WSTĘP
1 ZABIEGI ESTETYCZNE JAKO FENOMEN HISTORYCZNO-SPOŁECZNY
Kanony piękna na przestrzeni wieków
Aspekty psychologiczne współczesnego kultu młodości
Zaburzenia emocjonalne związane z postrzeganiem własnego ciała
Motywacje poddawania się zabiegom estetycznym
Chirurgia plastyczna rekonstrukcyjna i estetyczna
Rys historyczny z uwzględnieniem aspektów prawnych
ekonomiczny
w przypadku nieterapeutycznych zabiegów medycyny estetycznej
zabiegu medycyny estetycznej – interpretacje piśmiennictwa
plastyczna: między leczniczym a nieleczniczym celem
medycyny estetycznej – terminologia
– technik usług
Spór o umiejętności i kompetencje
Wyroby medyczne, produkty lecznicze i kosmetyczne
Zawód medyczny – świadczenia zdrowotne – zabieg leczniczy
Zawód lekarza i kosmetologa a podatek VAT
Organizacje medycyny estetycznej i kosmetologii
5 INFORMOWANIE I ZGODA PACJENTA NA ZABIEG
Informowanie pacjenta – podstawowe regulacje prawne
Modele informowania
Zgoda na zabieg – podstawy prawne
Informowanie i zgoda przed zabiegiem medycyny estetycznej
Zakres i szczegółowość informacji
Typowe i nietypowe skutki
Metody alternatywne
Ryzyko wadliwego funkcjonowania kliniki
Informowanie wizualne
Przystępność informacji
Czynnik czasowy
Dynamika informowania
Dobrowolność zgody
Zasada proporcji ryzyka
Zasada niesprzeczności z zasadami współżycia społecznego
Ryzyko użycia wyrobów medycznych i produktów leczniczych
Forma zgody na zabieg medycyny estetycznej
Formularz informacyjny i formularz zgody na zabieg o charakterze kosmetycznym
Formularz informacyjny dotyczący operacji powiększenia piersi
Formularz zgody na operację powiększenia piersi
6 PODMIOT UPRAWNIONY DO WYRAŻENIA ZGODY NA ZABIEG
Pacjent ubezwłasnowolniony całkowicie
Pacjent ubezwłasnowolniony częściowo
Pacjent chory psychicznie lub upośledzony umysłowo
7 REGULACJE PRAWNE Z ZAKRESU MEDYCYNY ESTETYCZNEJ
ZA GRANICĄ – STAN FAKTYCZNY, PLANY I DEBATY
Kwalifikacje lekarza chirurgii estetycznej
Związki i instytucje lekarskie
Wybrane regulacje w zakresie medycyny estetycznej
Zgoda na zabieg pacjenta małoletniego
Odpowiedzialność lekarza – wybrane zagadnienia
8 ZAKOŃCZENIE
BIBLIOGRAFIA
Wstęp
W ostatnich 20 latach doszło do intensywnego rozwoju rynku usług medycyny estetycznej. Międzynarodowe Stowarzyszenie Chirurgii Estetyczno-Plastycznej (ISAPS)1 podaje, że w 2021 r. wykonano 12,8 milionów estetycznych zabiegów chirurgicznych i 17,5 miliona niechirurgicznych ingerencji kosmetycznych na świecie, co oznacza wzrost o 19,3% wobec r. 20202.
Medycyna estetyczna zawitała nad Wisłą dopiero w latach 90. i początkowo nie wzbudzała dużego zainteresowania ze strony pacjentów. Niemniej już od pewnego czasu obszar zabiegów estetycznych w Polsce notuje spektakularne wzrosty: w latach 2015–2016 wyniósł on 12–15% (dla porównania światowy średni wzrost w tym czasie to 8,2%), a od 2019 r. dynamikę wzrostową ocenia się na 7%3. Nieoficjalne szacunki wskazują, że rynek medycyny estetycznej w Polsce jest wart już około 4–5 miliarda złotych4.
1 Międzynarodowe Stowarzyszenie Chirurgii Estetyczno-Plastycznej zostało założone w 1970 r. Zrzesza ono certyfikowanych chirurgów plastycznych, którzy są wykształceni w zakresie wszystkich chirurgicznych i niechirurgicznych zabiegów estetycznych. Celem ISAPS jest dokształcanie swych członków, udzielanie informacji pacjentom oraz promocja ich bezpieczeństwa. Por.: https://www. isaps.org/ (dostęp: 5.06.2023).
2 2020 global survey from ISAPS sees significant changes in aesthetic procedures during pandemic, https://www.isaps.org/discover/about-isaps/global-statistics/reports-and-press-releases/global-survey-2020-full-report-and-press-releases-english/ (dostęp: 28.04.2023).
3 M. Tomaszewski, Perspektywy rozwoju rynku medycyny estetycznej, https://dermatic.pl/aestheticbusiness/2021/03/04/perspektywy-rozwoju-rynku-medycyny-estetycznej/ (dostęp: 20.04.2023).
4 Chcą poprawiać urodę zamiast leczyć, https://politykazdrowotna.com/artykul/chca-poprawiac-urode/901837 (dostęp: 27.04.2023). Dane te podawali posłowie w czerwcu 2022 r. podczas posiedzenia Komisji Zdrowia poświęconej wyrobom medycznym i medycynie estetycznej.
Aktualnie sektor medycyny estetycznej stał się miejscem, w którym ścierają się często przeciwstawne interesy głównych uczestników (np. lekarza, kosmetologa, pacjenta) i nieraz także różnych stowarzyszeń lekarskich i kosmetologicznych. Powoduje to, że skomplikowana sieć zależności i sprzeczności istniejących pomiędzy poszczególnymi stronami wymaga regulacji ze strony prawa. Jednocześnie rosnąca liczba zabiegów i operacji estetycznych przekłada się na wzrost ilości powikłań, trwałych szkód na zdrowiu, a nawet śmierci będących efektem błędu lekarskiego, zaniedbania, złej jakości użytych produktów medycznych czy słabych kwalifikacji osoby wykonującej zabieg. Istotnym faktem jest, że w polskim prawie, jak dotychczas, nie istnieje pojęcie „medycyny estetycznej”, więc każdy lekarz może w zasadzie stać się specjalistą w tej dziedzinie5. Dodatkowo definicja samego terminu „chirurgia plastyczna” oraz związanych z nią pokrewnych pojęć takich jak „chirurgia estetyczna czy kosmetyczna” budzi wiele niejasności.
W orzecznictwie brak jest jednoznacznie wypracowanego stanowiska prawnego dotyczącego spraw spornych związanych z zabiegami inwazyjnymi oraz dziedziną medycyny estetycznej, której przypadki nie są rozpatrywane w ramach odrębnego obszaru jurysdykcyjnego. Prawo medyczne nie określa jednoznacznych zasad legalności ani też warunków dopuszczalności zabiegów kosmetycznych. W doktrynie przyjmuje się, iż są one dopuszczone w sposób dorozumiany, ponieważ ich prawnie nie zabroniono, a jednocześnie zaakceptowano w ramach orzecznictwa sądowego. W kwestiach związanych z zabiegami estetycznymi zastosowanie znajdują zatem przepisy prawa cywilnego (prawa kontraktowego i odszkodowawczego) oraz prawa deliktowego. Niemniej wzrost popularności operacji plastycznych oraz inwazyjnych zabiegów estetycznych będzie w przyszłości skłaniał odpowiednie organy ustawodawcze do podjęcia wysiłku w kierunku wprowadzenia regulacji prawnych w tym zakresie.
Celem niniejszej pracy jest analiza stanu prawnego w obszarze zabiegów inwazyjnych w medycynie estetycznej i chirurgii plastycznej. Centralną uwagę skoncentrowano tu na pytaniu o to, jakie prawne warunki muszą być spełnione, aby zabieg o charakterze estetycznym był bezpieczny dla pacjenta oraz legalny w świetle obowiązujących przepisów. Z tym zasadniczym zagadnieniem wiążą się następujące, bardziej szczegółowe pytania: według jakich kryteriów zdefiniować zabieg nieterapeutyczny i jak odróżnić go od zabiegu o charakterze leczniczym? Kto jest uprawniony do wykonywania estetycznych zabiegów inwazyjnych i jakie powinien posiadać kwalifikacje? Czy zabiegi medycyny estetycznej uznać można za świadczenia zdrowotne/lekarskie/medyczne w sensie prawnym, a następnie czym jest zawód medyczny? I w końcu: jakie przesłanki
5 W styczniu 2021 r. samorząd lekarski sformułował definicję medycyny estetycznej, niemniej nie posiada ona żadnej mocy prawnej (por.: podrozdział 3.3).
muszą zostać spełnione, aby zgoda na zabieg medycyny estetycznej została uznana za prawnie skuteczną?
Szczególny nacisk położony został na kwestię warunków dopuszczalności operacji plastycznych o charakterze nieterapeutycznym oraz niechirurgicznych zabiegów estetycznych. Dla zrozumienia tego zagadnienia konieczne jest rozstrzygnięcie problematyki natury terminologicznej, czyli różnicy zachodzącej między operacją plastyczną rekonstrukcyjną a operacją plastyczną o charakterze kosmetycznym (nieleczniczą). W tym kontekście poruszony będzie także problem definicji zdrowia i choroby.
W pracy analizie poddano także zagadnienie czynników gwarantujących bezpieczeństwo pacjenta, czyli takich jak wykształcenie i odpowiednie kwalifikacje osoby wykonującej zabieg – tu odwołamy się do żywej debaty prowadzonej aktualnie między lekarzami a kosmetologami. Dalej poruszony będzie problem powołania instytucji stojących na straży przestrzegania prawa w zakresie zabiegów estetycznych oraz z procedur postępowania przygotowawczego do zabiegu estetycznego, czyli informowania pacjenta, wyrażenia zgody oraz konstrukcji formularza zgody, czy w końcu także bezpieczeństwa używanych do operacji/zabiegu wyrobów medycznych.
Ważnym punktem monografii jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o różnicę istniejącą pomiędzy ogólną wykładnią prawa odnoszącą się do warunków dopuszczalności do zabiegów/operacji medycznych a regulacjami/orzecznictwem dotyczącym warunków dopuszczalności do chirurgicznych oraz niechirurgicznych zabiegów o charakterze estetycznym. W tym celu konieczne będzie przeprowadzenie analizy ogólnej wykładni prawa odnośnie do informowania pacjenta, wyrażenia zgody czy kwestii dotyczącej wykształcenia osoby uprawnionej do wykonywania zabiegów z zakresu medycyny, a następnie próba odpowiedzi na pytanie, które z aspektów wykładni posiadają szczególne znaczenie dla obszaru medycyny estetycznej. Takie podejście metodologiczne umożliwi wykazanie różnic i podobieństw pomiędzy ogólną wykładnią prawa a prawem stosowanym w przypadku medycyny estetycznej i nieinwazyjnych zabiegów upiększających.
Do analizy problemu wykorzystano ustawodawstwo oraz piśmiennictwo z zakresu prawa medycznego, a także odpowiednie orzecznictwo sądowe. Dodatkowo odwołano się do źródeł internetowych dostarczających informacji odnośnie do aktualnie toczonych debat, np. dyskusji na temat kwalifikacji i kompetencji osób wykonujących zabieg. Z informacji zdobytych w Internecie pochodzą także dane o działalnościach lekarskich oraz kosmetologicznych stowarzyszeniach i organizacjach związanych z rynkiem medycyny estetycznej. W tego typu przypadkach źródła internetowe stanowią jedyny sposób zdobycia uzupełniających informacji, które ze względu na powszechność i „bliskość życiu” są ważne dla tematu.
X
Sam problem prawny medycyny estetycznej i inwazyjnych zabiegów upiększających nie jest – jak dotychczas – dogłębnie opracowany w piśmiennictwie polskim. Zagadnieniu temu najwięcej uwagi poświęcił Rafał Kubiak, który opublikował książkę Odpowiedzialność karna za wykonywanie zabiegów kosmetycznych. Zagadnienia teorii i praktyki (Kraków, 2012). Na dzień dzisiejszy jest to jedyna polskojęzyczna monografia poświęcona zagadnieniu medycyny estetycznej. Poświęcono wiele uwagi koncepcji kontratypów, kwestii zgody na czynności kosmetyczne o charakterze leczniczym i nieleczniczym oraz zagadnieniu reguł ostrożności. Pracę kończy rozdział dotyczący prawnych warunków dopuszczalności zabiegów sterylizacji i operacji adaptacyjnych.
Spośród artykułów ważnych dla poruszanego tu zagadnienia wymienić można publikacje takie jak: Aspekty prawnokarne nieterapeutycznych zabiegów medycznych (E. Zielińska, „Studia Iuridica” 1988, nr 14), Zgoda zainteresowanego jako okoliczność powodująca legalność czynności czysto kosmetycznych (R. Kubiak, „Prawo i Medycyna” 2014, nr 3/4), Odpowiedzialność cywilna za niekorzystne skutki silikonowych implantów piersi w systemie prawnym USA (E. Bagińska, „Prawo i Medycyna” 2002, nr 11), Przesłanki legalności zabiegu kosmetycznego w świetle odpowiedzialności prawnej lekarza (M. Żyła, „Prawo i Medycyna” 2010, nr 1), oraz nieco starsze: Odpowiedzialność lekarzy za szkody zrządzone zabiegami estetycznymi (S. Czerwiński, „Nowiny Społeczno-Lekarskie” 1938, nr 7), Aspekty prawne chirurgii estetycznej (M. Nesterowicz, „Nowe Prawo” 1969, nr 4) czy Czynności lecznicze, przerwanie ciąży, zabiegi kosmetyczne (A. Gubiński, „Nowe Prawo” 1960, nr 6).
W piśmiennictwie polskim prawna problematyka dotycząca medycyny estetycznej pojawia się często na marginesie monografii poświęconych prawu medycznemu czy różnym czynnościom medycznym. W tym kontekście warto wymienić prace, które można uznać za klasyczne opracowania prawnicze takich autorów jak: Jerzego Sawickiego6, Mieczysława Sośniaka7, Stanisława Śliwińskiego8, Józefa Radzickiego9, Renaty Kędziory10, Małgorzaty Świderskiej11, Mariana Filara12 czy Mirosława Nesterowicza13. Warto wspomnieć tu także o książce Marii Boratyńskiej Wolny wybór. Gwarancje i granice pacjenta do samodecydowania (Warszawa 2012), omawiającej
6 J. Sawicki, Błąd sztuki przy zabiegu leczniczym w prawie karnym, doktrynie i orzecznictwie, Warszawa 1965.
7 M. Sośniak, Cywilna odpowiedzialność lekarza, Warszawa 1968.
8 S. Śliwiński, Polskie prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 1946.
9 J. Radzicki, Ryzyko zabiegów lekarskich w prawie karnym, Warszawa 1967.
10 R. Kędziora, Odpowiedzialność karna lekarza w związku z wykonywaniem czynności medycznych, Warszawa 2009, s. 399–413.
11 M. Świderska, Zgoda pacjenta na zabieg medyczny, Toruń 2007.
12 M. Filar, Lekarskie prawo karne, Kraków 2000.
13 M. Nesterowicz, Prawo medyczne, Toruń 2000.
w sposób wyczerpujący zagadnienie autonomii i zgody pacjenta. W 2021 r. pod redakcją naukową Justyny Zajdel-Całkowskiej ukazała się monografi a Prawo medyczne w ochronie zdrowia, w której jeden rozdział poświęcono przesłankom legalności zabiegów estetycznych14
Spośród zagranicznych opracowań wykorzystanych w rozprawie wymienić należy niemiecko- i anglojęzyczną literaturę, do której uzyskano dostęp w Bibliotece Państwowej w Berlinie (Staatsbibliothek, Berlin). Z istotnych dla tematu opracowań wskazać należy przede wszystkim monografię młodej niemieckiej badaczki Sigrid Lorz Arzthaftung bei Schönheitsoperationen (Berlin 2007). Monografia ta okazała się dużą pomocą podczas przygotowywania przedłożonej pracy, jednak należy podkreślić, że jej autorka skoncentrowała się przede wszystkim na zagadnieniu odpowiedzialności lekarza w Niemczech (co jest zgodne z tytułem jej pracy). Interesującą pozycją jest także książka innej niemieckiej autorki, Katji Schwenzfeier, Die kollisionsrechtliche Anknüpfung des Behandlungsverhältnisses im Rahmen einer kosmetischen Operation. Der Patient als Verbraucher? (Hamburg 2011), w której znajduje się ciekawa analiza dotycząca koordynacji przepisów prawnych z zakresu medycyny estetycznej w ramach Unii Europejskiej. Wymienić tu należy także takich niemieckojęzycznych autorów jak: Claudię Flohr15, Dietera Kindela16, Angelę Könning-Feil17 czy Patricka Mückla18. Ich monografie jednak odnoszą się do tematyki medycyny estetycznej marginalnie. Spośród opracowań anglojęzycznych zwrócić można uwagę na książki wykorzystane w przedłożonej pracy autorstwa Alexandra Edmondsa19, Elisabeth Haiken20 oraz Hua Wen21. Nie są to – co prawda – opracowania poświęcone sensu stricto tematyce prawniczej, niemniej okazały się one pomocne dla zrozumienia fenomenu medycyny estetycznej w kontekście społecznym. Wymieniona wyżej literatura nie wylicza wszystkich wykorzystanych w pracy opracowań. Zwrócono tu jedynie uwagę na najważniejsze pozycje z zakresu medycyny estetycznej.
XI
14 R. Kubiak, M. Sieradzka, M. Urbaniak i wsp., Prawo medyczne w ochronie zdrowia, red. J. Zajdel-Całkowska, s. 336–360. Por.: K. Pecuszok, Ocena legalności zabiegów medycyny estetycznej, w: Medyczne prawo karne, red. T. Gardocka, D. Jagiełło, Warszawa 2016, s. 109–119; https://pdf.helion. pl/e_0ikg/e_0ikg.pdf (dostęp: 5.06.2023).
15 C. Flohr, Arzthaftung in Österreich. Eine Rechtsvergleichende Darstellung des deutschen und österreichischen Arzthaftungspflichtrechts, Köln 1997.
16 D.G. Kindel, Besonderheiten und Rechtsfolgen des ärztlichen Behandlungsvertrages, Wiedeń 2009.
17 A. Könning-Feil, Das internationale Arzthaftungsrecht. Eine kollisionsrechtliche Darstellung auf Sachrechtsvergleichender Grundlage, Frankfurt/Main, Berlin, Bern, Paris, New York, Wien 1992.
18 P. Mückl, Der Vertragsbruch des Dienstleisters. Deutsches Recht, englisches Recht und Entwurf des gemeinsamen Referenzrahmens, München 2010.
19 A. Edmonts, Pretty modern. Beauty, sex, and plastic surgery in Brazil, Durham and London 2010.
20 E. Haiken, Venus Envy. A history of cosmetic surgery, Baltimore and London 1997.
21 H. Wen, Buying beauty. Cosmetic surgery in China, Hongkong 2013.
Podczas analizy problematyki medycyny estetycznej posłużono się kilkoma metodami badawczymi. Najważniejsza z nich, zwana metodą analizy i krytyki piśmiennictwa, została zastosowana na pierwszym etapie przygotowywania pracy i przydatna była w znalezieniu informacji na temat celowości i oryginalności podejmowanego zagadnienia, a zatem pomogła odpowiedzieć na pytania, co wiemy, a czego nie wiemy o regulacji zabiegów estetycznych, a także co mówi o tym literatura przedmiotu oraz jakim aspektom należy poświęcić uwagę22. Jako kolejną metodę zastosowano tzw. metodę formalno-dogmatyczną polegającą na opisowym omówieniu głównych przepisów, krytycznym wyjaśnieniu tekstów regulacji oraz zestawieniu ich z orzecznictwem istotnym dla omawianego zagadnienia. W celu opracowania rozdziału pierwszego wychodzącego poza obszar stricte prawny, poświęconego historii medycyny estetycznej oraz zjawisku kultu piękna w przeszłości i współcześnie, użyto elementów metody historyczno-socjologicznej. W tym wypadku ograniczono się do analizy istniejącej już literatury dotyczącej medycyny estetycznej z zakresu historii i socjologii i nie prowadzono własnych badań (np. kwerend archiwalnych czy badań socjologicznych –ankieta, wywiad).
Należy zwrócić uwagę, że kiedy w pracy użyty zostaje termin „zabieg upiększający/ zabieg medycyny estetycznej”, to zawsze chodzi tu o zabieg o charakterze nieterapeutycznym. Jeśli natomiast mowa o ingerencji estetycznej posiadającej charakter leczniczy, to fakt ten zostaje podkreślony dodatkowym określeniem „terapeutyczny” lub „leczniczy”.
Praca składa się z siedmiu rozdziałów. Pierwszy z nich jest wprowadzeniem do rozprawy i został poświęcony prezentacji zmieniających się kanonów piękna na przestrzeni wieków, a także czynników wpływających na ewolucję ich rozumienia. Po przedstawieniu krótkiej historii chirurgii plastycznej omówione zostały dodatkowo uwarunkowania ekonomiczne, psychologiczne oraz cywilizacyjne wpływające na rozwój współczesnej medycyny estetycznej. Poruszono tu także zagadnienie zaburzeń, takich jak: dysmorfofobia, bulimia czy anoreksja, związanych ze zniekształconym postrzeganiem własnej atrakcyjności.
Drugi rozdział został poświęcony kontratypowi, którego konstrukcję stosuje się w polskim prawie medycznym do oceny podstaw legalności i prawnej dopuszczalności zabiegów medycznych. Najpierw analizie poddano ogólne zagadnienia związane z kontratypem, a następnie omówiono w tym kontekście problematykę ingerencji o charakterze estetycznym. W związku z tym, że do kontratypowych przesłanek dopuszczalności zabiegów estetycznych należy cel ingerencji, kwalifikacje osoby wykonującej zabieg oraz zgoda pacjenta, to tym zagadnieniom poświęcono kolejne rozdziały.
22 J. Apanowicz, Metodologia ogólna, Gdynia 2002, s. 70.
Trzecia część pracy zajmuje się kwestią celowości zabiegu i próbą rozróżnienia jego charakteru terapeutycznego od nieterapeutycznego. Podjęta została tu próba definicji istotnych dla pracy terminów, takich jak: chirurgia plastyczna rekonstrukcyjna, kosmetyczna i estetyczna, oraz związane z nimi pojęcia zdrowia i choroby, które są ważne dla określenia celu zabiegu (leczniczy czy też nie).
Czwarta część Lekarz, kosmetolog i kosmetyczka – wykształcenie i kompetencje poświęcona została istotnemu warunkowi dopuszczenia do zabiegu, którym są odpowiednie kwalifikacje osoby wykonującej ingerencję o charakterze estetycznym. Zostały tu zaprezentowane kontrowersje związane z regulacjami prawnymi dotyczącymi jasnego rozgraniczenia kompetencji poszczególnych zawodów zajmujących się wykonywaniem zabiegów estetycznych: lekarza, kosmetologa i kosmetyczki. Ważną część rozdziału stanowi analiza sytuacji zawodu kosmetologa na rynku pracy w Polsce oraz konieczność wypracowania odpowiednich przepisów w celu jego uregulowania (bądź wpisania go do zawodów medycznych). Na koniec krótko scharakteryzowano cele i obszary aktywności polskich towarzystw zrzeszających specjalistów z zakresu medycyny estetycznej i kosmetologii.
Kolejnym zagadnieniem poruszonym w pracy jest zgoda na zabieg oraz konieczność wyczerpującego poinformowania pacjenta o charakterze ingerencji, jej przebiegu, ewentualnych powikłaniach i zagrożeniach. Przedstawiono tu ogólną wykładnię prawa dotyczącą informowania i zgody pacjenta, po czym przeanalizowano funkcjonowanie tych instytucji w odniesieniu do zabiegów kosmetycznych. Do rozdziału dołączony został także projekt przykładowego formularza informacyjnego oraz formularza zgody pacjenta, które skonstruowano na przykładzie abstrakcyjnego zabiegu wszczepienia implantów piersi.
W rozdziale szóstym skoncentrowano się na podmiocie uprawnionym do wyrażenia zgody, czyli warunkach wyrażenia zgody przez osobę ubezwłasnowolnioną i częściowo ubezwłasnowolnioną, chorą psychicznie oraz małoletnią. Zagadnienie to jest ważne, ponieważ wśród pacjentów zgłaszających się na zabieg medycyny estetycznej mogą znajdować się, częściej niż w innych przypadkach, osoby małoletnie oraz osoby z zaburzeniami postrzegania własnego ciała (anoreksja, dysmorfofobia czy bulimia), na które lekarz/kosmetolog musi być szczególnie wyczulony.
Ostatni rozdział pracy poświęcony został tematyce przepisów z zakresu medycyny estetycznej stosowanych w innych krajach, co wydaje się ważne ze względu na znaczne umiędzynarodowienie rynku usług kosmetycznych. Wzrost popularności zabiegów estetycznych skłania również zagranicznych ustawodawców do wprowadzania w życie szczegółowych przepisów, których główny cel to ochrona pacjentów. Z tego powodu słuszne jest uwzględnienie tego typu regulacji i poświęcenie im odrębnej części pracy. Podkreślić należy, że nie stanowi to analizy porównawczej pełnych systemów
prawnych dotyczących medycyny estetycznej, gdyż takie nie istnieją. Chodzi tu bardziej o zasygnalizowanie problemów związanych z próbą uregulowania rynku usług kosmetycznych za granicą oraz przedstawienie propozycji rozwiązań mogących znaleźć zastosowanie w tego typu przedsięwzięciu. A zatem celem rozdziału jest przegląd najważniejszych regulacji i przepisów oraz prześledzenie przebiegu dyskusji nad kontrowersjami pojawiającymi się przy wypracowywaniu odpowiednich norm prawnych.
Monografię podsumowuje zakończenie, w którym zostały przedstawione ogólne wnioski wynikające z przeprowadzonej analizy.
4
Lekarz, kosmetolog i kosmetyczka –wykształcenie i kontrowersje
Lekarz
Ważnym warunkiem dopuszczenia do zabiegu medycyny estetycznej powinno być zagwarantowanie pacjentowi jak najwyższego poziomu bezpieczeństwa. Gwarancję taką uzyskuje pacjent dzięki wysokim kwalifikacjom lekarza chirurga lub specjalisty w dziedzinie inwazyjnych zabiegów kosmetycznych. A zatem stworzenie odpowiednich mechanizmów oraz przepisów regulujących zakres wykształcenia osoby wykonującej zabieg powinno stać się priorytetowym zadaniem Ustawodawcy. W Polsce funkcjonuje szereg przepisów dotyczących zawodów medycznych, jednak w przypadku specjalistów aktywnych na rynku medycyny estetycznej zaistniała sytuacja wymagająca pilnych regulacji.
Najmniej kontrowersji w tym wypadku budzi status zawodu lekarza. Podstawowym aktem prawnym określającym jego ścieżkę zawodową oraz zakres obowiązków jest ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty z dnia 5 grudnia 1996 r. wraz z jej późniejszymi modyfikacjami250. Zgodnie z wytycznymi tej ustawy lekarzem jest osoba o ściśle określonych umiejętnościach potwierdzonych odpowiednimi dokumentami, które kwalifikują ją do udzielania świadczeń zdrowotnych, a szczególnie zaś: badania stanu zdrowia, diagnozy, profilaktyki oraz leczenia chorób, udzielania konsultacji i porad lekarskich, a w końcu wydawania opinii i orzeczeń lekarskich (art. 2, ust. 1)251 Co prawda, ustawa podkreśla, że w zakres wykonywania obowiązków lekarza wchodzi dodatkowo praca badawcza i dydaktyczna obejmująca nauki medyczne oraz promocja zdrowia (art. 2, ust. 3), to jednak należy przyznać, że czynności lekarza mają przede
250 Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty z dnia 5 grudnia 1996 r., Dz.U. z 1997 r. Nr 28 z późn. Zm.
251 Ibidem.
I KONTROWERSJE
wszystkim charakter terapeutyczny252. Z prawnego punktu widzenia lekarz per definitione powinien leczyć, a każdy zabieg nieterapeutyczny jest pierwotnie bezprawny. Niemniej istnieje możliwość dopuszczenia tego ostatniego dzięki spełnieniu warunków określonych w przepisach253
Przepustką do wykonywania świadczeń medycznych jest dokument poświadczający prawo wykonywania zawodu lekarza lub lekarza dentysty, a nie sam fakt ukończenia studiów medycznych254. Nad kwalifikacjami lekarza czuwa Okręgowa Rada Lekarska (OKR), która przyznaje prawo wykonywania zawodu lekarskiego i wpisuje osobę ubiegającą się o prawo wykonywania zawodu lub o jego ograniczone prawo wykonywania do rejestru prowadzonego przez właściwą okręgową radę lekarską (art. 8 ust. 1). Ustawa przewiduje, że osoba ubiegająca się o uzyskanie prawa do wykonywania zawodu lekarskiego powinna ukończyć 6-letnie jednolite studia medyczne oraz odbyć staż dyplomowy trwający nie krócej niż 12 miesięcy255. Celem stażu jest odpowiednie przygotowanie zawodowe, a także pogłębienie medycznej wiedzy teoretycznej oraz praktycznej256. Kandydat na lekarza powinien po odbyciu stażu zdać Lekarski Egzamin Państwowy (LEP)257 lub Lekarsko-Dentystyczny Egzamin Końcowy (LDEK),
252 E. Zielińska, w: Ustawa o zawodach lekarza i lekarza…, op. cit., s. 37.
253 Ibidem, s. 38–39. Autorka wskazuje na zabiegi chirurgii plastycznej, które nie są wprost uregulowane i nie posiadają charakteru leczniczego. Legitymizacji tego typu interwencjom udzielają przepisy z zakresu świadczeń finansowanych ze środków publicznych – jeśli zabiegi chirurgii plastycznej lub kosmetycznej mogą być refundowane, to znaczy, że są także legalne (Por.: Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu leczenia szpitalnego, część I, nr 1). Piśmiennictwo najczęściej wskazuje, że gwarancją legalności zabiegów nieterapeutycznych jest mechanizm kontratypowy. Filar natomiast powołuje się na ustawę o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, wedle której ubezpieczonemu nie przysługują „zabiegi chirurgii plastycznej i zabiegi kosmetyczne w przypadkach niebędących następstwem wady wrodzonej, urazu, choroby lub następstw jej leczenia”. Por.: M. Filar, Lekarskie prawo karne…, op. cit., s. 209–210.
254 Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty z dnia 5 grudnia 1996 r., Dz.U. z 1997 r. Nr 28 i późn. zm., rozdz. 2, Prawo wykonywani zawodu lekarza.
255 Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty…, op. cit., art. 15, ust. 1. Por.: Artykuł 15, ust. 2, który mówi, że staż podyplomowy lekarza stomatologa trwa 12 miesięcy.
256 Cele i zasady odbywania stażu zdefiniowało Ministerstwo Zdrowia na podstawie art. 15 ust. 5 Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty: Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie stażu podyplomowego lekarza i lekarza stomatologa z dnia 24 marca 2004 r. (Dz.U. 2004, nr 57 poz. 553). Rozporządzenie to zostało uchylone z dniem 1 października 2012 r.
257 Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty…, op. cit. Rozdział 2, art. 5, ust. 1 mówi także, że osoba taka powinna być obywatelem polskim oraz posiadać stan zdrowia pozwalający na wykonywanie zawodu lekarza. Warunek dotyczący obywatelstwa nabrał mniejszego znaczenia wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. Wyraz temu dała poprawka do ustawy, która udzieliła wiele prerogatyw lekarzom z krajów członkowskich, zrównując ich, po spełnieniu konkretnych warunków, w prawach do wykonywania zawodu z lekarzami polskimi. Por.: Dz.U. z 2002 r. Nr 21, poz. 204 (rozdz. 2, art. 5, ust. 1).
a następnie kształcić się w ramach wybranej specjalizacji zawodowej. Daleko idące modyfikacje w zasadach kształcenia lekarzy wprowadziła Ustawa z dnia 28 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty258. Zmiany wiązały się między innymi z nowym określeniem wymagań na kierunkach medycznych oraz chęcią skrócenia procesu administracyjnego dla lekarzy cudzoziemców. Od 2013 r. w miejsce dotychczasowego LEP-u wprowadzono Lekarski Egzamin Końcowy (LEK) (art. 14 a ust. 3), do którego przystąpić mogą studenci 6. roku studiów lekarskich lub 5. roku studiów lekarsko-dentystycznych (art. 14 a ust. 4), ewentualnie osoby posiadające ukończone studia lekarskie259. Egzamin przeprowadza Centrum Egzaminów Medycznych (CEM) będące państwową jednostką budżetową podległą odpowiedniemu ministrowi do spraw zdrowia (art. 14 a ust. 1).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 stycznia 2013 r. w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów wprowadziło szczegółowy wykaz specjalizacji lekarskich z przypisaniem ich do odpowiednich modułów. Wykaz ten obejmuje 77 dziedzin (dotychczas było ich 68, np. neurochirurgia, chirurgia plastyczna, chirurgia naczyniowa) oraz 9 specjalizacji lekarsko-dentystycznych (ich ilość pozostała bez zmian: chirurgia stomatologiczna, chirurgia twarzowo-szczękowa, ortodoncja, protetyka i inne)260.
Na uzyskanie specjalizacji przeznaczono średnio około 5 lat nauki, co stanowczo wpłynęło na skrócenie okresu kształcenia specjalizacyjnego. Wśród nich są jednak dziedziny, w których specjalizację można uzyskać w ciągu 4 lat, ale także takie, które trwają 7 (intensywna terapia, ginekologia onkologiczna), 8 (urologia dziecięca) lub nawet 10 lat jak w przypadku transplantologii klinicznej261. Do wykazu specjalizacji resort zdrowia dodał nowe dziedziny, takie jak: choroby płuc dzieci, endokrynologia i diabetologia dziecięca (i kilka innych z zakresu pediatrii), natomiast w miejsce dotychczasowej medycyny transportu powołano medycynę lotniczą oraz medycynę morską i tropikalną262.
258 Ustawa z dnia 28 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, Dz.U. z 2011 r. Nr 113, poz. 658.
259 LEK i LEP zostały uznane za równoważne.
260 Załącznik nr 1 do Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 2 stycznia 2013 r. w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów. Wykaz specjalizacji lekarskich i lekarsko-dentystycznych.
261 Załącznik nr 5 do Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 2 stycznia 2013 r. w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów. Wykaz specjalizacji z uwzględnieniem modułów lub specjalizacji wymaganych do ich zrealizowania oraz minimalny czas ich trwania. Warto podkreślić, że przygotowywanie szczegółowych programów nauczania dla poszczególnych specjalizacji trwało kolejny rok, tak że zmiany weszły w życie dopiero na jesień 2014 r. Por.: L. Sulikowska, Specjalizacje na nowych zasadach, „Gazeta Lekarska” 2014, nr 11, https://gazetalekarska.pl/?p=9737 (dostęp: 7.06.2023).
262 Załącznik nr 1 do Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 2 stycznia 2013 r. w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów. Wykaz specjalizacji lekarskich i lekarsko-dentystycznych. Por.: K. Nowosielska, Nowe zasady kształcenia lekarzy, „Rzeczpospolita. Prawo” 27.12.2011; także, Specjalizacje lekarzy krótsze, „Rzeczpospolita. Prawo” 5.01.2012, nr 1.
Z inicjatywy konsultanta krajowego do spraw położnictwa i ginekologii utworzono specjalizację z perinatologii, rozrodczości i ginekologii endokrynologicznej263 .
Niestety, wśród wymienionych specjalizacji na próżno szukać dziedziny z zakresu medycyny estetycznej. Stanu tego nie zmienił także załącznik nr 1 do Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 31 sierpnia 2020 r. w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów (Dz.U. z 2020 r. Nr 1566). Trudno zarzucać Ustawodawcy zaniedbanie, ponieważ i tak w Polsce pojawiają się głosy krytyczne z tego powodu, że mamy zbyt pokaźną liczbę specjalizacji lekarskich w stosunku do tych dopuszczonych za granicą264. Podkreśla się, że niektóre z nowo wprowadzonych nie mają swoich odpowiedników w wykazach objętych automatyczną uznawalnością pomiędzy poszczególnymi krajami Unii Europejskiej265. Niemniej kwestię specjalizacji lekarskiej w obszarze wykonywania zabiegów estetycznych stara się aktualnie uporządkować opublikowany dnia 11 sierpnia 2022 r. projekt Rozporządzenia Ministerstwa Zdrowia w sprawie umiejętności zawodowych lekarzy i lekarzy dentystów, wśród których ma znaleźć się także umiejętność z zakresu medycyny estetycznej (zob. podrozdz. 4.4).
Profesjonalistą w zakresie medycyny estetycznej w Polsce może – jak dotychczas –zostać lekarz posiadający już jakąś wybraną specjalizację, który dodatkowo ukończył odpowiednie kursy lub podyplomową szkołę Polskiego Towarzystwa Medycyny Estetycznej i Anti-Aging (PTMEiAA) w Warszawie. PTMEiAA, będące oddziałem Polskiego Towarzystwa Lekarskiego (PTL), prowadzi prestiżową jednostkę pod nazwą PSME, która kształci przyszłych lekarzy medycyny estetycznej. Została ona założona przez Prezydium Zarządu Głównego PTL 3 września 2002 r. na wniosek dr. Andrzeja Ignaciuka. Do szkoły przyjmowane są osoby posiadające dyplom ukończenia Akademii Medycznej oraz prawo wykonywania zawodu lekarza. Medycyną estetyczną zajmują się najczęściej lekarze takich specjalizacji jak: chirurgia szczękowa, chirurgia plastyczna, dermatologia, stomatologia. Jednostka PTMEiAA współpracuje z Międzynarodową Unią Medycyny Estetycznej, a także Polskim Towarzystwem Lekarskim, Stowarzyszeniem Lekarzy Dermatologów, Polskim Towarzystwem Dermatologicznym oraz Polskim Towarzystwem Flebologicznym266. Program nauki obejmuje 400 godzin, które rozłożone są na 3 lata studiów. Na pierwszym roku uczestnicy poznają zakres wiedzy merytorycznej koniecznej do wykonywania zawodu. Obejmuje ona naukę zagadnień z takich dziedzin jak: dermatologia, kosmetologia, fizjologia sportu, flebolimfologia, fizjologia odżywiania, chirurgia plastyczna, gerontologia, dietetyka i odżywianie, pierwsza pomoc, psychologia kliniczna, filozofia medycyny, etyka i bioetyka,
263 L. Sulikowska, Specjalizacje na nowych zasadach, op. cit.
264 Ibidem.
265 Ibidem.
266 Polskie Towarzystwo Medycyny Estetycznej, Współpraca, https://www.ptmeiaa.pl/o-nas/wspolpraca/ (dostęp: 9.07.2023).
farmakologia, kosmetologia, techniki iniekcyjne, endokrynologia. W zakres programu wchodzi wizyta w gabinecie medycyny estetycznej wraz z pokazami, a także lekarskie techniki stosowane w medycynie estetycznej, elementy anatomii z wyszczególnioną anatomią funkcjonowania twarzy, medycyna estetyczna, ortopedia, okulistyka, laryngologia, odontostomatologia i balneologia. Na drugim roku wiedza z zakresu wyżej przedstawionych dziedzin jest w dalszym ciągu poszerzana. Trzeci rok natomiast posiada już bardziej praktyczne ukierunkowanie, a studenci mogą sami przeprowadzać zabiegi z zakresu medycyny estetycznej267. W celu uzyskania absolutorium należy zdać egzamin testowy oraz napisać i zaprezentować pracę dyplomową. Absolwenci otrzymują tytuł lekarza medycyny estetycznej nadany przez PTL i Międzynarodową Unię Medycyny Estetycznej268.
PTMEiAA nadaje lekarzom certyfikaty, które mają być świadectwem gwarancji bezpieczeństwa pacjentów. Osoba aplikująca musi wykazać się kwalifikacjami z zakresu medycyny estetycznej, m.in. skończyć określone studia podyplomowe i czynnie wykonywać zawód. Ponadto ma udokumentować swój udział w kongresach, szkoleniach i konferencjach w zakresie medycyny estetycznej. Certyfikat przyznawany jest po pozytywnym przejściu całej procedury, a następnie po 2 latach odnawiany, pod warunkiem spełnienia określonych wymagań269.
Posiadanie należytych kompetencji przez lekarza wykonującego zabieg kosmetyczny jest bardzo istotne w świetle prawa. Potwierdza to głośna sprawa ortopedy, który w latach 70. przeprowadził operację upiększającą nosa, oczu i szyi. Zabieg się nie powiódł, a pacjentka w jego efekcie doznała oszpecenia twarzy, zaburzenia funkcji powiek oraz odpływu łez. W nieopublikowanym wyroku ogłoszonym 17 stycznia 1973 r. Sąd Najwyższy uznał bezwzględnie winę lekarza, ponieważ podjął się on zabiegu, do którego nie miał odpowiednich kwalifikacji270.
Dodać należy, że czynność podjęta przez nieuprawnioną osobę pozostaje czynnością bezprawną, nawet w przypadku wyrażenia zgody przez pacjenta oraz przeprowadzenia zabiegu w zgodzie ze sztuką medyczną. Ponadto w przypadku operacji kosmetycznych wymagane są kwalifikacje lekarza posiadającego specjalizację z zakresu chirurgii plastycznej, gdyż nielecznicze operacje estetyczne stanowią rodzaj podgrupy terapeutycznych zabiegów chirurgii plastycznej. A zatem lekarz taki powinien uzyskać wcześniej
267 Program nauki, https://psme.waw.pl/program-nauki/ (dostęp: 1.05.2023).
268 Podyplomowa Szkoła Medycyny Estetycznej ogłasza nabór, https://www.zatokapiekna.pl/aktualnosci/1635-podyplomowa-szkola-medycyny-estetycznej-oglasza-nabor (dostęp: 9.07.2023).
269 Osiągnięcia i inicjatywy, https://www.ptmeiaa.pl/osiagniecia_i_inicjatywy/program-certyfikacjilekarzy/ (dostęp: 1.05.2023).
270 M. Filar, Lekarskie prawo…, op. cit., s. 210; M. Nesterowicz, Prawo medyczne…, op. cit., s. 179.
specjalizację z zakresu chirurgii plastycznej271. Podobnie sprawa wygląda w przypadku zabiegów kosmetycznych związanych np. z uzębieniem, które przeprowadzać powinni wyłącznie stomatolodzy (np. nakładanie licówek). Jeśli chodzi o zabiegi mniej inwazyjne, to kryteria nie muszą być już tak zaostrzone. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby wykonywał je np. lekarz internista po uzyskaniu odpowiedniego wykształcenia podyplomowego. W idealnej sytuacji wykonywanie zabiegów związanych z estetycznymi zabiegami na skórze (np. wstrzykiwanie botoksu) powinno być zarezerwowane dla lekarzy dermatologów.
Zakres wymaganych kwalifikacji lekarzy wykonujących zabiegi kosmetyczne wydaje się być zatem dosyć jasny. W dalszym ciągu kontrowersje budzi jednak pytanie o to, kto i w jakim zakresie jest uprawniony do wykonywania konkretnych zabiegów w dziedzinie medycyny estetycznej i inwazyjnych zabiegów kosmetycznych. W polskim środowisku specjalistów z zakresu medycyny estetycznej i kosmetologii toczy się aktualnie dyskusja na temat przypisania poszczególnych zabiegów estetycznych konkretnemu zakresowi kompetencji lekarzy i/lub kosmetologów, ewentualnie kosmetyczek.
Kosmetyczka – technik usług kosmetycznych
Na rynku działalności kosmetycznej w Polsce aktywni są specjaliści trzech zawodów: kosmetyczka, kosmetolog i lekarz. Zakres kompetencji lekarza posiadającego odpowiednie dodatkowe wykształcenie w zakresie medycyny estetycznej nie budzi większych formalnych kontrowersji. Podobnie jest w przypadku profesji kosmetyczki, ponieważ jako technik usług kosmetycznych (kod zawodu 514207) nie ma ona uprawnień do wykonywania świadczeń z zakresu opieki zdrowotnej w podmiotach leczniczych i fakt ten nie budzi zastrzeżeń272. Zawód technika usług kosmetycznych został umieszczony w załączniku do rozporządzenia ministerialnego w wykazie profesji obszaru administracyjno-usługowego273.
Kosmetyczka zgodnie z rozporządzeniem ministra edukacji zajmuje się wykonywaniem zabiegów kosmetycznych twarzy, szyi i dekoltu oraz zabiegów kosmetycznych ciała, dłoni i stóp. Posiada prawo wykonywania tylko zabiegów upiększających
271 R. Kędziora, Odpowiedzialność karna lekarza…, op. cit., s. 406–407.
272 Por.: Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia w zawodach, Dz.U. z dnia 17 lutego 2012 r. Kosmetyczki podejmują się jednak często wykonywania takich świadczeń w sposób nielegalny.
273 Załącznik do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia w zawodach, Dz.U. z dnia 17 lutego 2012 r., poz. 184; Podstawa programowa kształcenia w zawodach, nr kwalifikacji: A 61 i A 62.
Kosmetyczka – technik usług kosmetycznych
i pielęgnacyjnych, a także udzielania porad z zakresu kosmetyki zachowawczej i zdobniczej. Podstawę programową w kształceniu kosmetyczek zawiera rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 7 lutego 2012 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia w zawodach. Wymienione tam efekty kształcenia obejmują następujące umiejętności:
1) określenie budowy anatomicznej oraz fizjologię skóry i jej przydatków, 2) rozpoznawanie rodzajów skóry,
3) określenie wpływu odżywiania człowieka na skórę i przydatki skórne,
4) określenie wpływu czynników środowiskowych na stan zdrowia człowieka,
5) umiejętność diagnozy stanu skóry i przydatków skórnych, 6) umiejętność rozpoznania zmiany patologicznej na skórze oraz przydatkach skórnych,
7) podejmowanie działań na rzecz profilaktyki chorób skóry, 8) rozpoznawanie surowców kosmetycznych oraz określenie ich zastosowania, 9) znajomość rodzajów preparatów kosmetycznych oraz określenie ich zastosowania, 10) określenie zastosowania związków chemicznych w preparatach kosmetycznych, 11) sporządzanie preparatów kosmetycznych zgodnie z recepturą,
12) znajomość metod badań surowców i wyrobów kosmetycznych, 13) rozróżnienie aparatów i urządzeń stosowanych podczas wykonywania zabiegów kosmetycznych,
14) przestrzeganie przepisów sanitarno-epidemiologicznych podczas wykonywania zabiegów kosmetycznych,
15) korzystanie z różnych źródeł informacji dotyczących wykonywania zabiegów kosmetycznych,
16) umiejętność przeprowadzenia wywiadu z klientem, 17) znajomość programów komputerowych wspomagających wykonywanie zadań274.
W myśl nowych rozwiązań prawnych skrócono ścieżkę kształcenia kosmetyczek, trwającą dotychczas około 2 lat w systemie jednolitego programu nauczania. Ten ostatni został zniesiony i zastąpiony systemem kwalifikacyjnym. W celu uzyskania prawa do wykonywania zawodu technika usług kosmetycznych konieczne należy zaliczyć egzamin zawodowy z dwóch odrębnych kwalifikacji – zabiegów kosmetycznych twarzy, szyi i dekoltu oraz zabiegów kosmetycznych ciała, dłoni i stóp (egzaminy te po raz pierwszy odbyły się w 2014 r.)275. Dużym ułatwieniem jest także możliwość podjęcia pracy już po ukończeniu pierwszej kwalifikacji. Takie rozwiązanie przesuwa punkt ciężkości kształcenia kosmetyczek w kierunku praktyki zawodowej kosztem redukcji kształcenia szkolnego. Skutkuje to możliwością dopuszczenia do składania egzaminu
274 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia w zawodach, Dz.U. z dnia 17 lutego 2012 r., poz. 184.
275 Nowy egzamin zawodowy 2014. Technik usług kosmetycznych (arkusze pytań), http://www.dziennikzachodni.pl/artykul/3472115,nowy-egzamin-zawodowy-2014-technik-uslug-kosmetycznycharkusze-pytania,id,t.html (dostęp: 30.07.2015).
zawodowego nie tylko po ukończeniu 2 lat nauki, ale także po 2 latach praktyki zawodowej – dodatkowe kursy czy szkolenia nie są w tym wypadku formalnie wymagane. Niemniej większość kosmetyczek poszerza swe umiejętności w ramach różnych szkoleń i kursów zawodowych w zakresie kwalifikacji A.61 i A.62276. W myśl przyjętej podstawy programowej nauczania celem kształcenia kosmetyczek jest przygotowanie ich do pracy w gabinetach kosmetycznych, odnowy biologicznej oraz firmach kosmetycznych277. Poprzez dalsze kształcenie zawodowe i praktykę kosmetyczka może uzyskać po 3 latach tytuł dyplomowanego czeladnika, a po 6 tytuł zawodowy mistrza (przy założeniu, że przez 3 lata pracowała jako czeladnik). W tym celu musi zdać odpowiednie egzaminy w izbie rzemieślniczej albo w cechu rzemiosł różnych278. Jako mistrz może przyjmować do pracy czeladników w celu ich dalszego kształcenia.
Kosmetolog
Zawód tzw. kosmetyczki (technika usług kosmetycznych) bywa często mylony z profesją kosmetologa (kod zawodu 228903), a istnieje między nimi daleko idąca różnica zarówno co do ścieżki zawodowej, jak i kompetencji. Kwalifikacje do wykonywania zawodu kosmetologa uzyskuje się w trakcie realizacji programu kształcenia na studiach wyższych pierwszego i drugiego stopnia na kierunku kosmetologia. W rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 sierpnia 2014 r. zawód kosmetologa został umieszczony w klasyfikacji „Specjaliści ochrony zdrowia” (do której należą m.in. lekarze różnych dziedzin medycyny, położne i pielęgniarki) w kategorii „Specjaliści ochrony zdrowia gdzie indziej niesklasyfikowani”279. Klasyfikacja ta nie pociąga żadnych konsekwencji, jeśli chodzi o samą regulację zawodu kosmetologa, gdyż zaproponowane rozwiązanie stosuje się tylko na potrzeby rynku pracy. Zgodnie z załącznikiem nr 6 do rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 2 listopada 2011 r. w sprawie krajowych ram kwalifikacji dla szkolnictwa wyższego (Dz.U. Nr 253,
276 Załącznik do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia w zawodach, Dz.U. z dnia 17 lutego 2012 r., poz. 184; Podstawa programowa kształcenia w zawodach, nr kwalifikacji: A.61 i A.62.
277 Załącznik nr 8 do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 września 2010 r. w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach […] technik usług kosmetycznych, Dz.U. Nr 210, poz. 1383.
278 Por.: Standard wymagań – egzamin czeladniczy dla zawodu kosmetyczka (dla absolwentów szkół ponadzasadniczych), tps://zrp.pl/wp-content/uploads/2019/05/100.c-kosmetyczka.doc (dostęp: 9.07.2023).
279 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 sierpnia 2014 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej zastosowania, Dz.U. z 2014 r., poz. 1145. Por.: Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie kodyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania z dnia 27 kwietnia 2010 r., Dz.U. Nr 82, poz. 537, które zawierało podobną klasyfikację.
poz. 1520) do zawodu kosmetologa odnosi się profil umieszczony pod tytułem „Opis efektów kształcenia w obszarze kształcenia w zakresie nauk medycznych, nauk o zdrowiu oraz nauk o kulturze fizycznej (nie dotyczy studiów na kierunku lekarskim, lekarsko-dentystycznym, farmacji, pielęgniarstwa i położnictwa)”280. Profil akademicki i profil praktyczny dla studiów pierwszego i drugiego stopnia obejmuje trzy obszary: wiedzę, umiejętności i kompetencje społeczne. Absolwent pierwszego stopnia studiów posiada wiedzę w zakresie fizykochemicznych i biologicznych podstaw nauk o zdrowiu oraz nauk o kulturze fizycznej, znajomości budowy i funkcji organizmu człowieka w zakresie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych właściwych dla studiowanego kierunku (tu: kosmetologii). Absolwent drugiego stopnia natomiast posiada tę samą wiedzę, tyle że na poziomie rozszerzonym. Dalsze elementy zdobywanej wiedzy to: ogólna lub szczegółowa (dla drugiego stopnia studiów) znajomość budowy i funkcji organizmu człowieka, metod oceny stanu zdrowia, objawów i przyczyn wybranych zaburzeń i zmian chorobowych, znajomość mechanizmów psychospołecznych związanych ze zdrowiem i jego ochroną oraz promocją. Ponadto absolwenci 5. roku studiów powinni rozumieć zasady funkcjonowania stosowanego sprzętu i aparatury, posiadać pogłębioną wiedzę z zakresu nauk o zdrowiu oraz nauk o kulturze fizycznej. Wśród kompetencji kosmetologa znajdują się także odpowiednie umiejętności techniczne, manualne i ruchowe, obsługa podstawowego (pierwszy stopień studiów) lub zaawansowanego technicznie sprzętu (drugi stopień studiów), komunikacja i prezentacja problemów z zakresu ochrony zdrowia, umiejętności identyfikacji problemów klienta oraz identyfikacja jego uwarunkowań kulturowych, religijnych i etnicznych. Absolwent pierwszego stopnia studiów potrafi podejmować działania diagnostyczne, profilaktyczne, pielęgnacyjne, terapeutyczne i edukacyjne, a absolwent drugiego stopnia umie sformułować plan działań odpowiadających potrzebom pacjenta. Wśród kompetencji społecznych kosmetologa wymienia się potrzebę ciągłego uczenia się, świadomość własnych ograniczeń, zachowania etyczne oraz dbanie o bezpieczeństwo własne, otoczenia i współpracowników281.
Jak widzimy, zakres wiedzy i umiejętności kosmetologa wiąże ten zawód z medycyną oraz z dziedziną nauk medycznych, a mimo to nie jest uznawany za zawód medyczny w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy o działalności leczniczej282. Ustawodawca
280 Załącznik nr 6 do Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 2 listopada 2011 r. w sprawie krajowych ram kwalifikacji dla szkolnictwa wyższego, Dz.U. Nr 253, poz. 1520. Por.: Załącznik nr 58 do Rozporządzenia Ministra Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki, Dz.U. Nr 164, poz. 1166 z późn. zm. – akt archiwalny.
281 Nie wspomniano tu o wszystkich kompetencjach kosmetologa wymienionych w Rozporządzeniu ze względu na ich dużą ilość. Por.: ibidem. Więcej na temat problemów związanych z kształceniem kosmetologów: J. Arct, Kształcenie kosmetologiczne, „Estetologia Medyczna i Kosmetologiczna” 2012, nr 2(1), s. 7–10.
282 Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, Dz.U. z 2011 Nr 112, poz. 654 z późn. zm.
I KONTROWERSJE
przyjmuje, że kosmetolog nie jest przygotowany do udzielania świadczeń opieki zdrowotnej, a osoby posiadające kwalifikacje do wykonywania przedmiotowego zawodu (tu rozumiany jest zakres przedmiotowy, przedmiot zawodu – K.P.) nie posiadają również uprawnień do udzielania świadczeń opieki zdrowotnej283. Interesujący z naszego punktu widzenia jest fakt, że do celów zwolnienia z podatku VAT zawód kosmetologa został potraktowany jako zawód medyczny, choć nie jest on – jak już podkreślano wcześniej – ujęty unormowaniami odrębnych aktów prawnych. Potraktowanie zawodu kosmetologa jako zawodu medycznego uzasadniono w tym wypadku faktem posiadania wykształcenia medycznego uprawniającego do wykonywania zabiegów o charakterze leczniczym. W podatkowej interpretacji indywidualnej Dyrektora Izby Skarbowej działającego w imieniu Ministra Finansów stwierdzono, że uprawnienia i zakres świadczonych usług wskazuje, że osoba, która zdobyła wykształcenie w zakresie kosmetologii, jest „osobą uprawnioną do udzielania świadczeń zdrowotnych oraz osobą legitymującą się nabyciem fachowych kwalifikacji do udzielania świadczeń zdrowotnych w dziedzinie medycyny”284. Stanowisko to poparto wspomnianą już wyżej decyzją rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 sierpnia 2014 r., zgodnie z którą zawód kosmetologa został umieszczony w klasyfikacji „Specjaliści ochrony zdrowia”, w kategorii „Specjaliści ochrony zdrowia gdzie indziej niesklasyfikowani”285. Regulacje powyższe stosowane są jednak w celach podatkowych i nie mają przełożenia na samą procedurę uregulowania zawodu kosmetologa.
Nieuregulowany prawnie status kosmetologów na rynku pracy budzi wiele wątpliwości wśród studentów tego kierunku. Stan ten stał się przyczyną debaty na temat zakresu samodzielności kosmetologów. Warto wspomnieć, że w 2005 r. podjęto pierwszą poważną próbę stworzenia norm prawnych dla wybranych zawodów medycznych, w tym także zasad uzyskiwania tytułu specjalisty w nieuregulowanych dotychczas obszarach ochrony zdrowia. W efekcie podjętego wysiłku legislacyjnego wypracowano na przestrzeni kolejnych kilku lat projekt ustawy o niektórych zawodach medycznych286 proponujący rozwiązania mogące mieć przełożenie na określenie statusu zawodu kosmetologa (zawód kosmetologa nie został w nim wymieniony). Projekt ustawy
283 Ministerstwo Zdrowia, Departament Nauki i Szkolnictwa Wyższego do dr Hanna Świątkiewicz, Dyrektor Departamentu Rynku Pracy i Polityki Społecznej, nr pisma NS-ZM-073-41935-1/MSO/14, Warszawa, 20.05.2011.
284 Interpretacja indywidualna z 23 sierpnia 2011 r., wydana przez Dyrektora Izby Skarbowej w Łodzi, nr IPTPP1/443-231/11-2/MW.
285 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 sierpnia 2014 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej zastosowania, Dz.U. z 2014 r., poz. 1145). Por.: Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie kodyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania z dnia 27 kwietnia 2010 r. (Dz.U. z 2010 r. Nr 82, poz. 537), które zawierało podobną klasyfikację.
286 Projekt ustawy o niektórych zawodach medycznych i zasadach uzyskiwania tytułu specjalisty w innych dziedzinach mających zastosowanie w ochronie zdrowia, 2009.
w ostateczności nie został uchwalony: po przejściu długiej drogi legislacyjnej wpłynął on 7 września 2010 r. do Rady Ministrów i zgodnie z decyzją Prezesa tejże Rady odesłany został do Ministerstwa Zdrowia ze względu na zawieszenie prac ustawodawczych. Zakończenie pracy nad projektem wiązało się ze zmianą kadencji Sejmu i Senatu oraz zmianą na stanowisku ministra zdrowia – nowy minister nakazał wstrzymanie dalszego postępowania (18 listopada 2011 r.) z nieznanych do dzisiaj przyczyn287. Fakt ten wywołał niezadowolenie w niektórych kręgach środowiska medycznego. Zwracano przy tym uwagę, że zaniechanie regulacji „niektórych zawodów medycznych” nie służy interesom pacjentów i w efekcie poprzez fakt możliwego dopuszczenia niewykwalifikowanych osób do wykonywania różnych zabiegów może stanowić zagrożenie dla ich zdrowia. Jednakże grupy zawodowe, których ten projekt dotyczył, podkreślały niedostatki w regulacjach prawnych i twierdziły, że projekt posiadał zbyt uogólniony charakter i odnosił się do szerokiej gamy bardzo zróżnicowanych zawodów wymagających niejednokrotnie odrębnych regulacji.
Projekt ustawy nie definiował pojęcia niektóre zawody medyczne, a posłużył się definicją wyliczającą. Wśród wymienionych zawodów medycznych znalazły się: asystentka dentystyczna, dietetyk, fizjoterapeuta, higienistka dentystyczna, logopeda, masażysta, opiekun medyczny, ortoptystka, protetyk słuchu, psychoterapeuta, ratownik medyczny, technik dentystyczny, technik elektroradiolog, technik farmaceutyczny, technik ortopeda, terapeuta zajęciowy (zawody, które są dzisiaj regulowane w ramach odrębnych ustaw to fizjoterapeuta288 i ratownik medyczny289, prace toczą się nad uregulowaniem zawodu psychoterapeuty)290. Jak widzimy, brak tu jest zawodu kosmetologa. Artykuł 1 ust. 3 projektu wskazywał, że wymieniona lista zawodów medycznych jest zamknięta (ilekroć w ustawie jest mowa o zawodzie medycznym, należy przez to rozumieć zawody wymienione w ust. 1.). Niemniej art. 2 ust. 1 definiował jednak zadania należące do zawodu medycznego. Miała to być realizacja właściwych dla danego zawodu medycznego zadań służących profilaktyce, zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu i poprawie zdrowia oraz innych zadań związanych z procesem leczenia, zwanych dalej zadaniami zawodowymi291. W kontekście tak szerokiej interpretacji warto zastanowić się, czy kosmetolog podejmuje podczas wypełniania swych zadań zawodowych działania
287 Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Zdrowia – z upoważnienia ministra – na interpelację nr 12142 w sprawie projektu ustawy o niektórych zawodach medycznych i zasadach uzyskiwania tytułu specjalisty w innych dziedzinach mających zastosowanie w ochronie zdrowia, Warszawa 7 stycznia 2013 r.
288 Ustawa z dnia 25 września 2015 r. o zawodzie fizjoterapeuty, Dz.U. z 2022 r., poz. 168.
289 Ustawa z dnia 1 grudnia 2022 r. o zawodzie ratownika medycznego oraz samorządzie ratowników medycznych, Dz.U. z 2022 r., poz. 2705.
290 Projekt ustawy o niektórych zawodach medycznych i zasadach uzyskiwania tytułu specjalisty w innych dziedzinach mających zastosowanie w ochronie zdrowia, 2010.
291 Ibidem. Por.: O. Dębska, S. Dębski, R. Śpiewak, Regulacje prawne zawodu kosmetologa. Więcej pytań niż odpowiedzi, „Estetologia Medyczna i Kosmetologia” 2012, nr 2(3), s. 73.
służące profilaktyce, zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu czy też poprawie zdrowia. Odpowiedź może brzmieć w wielu przypadkach jednoznacznie: tak. Kosmetolog, wykonując leczniczy pedikiur u osoby dotkniętej cukrzycą lub chorobami przemiany materii, a także lecząc zmiany zapalne oraz grzybicze skóry, realizuje zadania zawodowe typowe dla zawodu medycznego. Wykonywanie zabiegów estetycznych może wywoływać wątpliwości, gdyż jeśli służą one tylko poprawie wyglądu, to nie wpisują się w zakres zadań zawodów medycznych. Natomiast jeśli poprawa wyglądu służy polepszeniu zdrowia psychicznego (np. w przypadku stwierdzenia dysmorfofobii), to takie działanie można by zakwalifikować do zadań należących do zawodu medycznego. W tym wypadku rozpatrujemy sam problem kwalifikacji: jeśli kosmetolog ma prawo do wykonywania zabiegów typowych dla zawodów medycznych, to tym samym można nadać mu uprawnienia do wykonywania zawodu medycznego.
Dotychczas przeprowadzone analizy wskazują, że kosmetolodzy są dobrymi multiplikatorami wiedzy medycznej i promotorami zdrowia, a gabinety kosmetologiczne są wręcz idealnym miejscem do upowszechniania zdrowego trybu życia, a – co więcej –funkcję tę dobrze spełniają292. Z analizy problemu wynika, że w przypadku kosmetologa mamy do czynienia z zawodem pogranicznym, który w celu regulacji można by wpisać na listę zawodów medycznych, np. poprzez włączenie go do ewentualnej ustawy o niektórych zawodach medycznych, gdyż taka ustawa wcześniej czy później może okazać się konieczna. Innym rozwiązaniem zakładającym, że zawód kosmetologa nie jest zawodem medycznym, byłoby stworzenie odrębnej ustawy, która w sposób dokładny określiłaby status tego zawodu, drogę zdobywania kwalifikacji i ich weryfikacji, zakres wykonywanych zabiegów, zasady odpowiedzialności, sposób tworzenia rejestru członków i inne293.
Spór o umiejętności i kompetencje
Brak precyzyjnych regulacji prawnych dotyczących jasnego rozgraniczenia kompetencji poszczególnych zawodów zajmujących się medycyną estetyczną staje się często przyczyną nieporozumień pomiędzy ich przedstawicielami. Chodzi tu w szczególności o pytanie, jakie zabiegi mogą wykonywać lekarze, a jakie kosmetolodzy i w końcu kosmetyczki. W Polsce debata dotycząca kompetencji toczy się przede wszystkim
292 D. Plichta, R. Śpiewak, Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w gabinecie kosmetologicznym, „Estetologia Medyczna i Kosmetologia” 2012, nr 2(2), s. 44–49. Do aspektów prawnych kosmetologii por.: H. Gerting, Regulacje prawne w kosmetyce, Poznań 2007; E. Starzyk, P. Zachwieja, Ustawodawstwo kosmetyczne w Polsce i Unii Europejskiej, Warszawa 2010.
293 Więcej na ten temat: O. Dębska, S. Dębski, R. Śpiewak, Regulacje prawne zawodu kosmetologa…, op. cit., s. 74.
