276) oraz kpt mgr farmacji Władysław Błaszczakiewicz, aptekarz z Pińczowa (lista wywozowa więźniów nr 040/3 z 20 kwietnia 1940 r. poz. 3) [3].
Opieka medyczna nad ludnością powiatu buskiego w okresie okupacji Już 1 września 1939 roku zorganizowano kilka punktów sanitarno‑leczniczych, tzw. ośrodków zdrowia, które samor ząd powiatowy przeznaczył w pierwszym rzędzie dla ubogiej ludności wiejskiej. Znajdowały się one w Busku, Pacanowie, Nowym Korczynie, Stopnicy, Szydłowie i Chmielniku. Związek Gmin utrzymywał też i prowadził szpitale powiatowe w Stopnicy i Pińczowie. Pod koniec okupacji we wsi Drugnia zorganizowano szpital dla rannych i zakaźnie chorych. Ochrona zdrowia mieszkańców nie była dla samorządu wielkim obciążeniem. Roczne koszty leczenia chorych wynosiły 3912,77 zł, a koszty szczepień ochronnych – zaledwie 121 zł. Nic więc dziwnego, że mimo kilkakrotnych szczepień mieszkańców powiatu przez cały okres wojny w porze jesienno‑zimowej panowały epidemie duru brzusznego i czerwonki. Zakres działalności Ubezpieczalni Społecznej był nad wyraz skromny. Szpital w Stopnicy, liczący zaledwie 50 łóżek, nie mógł pomieścić wszystkich chorych, a wyjazdy do szpitali w innych miastach były niemożliwe [1]. Chociaż szpital w Chmielniku uległ w czasie wojny zniszczeniu, to lekarze tego szpitala: Gustaw Phoul, Paweł Skwara i Nusyn Bałanowski, a także felczer Wacław Henius leczyli tutejszych mieszkańców i partyzantów. W pracy wspomagały ich pielęgniarki i położne: Aniela Jędrusik, Paulina Krysińska i Ziuta Brzezińska. W medykamenty zaopatrywał ich skład apteczny Stelli Łudczak oraz apteka mgr. farmacji Leydy, w której pracowała jako prowizor Róża Stefanik. Trwające od drugiej połowy Szkice o konspiracyjnej służbie zdrowia w Okręgu „Jodła” w latach 1939–1945
grudnia 1944 do 13 stycznia 1945 roku intensywne działania wojenne były powodem zawieszenia ich działalności medycznej [4]. Nadzór okupantów nad działaniami władz miejskich i samorządowych powodował, że wydatki na opiekę medyczną przeznaczone były przede wszystkim dla żołnierzy niemieckich. Niemcy zorganizowali liczne punkty sanitarne, przebudowali na ośrodek zdrowia przytułek dla starców w Nowym Korczynie, utworzyli ośrodek zdrowia w Pacanowie, zbudowali i skanalizowali barak letni, odkażalnię i studnię artezyjską w szpitalu powiatowym w Stopnicy, dokończyli budowę kostnicy przy szpitalu w Pińczowie, ponadto w obu tych szpitalach urządzili sale operacyjne, wyposażyli je w sprzęt, nowe łóżka i bieliznę. Aby uchronić się przed chorobami zakaźnymi, zaopatrzyli wszystkie gminy powiatu w aparaty dezynfekcyjne, zakupili i rozlokowali w Stopnicy i Chmielniku trzy wozy dezynfekcyjne oraz urządzili w Busku przy ul. Pińczowskiej Zakład Dezynfekcyjny [1]. Dla żołnierzy Wehrmachtu zabrano budynek Wojskowego Szpitala Sezonowego Busko Zdrój. Sanatoria w Busku i w Solcu Zdroju były dostępne jedynie dla Niemców aż do 1942 roku, kiedy to zaczęli z nich korzystać także Polacy zatrudnieni jako robotnicy w zakładach zbrojeniowych GG. We wrześniu 1939 roku personel szpitala dziecięcego „Górka” został usunięty, a mali pacjenci umieszczeni w innych lecznicach. W budynku tym urządzono sanatorium dla żołnierzy niemieckich i pracowników przemysłu ciężkiego [5]. Uzdrowisko w Busku nie ucierpiało w czasie wojny, ale los podobnej placówki w Solcu Zdroju był smutny – Niemcy zniszczyli nowoczesne urządzenie łazienek i wycięli park zdrojowy [1]. Ta trudna sytuacja zmobilizowała mieszkańców powiatu do organizowania konspiracyjnej opieki medycznej.
Konspiracyjna służba zdrowia Funkcję naczelnego lekarza Obwodu AK w Busku objął por. dr med. Janusz Niemirycz „Sierp”. W budynku buskiego sanatorium, w „Górce”, a także w majątku Marii Chrzanowskiej w Hołudzy szkolił z pomocą pielęgniarek: Wielbińskiej i Bondaruk sanitariuszki i członkinie Wojskowej Służby Kobiet. Leczył i opatrywał rannych partyzantów. Leków i środków opatrunkowych dostarczał oddziałom leśnym właściciel apteki w Busku – mgr Kazimierz Budzyński. Od kwietnia 1944 roku „Sierp” rozpoczął intensywne prace związane z zorganizowaniem szpitala polowego. Dwukrotnie wyjeżdżał do Warszawy w celu zdobycia odpowiedniego wyposażenia. Niestety, swojego planu nie zdążył zrealizować. Ranny w czasie nalotu, podczas transportowania wraz z dr Chmielewską chorych do szpitala w Stopnicy, zmarł we wrześniu 1944 roku [6]. W pracę konspiracyjną zaangażowali się także inni lekarze: Wojciech Gruszczyński – kierownik Delegatury i Ubezpieczalni Społecznej w Busku, Zenon Wiciński, 415