P R zedmowa do wydania
olskiego
R zedmowa
Rozdział 1. g enomy, t R ansk Ry P tomy i PR oteomy
Łączenie się zasad w pary i asocjacja warstwowa stabilizują podwójną helisę 8 Podwójna helisa jest strukturą elastyczną 9
1.2. RNA i t RAN sk Ryptom 11 RNA jest drugim rodzajem polinukleotydu 11
Rodzaje RNA w komórce 12
Wiele RNA jest syntetyzowanych jako cząsteczki prekursorowe 13
Różne definicje transkryptomu 15
Cztery hierarchiczne poziomy struktury białka 16
Różnorodność białek wynika z różnorodności aminokwasów 17
Powiązanie transkryptomu z proteomem 19 Kod genetyczny nie jest uniwersalny 20
Powiązanie proteomu z biochemią komórki 21
Sposób działania
Endonukleazy restrykcyjne umożliwiają cięcie cząsteczek DNA w ściśle określonych
Do analizy wyników trawienia restrykcyjnego wykorzystuje się elektroforezę w żelu
ilości produktu
klonowanie jest
Mapy genomowe to nie tylko pomoc przy sekwencjonowniu 51
3.2. mAR ke Ry D o m A powAN i A ge N etycz N ego 51
Pierwszymi stosowanymi markerami były geny 52
RFLP i SSLP są przykładami markerów DNA 53
Polimorfizmy punktowe są najbardziej użytecznymi markerami DNA 55
3.3. p o D stAwy m A powAN i A ge N etycz N ego 57
Podstawy dziedziczenia i odkrycie sprzężenia 57
Częściowe sprzężenie można wyjaśnić zachowaniem chromosomów w czasie mejozy 58
Od częściowego sprzężenia do mapowania genetycznego 61
3.4. pR zep R owAD z AN ie ANA lizy sp R zężeń w R óż Nych typAch o R g AN izmów
Analiza sprzężeń, gdy możliwe są planowane eksperymenty hodowlane 63
Mapowanie genów przez analizę rodowodów u człowieka 64
Mapowanie genetyczne u bakterii 66
Ograniczenia analizy sprzężeń 67
3.5. mA powAN ie fizycz N e p R zez B ezpoś R e DN ie BADAN ie cząsteczek DNA 68
Konwencjonalne mapowanie restrykcyjne można stosować tylko do małych cząsteczek DNA 68
Mapowanie optyczne pozwala na lokalizację miejsc restrykcyjnych w dłuższych
cząsteczkach DNA
Mapowanie optyczne z sondami fluorescencyjnymi 72
Dalsze innowacje poszerzają zakres mapowania optycznego 73
3.6. mA powAN ie fizycz N e p R zez p R zypisywAN ie m AR ke R ów D o f RAgme N tów DNA 74
Każda unikalna sekwencja może być STS 75
Fragmenty DNA do mapowania STS można uzyskać jako hybrydy radiacyjne 76
Jako odczynnika do mapowania można także użyć biblioteki klonów
4.1. m eto Dy sekwe N cjo N owAN i A DNA 81
Sekwencjonowanie metodą terminacji łańcucha produktów reakcji PCR 82
Sekwencjonowanie w technologii Illumina jest najbardziej powszechną metodą sekwencjonowania krótkich odczytów 85
Opracowano różne metody sekwencjonowania krótkich odczytów 87
Metoda sekwencjonowania pojedynczych cząsteczek w czasie rzeczywistym umożliwia otrzymanie odczytów o długości do 200 kb 89
Obecnie najdłuższe odczyty pozwala uzyskać metoda sekwencjonowania w technologii Nanopore 90
4.2. jA k zsekwe N cjo N owAć ge N om 92 Możliwości strategii shotgun udowodniono, sekwencjonując genom Haemophilus influenzae 92 Strategię shotgun wykorzystano do zsekwencjonowania wielu genomów prokariotycznych 94
Sekwencjonowanie genomów eukariotycznych strategią shotgun wymaga zastosowania zaawansowanych programów do składania 94 Od kontigów do rusztowań 96 Czym jest sekwencja genomu i czy zawsze jej potrzebujemy? 99
4.3. s ekwe N cjo N owAN ie ge N omu człowiek A 101
Projekt Poznania Genomu Człowieka – sekwencjonowanie genomu w czasach heroicznych 101
Genom człowieka – sekwencjonowanie genomów współcześnie 103
Genom neandertalczyka: poznanie genomu wymarłego gatunku z wykorzystaniem genomu człowieka jako sekwencji odniesienia
105
Genom człowieka – nowe wyzwania 107 p o D sumowAN ie 108
l ite RAtu RA uzupeł N i A jąc A
Rozdział 5. a notacja genomu 113
5.1. lok A lizowAN ie ge N ów w sekwe N cj Ach DNA p R zez
kompute R ową ANA lizę sekwe N cji 113
Obszary kodujące genów są otwartymi ramkami odczytu 113
Proste skanowania ORF są mniej wydajne dla większych DNA eukariotycznych 114
Szukanie genów niekodujących RNA 116
Poszukiwanie homologii i genomika porównawcza nadają śledzeniu sekwencji nowy wymiar 117
5.2. A N otAcj A ge N omu p R zez ANA lizę t RAN sk Ryptów ge N ów 118
Test hybrydyzacyjny pozwala ustalić, czy fragment zawiera sekwencję ulegającą ekspresji 119
Istnieją metody dokładnego mapowania końców transkryptów
Granice ekson–intron można dokładnie zlokalizować
5.3. ANotAcjA pRzez cAłogeNomowe mApowANie
Mikromacierze dachówkowe umożliwiają mapowanie transkryptów na chromosomach lub całych genomach
Sekwencje transkryptów można zmapować bezpośrednio w genomie
Uzyskiwanie sekwencji transkryptu metodami SAGE i CAGE
5.4. pR zeglą DAR ki ge N omów
p o D sumowAN ie
l ite
Rozdział 6. u stalanie funkcji genu 131
6.1. kompute R owA ANA liz A fu N kcji ge N u 131
Homologia odzwierciedla związki ewolucyjne 131
Analiza homologii może dostarczyć informacji o funkcji całego genu lub jego segmentów 132
Identyfikacja domen białkowych może pomóc przypisać funkcję nieznanemu genowi 133
Przypisywanie funkcji genom wymaga jednolitej terminologii 134
6.2. pR zypisywAN ie fu N kcji p R zez i NA ktywAcję i NAD eksp R esję ge N u 135
Analiza funkcjonalna przez inaktywację genu 135
Inaktywacja genów poprzez edycję genomu 136 Geny można inaktywować przez rekombinację homologiczną 137
Inaktywacja genu poprzez znakowanie transpozonem i interferencję RNA 138 Do określania funkcji można także wykorzystać nadekspresję genu
Fenotypowy efekt inaktywacji jest czasem trudny do zaobserwowania
6.3. zR ozumie N ie fu N kcji ge N u p R zez BADAN i A wzo R u eksp R esji i p R o D uktu B i A łkowego
139
140
142 Do wprowadzania określonych zmian w genie i kodowanym przez niego białku można wykorzystać
Inne metody ukierunkowanej mutagenezy
6.4. w yko R zystAN ie ko N we N cjo NA l N ej ANA lizy ge N etycz N ej D o i D e N tyfik Acji fu N kcji ge N u
Identyfikacja ludzkich genów związanych z chorobami dziedzicznymi
Całogenomowe badania asocjacyjne także pozwalają na identyfikację genów związanych z chorobami i innymi cechami 149
l ite RAtu RA uzupeł N i A jąc A
Rozdział 7. e uka R iotyczne genomy jąd R owe 153
7.1. g e N omy ją DR owe z NA j D ują się w ch R omosom Ach 153
Chromosomy są zbudowane z DNA i białek
Specyficzne właściwości chromosomów metafazowych
Centromery i telomery zawierają charakterystyczne sekwencje DNA
7.2. c echy ge N etycz N e ge N omów ją DR owych 158 Liczby genów mogą być mylące 158
Geny nie są rozmieszczone równomiernie w obrębie genomu
Odcinek genomu człowieka
Genom drożdży jest bardzo zwarty
Organizacja genów u innych eukariontów
Rodziny genów
Pseudogeny i inne relikty ewolucyjne
7.3. zAwAR tość powtAR z A jącego się
DNA w euk AR iotycz Nych
ge N om Ach ją DR owych
DNA powtórzony tandemowo znajduje się w centromerach i innych miejscach w chromosomach eukariotycznych
Minisatelity i mikrosatelity
Powtórzenia rozproszone
p o D sumowAN ie
pytAN
Rozdział 8. g enomy PR oka R iontów i o R ganelli euka R iotycznych 175
8.1. w ł A ściwości fizycz N e ge N omów p R ok AR iotycz Nych 175
Tradycyjny obraz chromosomu prokariotycznego 175 Niektóre bakterie mają genomy liniowe lub wieloczęściowe 177
8.2. w ł A ściwości ge N etycz N e ge N omów p R ok AR iotycz Nych 180
Organizacja genów w genomie E. coli K12 180 Operony są cechą charakterystyczną genomów prokariotycznych 182
Rozmiary genomów i liczba genów u prokariontów różnią się w zależności od złożoności biologicznej 183
Rozmiary genomów i liczba genów różnią się w obrębie poszczególnych gatunków 185
Rozróżnienie między gatunkami prokariotycznymi rozmywa się jeszcze bardziej za sprawą poziomego transferu genów 186 Metagenomy opisują członków społeczności 188
8.3. e uk AR iotycz N e ge N omy o R g AN ell ARN e 189
Teoria endosymbiozy wyjaśnia pochodzenie genomów organellarnych 189
Fizyczne i genetyczne cechy genomów organellarnych 191
p o D sumowAN
Rozdział 9. g enomy wi R usów i R uchome elementy genetyczne 199
9.1. g e N omy BA kte R iofAgów i wi R usów euk AR iotycz Nych 199
Genomy bakteriofagów mają zróżnicowane struktury i organizację 199 Strategie replikacji genomów bakteriofagowych
Struktury i strategie replikacji eukariotycznych genomów wirusowych 202 Niektóre retrowirusy powodują nowotwory
9.2. Ruchome eleme N ty ge N etycz N e 206 Transpozony RNA z długimi
Niektóre transpozony RNA nie mają LTR
Transpozony DNA występują powszechnie w genomach prokariotycznych 209
Transpozony DNA są mniej powszechne w genomach eukariotycznych
Rozdział 10. d ostę P ność genomu
10.1. w ew N ąt R z ją DRA 215
Jądro ma uporządkowaną strukturę wewnętrzną 216
Chromosomowy DNA wykazuje różne stopnie upakowania 217
Macierz jądrowa jest strukturą dynamiczną 218
Każdy chromosom zajmuje w jądrze swoje własne terytorium 220
Każdy chromosom zawiera grupy domen powiązanych topologicznie 221
Izolatory zapobiegają przekazywaniu informacji pomiędzy segmentami chromosomowego DNA 223
10.2. m o Dyfik Acje N ukleosomów A eksp R esj A ge N omu 225
Acetylacja histonów wpływa na wiele funkcji jądrowych, łącznie z ekspresją genomu 225
Deacetylacja histonów prowadzi do zablokowania aktywnych rejonów genomu 227
Acetylacja nie jest jedynym rodzajem modyfikacji histonów 228
Remodelowanie nukleosomów również wpływa na ekspresję genomu 230
10.3. m o Dyfik Acje DNA A eksp R esj A ge N omu 231
Wyciszanie genomu przez metylację DNA 231
Metylacja wiąże się z piętnowaniem genomowym i inaktywacją chromosomu X 232
11.3. oDD zi A ływAN ie mię D zy DNA A wiążącymi je B i A łk A mi 250
Oddziaływania między DNA a białkami 250
Rozdział 11.
Rola białek wiążących dna w eks PR esji genomu 239
11.1. m eto Dy BADAN i A B i A łek wiążących DNA i ich miejsc wiąz AN i A 239
Krystalografia rentgenowska dostarcza danych dotyczących struktury dla każdego białka, które uda się skrystalizować
Spektroskopia NMR jest wykorzystywana do badania struktury małych białek 241
Badanie spowolnienia migracji w żelu pozwala zidentyfikować fragmenty DNA wiążące białka 242
Testy ochrony przed modyfikacją precyzyjniej określają położenie miejsc wiążących białko 242
Nukleotydy bezpośrednio oddziałujące z białkiem można zidentyfikować, stosując test zakłócania modyfikacji 244
Wyszukiwanie w całym genomie miejsc wiążących białka 245
11.2. s pecyficz N e cechy B i A łek wiążących DNA 246
Domena typu helisa–skręt–helisa występuje w białkach prokariotycznych i eukariotycznych 247 W białkach eukariotycznych często występują palce cynkowe
Inne rodzaje domen wiążących kwasy nukleinowe
248
249
Bezpośredni odczyt informacji zawartej w sekwencji nukleotydów 251 Konformacja helisy wpływa na oddziaływania z białkami
p o D sumowAN ie
251
253 kR ótkie pytAN i A otwAR te 253
pytAN i A p R o B lemowe 254
l ite RAtu RA uzupeł N i A jąc A 254
Rozdział 12. tR ansk Ry P tomy
12.1. s kł ADN iki t RAN sk Ryptomu 257 mRNA jest mało liczną, ale za to złożoną częścią transkryptomu
Krótkie niekodujące RNA mają różne funkcje
Długie niekodujące RNA są zagadkowymi transkryptami
12.2. tRAN sk Ryptomik A – czyli k AtA logowAN ie t RAN sk Ryptomów komó R ek i tk AN ek
Do badania zawartości transkryptomów wykorzystuje się analizy na mikromacierzach i sekwencjonowanie RNA
Analiza pojedynczych komórek rozszerza możliwości transkryptomiki
Transkryptomika przestrzenna umożliwia mapowanie transkryptów bezpośrednio w tkankach i komórkach
12.3. s yN tez A skł ADN ików t RAN sk Ryptomu
Polimerazy RNA są maszynami molekularnymi do wytwarzania RNA
257
259
260
262
262
264
267
269
269
Miejsca rozpoczęcia transkrypcji są wskazywane przez sekwencje promotorowe 271
Synteza RNA bakteryjnych jest regulowana przez białka represorowe i aktywatorowe 274
Synteza bakteryjnego RNA jest również regulowana przez kontrolowanie terminacji transkrypcji
Synteza eukariotycznego RNA jest regulowana głównie przez białka aktywatorowe
12.4. w pływ skł ADAN i A RNA
277
279
NA z AwAR tość t RAN sk Ryptomu 281 Szlak wycinania intronów z eukariotycznych pre-mRNA
Proces składania RNA musi mieć wysoki stopień precyzji
282
285
Elementy wzmacniaczy i wyciszaczy determinują szlaki alternatywnego składania RNA 286 Kolisty RNA powstaje w wyniku wstecznego składania RNA 288
12.5. w pływ mo Dyfik Acji chemicz Nych NA skł AD t RAN sk Ryptomu 289
Redagowanie RNA zmienia właściwości kodujące niektórych transkryptów 289
Modyfikacje chemiczne, które nie zmieniają sekwencji mRNA 291
12.6. Deg RADAcj A skł ADN ików t RAN sk Ryptomu 293
Znanych jest kilka procesów nieswoistego rozkładu RNA 293
Wyciszanie RNA zidentyfikowano po raz pierwszy jako sposób niszczenia inwazyjnego wirusowego RNA 294
MikroRNA regulują ekspresję genomu, powodując degradację konkretnych docelowych mRNA 295 p
pytAN i A p R o B lemowe
l ite RAtu RA uzupeł N i A jąc A 298
Rozdział 13. P R oteomy 301
13.1. B ADAN ie skł AD u p R oteomu 301
Etap rozdziału białek w analizie profili białkowych 302
Etap identyfikacji białek w analizie profili białkowych 304
Porównywanie składu dwóch proteomów 307
Analityczne mikromacierze białkowe są alternatywną metodą w analizie profili białkowych 308
13.2. iD e N tyfik Acj A B i A łek, któ R e o DD zi A łują ze so B ą 309
Identyfikacja par oddziałujących ze sobą białek 310
Identyfikacja składników kompleksów zbudowanych z wielu białek 312
Identyfikacja interakcji funkcjonalnych 313
Mapy interakcji białko–białko pokazują oddziaływania w proteomie 314
13.3. s yN tez A i D eg RADAcj A skł ADN ików p R oteomu 317
Rybosomy są molekularnymi maszynami do produkcji białek 317
Bakterie w czasie stresu inaktywują rybosomy, by zredukować swój proteom 319 Czynniki inicjacyjne pośredniczą w przebudowie proteomu eukariotycznego na dużą skalę 320
Translacja poszczególnych mRNA może być również regulowana specyficznie 321
Degradacja składników proteomu
13.4. w pływ p R ocesów D oj R zewAN i A
322
B i A łek NA skł AD p R oteomu 323
Sekwencja aminokwasowa białka zawiera instrukcję jego fałdowania 323
Niektóre białka podlegają cięciu proteolitycznemu
326
Istotne zmiany w aktywności białka mogą wynikać z modyfikacji chemicznych 328
13.5. w yjść poz A p R oteom
329
Metabolom jest kompletnym zbiorem metabolitów występujących w komórce 329
Biologia systemów umożliwia opisanie aktywności komórki w sposób zintegrowany
Rozdział 14. eksPResja genomu w kontekście komó R ek i o R ganizmów 337
14.1. oD powie D ź ge N omu
NA syg NA ły zew N ęt R z N e 337
Przesyłanie sygnału przez import zewnątrzkomórkowego związku sygnalizującego 338
Białka receptorowe przenoszą sygnały przez błony komórkowe 339
Niektóre szlaki przekazywania sygnału mają tylko kilka etapów między receptorem a genomem 340
Niektóre szlaki przekazywania sygnału mają wiele etapów między receptorem a genomem 342
Niektóre szlaki przekazywania sygnału działają za pośrednictwem przekaźników wtórnych 343
14.2. z mi ANy w A ktyw N ości ge N omu p R owAD zące D o R óż N icowAN i A komó R kowego 343
Niektóre procesy różnicowania obejmują zmiany w strukturze chromatyny 344
Typy płciowe drożdży są determinowane przez konwersję genu 345
Rearanżacje genomu są odpowiedzialne za różnorodność immunoglobulin i receptorów komórek T 346
14.3. z mi ANy w A ktyw N ości ge N omu leżące u po D stAw R ozwoju 348
Bakteriofag λ: przełącznik genetyczny umożliwia dokonanie wyboru między alternatywnymi szlakami rozwojowymi 349
Sporulacja u Bacillus: koordynacja aktywności dwóch odrębnych typów komórek 350 Caenorhabditis elegans: podstawa genetyczna informacji pozycyjnej i określania losu komórek 353
Muszka owocowa: przekształcenie informacji pozycyjnej w plan segmentacji ciała 355 Udział genów homeotycznych jest uniwersalną cechą rozwoju wyższych eukariontów 357
Geny homeotyczne leżą również u podstaw rozwoju u roślin 359
15.4. t e R mi NAcj A R eplik Acji ge N omu 379
Terminacja replikacji genomu E. coli zachodzi w ściśle określonym obszarze 379 Zakończenie procesu replikacji genomu 382 W niektórych komórkach to telomeraza kończy replikację cząsteczek chromosomowego DNA 383 Wpływ długości telomerów na procesy starzenia komórkowego i nowotworzenia 386 Unikalne rozwiązanie problemu skracania telomerów w komórkach Drosophila 387
15.5. Regul Acj A R eplik Acji ge N omu euk AR iotycz N ego 388
Replikacja genomu wymaga synchronizacji z cyklem komórkowym 388 Warunkiem przejścia punktu kontrolnego G1-S jest udzielenie miejscom inicjacji „licencji na replikację”
389 Nie wszystkie miejsca inicjacji replikacji są wykorzystywane jednocześnie
390 Komórka ma różne opcje na wypadek uszkodzenia genomu
15.1. topologi A R eplik Acji ge N omu 363
Struktura podwójnej helisy utrudnia proces replikacji 364
Doświadczenie Meselsona–Stahla dowiodło semikonserwatywności replikacji 365
Odkrycie topoizomeraz DNA pozwoliło na rozwiązanie problemu topologicznego 367
Wariacje na temat replikacji semikonserwatywnej 369
15.2. fA z A i N icj Acji R eplik Acji ge N omu 371
Inicjacja replikacji DNA w komórkach E. coli 371
Obszary inicjacji replikacji DNA w komórkach drożdży są równie dobrze poznane 372
Identyfikacja miejsc inicjacji replikacji DNA w komórkach wyższych eukariontów okazała się znacznie trudniejsza 373
15.3. z j Awisk A z Acho D zące w o BR ę B ie wi D ełek R eplik Acyj Nych 374
Polimerazy DNA to maszyny molekularne produkujące (i degradujące) DNA 375
Ograniczenia polimeraz DNA utrudniające replikacje genomu 376
Do ukończenia replikacji nici opóźnionej konieczne jest połączenie fragmentów Okazaki 377
16.1. Rekom B i NAcj A homologicz NA 398
Modele rekombinacji homologicznej Hollidaya i Meselsona–Raddinga
Model pęknięć dwuniciowych w rekombinacji homologicznej
RecBCD jest najważniejszym szlakiem rekombinacji homologicznej u bakterii
398
400
401 E. coli może także przeprowadzać rekombinację homologiczną za pomocą alternatywnych szlaków
402 Szlaki rekombinacji homologicznej u eukariontów 403
16.2. Rekom B i NAcj A umiejscowio NA 404 Bakteriofag λ wykorzystuje rekombinację umiejscowioną podczas cyklu lizogennego infekcji
Rekombinacja umiejscowiona jest pomocnym narzędziem w konstruowaniu roślin modyfikowanych genetycznie
404
405
16.3. tRAN spozycj A 406
Transpozycja replikatywna i konserwatywna transpozonów DNA 406
Retroelementy podlegają transpozycji replikatywnej za pośrednictwem kopii RNA 407
p o D sumowAN ie 409
kR ótkie pytAN i A otwAR te 409
pytAN i A p R o B lemowe 410
l ite RAtu RA uzupeł N i A jąc A 410
Rozdział 17. m utacje i na PR awa dna 413
17.1. pR zyczyNy mutAcji 413
Błędy w replikacji są źródłem mutacji punktowych 414
Błędy w replikacji mogą też doprowadzić do mutacji typu insercji i delecji 415
Mutacje są również wywoływane przez mutageny chemiczne i fizyczne 418
17.2. N A p RAwA mutAcji i i NNych typów uszko D zeń DNA 422
Systemy naprawy bezpośredniej wypełniają pęknięcia i korygują niektóre rodzaje modyfikacji nukleotydów 422
Wycinanie zasad naprawia wiele rodzajów uszkodzonych nukleotydów 423
Naprawa przez wycinanie nukleotydów koryguje bardziej rozległe uszkodzenia 425 Naprawa błędnie sparowanych nukleotydów poprawia błędy replikacji 426
Pęknięcia jedno- i dwuniciowe mogą być naprawiane 428
Niektóre uszkodzenia DNA mogą być naprawiane przez rekombinację homologiczną 429
Uszkodzenia DNA mogą być pomijane podczas replikacji genomu 430
Defekty w naprawie DNA stanowią podłoże chorób człowieka, w tym nowotworów 431 p o
Rozdział 18. dR ogi ewolucji genomów
18.1. g e N omy: pie R wszych
10 mili ARD ów l At 435
Pierwsze systemy biochemiczne opierały się na RNA 435
Pierwsze genomy zbudowane z DNA 437 W jakim stopniu życie jest niepowtarzalne? 438
18.2. e wolucj A co RA z BARD ziej złożo Nych ge N omów 440
Sekwencje genomów kryją wiele śladów
dawnych duplikacji genów 440
Duplikacja genu może zajść na skutek wielu
różnych procesów 443
Możliwa jest też duplikacja całego genomu 444 W różnych genomach, w tym w genomie człowieka, można odnaleźć też ślady mniejszych duplikacji 446
Prokarionty i eukarionty mogą nabywać geny od innych gatunków 448 W ewolucji genomu następują również rearanżacje sekwencji istniejących genów 449
Konkurencyjne hipotezy wyjaśniają pochodzenie intronów 452 Ewolucja epigenomu 453
18.3. g e N omy: ostAt N ich 6 milio N ów l At 454
Genomy człowieka i szympansa są bardzo do siebie podobne 454
Paleogenomika pomaga zrozumieć niedawną ewolucję genomu człowieka 457
18.4. g e N omy D ziś: z R óż N icowAN ie popul Acji 458
Pochodzenie HIV i AIDS 458 Pierwsze migracje ludzi z Afryki 460 Różnorodność genomów ułatwia uprawę roślin 462 p o D sumowAN ie
kR ótkie pytAN i A otwAR te 464 pytAN i A p R o B lemowe
l ite RAtu RA uzupeł N i A jąc A
i ndeks