ROZDZIAŁ 1. Ekspatrianci akademiccy w systematycznym przeglądzie literatury
1.1. Uzasadnienie wyboru tematu i ramy teoretyczne projektu badawczego
1.2. Definicja ekspatrianta akademickiego
1.3. Metodyka badań literaturowych
1.4. Mapa zagadnień badawczych dotyczących ekspatriantów akademickich w analizie bibliometrycznej i analizie treści
1.5. Podsumowanie
ROZDZIAŁ 2. Model kariery ekspatrianta akademickiego
2.1. Cykl ekspatriacji akademickiej i kariery międzynarodowej
2.2. Etap przygotowania kariery zagranicznej naukowca
2.3. Etap pobytu w kraju goszczącym
2.4. Repatriacja – powrót do kraju czy przystanek na międzynarodowej ścieżce rozwoju kariery naukowca?
ROZDZIAŁ 3. Rola zagranicznych naukowców w internacjonalizacji polskich uczelni – wymiar instytucjonalny ekspatriacji akademickiej
3.1. Internacjonalizacja zagraniczna i domowa polskich uczelni
3.2. Kierunki umiędzynarodowienia polskich uczelni w ich dokumentach strategicznych
3.3. Zarządzanie kadrą naukowców zagranicznych i ich obecność w polskich uczelniach
3.4. Podsumowanie
ROZDZIAŁ 4. Ekspatrianci akademiccy w polskich uczelniach – projekt badań własnych .
4.1. Metodyka badań empirycznych
4.2. Zogniskowany wywiad grupowy – procedura badania i rezultaty
4.3. Wywiady z ekspatriantami akademickimi – procedura badania i rezultaty
4.4. Wywiady z zarządzającymi internacjonalizacją uczelni – procedura badania i rezultaty
ROZDZIAŁ 5. Perspektywa indywidualna ekspatriacji akademickiej w Polsce – omówienie rezultatów badań .
5.1. Motywy podjęcia pracy w polskich uczelniach
5.2. Adaptacja ekspatriantów akademickich
5.3. Praca w polskich uczelniach
5.4. Misje akademickie
5.5. Korzyści z pracy w polskiej uczelni
5.6. Problemy i wyzwania dla ekspatriantów
5.7. Repatriacja
5.8. Specyfika polskiej akademii i jej umiędzynarodowienie
ROZDZIAŁ 6. Perspektywa instytucjonalna ekspatriacji akademickiej w Polsce – omówienie rezultatów badań
6.1. Pojęcie umiędzynarodowienia polskiej uczelni
6.2. Działania podejmowane w ramach umiędzynarodowienia „na miejscu” i „za granicą”
6.3. Umiędzynarodowienie w poszczególnych misjach: kształcenia, badań i współpracy z otoczeniem .
6.4. Bariery stojące na przeszkodzie umiędzynarodowienia polskiej uczelni
6.5. Dlaczego zagraniczni naukowcy przyjeżdżają do Polski?
6.6. Zarządzanie kadrą ekspatriantów akademickich w polskich uczelniach (rekrutacja, adaptacja, ocena, współpraca z polskimi naukowcami, retencja)
6.7. Korzyści dla ekspatrianta i uczelni goszczącej
ROZDZIAŁ 7. Model integrujący dwie perspektywy i rekomendacje dla rozwoju ekspatriacji akademickiej w polskich uczelniach
.253
cznik
The world is a giant employment pool, where experience acquired through constant global mobility is a vital asset (McNulty, Selmer 2017)
Wst
ęp
Międzynarodowa mobilność naukowców jest znamienną cechą świata akademickiego od czasów starożytnych. Na przykład sofiści w V wieku p.n.e. byli jednymi z pierwszych podróżników akademickich antycznej Grecji (Ehrenberg 1973). W XII wieku najwięksi uczeni, poszukując wiedzy i inspiracji do pracy twórczej, migrowali po całej średniowiecznej Europie (Welch 1997). Mobilność międzynarodowa była powszechna w epoce kolonialnej, kiedy naukowcy z krajów „metropolitalnych” realizowali kariery w regionach kolonialnych lub półkolonialnych (Richardson, Zikic 2007). Kształtowanie się formacji instytucji akademickich o wyraźnej specyfice narodowej, zwanych uniwersytetem humboltowskim w Niemczech, uniwersytetem francuskim po reformie napoleońskiej, uniwersytetem angielskim czy północnoamerykańskim w XIX wieku, stymulowało mobilność, ciekawość w poznawaniu innego modelu uprawiania nauki. Fala wymuszonej mobilności akademików po II wojnie światowej z krajów Europy do Stanów Zjednoczonych naznaczona była zjawiskiem przepływu mózgów (brain drain – brain gain), sugerującym, że w walce o umysły może być tylko jeden zwycięzca (Gureyev i in. 2020). Ostatnie dwie dekady XX wieku to „era reform” w akademii, ukierunkowana na globalną naukę i globalnych naukowców (Kwiek 2022b), o zbalansowanych korzyściach, a internacjonalizacja stała się elementem strategicznej agendy szkolnictwa wyższego (de Wit, Altbach 2021, Knight 2015).
Polskie uczelnie także podlegają procesom internacjonalizacji i stopniowo włączają się w obieg międzynarodowej nauki i kształcenia, a zatrudnianie zagranicznych naukowców, tzw. ekspatriantów akademickich, stało się jednym z kluczowych czynników wzmocnienia prestiżu i widoczności uniwersytetów na arenie światowej. Ekspatriant akademicki (expatriate academic) jest definiowany w literaturze przedmiotu jako: naukowiec pochodzący z kraju innego niż kraj goszczący, w którym obecnie pracuje; zatrudnienie w zagranicznym ośrodku naukowym jest długoterminowe i określone w czasie; naukowiec podejmuje pracę w instytucjach szkolnictwa wyższego w celu realizacji trzech misji uniwersyteckich (McNulty, Selmer 2017, Trembath 2016).
Rola naukowców zagranicznych jest kluczowa dla rozwoju i wzmocnienia jakości instytucjonalnej polskich uczelni: ekspaci sprzyjają profesjonalizacji uczelni
(Sułkowski i in. 2021), budują pozycję i rozpoznawalność międzynarodową poszczególnych uniwersytetów (Kwiek 2016); dostarczają specjalistyczną wiedzę kontekstową, świeże spojrzenie na pewne procesy (Przytuła 2023c). Na wyższym poziomie analizy wpływają pośrednio na kształtowanie polityki wobec szkolnictwa wyższego i funkcjonowanie uniwersytetów przez wymianę, implementowanie ponadnarodowych idei oraz praktycznych rozwiązań (Antonowicz 2019).
Jednak, jak stwierdza Kwiek (2022, s. 15), polskie reformy jak dotąd nie dotykają poziomu indywidualnego naukowca, a jedynie jego funkcjonowania w ramach reformowanych instytucji. Dotyczy to także zatrudnianych naukowców zagranicznych, rozpoznania ich motywów podejmowania pracy w Polsce, oczekiwań zawodowych oraz problemów, które utrudniają adaptację i efektywną pracę naukową. Na poziomie relacji interpersonalnych obecność ekspatów w polskim środowisku akademickim jest budująca: wzbogacają różnorodność językową, kulturową, warsztatu naukowego i dydaktycznego w zespołach badawczych; motywują lokalnych naukowców do mobilności międzynarodowej oraz ułatwiają dostęp do sieci relacji z innymi naukowcami na świecie.
P roblemem badawczym tej pracy jest zatem to, jak funkcjonują ekspatrianci akademiccy w polskich uczelniach i jaka jest ich rola w umiędzynarodowieniu instytucji ich przyjmujących? „Funkcjonowanie” ekspatriantów dotyczy m.in. ich adaptacji do warunków pracy i kultury organizacyjnej nowej uczelni, realizowania przez nich misji dydaktycznej oraz badawczej, kształtowania relacji z polskimi naukowcami. Aby uzyskać odpowiedź na powyższe pytanie, konieczne jest przyjęcie dualnej perspektywy w badaniach, tj. indywidualnej (czyli punktu widzenia ekspatriantów akademickich) oraz instytucjonalnej (czyli perspektywy instytucji szkolnictwa wyższego dotyczącej zatrudniania i zarządzania ekspatriantami akademickimi).
Celem badań w perspektywie indywidualnej jest opisanie motywów podejmowania pracy w Polsce przez zagranicznych naukowców, ich dostosowania się do kultury organizacyjnej, pracy dydaktycznej i badawczej w polskich uczelniach, a także poznanie różnych „scenariuszy” współpracy naukowców zagranicznych z lokalną kadrą. Natomiast w perspektywie instytucjonalnej chodzi o rozpoznanie kierunków i działań, jakie podejmują polskie instytucje szkolnictwa wyższego w zakresie internacjonalizacji, oraz postrzeganie roli ekspatriantów akademickich. Głosem tych instytucji są tzw. kluczowi informatorzy (key informants), decydenci, liderzy akademiccy zarządzający polskimi uczelniami, odpowiedzialni za ich umiędzynarodowienie, tj. rektorzy, dziekani, dyrektorzy obszarów funkcjonalnych. Procedura badań empirycznych odnosząca się do perspektywy indywidualnej obejmowała badania jakościowe z wykorzystaniem następujących metod: na etapie propedeutycznym przeprowadzono zogniskowany wywiad grupowy z udziałem 7 ekspatriantów akademickich; w kolejnym etapie wykonano 50 wywiadów pogłębionych w języku angielskim z zagranicznymi naukowcami. W celu uchwycenia perspektywy instytucjonalnej przeprowadzono 20 wywiadów z kluczowymi informatorami odpowiedzialnymi za umiędzynarodowienie polskich uczelni. Konkluzję badań w wymiarze utylitarnym stanowi model integrujący dualną perspektywę indywidualną i instytucjonalną, która jest osią rozważań przyjętą w tej książce, a także rekomendacje dla skutecznego zarządzania ekspatriacją akademicką w polskich uczelniach.
W strukturze książki (rysunek 1) wyodrębniono część teoretyczną (1), empiryczną (2) oraz konkludującą (3).
Rysunek 1. Struktura monografii
Źródło: opracowanie własne.
W części teoretycznej w rozdziałach 1 i 2 zarysowano perspektywę indywidualną, natomiast rozdział 3 odnosi się do wymiaru instytucjonalnego. W tej części wykorzystano metody badań niereaktywnych, tj. systematyczny przegląd literatury (podrozdział 1.3) oraz analizę danych zastanych (podrozdział 3.2). W rozdziale tym przedstawiono przesłanki wyboru tematu badawczego oraz ramy teoretyczne, w których prowadzony jest projekt badawczy. Szczegółowo omówiono kryteria definiujące ekspatrianta akademickiego, co stanowi podstawę wyboru respondentów do badań empirycznych w niniejszej książce. Systematyczny przegl ą d literatury (SPL) przeprowadzono na podstawie protokołu PRISMA, a analizie tematycznej i bibliometrycznej poddano 129 artykułów z lat 1980–2022. Wyłoniono na tej podstawie sześć głównych tematów. Wykorzystane oprogramowania NVivo Release 1.6.1 oraz VOSviewer pozwoliły na rozległą analizę treści i wizualizację tych danych. Ró ż ne kon fi guracje i scenariusze mi ę dzynarodowych karier akademickich wprowadzaj ą do rozdzia ł u 2 . Najwa ż niejsz ą jego cz ęść stanowi autorski model kariery naukowca wpisany w cykl ekspatriacji, w którym uczestniczą trzy podmioty: naukowiec, uczelnia macierzysta, uczelnia goszcząca. Cykl ekspatriacyjny zakłada 3 etapy: preparację, wyjazd zagraniczny, repatriację. Na każdym etapie tego cyklu uwzględniono rolę instytucji i jednostki.
Na etapie przedwyjazdowym i planowania wyjazdu za granicę przedmiotem analizy są czynniki instytucjonalne (poziom umiędzynarodowienia uczelni at home) oraz indywidualne (motywy, kompetencje naukowca), determinujące decyzję o podjęciu pracy naukowej w innym kraju. Etap ekspatriacji, czyli pobytu w zagranicznej uczelni, dotyczy działań adaptacyjnych i form wsparcia oferowanych przez uczelnię przyjmującą. Na poziomie indywidualnym rozpatrywane jest dostosowanie naukowca do miejsca pracy, interakcji społecznych i ogólnych uwarunkowań oraz subiektywna percepcja tych nowych do ś wiadcze ń . Przebieg adaptacji ekspatrianta decyduje o efektywności jego dalszej pracy – w wypełnianiu misji badawczej, dydaktycznej i współpracy z otoczeniem. Bilans rezultatów i korzyści wynikających z ekspatriacji zarówno dla instytucji (wysyłającej/przyjmującej), jak i dla naukowca w postaci kapitału kariery jest wartościowym opracowaniem. Cykl misji zagranicznej kończy się repatriacją, czyli powrotem do uczelni macierzystej, lub reekspatriacją oznaczającą podjęcie kolejnej misji w innym kraju.
W rozdziale 3 przyjęto perspektywę instytucjonalną zarządzania kadrą ekspatriantów akademickich. Na tle różnych działań podejmowanych przez polskie uczelnie w zakresie internacjonalizacji za granicą (abroad), jak i w domu (at home) zaproponowano paletę wskaźników do oceny tych inicjatyw w obszarze dydaktyki i badań. Walorem poznawczym w tym rozdziale jest zestaw praktyk internacjonalizacji polskich uczelni w ramach dydaktyki, nauki i trzeciej misji, które opisano w różnych dokumentach strategicznych 93 polskich uczelni publicznych, akademickich (w strategiach uczelni, strategiach internacjonalizacji, politykach rozwoju). Stosując niereaktywną metodę badawczą, poddano analizie zapisy traktujące m.in. o zatrudnianiu obcokrajowców, formach wsparcia w adaptacji i miernikach oceny tych działań. Diagnoza tych deklaracji będzie stanowiła punkt wyjścia do określenia faktycznego poziomu realizacji i stopnia zaawansowania praktyk zarządczych polskich uczelni podczas wywiadów z kluczowymi decydentami. W ostatnim podrozdziale
przedstawiono szczegó ł owe dane o zatrudnionych naukowcach cudzoziemcach w polskich uczelniach.
Część empiryczną niniejszej monografii otwiera podrozdział 4.1, opisujący metodykę badań jakościowych oraz projekt badawczy (rysunek 4.1), który uwzględnia przyjętą dychotomię rozważań w perspektywie indywidualnej i instytucjonalnej. W odniesieniu do problemu badawczego okre ś lono cele empiryczne, utylitarne i prognostyczne, opisano populację respondentów uczestniczących w wywiadach. Procedury wywiadu grupowego, wywiadów z ekspatriantami, wywiadów z kluczowymi informatorami wymagały szczegółowych opisów i przejrzystości, omówiono je zatem w początkowej części każdego z kolejnych podrozdziałów. W badaniach zrealizowano metodologiczną regułę triangulacji teoretycznej, metodologicznej, kontekstowej oraz triangulacji danych na poziomie indywidualnym1. Podrozdział 4.2 rozpoczyna się przedstawieniem procedury zogniskowanego wywiadu grupowego przeprowadzonego z 7 ekspatriantami różnej narodowości, o rozmaitym stażu pracy w Polsce, zajmujących się odmiennymi dziedzinami nauki. Zastosowanie tej eksploracyjnej metody stanowi ło punkt wyj ścia do rozeznania problematyki ekspatriacji akademickiej w Polsce. Rezultatem analizy tego badania jest mapa zagadnień (rysunek 4.5), która będzie ramą odniesienia do konstrukcji scenariusza wywiadu z ekspatriantami akademickimi w kolejnym etapie projektu.
W podrozdziale 4.3 zaprezentowano opis przygotowania i przeprowadzenia wywiadów w języku angielskim z 50 zagranicznymi naukowcami pochodzącymi z 21 krajów i pracującymi w 16 polskich uczelniach. Analiza treści tych rozmów odnosiła się do sześciu pytań badawczych. Ta część wypełnia perspektywę indywidualną przyjętą w niniejszej monografii, czyli oddaje punkt widzenia ekspatriantów akademickich pracujących w Polsce.
W podrozdziale 4.4 przedstawiono procedurę przebiegu wywiadów z 20 kluczowymi informatorami polskich uczelni (w randze rektorów, prorektorów, dyrektorów działów i instytutów badawczych) odpowiedzialnych za umiędzynarodowienie tych jednostek, w tym za zatrudnianie ekspatriantów akademickich. Rezultaty badań odpowiadały na postawione siedem pytań badawczych. Ta część wypełnia perspektywę instytucjonalną niniejszej książce w formie percepcji kluczowych decydentów na temat roli ekspatriantów w umiędzynarodowieniu polskich uczelni.
Opis badań jakościowych bywa obszerny, pojemny, gdyż prezentowane wątki są ilustrowane głosami rozmówców w postaci cytatów, fragmentów wypowiedzi najlepiej oddających badany fragment rzeczywistości. Z tego względu wyodrębniono rozdział 5, który pozwala na większą przejrzystość prowadzonego dyskursu i pokazuje rezonans uzyskanych wyników badań na tle innych.
Rozdział 5 zatem stanowi dyskusję rezultatów wywiadów z 50 ekspatriantami akademickimi wokół wyłonionych w rozmowach tematów: motywów ekspatriacji, adaptacji, pracy naukowej, misji akademickich, korzyści z pracy w polskiej uczelni, problemów i wyzwań dla ekspatriantów, specyfiki polskiej akademii i jej umiędzynarodowienia.
1 Szczegółowe wyjaśnienie znajduje się w podrozdziale 4.1.
Instytucjonalna perspektywa ekspatriacji akademickiej w Polsce, opisana w rozdziale 6, poddaje w dyskurs następujące tematy wyłonione z wywiadów: pojęcie umiędzynarodowienia polskiej uczelni, działania podejmowane w ramach „umiędzynarodowienia na miejscu” i „za granicą”, umiędzynarodowienie w poszczególnych misjach, bariery stoją ce na przeszkodzie umię dzynarodowienia polskiej uczelni, zarządzanie kadrą ekspatriantów akademickich w polskich uczelniach, korzyści dla ekspatrianta i uczelni goszczącej.
Konceptualne powi ą zanie dwóch zaprezentowanych w ksi ąż ce perspektyw w postaci modelu integrującego zaprezentowano w rozdziale 7. Zestawiono w nim najważniejsze kwestie styczne i rozbieżne obu grup rozmówców, czyli punkt widzenia ekspatriantów i decydentów akademii. W rozdziale tym przedstawiono najważniejsze rekomendacje płynące z badań prowadzonych w podwójnej perspektywie, a więc zrealizowano cel utylitarny tej monografii.
W zakończeniu podsumowano realizację zamierzeń badawczych, wskazano najważniejsze osiągnięcia i walory tej publikacji oraz opisano ograniczenia warsztatu badawczego. Kierunki przyszłych badań nad problematyką ekspatriacji akademickiej zamykają rozważania, wypełniając jednocześnie cel prognostyczny projektu badawczego.
Ekspatrianci akademiccy w polskich uczelniach
– projekt badań własnych
4.1. Metodyka badań empirycznych
Celem tego rozdziału, otwierającego część empiryczną książki, jest zaprezentowanie projektu badawczego zawierającego elementy pokazane na rysunku 4.1.
Ad 1. Problem i cele badawcze
Problem badawczy określa stan niewiedzy, który zasługuje na podjęcie (Glinka, Czakon 2021, s. 20). W uzasadnieniu opisywanym w podrozdziale 1.1 wskazano na szczegółowe luki badawcze, które w niniejszej pracy zostaną uzupełnione. Dla nakreślenia problemu badawczego kluczowe wydają się jednak trzy zagadnienia. Po pierwsze , analiza bibliometryczna systematycznego przeglądu literatury (podrozdział 1.2) wskazuje na intensyfikację eksploracji poświęconych ekspatriantom akademickim od 2000 roku, podejmowanych przez badaczy różnych dziedzin wiedzy: scjentometrii, socjologii, ekonomii, psychologii, ekologii (Gureyev i in. 2020). Zjawisko przemieszczania się naukowców między zagranicznymi uniwersytetami sięga starożytności, nihil novi zatem, ale z uwagi na dynamikę procesów internacjonalizacji instytucji szkolnictwa wyższego na świecie i w Polsce w ostatnich dwóch dekadach (de Wit, Altbach 2021, Woźnicki 2022) naturalnemu zainteresowaniu badawczemu podlegają „zasoby”, które są w stanie zapewnić rozwój takiej instytucji, czyli zdolni i mobilni międzynarodowo naukowcy.
Po drugie , w pracy zaprezentowano oryginalne rozwi ą zanie problemów wcześniej znanych, ale jak dotąd słabo zbadanych wśród pracowników akademickich. Dog łę bnie i szeroko spenetrowana problematyka ekspatriacji biznesowej,
Rysunek 4.1. Projekt badań empirycznych
Źródło: opracowanie własne na podstawie (Creswell 2009, Czernek 2016, Flick 2010).
4.1. Metodyka badań empirycznych
zarówno tradycyjnej (assigned expatriates) (McNulty, Selmer 2017, Przytuła 2014), jak i samoinicjowanej (self-initiated expatriates) (Andresen i in. 2012), dostarczają wiedzy z zakresu motywów podejmowania pracy za granicą, modeli kariery zawodowej, programów adaptacji i kwestii kulturowych w krajach przyjmujących, strategii wynagradzania i repatriacji. W wymiarze praktycznym badania te dostarczają wielu narzędzi i „najlepszych praktyk” w zarządzaniu zagranicznymi pracownikami. Jednak w odniesieniu do naukowców wiele z powyższych rozwiązań nie znajduje zastosowania ze względu na specyfikę pracy akademickiej, misyjność tej profesji oraz zaangażowanie instytucji, z której pochodzi ekspatriant, dlatego warto dostarczyć nowe metody, szyte na miarę specyfiki szkolnictwa wyższego.
Po trzecie, niniejsze badania mają charakter nowatorski w Polsce, uzupełniając globalną geografię eksploracji zdominowaną przez wiedzę o ekspatriantach akademickich w krajach azjatyckich i arabskich. Prognoza rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce do 2030 roku, przygotowana przez ekspertów KRASP oraz Fundacji Rektorów Polskich, wskazuje, że miernikiem poziomu umiędzynarodowienia polskich uczelni jest udział cudzoziemców w ogólnej liczbie nauczycieli akademickich, a ten jest na niskim poziomie (Woźnicki 2022, s. 326). Zbadanie naukowców zagranicznych wydaje się zatem ważkie, w szczególności gdy chodzi o rozpoznanie ich motywacji, potrzeb, oczekiwań względem uczelni przyjmującej. Jak zauważa Kwiek (2022, s. 22), idealne środowisko pracy akademickiej to takie, w którym wymogi instytucjonalne pokrywają się z indywidualnymi oczekiwaniami naukowca.
Wobec powy ż szego problem badawczy zosta ł sformu ł owany nast ę puj ą co: Jak funkcjonują ekspatrianci akademiccy w polskich uczelniach i jaka jest ich rola w umiędzynarodowieniu instytucji ich przyjmujących?
Przyj ę ta perspektywa indywidualna (tj. ekspatriantów akademickich) oraz perspektywa instytucjonalna (tj. punkt widzenia kluczowych decydentów i zarządzających uczelniami i odpowiedzialnych za internacjonalizację kadry) wnosi wkład poznawczy i ma walory aplikacyjne, co w naukach o zarządzaniu i jakości jest oczekiwane (Niemczyk 2016, s. 112).
Oryginalność problemu badawczego przedstawionego w tej publikacji tkwi zatem w:
a) rozpoznaniu zjawiska z racji jego niedawnego nasilenia się; b) rozwiązywaniu problemów wcześniej istniejących, ale odnoszących się do innych grup/populacji pracowników; c) zdiagnozowanym braku takich badań przeprowadzonych w Polsce.
Według Niemczyka (2016, s. 114) różne są poziomy nowatorskiego charakteru badań i wpływu na rozwój dyscypliny naukowej. W naukach o zarządzaniu i jakości o wartości problemu naukowego świadczy to, że zagadnienie jest nowe w wymiarze nauki światowej i/lub wywołuje istotnie ważne skutki w praktyce i teorii dyscypliny nauk o zarządzaniu i jakości. Niewątpliwie problematyka ekspatriacji akademickiej zyskuje na znaczeniu w literaturze światowej, a w odniesieniu do przemian modernizacyjnych instytucji szkolnictwa wyższego w Polsce badania przeprowadzone z dwóch perspektyw: zagranicznych naukowców i przedstawicieli uczelni ich przyjmujących
150 ROZDZIAŁ 4 . Ekspatrianci akademiccy w polskich uczelniach – projekt badań własnych
stanowią istotnie ważny wkład dla praktyki zarządzania instytucjami szkolnictwa wyższego.
Źródłem tak zarysowanego problemu badawczego są zainteresowania naukowe autorki, które łączą dwa nurty wcześniejszych prac badawczych poświęconych: ekspatriacji biznesowej (Przytuła 2014), mobilności i migracjom międzynarodowym (Przytuła, Sułkowski 2021), a także umiędzynarodowieniu szkolnictwa wyższego i kadry akademickiej (Przytuła i in. 2024, Przytuła 2019). Ponadto doświadczenia i obserwacje osobiste w pracy w zagranicznych jednostkach oraz inspiracje pracami innych badaczy (Postiglione, Altbach 2013, Richardson 2000, Selmer, Trembath, Lauring 2017) przyczyniły się do pełnego zaangażowania w problematykę ekspatriacji akademickiej.
C elem bada ń w perspektywie indywidualnej jest opisanie funkcjonowania ekspatów akademickich w polskich uczelniach, począwszy od ich motywacji, zatrudnienia, adaptacji, wynagradzania, oceniania, rozwoju kariery w polskich uczelniach. Uszczegółowieniem powyższego celu są pytania badawcze, które wymieniono w opisie wywiadu zogniskowanego (podrozdział 4.2) i wywiadów pogłębionych prowadzonych z ekspatriantami akademickimi (podrozdział 4.3).
Celem badań w perspektywie instytucjonalnej jest rozpoznanie działań i kierunków umiędzynarodowienia polskich uczelni oraz oczekiwań ze strony kluczowych decydentów względem zatrudnianych naukowców zagranicznych. Uszczegółowieniem powyższego celu są pytania badawcze zamieszczone w opisie procedury wywiadów z kluczowymi informatorami (podrozdział 4.4).
Celem utylitarnym badań jest przedstawienie praktycznych rekomendacji dla ekspatów akademickich podejmujących zatrudnienie w polskich uczelniach, a także zaproponowanie rozwiązań organizacyjnych (kadrowych, administracyjnych itp.) usprawniających zarządzanie tą kadrą (rozdział 7). Celem prognostycznym jest wskazanie kierunków rozwoju internacjonalizacji polskich uczelni w zakresie zatrudniania ekspatriantów akademickich (zakończenie).
Kluczowe zagadnienia badawcze, które by ł y podstaw ą przygotowania scenariusza wywiadu zogniskowanego, wywiadu dla ekspatriantów akademickich oraz wywiadu dla kluczowych informatorów w syntetyczny sposób przedstawiono w tabeli 4.1.
Opis metodyki badań empirycznych uwzględnia postulaty pluralizmu metodologicznego, zakładającego gotowość do nieortodoksyjnej integracji metod badawczych zaczerpniętych z różnych paradygmatów i podejść teoretycznych w celu uzyskania użyteczności i efektywności poznawczej (Sułkowski 2016, s. 35). W podejściu pluralistycznym do oceny rygoru badań jakościowych zakłada się różnorodność miar dla aktywności badawczej (Welch, Pekkari 2017).
ROZDZIA Ł 6
Perspektywa instytucjonalna ekspatriacji akademickiej w Polsce – omówienie rezultatów badań
6.1. Pojęcie umiędzynarodowienia polskiej uczelni
Umiędzynarodowienie jest rozumiane wielowymiarowo, wielokontekstowo. Według respondentów to obecność i zaangażowanie uczelni w międzynarodowe badania, naukę i współpracę z zagranicznymi interesariuszami zewnętrznymi. Dla większości rozmówców to funkcja przekrojowa/macierzowa, przechodząca przez wszystkie obszary funkcjonowania uczelni: finansowy, administracyjny, infrastrukturalny, kadrowy, marketingowy, zarządczy, kulturowy. Jest to także widoczne w analizowanych dokumentach strategicznych uczelni (podrozdział 3.2), w których „umiędzynarodowienie” stanowiło strategię przekrojową dla formułowania celów operacyjnych w różnych obszarach działalności, choć odrębny dokument temu poświęcony miało tylko sześć uczelni. Na niektórych z nich nie ma nawet funkcji osobnego prorektora ds. współpracy z zagranicą, gdyż te działania powinny być stałym komponentem w zarządzaniu nauką, badaniami i dydaktyką.
Umiędzynarodowienie rozumiane jest przez rozmówców jako element konkurencyjności uczelni, wyróżniający ją od innych, gdzie rywalizacja toczy się o zdolnych, mobilnych międzynarodowych naukowców (Cantwell, Grimm 2018). Taka perspektywa traktowania roli szkolnictwa wyższego i nauki stanowi o soft power danego państwa (Nye 2007).
Słowem kluczowym dla umiędzynarodowienia polskich uczelni było usieciowienie, inaczej: networking, sojusz, konsorcjum, które pozwala na rozwój wieloetnicznego, wielojęzycznego i interdyscyplinarnego uniwersytetu opartego na połączonych potencjałach, który jest wiodącą ideą Uniwersytetu Europejskiego (za: Pałys, Piotrowska 2022). Sieciowość to znamienna cecha uniwersytetu IV fali (cyfrowego),
która przejawia się w relacjach interesariuszy wewnętrznych uniwersytetu (studenci, naukowcy, pracownicy administracyjni), ale także zewnętrznych klientów, wspólnot sieciowych (Sułkowski 2022, s. 46). Wielu liderów akademickich podkreślało w związku z tym przewagę znaczenia relacji indywidualnych naukowców i podejścia bottom-up w umiędzynarodowieniu badań i nauki nad strategią top-down (zapisów formalnych, bilateralnych umów, memorandów z zagranicznymi podmiotami, z których „żywotne” jest zaledwie 30%). O sile umiędzynarodowienia instytucji decydują jej indywidualni pracownicy (Kwiek 2022).
Sieciowość zyskała na popularności po doświadczeniu pandemii COVID-19 i zwiększeniu roli wirtualnej współpracy za pomocą technologii internetowych między studentami, naukowcami, choć należy być świadomym licznych niezamierzonych konsekwencji wymuszonego, pandemicznego e-learningu (Kulikowski, Przytuła, Sułkowski 2021). Network academy (uczelnia sieciowa), rozumiana jako bazująca na relacjach interpersonalnych jej uczestników w formie tradycyjnej lub wirtualnej, to zatem kolejny krok rozwojowy dla uczelni aspirujących do bycia międzynarodowymi.
Istotnym punktem zwrotnym zauważanym przez rozmówców jest odejście od umiędzynarodowienia mierzonego liczbą wyjeżdżających/przyjeżdżających (studentów i pracowników), zawartych umów, innych wskaźników i statystyk w kierunku jakości działań umiędzynarodowienia w domu lub za granicą. Wypracowanie, utrzymanie relacji, bycie w kręgu i obiegu międzynarodowym trwa latami, wymaga nauki języka, ciągłego uczenia się, mobilności – częstych wyjazdów, czasami prywatnych środków finansowych. Kosztem jest stres związany z poddawaniem się ciągłej ocenie w konkurencyjnym międzynarodowym gremium. Chodzi zatem o podejście długofalowe, wielopokoleniowe do internacjonalizacji (niekadencyjne, na potrzeby ewaluacji, akredytacji), których konsekwencjami będą doskonałość naukowa w postaci publikacji, grantów, międzynarodowe kariery polskich naukowców i europejska (globalna) rozpoznawalności polskich uczelni. Widać już pewną śmiałość w tym kierunku, jeśli chodzi o budowanie długofalowych strategii polskich uczelni, które były przedmiotem analiz w podrozdziale 3.2, albo scenariuszy i prognoz dla szkolnictwa wyższego z perspektywą kolejnej dekady (Woźnicki 2022). Niemniej wciąż pozostaje dysonans systemowy między jakością a policzalnością, kwantyfikacją, slotozą, grantozą itp., choć nawet i ten obszar jest słabo oprzyrządowany i zdefiniowany w dokumentach strategicznych polskich uczelni. Zaledwie ¼ z nich opisała bowiem mierniki oraz wskaźniki monitoringu działań umiędzynarodowienia. Największym wyzwaniem dla uczelni okazuje się jednak rozliczanie kapitału intelektualnego (Sułkowski 2022).
6.2. Działania podejmowane w ramach umiędzynarodowienia „na miejscu” i „za granicą”
Jeśli chodzi o umiędzynarodowienie „w domu”, to zdaniem rozmówców ważne jest, by ludzie z zagranicy byli na terenie uczelni – zarówno studenci, jak i naukowcy. Te działania są konieczne, by wyrwać się z lokalnego tygla kulturowego, mentalnego, by wprowadzić jakościową zmianę w polskiej akademii. Obecność studentów
6.2. Działania podejmowane w ramach umiędzynarodowienia „na miejscu” i „za granicą”
249
zagranicznych pozwala polskim studentom odczuwać, że są częścią czegoś większego, a dzięki wirtualnym możliwościom mogą uczestniczyć w wydarzeniach, które dzieją się w innych kampusach. Warunkiem realizacji powyższego jest rozwinięcie oferty Erasmusa i przedmiotów angloj ę zycznych, które bę d ą prowadzone przez cudzoziemców lub kompetentnych językowo polskich naukowców.
Niemniej większą rolę w rozwoju internacjonalizacji mają do odegrania ekspatrianci, szczególnie ci na długoterminowych umowach, którzy mogą zbudować własny zespół badawczy, wychować następców, połączyć z innymi ośrodkami, a oprócz policzalnego know-how (którym są publikacje) służą także wiedzą ekspercką z zakresu zarządzania uczelnią. Ponadto w Polsce ustawa o szkolnictwie wyższym i nauce z 20 lipca 2018 roku nakłada poważne kryteria w zakresie umiędzynarodowienia polskiej kadry akademickiej i jest podstawą ewaluacji jednostek naukowych, dlatego ekspatrianci wydają się remedium w zakresie podniesienia produktywność i widzialności polskiej nauki w świecie (Przytuła 2019a).
Interesującym inicjatywą „w domu” jest też budowanie międzynarodowego kampusu na idei „przekrojowej internacjonalizacji”, czyli działań podejmowanych w: komunikacji dwujęzycznej (w mailingu, mediach społecznościowych, na stronie internetowej); dokumentacji i procedurach (tłumaczenie, zatrudnianie prawników znają cych angielski), dzia ł ach kadr /p ł ac (doskonalenie kompetencji ję zykowych i międzykulturowych pracowników); pracy rektoratu i dziekanatów, akademików (doskonalenie kompetencji językowych), BHP (doskonalenie kompetencji językowych pracowników technicznych i obsługi laboratoriów), bibliotekach itp. To drobne działania, ale niewątpliwie kształtujące międzynarodowy kampus, który wprost proporcjonalnie odzwierciedla poziom internacjonalizacji, co jest sprawą wciąż nieoczywistą na polskich uczelniach (Leja, Wysocka 2018).
Inne rozwiązania lansowane w ramach konsorcjum Uniwersytetów Europejskich to wdrażanie praktycznych innowacji dydaktycznych, skutecznego transferu wiedzy oraz promowanie idei zrównowa ż onego rozwoju. Obecnie fi nansowanie otrzymuje 50 Uniwersytetów Europejskich, w 22 z nich partnerami są 23 polskie uczelnie. Zdaniem uczestników konferencji Sytuacja międzynarodowej kadry akademickiej w Polsce (2023)21 zrzeszenia Uniwersytetów Europejskich mogą stać się motorem napędowym i zapoczątkować przełom w zakresie silnego umiędzynarodowienia wszystkich polskich instytucji sektora nauki i szkolnictwa wyższego. Internacjonalizacja „w domu” to także działania promocyjne i szerzenie informacji o ofercie dla zagranicznych studentów i nauczycieli. Chodzi np. o organizację cyklicznych konferencji o zasięgu międzynarodowym, targów naukowych, współpracę z lokalnymi instytucjami sprzyjającą przyciąganiu coraz liczniejszych studentów z różnych destynacji i naukowców. Warto w tym miejscu podać przykład programu NAWA Nowoczesna Promocja Zagraniczna22, którego celem jest promowanie oferty dydaktycznej i naukowej za granicą oraz tworzenie efektywnych narzędzi pozyskiwania zagranicznych studentów i pracowników.
ROZDZIAŁ 6. Perspektywa instytucjonalna ekspatriacji akademickiej w Polsce...
Kilku rozmówców zwróciło uwagę na problem rozproszenia mocnych stron polskich uniwersytetów, co ogranicza skuteczną promocję za granicą. Chodzi o wyeksponowanie unikatowych obszarów, dyscyplin, wskazanie wiodących kierunków, które są mocną stroną danej uczelni i wiodą prym. Nie da się bowiem mieć wszystkich wiodących wydziałów czy dyscyplin, szczególnie na dużych uniwersytetach, a rozpiętość oferty może być problematyczna dla zagranicznych studentów i pracowników. Można się posługiwać rankingami, ale mocna strona nie jest uwypuklona na tyle, by uatrakcyjnić widoczność zagraniczną. Poza tym w rankingach, które wymuszają standaryzację i ujednolicenie w zakresie oferty kształcenia, gubi się aspekt specyfiki, unikatowości poszczególnych krajów w realizacji misji uniwersyteckich (Przytuła 2019b).
W umiędzynarodowieniu za granicą rozmówcy wskazywali na różne programy, inicjatywy wyjazdowe, ale podkreślali, że kluczową barierą w rozwoju tej domeny jest niechęć polskich akademików i studentów do wyjazdów. Szczególnie trudno znaleźć osoby chętne na mobilności dłuższe niż siedmiodniowe, co wynika z konformizmu, „zasklepienia si ę w swoich strefach komfortu”, braku funduszy, nieznajomo ś ci języka. Dodatkowo wyjazdy zagraniczne straciły na atrakcyjności dla pracowników i studentów w czasie pandemii i obecnie trudno powrócić do poprzednich statystyk. Potwierdzają to też dane Parlamentu Europejskiego (PE 2020), które mówią, że 25% wymian studenckich zostało odwołanych z powodu koronawirusa, 34% studentów przeszło na zajęcia częściowo online, częściowo przełożone. Rozmówcy koncentrują się na tych naukowcach, którzy są w obiegu międzynarodowym, ale zwykle to wciąż te same osoby. W odniesieniu do tej populacji mobilnych naukowców stasowane są np. dodatkowe punkty w rekrutacji na Erasmus Teaching/Training dla tych, którzy kilka razy jadą do tego samego ośrodka – oznacza to bowiem nie turystykę zagraniczną, tylko faktyczną współpracę. W innych badaniach autorki zauważono, że wyjazd zagraniczny dla akademików (którzy mieli więcej niż dziesięć mobilności) nie jest traktowany jako cel sam w sobie, ale środek do realizacji głębszych zamierzeń (Przytuła 2019a).
Uczelnie korzystaj ą z wielu mo ż liwo ś ci zewn ę trznego fi nansowania sta ż y, wizyt badawczych, w których testowane są nowe formy mobilności, np. staff week (tygodniowe pobyty dla menedżerów uczelni połączone z doskonaleniem/kursem umiejętności językowych) albo job-shadowing, czyli wyjazdy dla kadry zarządzającej w formule 1:1, tzn. na przykład kanclerz z polskiej uczelni spędza tydzień ze swoim zagranicznym odpowiednikiem na uczelni partnerskiej, towarzysząc mu w codziennych obowiązkach.
Kluczowi decydenci zwracają uwagę na słabość systemu w tym zakresie i paradoks polegający na tym, że z jednej strony uczelnia zachęca do wyjazdów, najlepiej na staże trzymiesięczne (bo liczą się od tego wskaźniki i subwencje), a z drugiej strony ta sama uczelnia nie chce udzielić urlopu płatnego, a brak zgody kierowników jest argumentowany problemem z zajęciami i zastępstwem. Najlepszym rozwiązaniem w tej sytuacji wydaje się wyjazd w przerwie semestralnej albo w trakcie wakacyjnego urlopu. To oczywiście byłoby zaprzeczeniem polityki równości, work–life balance. Jest te ż kwestia repatriacji , czyli powrotu z zagranicznej misji polskiego naukowca do uczelni macierzystej, która nie chce lub nie potrafi skorzystać i docenić
251 6.3. Umiędzynarodowienie w poszczególnych misjach: kształcenia, badań i współpracy... jego zagranicznych doświadczeń. Literatura przedmiotowa niestety dostarcza wielu przykładów problemów ponownej reintegracji, adaptacji, złamanych obietnic i zawiedzionych nadziei naukowych repatriantów akademickich (Ackers 2005, Fontes 2007). Także Wagner (2014) w swoich badaniach zauważa, że silną barierą hamującą powrót polskich naukowców są obawy przed bardziej lub mniej intensywnymi szykanami ze strony na ogół starszych kolegów czy władz uczelni macierzystej.
Rozważając umiędzynarodowienie „w domu” i „za granicą” w polskich uczelniach, można powiedzieć, że brakuje równowagi w proporcji liczby zatrudnionych przez polskie instytucje nauczycieli akademickich z zagranicy a kadrą opuszczającą kraj, o czym świadczą choćby znacznie niższe liczby beneficjentów programów przyjazdowych niż wyjazdowych NAWA (Międzynarodowa kadra akademicka w Polsce 2023).
6.3. Umiędzynarodowienie w poszczególnych misjach: kształcenia, badań i współ
pracy z otoczeniem
W kwestii umiędzynarodowienia misji badawczej większość respondentów rozpoczynała swoją wypowiedź od tego, że nauka jest międzynarodowa, nie ma granic; nauka nie jest polska – jest światowa; nauka jest jedna; w całej nauce osiągnięcia s ą uniwersalne; badania nie s ą ograniczone do murów uczelni; nauka dzi ś jest interdyscyplinarna, cross-dyscyplinarna. Rozmówcy mieli na myśli, że krajowe systemy nauki są głęboko osadzone w nauce globalnej, a globalizacja nauki oznacza rosn ą c ą liczb ę krajów bior ą cych udzia ł w mi ę dzynarodowej wspó ł pracy badawczej, a więzi tej współpracy są coraz silniejsze. Ponadto zwiększa się tzw. średnia odległość geograficzna tej współpracy: między rokiem 1980 a 2009 odległość między współautorami publikacji naukowych wzrosła z 334 km do 1553 km (za: Kwiek 2022, s. 43). Niemniej nauka na poziomie poszczególnych państw składa się z dwóch odrębnych i heterogenicznych systemów, globalnego i krajowego, między którymi dochodzi do napięć w zakresie naukowych rynków pracy, finansowania bada ń , modelu ś cie ż ki kariery naukowej (Kwiek 2022). Mo ż na w tym miejscu przywołać znamienną wypowiedź jednego z respondentów: Nasze badania z chemii są na poziomie globalnym, mimo że płace różnią się od tych z Zachodu. Tym bardziej wyrazy uznania dla tych, którzy mimo wszystko w takich warunkach chcą się tym zajmować. Nauka w Polsce nigdy nie była traktowana poważnie i można mieć wrażenie, że z roku na rok jest coraz gorzej (K11).
W wywiadach podkreślano, że umiędzynarodowienie badań jest bardzo wczesnym, wstępnym etapie, bo samo publikowanie po angielsku nie oznacza jeszcze internacjonalizacji. Składają się na to m.in. zaplecze administracyjne i finansowe, obecność naukowców zagranicznych (z danych NAWA wynika, że na 29 uczelniach zatrudnionych jest przynajmniej 20 obcokrajowców, a tylko na 3 uczelniach jest ich powyżej 100; NAWA 2022), pozyskiwanie grantów o zasięgu międzynarodowym (IRC, „Horyzont”). Liczy się także zdolność dostosowania się do standardów współpracy
