Måltrasten nr 17, 2021

MÅLTRASTEN NR 17, DESEMBER 2021 Meldingsblad for Harstad og omland mållag Mangslungen nynorsk bokheim

Årsmøte 2022

- Det har aldri skjedd så mykje i den nynorske bokheimen. Dette var den klare meldinga frå Rønnaug Ryssdal, tidlegare bibliotekrådgjevar i Vadsø, på seminaret som Troms og Finnmark mållag arrangert i oktober. (Sjå side 4)

Årsmøtet i Harstad og omland mållag vil bli halde i midten eller slutten av februar 2022. Innkalling vil komme i god tid. Det vil også bli innleiing om eit aktuelt språkpolitisk tema.

Troms og Finnmark mållag Årsmøtet i Troms og Finnmark mållag blei halde som digitalt møte 18. mars 2021. Det var deltakarar frå Balsfjord, Harstad, Tromsø, Varanger og Noregs Mållag til stades.

Magne Heide blei attvalt til leiar, og med seg i styret (AU) har han Marit Falkensten (Tromsø, ny) og Rønnaug Ryssdal (Varanger). (Sjå side 5)

Harstad og omland mållag 25 år Årsmøtet 2021 Årsmøtet 2021 blei avvikla 6. oktober 2021. Vi fekk ikkje avvikla årsmøte i 2020 pga. pandemien. Årsmelding og rekneskap blei godkjent. Torny Nikolaisen og Hildur Heim Nergård gjekk ut av styret, og Øystein Aas blei valt til nytt styremedlem.

Etter årsmøtet kåserte Magne Heide om Johan Hveding. (Sjå side 7).

Rekordår for Noregs Mållag Noregs Mållag har passert 15.000 medlemmar, og dette er det høgaste medlemstalet sidan 1987. Eit rekordstort Noregs Mållag kan gje viktige Foto: nm.no gjennomslag for nynorsken, seier leiar i Noregs Mållag, Peder Lofnes Hauge.

Harstad har også hatt ein pen medlemsvekst. Noregs Mållag skal ha sitt neste landsmøte 1.-3. april 2022 på Gardermoen.

Nynorsk gudsteneste 2021 14. november 2021 var det for femte gong nynorsk gudsteneste i Trones-kjerka.

Ved kjerkekaffien kåserte Magne Heide om Fyrebilsbibelen, den første Bibelen på nynorsk som kom i 1921. (Sjå side 2 og 3).

I 2022 er det 25 år sia Harstad og omland mållag blei skipa. Det første ordinære årsmøtet blei halde 5. februar 1997, der dette styret blei valt: Hildur Heim Nergård (leiar), Ørjan B. Dahl (nestleiar), Magne Heide (kasserar), Margit Wicklund Seim (skrivar), Torny Nikolaisen (styremedlem).

Opptakten var heilt klart 100-årsmarkeringa av Ivar Aasens bortgang, søndag 1. desember 1996. Då heldt Stephen Walton eit glimrande foredrag om Ivar Aasen i Lillesalen på Kulturhuset. Og der og då blei det bestemt at vi skulle kalle inn til skipingsmøte.

Vi førebur ei enkel jubileums-markering i 2022.

Styret i Harstad og omland mållag Valt på årsmøtet 2021: Magne Leon Heide (leiar), Valborg Myklebust, Ørjan B. Dahl og Øystein Aas. Adressa vår er: Harstad og omland mållag, v/Magne Leon Heide, Bergsvegen 29, 9475 Borkenes. Telefon: 97088957 E-post: magneheide@hotmail.com

Måltrasten nr 17, 2021 Nynorsk gudsteneste i Trondenes-kjerka 14. november 2021 var det for femte gong nynorsk gudsteneste i Trones-kjerka. Heile liturgien var på nynorsk, og nynorske salmar var henta fram. Lars Martin Skipevåg var prest saman med sokneprest Ingvild Kråkenes Moe. Her finn du liturgien frå gudstjenesta. Salmar som blei brukt var bl.a. av Elias Blix, Bernt Støylen, Hans J. Sagrusten, Helge Stangnes.

2

Måltrasten nr 17, 2021 Takk for god innsats

Fyrebilsbibelen 100 år:

Den første nynorske bibelen

Tre av våre medlemmar har trappa ned på arbeidet sitt litt, og Harstad og omland mållag har gitt dei ei takk for innsatsen for målsaka.

15. juli 2021 blei den første heile omsetjinga av Bibelen på landsmål (nynorsk) lagt ut for sal. Og i løpet av ein tiårs-periode blei det selt rundt 100.000 nynorske biblar.

Hildur Heim Nergård var den første leiaren i mållaget. Ho tok initiativet til å skipe laget i 1996-97 og var den første leiaren fram til 2005. Ho har sete i styret frå starten og fram til ho gjekk ut i 2021.

Hildur har eit langt liv som lærar attom seg, men har også vore aktiv i organisasjonslivet. Ho var med på den første oppsettinga i Harstad Teaterlag (1954).

Ho stilte tidleg på Venstres liste, og ho har også vore leiar i Harstad Venstre. Hildur har deltatt i lokalpolitikken. Det var kanskje leiarvervet i Likestillingsutvalet (frå 1981, og medlem til 1990-talet) og oppmodinga om ikkje å stryke jenter på listene (1987) som skapte mest merksemd. Hildur har også vore leiar i Trondenes lærarlag og i Troms lærarlag (1975-1979), i det siste er ho æresmedlem.

I alle verva sine har Hildur brukt nynorsk, og det var derfor ikkje så unaturleg at ho tok på seg vervet som leiar då det lokale mållaget blei skipa.

Frå 1647 til 1854 var det Den Resen-Svaningske Bibel som blei brukt i kyrkja, og han var på dansk. I 1854 kom det ein ny bibel, Bibelen, eller Den Hellige Skrift. Denne var også på dansk. Og i 1891 kom ei tredje utgåve, Bibelen, eller Den Hellige Skrift. Språket var framleis dansk, berre eit og anna tyskprega ord var borte. Og denne bibelen var i bruk heilt fram til 1930.

Det var derfor ikkje å vente anna enn at dette skapte problem. Det var mange av dei som skulle konfirmere seg som ikkje skjønte så mykje av verken Bibelen eller «pint under Pontoppidan» som dei kalla forklaringane.

Arbeidet med norske bibeltekstar starta så vidt i 1860- og 1870-åra. Men det blei ikkje fart på omsettingane før Samlaget søkte og fekk statsstønad i 1881. Og i 1889 kom Det nye Testamente på landsmål (nynorsk).

Torny Nikolaisen har sete i styret i mållaget frå oppstarten og til ho gjekk ut i 2021. Torny trødde sine barnesko i Valberg i Lofoten, der det har vore opplæring i nynorsk i skolen heilt frå 1919 til 1983. I Harstad er Torny kjent som biblioteksjef 1965-2005. I tillegg har ho vore engasjert i ei heile rekke lag og foreiningar, som Harstad historielag, Troms historielag, Årbok for Harstad, m.m. Les meir om Torny på lokalhistoriewiki.no.

I 1887 blei det også søkt og innvilga statsstønad til å omsette Det gamle testamentet, slik at heile Bibelen kunne komme på landsmål. Elias Blix som skulle ha hovudansvaret fekk mykje anna å gjere, og i 1902 døydde han.

No gjekk det heilt til 1916 før det kom fart i arbeidet.

Studentmållaget i Oslo sette ned ei eiga Bibelnemnd. Etter at lagsbruka (kafeane) til ungdomslaga garanterte for trykkeutgiftene i 1918, gjekk det i rakettfart. Det var meininga å bruke nyare omsettingar til svensk og islandsk, slik at Bibelen berre ville vere førebels en). Men fleire omsettarar brukte eller saman-likna også med den hebraiske grunnteksten.

Vidkunn Eidnes har heilt frå dei første åra og fram til 2021 vore revisor i mållaget, ei beskjeden men viktig oppgåve. Vidkunn har lang medlemstid i Noregs Mållag. I lærarskoletida finn vi han i mållaget Heimhug (1951-54), og i 1958 var han med i styret til det nyoppretta Helgeland mållag som blei skipa for søre Nordland. I 1959 kom Vidkunn til Trondarnes folkehøgskole som lærar, der han også avslutta lærargjerninga som rektor 1989-1999.

Vidkunn har lenge hatt ansvar for rekneskapen til Håløygminne, og åra 2009-2021 var han redaktør.

Orienteringssporten har også vore kjær. Les meir om Vidkunn på lokalhistoriewiki.no.

I 1921 kunne Bibelen trykkast. Og så starta salet. Her i området veit vi at Fyrebilsbibelen blei brukt i Sørvika i 1922, slik A.V. (Alfred Vaskinn) skriv i avisa Haalogaland, fredag 8. desember 1922.

Han er forresten oldefar til nåverande leiar i Norsk Målungdom, Frida Pernille Mikkelsen.

Vi takkar alle tre for innsatsen så langt !

Nynorsk i Harstad Tidende Harstad Tidende held fram med å ta inn gode reportasjar på nynorsk med gode bilde, alt levert av Kåre Torvanger. T.h. ser vi ei nynorsk dobbelside frå 5.10.2021.

3

Måltrasten nr 17, 2021 TROMS OG FINNMARK MÅLLAG Innhaldsrikt målseminar i Troms og Finnmark mållag

skrive ungdomsboka «Rundt jorda og tilbake», og Kjersti Kolbotn, som debuterte i 2009, har nettopp

God lokallagsaktivitet

gitt ut romanen «Dis». Eirik Skrede frå Laksvatn utafor Tromsø har skrive romanen "Krængk" på dialekt.

Det var eit fullteikna målseminar i Tromsø 9. oktober. Utsendingar frå Varanger, Balsfjord, Tromsø og Harstad kunne fortelje om eit rikt utval av lokale aktivitetar, slik som: • • • • • • • • • •

Auke i samisk og kvenske stadnamn – men komplisert saksbehandling Talet på registrerte samiske og kvenske stadnamn har auka monaleg dei siste åra. Dette kunne AudKirsti Pedersen, rådgjevar i Kartverket fortelje. Ho gjorde greie for den kompliserte saksbehandlinga som var i den tidlegare stadnamnloven. Her var det mange organ som kunne vedta namn. Det første fleirspråklege kartet kom i 1992, Billefjord-kartet. Det blei litt oppstuss når neste kart skulle gjevast ut, men det løyste seg med ei militær eittspråkleg utgåve og ei sivil trespråkleg utgåve.

skolebesøk frå Målungdommen, vitjing av nynorske forfattarar, arbeid med stadnamn, dikt-konkurransar, innsamling av dialektord, kulturkveldar, spreiing av nynorsk litteratur, gudstenester med nynorsk liturgi og salmar på nynorsk, utgjeving av eigne målblad og julehefte, og filmkveldar

Medlemstalet i lokallaga er jamt over stabilt.

Kva skal mållaget arbeide med?

Ingar Arnøy, Noregs Mållag, fortalde om arbeidet med nytt Arbeidsprogram i Noregs Mållag for åra 2022–2026. Første utkast er klart, og frist for å sende inn framlegg, endringar og kommentarar er 22. november. Endeleg arbeidsprogram for 2022– 2026 blir vedtatt på NM-landsmøtet i april 2022.

Den mangslungne nynorske bokheimen - Det har aldri skjedd så mykje i den nynorske bokheimen. Dette var den klare meldinga frå Rønnaug Ryssdal, tidlegare bibliotekrådgjevar i Vadsø. Med sikker hand losa ho tilhøyrarane gjennom dei siste års nynorske bokheim.

Billefjord-kart frå 2021 - med trespråklege namn

Etter endringane i stadnamnloven i 2006 blei omsynet til kvensk og samisk styrkt. Dokumentasjonen av samiske og kvenske namn har auka, men saksbehandlinga er framleis noko komplisert. Det er også ulike organ som skal sette i verk vedtaka, og her kan det ymse noko. I dag er det rundt 30.000 samiske namn og rundt 3.000 kvenske namn som er registrert i Sentralt StadnamnRegister (SSR) av dei vel 1 million stadnamn som er registrert.

Det Norske Samlaget har sjølvsagt dei viktigaste nynorskforfattarane inne hos seg. Dei har også mange nynorskforfattarar på listene sine som skriv frå og om nord. Det gjeld bl.a. Sigrid Agnethe Hansen, Ingvil Holvik, Rakel Solstad og Gunnar Grytås. Nye namn dukkar også opp. Kathrine Nedrejord har skrive sakprosa om «Flukta til Finnmark: 1800-talet». Tharaniga Rajah har skrive ein roman, «Det er lenge til skumring», om kampen for ein samisk stat etter ein skandinavisk krig.

Nynorsk i skolen vil bli prioritert Målseminaret blei avslutta med eit innlegg av Marit Falkensten om situasjonen for nynorsk sidemål i skoleverket. Her er det mange skjer i sjøen og mykje arbeid som må gjerast. Dette temaet blir derfor tatt opp igjen på neste målsamling som truleg blir laurdag 19. mars 2022 i Balsfjord.

Ryssdal gjorde ein stor sveip innom den rike nynorske bokheimen hos fleire forlag. Her nemner vi nokre frå nord: Inger Johanne Sæterbakk har 4

Måltrasten nr 17, 2021 Årsmøte i Troms og Finnmark mållag:

Avisinnlegg, HT 19.2.21

Nynorsken lever og gror i nord

Gje oss Elias Blix og Ola Bremnes på nynorsk, nå !

Medlemstalet i Noregs mållag har nådd nye høgder.

I fjor passerte organisasjonen 14000 medlemmar, og det er det høgste medlemstalet på 32 år. Troms og Finnmark mållag, som dekker den nørdste delen av landet, har også eit medlemstal i vekst. I alt er det no godt over 250 medlemmar i dei ulike mållaga her nord.

Nordland fylkesbibliotek har etablert nettstaden «Litteraturnett Nord-Noreg» for 3-4 år sia. Dette er ein viktig nettstad for å gje alle opplysningar om den rike bokskatten vi har her nord. Blant dei forfattarane som blir presentert her, er det rundt 80 forfattar som brukte og bruker nynorsk i heile eller mesteparten av den litterære produksjonen sin, og eit tjuetals forfattarar som har skrive eller skriv på dialekt.

Mållaget avvikla eit optimistisk digitalt årsmøte torsdag 18. mars. Det var deltakarar frå Balsfjord, Harstad, Tromsø, Varanger og Noregs Mållag til stades.

Dessverre er dette opplysningar som ikkje kjem fram på denne nettstaden. Det mest graverande er at «Litteraturnett Nord-Noreg» i praksis boikottar «Nynorsk wikipedia» som kjelde. Det er utilgjeveleg at Elias Blix og Wenche Krossøy (f. på Andørja) blir presentert på bokmål her!

Og det er ikkje rett å gøyme det faktum at det er rundt 100 nordnorske forfattarar som har nytta og nyttar nynorsk og dialekt i produksjonen sin.

Grundig årsmelding Årsmeldinga synte at Troms og Finnmark mållag det siste året har arbeidd for å få fram i lyset alle dei nordnorske forfattarane som skriv på nynorsk.

Nynorsk wikipedia er oppdatert, og no ventar fylkesmållaget på at «Litteraturnett Nord-Noreg» også skal få oppslag på nynorsk om desse forfattarane.

Universiteta har eit særleg ansvar for å utvikle eit norsk fagspråk også på nynorsk, og samtidig vise nynorsken fram i offentlegheita. Troms og Finnmark mållag har gjort universiteta i nord merksame på at dei brukar altfor lite nynorsk, og mållaget har vist at det ikkje er særleg vanskeleg å auke nynorskbruken.

Elias Blix nn.wikipedia.org

1. Arbeide for ei god opplæring i nynorsk som sidemål i grunnskolen og den vidaregåande skolen.

2. Auke kjennskapen til nynorsk litteratur og nynorske forfattarar, og arbeide med Nynorsk wikipedia.

3. Støtte opp om arbeid for nynorske parallellklassar.

4. Skrive meir i avisene om målsak og på nynorsk, og bruke FB og blogg aktivt.

5. Fylkessamling hausten 2021.

6. Stø arbeidet for språkleg rettferd for samar og kvenar

Vi har tidlegare tatt opp denne saka med Nordland fylkesbibliotek, og berre fått det inkjeseiande svaret «Vi tar med oss innspela Debutboka til Wenche dykkar vidare i utviklinga av Krossøy Litteraturnett Nord-Norge.» (brev 24.4.2017). Og unnskyldninga er at det ikkje er teknisk mogeleg å bruke artiklar frå Nynorsk wikipedia. Når ein samtidig veit at prosjektet er utvikla saman med Sogn og Fjordane Ola Bremnes fylkesbibliotek (no: Vestland fylnn.wikipedia.org keskommune), som bruker Nynorsk wikipedia som kjelde, så blir det heile komisk. Meir uforståeleg er det også når vi ser at dei fleste nordnorske nynorskforfattarane er betre omtala på «Nynorsk wikipedia» enn på bokmålswikipediaen.

På årsmøtet blei Magne Leon Heide frå Harstad og omland mållag gjenvalt som leiar. Marit Falkensten frå Tromsø og Rønnaug Ryssdal frå Varanger er også med i styret. Troms og Finnmark mållag har fem medlemslag, Varanger, Tromsø, Balsfjord, Målselv og Harstad og omland mållag. I tillegg er det også to andre mållag i nord, Senjamållaget og Studentmållaget.

No har Nordland fylkesbibliotek hatt fire år på seg til å ordne denne saka, og det er på tida at dei sluttar med denne språklege diskrimineringa. Slepp dei nordnorske nynorskforfattarane fram i lyset, på sitt eige språk. Vi ønsker å lese om Elias Blix og Wenche Krossøy på nynorsk. Og gje oss gjerne Ola Bremnes også på nynorsk.

Kartverket har gjennomført eit større adressenamnprosjekt der alle matrikkeladressane i Noreg skal få eiga vegadresse (adressenamn). Fleire kommunar i nord har ønskt å bruke to- eller trespråklege adressenamn (norsk, samisk, kvensk), men dette har ikkje vore tillate. Troms og Finnmark mållag har skrive til dei aktuelle ministrane og bedt dei om å oppheve forbodet mot fleirspråklege adressenamn.

Arbeidsprogram og val Årsmøtet peika på fleire sentrale arbeidsoppgåver framover:

Magne Leon Heide, leiar i Troms og Finnmark mållag

5

Måltrasten nr 17, 2021 BLAD FRÅ MÅLSOGA I OMRÅDET Dei første arbeidsåra i mållaget ”Maaltrasten” I dei åtte førre numra av "Måltrasten" har vi skrive litt om skipinga av mållaget "Maaltrasten" i sørbygda – Fauskevåg og Melvik skolekrets – i 1916-17 og om innføringa av landsmål (nynorsk) i desse to kretsane i 1918. Vi har også trykt årsmeldingane for "Maaltrasten" frå 1923 til 1929. I år fortset vi med årsmeldinga for 1930.

Når vi no ser attende må ein erkjenne at også 1930 har vore eit skralt arbeidsår for Måltrasten. Møtane har vore fåe, og korkje form. eller andre lagsfolk har havd idear og arbeidsmot nokk til å få eit godt arbeidsår for laget.

Likevel har vonleg laget gjort si nytta – både beinveges og omveges.

Trastungane må no take seg saman få seg ein dugande høvedsmann og sette farta op.

I laget står no 11 lagsfolk.

Med von om mange og gode arbeidstak for Maaltrasten i det nye året.

Nordvik 17. januar 1931 Hans Stavrand

Årsmelding for Måltrasten 1930 (Ein del eldre skrivemåtar er ikkje endra her. Våre tillegg og kommentarar er lagt til i klammer […])

”Måltrasten” har i meldingsåret halde 1 årsmøte, 1 folkemøte og 3 vanlege møter.

På årsmøtet vart det vedteke å freiste å skipa eit mållag for Sandtorg herad. I møte 27. april vart framlegg til lovar for eit slikt lag utarbeidd og 2. pinsedag vart så eit folkemøte halden i Kilbotn med tanke på skiping av eit Sandtorg mållag. – Skrivaren i Hålogaland Målkontor lærar Toralv Lunde heldt fyredrag og Gauken kom ut med eit gildt nummer.

Tilslutt vart så Sandtorg mållag skipa, men der melde seg berre 12 lagsfolk.

Til Hålogaland målkontor er gjeve 5,- kr.

Formannen i soknerådet i Sandtorg er opmoda om å få nyt oplag av festesetlar for kyrkjegardane i bygda på nynorsk, og form. i husdyrtrygdelaget Trygd er beden om å få nynorsken nytta når laget treng nye polisar.

U.L. Dagry Sørvik har i skriv dagsett 24/1-30 set fram tanken om ei folkeboksamling for grenda og bad Måltrasten vere med på tanken. Meininga var då at dei lag som sa seg med skulde late boksamlinga si gå inn i folkeboksamlinga. Måltrasten sa seg med på tanken og gjorde framlegg om å velgje ei nemnd til å forme ut spurgsmålet.

Lutspelet som laget sette i gong sumaren 1929 er slutta. Vinsten – eit vaskestell – vart vunnen på bok A. nr. 89.

På møte 2. nov. fekk Heide pålegg om å bede likningssekretæren syte for å få lese korektur på skjemaer for næringsoppgåve på nynorsk. Nytt oplag er prenta, og korektur er lese.

I sumar kjøpte laget 250 stk. Nidarosmerker som er utseld. Til jol kjøpte vi atter 150 jolekort med norsk tekst, 10 Joletre og 150 Nidarosmerker. Med salet har det gått smått.

Tingara[r] på Norsk Barneblad i Melvik og Fauskevåg krinsar har fått tilskott til bladpengane av laget med i alt Kr [summen står ikkje] I styret for laget har i meldingsåret vore: Hans Stavrand (form.); Bendiks Heide, (varaform.) og Arnold Myrhaug (skrivar og kassastyrar). Myrhaug tok til på Troms lærarskule i haust. Sidan har O. Benjaminsen styrt kassa.

Kommentarar: Sandtorg mållag blei skipa i 1930, og laget var i verksemd fram mot 1950.

"Gauken" var det handskrive lagsbladet, og det blei som oftast lese opp på møta.

Trastungane var eit namn som blei brukt om medlemmane i «Måltrasten».

Hålogaland målkontor blei skipa i 1921 og var i verksemd fram til 1940.

Ungdomslaget Daggry i Sørvik blei skipa i 1907. Laget reiste eit eige ungdomshus, «Skogly».

Lutspel = lotteri.

Nidarosmerke: Stortinget vedtok 4. juni 1929 at byen "Trondhjem" frå 1. januar 1930 skulle heite Nidaros. Etter protestar kom saka opp att i 1931, og bynamnet blei Trondheim.

"Joletre" var eit julehefte som blei gitt ut av Fjordabladet, 19. desember 1929 Norsk Barneblad.

Norsk Barneblad er eit blad for barn på nynorsk. Det begynte å komme ut i 1887 og kjem framleis ut.

Hans Stavrand (1894-1908) arbeidde som fiskar, gardbrukar og anleggsarbeidar, han overtok i 1930 heimgarden i Nordvika. Han sat i Sandtorg kommunestyre 1932-1959, og han representerte Venstre på Stortinget 1934-45.

Bendiks Heide (1898-1981) var lærar i Fauskevåg 192248, deretter skoleinspektør i Sandtorg 1948-68.

Arnold Myrhaug (1910-1983), gjekk på lærarskolen 1930-34, og var deretter lærar og styrar ved Kila skole.

Othelius Benjaminsen, Vollstad (1881-1945), var gardbrukar, postopnar og kjøpmann; han var elev eitt år ved Voss folkehøgskule.

6

Måltrasten nr 17, 2021 Johan Hveding lærar, folkeminnesamlar, dialektsamlar og ungdomslagsmann Johan Kristian Lind Hveding blei fødd på Leiknes i Tysfjord 14. mai 1879 og døydde 1. april 1965 i Bodø. Han var først gift med Aslaug Marie Knudsen (1881-1917) frå Sortland, og andre gong i 1920 med Ida Marie Songlid (1894-1941) frå Orkdal.

Johan og Ida fekk sju barn, og den mest kjente er truleg Vidkunn Hveding (1921-2001) som var administrerande direktør i Noregs vassdrags- og elektrisitetsvesen (NVE) 1961-63 og generaldirektør same stad 1968-1975.

men også hos sønene sine i Trondheim og Bodø. Johan Hveding døydde i 1965 og blei gravlagt på Korsnes i Tysfjord.

Mållag og ungdomslag På lærarskolen var Johan Hveding aktiv medlem i mållaget «Heimhug» som var stifta i 1898. På Jennestad var han med på å skipe ungdomslaget «Varden» i 1904, og her var han formann i fleire år.

Hveding var i 1906 med på å melde Lofoten og Vesterålen ungdomslag inn i Noregs Ungdomslag, og han var formann i krinslaget 1908-09. Han sat også i styret i Noregs Ungdomslag 1909-1916.

Eit langt lærarliv Johan Hveding gjekk ut frå Tromsø off. lærarskole i 1903 og arbeidde som lærar på Jennestad i Sortland 1904-1907. I 1907 blei han tilsett ved Lofoten og Vesterålens folkehøgskole, som då heldt til på Ekren i Hadsel, men som i 1909 flytta til Kabelvåg.

Etter at Johan Hveding flytta til Ibestad i 1910, blei han valt til formann i Troms ungdomsfylking (TUF) i 1911, og der sat han til 1916. Gjennom TUF var Hveding aktivt med på å arbeide for ein folkehøgskole på Trondarnes, og TUF løyvde også dei nødvendige midlane som mangla.

1 1910 kom Johan Hveding som andrelærar til Tromsø Amtsskole på Ibestad. Der blei han fram til han i 1912 blei styrar på den nye fylkesskolen i Nord-Troms, Tromsø Amtsskole, som heldt til på Solhov i Lyngen. Her blei han verande i sju år.

Nynorsk, folkeminne, dialekt og historie Alt i 1921 gav Johan Hveding ut den vesle boka Tysfjordmålet jamført med nynorsken. Til skulebruk.

Her viste han korleis heimemålet, dialekten, låg nært nynorsken, og korleis ein kunne bruke dialekten når ein skreiv nynorsk.

Johan Hveding var ei av drivkreftene for å etablere ein folkehøgskole i Troms. Han var med på å sende søknad om fylkestilskott både i 1909 og 1910. I 1915 lova Kyrkjedepartementet statstilskott, men resten måtte Troms ungdomsfylking gje lovnad på. Måndag 27. oktober 1919 kunne Trondarnes folkehøgskole opne med Johan Hveding som den første styraren. Andrelærar var Hans Eidnes, og tredjelærar var Ida Songlid, som året etter blei gift med Johan Hveding.

I 1919 fekk Johan Hveding eit lite stipend for å reise rundt i Nordland og Troms «for at indsamle folkeminder». Dette resulterte i to folkeminnebøker med tittelen Folketru og folkeliv på Hålogaland (1925, 1944).

Samtidig samla Hveding inn ord og uttrykk frå heile Nord-Noreg. Alt i 1930 blei noko av dette trykt i Håløygminne, men det skulle gå mange år før alt blei gitt ut. I 1968 kom Håløygsk ordsamling ut på Nordland Boktrykkeri i Bodø. Med sine 138 oppslagssider var dette den første store nordnorske ordsamlinga.

Foto utlånt av Vidkunn Eidnes.

Tekst frå «Trondarnes folkehøgskule 1919-1929»

To år seinare, i 1921, blei Johan Hveding tilsett som overlærar ved Troms offentlege lærarskole med norsk og religion som fag, og frå 1938 var han lektor her, ei stilling han hadde til han gjekk av i 1946.

Hveding skreiv også om opptakten til Trondarnes folkehøgskole (1944) og dei første åra på Solhov (1919). Han skreiv og redigerte også eit omfattande verk om Frilyndt ungdomsarbeid i Nordland. Eit 50-årsskrift (1956).

Dei siste åra budde Johan Hveding mykje på heimgarden på Leiknes i Tysfjord, like nord for Bognes.,

Hveding skreiv dessutan ein del slektshistoriske og lokalhistoriske bøker med emne frå Tysfjord.

Magne Leon Heide

7

Måltrasten nr 17, 2021 LOKALT SPRÅK OG KULTUR Klein har tatt føre seg «Hans Egede – set med inuitiske øjne».

Det kjem ut ei rekke årbøker og andre skrifter i området vårt, og her kan du finne fleire artiklar på dialekt og nynorsk med bildestoff om språk og andre tema. Vi startar i nord.

I Årbok for Kvæfjord 2021 har Magne Leon Heide ein kort artikkel på nynorsk som fortel om «To spesielle stadnamn» på Kveøya: Fetjenesset og Tornisjota. Årboka har også ein artikkel om Peder A. Størkersen (18721950) som bl.a. dreiv forretning på Lavangsnes før han flytta heim til Dale i Kvæfjord.

I Årbok for Senja 2021 blomstrar senjamålet i artiklar, historier og dikt. Helge Stangnes har skrive om «Vintersilda» og dikta «Sykkeltur i motvind», «lite ban». Oddmund Isaksen skriv fleire historier på senjamål. Gudleiv Solbø skriv om «Stadnamn på avveie». Trond Hellemo har fleire historier og dikt på senjamål. Steinar Nymo har med ordtak på senjamål. Og ikkje minst får vi presentert fleire ord (B,D,G) frå Trond Dragøy si nordnorske dialektordbok.

Ungdomslags- og målmannen Peder A. Størkersen bør også nemnast P.A. Størkersen dreiv handel på Lavangsnes frå 1905 til han flytta heim til Kvæfjord i 1926, berre avbrote av nokre år (1911-1914) då han også dreiv handelsstaden på Ytter-Elgsnes. På Lavangsnes var P. Størkersen formann i ul «Skjold» (frå 1921 til?), ifølge Sven Morens «Norigs ungdomslag 25 år» (1921). «P. Størkersen, Lavangsnes, nyttar nynorsk i all forretningsførsla», heiter det i femårsmeldinga for Troms fylkesmållag 1915-1920.

«Målsaka vart ei hjartesak for han. Og heile livet var han ein stille men eldhuga målmann», skreiv Edvard Ruud då P. A. Størkersen fylte 70 år i 1942. Ruud hadde møtt Peder A. Størkersen på Ytter-Elgsnes: «Eg kan minnes han frå 1911 til 1914. Han var den første som vekte interesse for målreisinga her i denne grenda. Han tinga målblad og delte ut mellom folket», skreiv Edvard Ruud.

I Lavangsminne 2021 har Elling Ellingsen med fleire lokale «Ord og uttrykk» frå lavangsdialekten.

Tor Ivar Andersen har skrive ein interessant artikkel om «Rungusamiske stedsnavn opp til Várregoahti». Her er også ein liten stil på nynorsk, «Husmoryrket er det viktigaste i samfunnet» som Bjørgunn Teigland skreiv då ho gjekk på Trondarnes Folkehøgskole i 1948-49. Stilen er del av ein lengre artikkel om husmoryrket.

Astøingan 2021, årbok for Gratangen, Ibestad, Skånland, har saksa ei side med lokale dialektord (frå sloghæst til snorre) frå Grovfjordlista 1987. I tillegg har årboka eit fint dikt på nynorsk av Oddvar Heløe (1929-2006) frå Andørja. Interessant er også forteljinga til Aud H.E.M. Martinsen om oppveksten sin i eit læstadiansk og samisk-språkleg miljø i Grovfjord.

I Årbok for Skånland 2021 er det ikkje artiklar på nynorsk, men her er fleire artiklar som fortel om dei samiske miljøa i Skånland.

Magne Leon Heide har vore redaktør for Kvæfjord historisk kalender 2022 der alle tekstane er skrivne på nynorsk.

Andøy Historielags Årbok 2021 har eit utdrag av fleire småstykke på nynorsk som Karlot Korneliussen (1907-1932) skreiv i Norsk barneblad i 1920-21. Årboka frå Hadsel historielag, Hofdasegl 2021, har ein interessant artikkel av Hallgeir Elstad om presten Mikael Hertzberg, som var personleg kapellan til Hadsel i to år, 19021904. Elstad, som til vanleg skriv nynorsk, skildrar heile Hertzbergs liv, med ein del gløtt frå Hadselperioden.

Årbok for Harstad 2021 opnar med ei fin nynorsk barndomsskildring frå heimbyen skrive av Kine Hellebust. Og så har Magne Leon Heide skrive to artiklar på nynorsk, om «Gårdsnamnet Årbogen» og om «Dagny og Børre Skarstein».

Andreas Bergland har henta fram nokon segner på nynorsk frå Bendiks Heide. Og så har Kjell Erland Pedersen skrive om den samiske gården Svennhågen i Sørvikdalen. Grønlandske Makka

Årbok for Bjarkøy og Årbok for Lødingen kjem ikkje ut i år, dei kjem anna kvart år.

8